CultuurHistorisch apeldoorn
21 Hoog Soeren rijksbeschermd dorpsgezicht Schilderachtig Veluws heidegehucht Apeldoorn kent naast rijks- en gemeentelijke monumenten en beeldbepalende panden ook beschermde stads- en dorpsgezichten en andere cultuurhistorisch waardevolle gebieden. Gaat het bij de objecten doorgaans om gaaf bewaarde architectuur uit het verleden, de stads- en dorpsgezichten richten zich meer op goed bewaarde voorbeelden van de ontwikkelingsgeschiedenis, die terug te zien is in wijken en nederzettingen. Hoog Soeren is zo’n gaaf bewaard en uniek voorbeeld, dat het zelfs op nationaal niveau is beschermd. Glas-in-loodraam ontworpen door de Soerense kunstenares Gaby Bovelander in de in 1903 gebouwde kerk
In totaal zijn er in Nederland meer dan 400 door het rijk beschermde stads- en dorpsgezichten waarvan de geschiedenis teruggaat tot vóór het jaar 1850. In het kader van het Monumenten Inventarisatie Project is ook de stedenbouw uit de periode 1850-1940 landelijk geïnventariseerd. Het besluit tot aanwijzing van Hoog Soeren als beschermd dorpsgezicht vloeide voort uit deze inventarisatie. In deze brochure kunt u lezen waarom deze van oorsprong agrarische enclave op de rijkslijst van beschermde dorpsgezichten staat.
1
Geschiedenis De grafheuvels in de omgeving van Hoog Soeren vormen het bewijs dat hier in de prehistorie al sprake was van bewoning. In het jaar 815 werd deze plek voor het eerst als vestigingsplaats genoemd in een oorkonde. Het dorp Hoog Soeren ligt op de Veluwse stuwwal, die werd afgezet in de voorlaatste ijstijd (Saalien). De aanwezigheid van vennen met een leemhoudende laag, waarin het regenwater bleef staan, maakte het mogelijk op deze hooggelegen plaats te wonen. Leefden de mensen in het begin in plaggenhutten, in het midden van de 19e eeuw was Hoog Soeren een buurtschap met 17 huizen, een paar schaaps kooien en zo’n 160 inwoners, veelal land bouwers, schapenboeren en bosarbeiders. Dit aantal verschilt overigens niet zoveel van het huidige inwonersaantal van 190. De oorspronkelijke (boeren)woningen zijn vrijwel allemaal verdwenen. Een aantal is verbouwd en uitgebreid en er zijn villa’s en landhuizen bijgebouwd. Er is nog één landbouwer werkzaam in het dorp, die verderop op Haslo woont.
Bestaanswijzen Vroeger werden schapen gehouden voor de bemesting van de akkers die nabij de boerderijen lagen. De schapen graasden op de uitgestrekte heidevelden van het Asselsche Veld en het Hoog Soerensche Veld. Heideplaggen werden gestoken voor dakbedekking en men legde heidestro in de schaapskooien, laag op laag. Kwamen de schapen bijna met hun kop tegen het dak, dan werd het mengsel van heidestro en schapenuitwerpselen eruit gehaald om voor bemesting van de akkers te gebruiken.
hun huizen in de zomer aan vakantiegangers en woonden dan zelf in de schuur. Het oudste hotel, Oranjeoord, gelegen aan de Kampsteeg, is gebouwd omstreeks 1890. Het is samen met Hotel Soeren nog de enige overnachtingsplek in het dorp. Op de plek van hotel Eik en Dal, waar ooit de bekende Apeldoornse horeca-ondernemer M.K. de Roos met zijn vrouw de scepter zwaaide, is later de golfbaan verschenen. De plek van hotel Ruimzicht is momenteel leeg, in afwachting van nieuwe woningen.
Dorpsleven
Eind 19e eeuw werden grote delen van de gemeenschappelijke markegronden verkocht aan het Kroondomein, dat er bos plantte en woningen voor jachtopzieners en bosarbeiders bouwde. Het toerisme kwam op en er werden enkele hotels en pensions geopend. Het oude heide gehucht werd ontdekt door welgestelde vakantiegangers als vestigingsplaats. Bewoners met een schamel loon verdienden graag wat bij. Na de Tweede Wereldoorlog verhuurden ze
Tot halverwege de jaren zeventig van de vorige eeuw had Hoog Soeren nog allerlei faciliteiten zoals een postkantoor, een schooltje voor lager onderwijs, twee bakkers, een melkboer en het allerhande VIVO-winkeltje. Niet iedereen had toen een auto. Nu er helemaal geen winkels meer zijn, zijn de bewoners aangewezen op de supermarkten en winkels in de dichtbijgelegen andere wijken en dorpen van Apeldoorn. Belangrijk was van oudsher het nabuurschap. Iedereen hielp elkaar. Het dorp kende een rijk verenigingsleven met een voetbalclub OVV (Oefening Voert Verder), een Christelijke Jongeren Vereniging (CJV) en een zang vereniging. De zangconcoursen, die tussen 1948 en 1968 in een grote tent bij het ven Pomphul plaatsvonden, werden georganiseerd
Het Jachthuis
Pomphul
door de zangvereniging Hoog Soeren en waren bekend in binnen- en buitenland. Sinds 1921 bestaat de buurt- en belangen vereniging die het wel en wee van het dorp en de bewoners behartigt richting het Apeldoornse gemeentebestuur en de Koninklijke Houtvesterij. Informatie wordt sinds 1973 steevast gegeven via ‘Het Pomphulletje’ en tegenwoordig via de eigen website.
Band met het koningshuis In 1677 kreeg koning-stadhouder Willem III van Gedeputeerde Staten het jachtrecht in deze streek. Hij was eigenaar van een jachtboerderij. Het huidige restaurant Het Jachthuis herinnert aan die jachtboerderij. Aanvankelijk was hij van plan om op deze plek een lusthof aan te leggen, maar uiteindelijk besloot hij dit aan de andere kant van het Oude Loo te bouwen, het huidige Rijksmuseum Paleis Het Loo. Alle door de Oranjes aangekochte gronden zijn overgegaan in handen van de Staat der Nederlanden, het Kroondomein. Doordat Hoog Soeren daar middenin ligt, is uitbreiding van het dorp altijd onmogelijk geweest. Koningin Wilhelmina heeft zich altijd heel begaan getoond met de bevolking. In 1920 is de afgelegen gemeenschap een zusterhuis geschonken. Deze betrokkenheid heeft altijd grote indruk gemaakt op de bewoners.
Hotel Ruimzicht
2
Cultuurlandschap De band met het koningshuis werd door de hoteliers en pensioneigenaren dankbaar gebruikt in advertenties. Een verblijf in Hoog Soeren werd niet alleen aanbevolen vanwege de gezonde lucht en de natuur, maar vooral ook vanwege de ligging in de nabijheid van vooral Paleis Het Loo, maar ook park Berg en Bos, het Aardhuis en niet te vergeten de Echoput aan de Amersfoortseweg. Voor de komst van de waterput bij Hoog Soeren 122, in 1863 door koning Willem III geschonken, werd het water met tonnen op kruiwagens uit de vennen gehaald, met name uit het Pomphul. Elk huis had wel een regenwaterton en vaak een eigen ondiepe put, maar wanneer die droog vielen, was men aangewezen op het water uit de Pomphul. Koningin Wilhelmina zorgde er persoonlijk voor dat er niet alleen elektriciteit, maar ook waterleiding kwam. De ingebruikneming op 12 november 1927 werd gevierd met “Tonnetjesfeest”, waarbij voor het laatst de feestelijk versierde kruiwagens met water tonnen door het dorp werden gereden.
Adressering Bijzonder in het dorp is dat er maar drie wegen officieel een naam hebben: de Soerenseweg vanaf Apeldoorn, de Pomphulweg richting Assel en de Kampsteeg die loopt van de Soerenseweg naar de Amersfoortseweg. Verder zijn de woningen geadresseerd met de naam van dorp Hoog Soeren en een huisnummer.
De kern van de oude nederzetting langs de toen belangrijke doorgaande handelsweg (voor paard en wagen) naar Arnhem en Nijmegen en tussen Apeldoorn en Amersfoort is net als in het verleden nu nog goed zichtbaar. Hoog Soeren was een rust- en slaapplaats. De wagenschuur voor het Jachthuis herinnert hier nog aan. Rechts het beeld Paula ontworpen door Maïte Duval geschonken aan het dorp uit de beeldentuin van Soerenaar Maurits de Brauw.
Hoog Soeren is met zijn kleine boerderijen en landarbeidershuisjes, de resterende akkers en weiden met omringende houtopstanden nog herkenbaar als een van oorsprong agrarische nederzetting. Het dorp veranderde geleidelijk in een dorp van bosarbeiders en jachtopziener in verband met de werkgelegenheid bij de Koninklijke Houtvesterijen. Het trok door de frisse lucht en de mooie natuur welgestelden en westerlingen die hier graag op vakantie kwamen.
Reliëf De stuwwal vormt de basis van de diverse hoogteverschillen in het dorp. In zuidelijke richting lopen enkele dalvormige laagtes, die in de laatste IJstijd door erosie zijn ontstaan. De hoogteverschillen hebben het gebruik van het landschap in het verleden beïnvloed. Een hardstenen merksteen van de Rijksdriehoeksmeting (triangulatie), aan de noordzijde van het dorp, herinnert aan het weidse uitzicht dat rond 1800 vanaf dit punt moet hebben bestaan. Ook tegenwoordig wordt het dorpsbeeld in belangrijke mate bepaald door de glooiingen van het landschap.
De koningin was zelf aanwezig bij de opening van het zusterhuis. De zuster was van grote betekenis voor Hoog Soeren maar ook voor overige plaatsen zoals Uddel, Gortel en Elspeet. Haar taken waren het verzorgen van ouderen, zieken en kraamvrouwen alsmede het organiseren van cursussen over hygiëne of huishouden. Bovendien verrichtte de wijkzuster verenigingswerk.
Dorpsbrink De ligging van de wegen in het dorp hangt samen met het natuurlijk reliëf en het akkerpatroon. Kenmerkend voor de hoofd structuur is de kruisgewijze aansluiting van de voornaamste wegen in de kern van het dorp. Ten noorden van deze kruising bevond zich de dorpsbrink waarop het vee kon worden geplaatst. In de huidige ruimtelijke structuur is deze verbreding nog herkenbaar als langgerekte driehoekige ruimte tussen het Jachthuis en de kerk.
Onverharde wegen Het grootste deel van de wegen in Hoog Soeren bestaat uit smalle zand-, leem- en grindwegen. Ze vormden ooit de ontsluitingspaden van de akkers. Met de komst van paard en wagen, en later auto’s gingen de bewoners deze ‘kruiwagenpaden’ verbreden. Het overtollig zand werd daarbij langs de rand van de weg gegooid. Door het geleidelijk verspoelen van de ondergrond zijn enkele van deze wegen in de loop der tijd verder in het landschap ingesleten. Daarnaast heeft het systeem van plaggenbemesting door de eeuwen heen geleid tot een verhoging en soms bolle ligging van akkers. De enigszins verdiepte ligging van tussenliggende wegen werd hierdoor versterkt. Dit geldt met name voor de ‘holle weg’ die vanaf de dorpsbrink westwaarts loopt.
Schaapsdriften
Boerderij met ondiepe waterput
3
Schaapsdriften dienden om het vee van de heidevelden naar de brink te geleiden. Een drift bestond uit een vertakking van heidewegen die trechtervormig op elkaar
aansloten, om vervolgens als één weg tot de dorpsbrink door te lopen. Langs deze wegen lagen wallen die verhinderden dat het vee de akkers opliep. De schaapskooien waren gelegen langs de buitenrand van het dorp (Solskamp, Brandtoren, Hollemanskamp (nabij nr. 91) tussen Oranjeoord en Molenpad bij het Wilhelmina-bosje, en Uilenkamp). In de huidige opzet van het dorp zijn de twee belangrijkste schaapsdriften nog herkenbaar. Met name de situatie aan de noordzijde is nog gaaf door de wegenstructuur, de ruimtelijke samenhang met de akkers, het reliëf en de aanwezigheid van de begeleidende wallen.
Open enken Het landschappelijk contrast tussen de relatief open enk en het omliggende bosgebied is waardevol. Vroeger lagen ten zuiden en ten noorden van het dorp uitgestrekte heide gebieden. Aan deze zijden markeerden houtwallen de grens van de cultuurgronden. Aan de oost- en westzijde grensden de akkers van de nederzetting aan oude bosgebieden (Hoog Soerensche Bossen). Bijzonder was de situatie aan de westzijde, waar een zogenaamde tra langs de bosrand werd aangelegd, die bescherming bood bij brand als brandgang en fungeerde als grensaanduiding. Deze structuur dateert vermoedelijk uit de 17e eeuw en is tegenwoordig herkenbaar als een onbeplante strook die aan weerszijden wordt begeleid door wallen.
Wallen Aan de randen van het dorp liggen (restanten van) aarden wallen, die vroeger dienden om de in cultuur gebrachte gronden te beschermen tegen allerhande loslopend wild, zoals herten, reeën, wolven en wilde zwijnen. Greppels werden aan de buitenzijde gegraven, om de hoogte van de barrière te vergroten. Ten einde een ondoordringbare wering te creëren, werd op dergelijke wallichamen een dichte beplanting van eikenhakhout of doornige struiken aangebracht. Hoewel de begroeiing tegenwoordig minder dicht is en veel greppels hun diepte hebben verloren, zijn deze struc turen gaaf bewaard gebleven en markeren ze de oude begrenzing van het dorp.
Schaapskooi vlakbij de grafheuvel hoek Soerenseweg / Kampsteeg langs de Molenweg
Leilinden Aan de voorzijde van verschillende panden zijn leilinden aangeplant. Deze bomen werden neergezet om schaduw te bieden. Om die reden
bevinden leilinden zich vaak aan de zuidzijde van de bebouwing. Vooral bij boerderijen en uitspanningen werd deze wijze van zonwering toegepast.
Bijzondere plekjes
Pomphul was een geliefde rustplek voor Koningin Sophie, de eerste vrouw van Koning Willem III. Ze kwam daar om te genieten van het uitzicht in een tijd dat er nog niet zulke hoge bomen stonden. Speciaal voor haar maakten boswachters een ‘koninginnebank’ op het talud bij het ven. Ook Koningin Wilhelmina kwam hier graag met haar schilderrijtuig (op Paleis Het Loo te bewonderen). Als je via de Soerenseweg het dorp binnenrijdt zie je vlak na het bordje ‘Hoog Soeren’ aan de rechterkant, achter de bomen, een met gras begroeide heuvel. Deze heuvel staat niet op zichzelf, maar is onderdeel van een serie van meer dan tien grafheuvels die zich nu nog
Grafheuvel
steeds hier in Hoog Soeren bevinden. Maar ook elders in Hoog Soeren (bijvoorbeeld langs de Kampsteeg, maar ook langs de Pomphulweg) zijn nog grafheuvels te vinden. Grafheuvels zijn in het verleden opgeworpen om doden in te begraven. Soms lag er slechts één overledene in, soms enkele tientallen! Het is een ritueel overblijfsel uit een periode vanaf de Late Steentijd tot in de IJzertijd (circa 3400 v. Chr. tot 0). En de Veluwe is er beroemd om. Bijzonder aan de grafheuvels uit Hoog Soeren is dat ze in 1906 op uitnodiging van Koningin Wilhelmina door de bekende archeoloog J.H. Holwerda zijn onderzocht. Dit onderzoek vormde het begin van de moderne Nederlandse archeologie!
Op de driesprong staat de bevrijdingsboom.
Deze boom is geplant ter gelegenheid van de troons bestijging van Koningin Wilhelmina in 1898.
4
Architectuur Plaggenhutten zul je tegenwoordig niet meer tegenkomen in Hoog Soeren. De schaaps kooien zijn eveneens afgebroken. Een mooi voorbeeld is in het naburige Hoog Buurlo nog te zien. Wel is er van de bebouwing uit de 19e eeuw hier en daar nog een en ander te zien, weliswaar verbouwd en uitgebreid.
De schooltjes Het tweeklassige schoolgebouw met school meesterswoning op nummer 2a en 2b is sinds 1983 in gebruik als woonhuis. Het aantal van rond de 20 kinderen in 1970, waar er in de jaren vijftig nog zeker 40 waren, vond de gemeente Apeldoorn niet voldoende om de school in stand te houden. De kinderen werden naar de dichtstbijzijnde school aan de Soerenseweg in Apeldoorn, de Berg en Bosschool overgeplaatst samen met het jachtopzieners die hier woonden straalden gezag uit. In hun functie moesten ze ook op stropers letten. De meeste Soerenaren verdienden hun geld bij de houtvesterijen, dus werd er niet veel gestroopt. Je eigen baas bestelen, dat deed je niet.
Gust van de Wall Perné schoolhoofd, de heer A. Kamerling. Het kleine huisje op de hoek van de eerst volgende zandweg rechts, op nummer 8, was ooit het eerste schooltje, als een van de eerste pandjes in het dorp op de gemeentelijke monumentenlijst geplaatst.
Jachtopzieners en boswachterswoningen
Een bijzonder veel gefotografeerde woning in Hoog Soeren die op vele prentbriefkaarten prijkt, is het Kasteeltje. Ter nagedachtenis aan haar man liet de weduwe van de Veluwse kunstenaar Gustaaf van de Wall Perné een bevriende architect een kasteeltje aan de Loire nabouwen, zoals dat bij zijn overlijden op zijn schildersezel stond. Het naastgelegen houten huis in Noorse chaletstijl “Mjölnir” was de atelierwoning uit 1905.
Zeer typerend voor de architectuur van de dienstwoningen van het Kroondomein, veelal herkenbaar aan de hertengeweien in de nok, is de rijksmonumentale dubbele boswachters woning op de nummers 124 en 126 uit 1872. Tegenover de Echoput en het Aardhuis staat een enkelvoudige woning van hetzelfde type. De bewoners noemden ze ‘schuthuuzen’, schuttershuizen. De rijksveldwachters en
De Apeldoornse architect A.H. Wegerif bouwde een drietal soortgelijke woningen met de voor het dorp kenmerkende rieten daken rond 1920. De woningen werden genoemd: Thusnelda, De Boschkamp en het Zwaluwnest. Het Zwaluwnest is in de Tweede Wereldoorlog afgebrand waarna op dezelfde plek een ander huis is teruggebouwd. De villa Boschkamp werd gebouwd voor een van de eerste westerlingen die in Soeren kwamen wonen, professor Winkler uit Utrecht. Hij had meerdere malen in hotel Eik en Dal gelogeerd. Hij was erg betrokken bij de Soerense bevolking. Als arts nam hij ook wel eens patiënten mee naar Utrecht voor een behandeling.
Aan de andere kant van de akker aan de Oude Meervelderweg is nog een houten huis gebouwd met de naam ‘De Roode Pan’, het eerste zomerhuis in Soeren. Het is gewijd aan de bosgod Pan, gebouwd in 1910 voor eigen gebruik door architect S. Parqui. Zowel Mjölnir als de Roode Pan zijn rijksmonumenten.
Hallehuisboerderij met zadeldak en wolfseinden, zoals de schuine daken aan voor- en achterkant genoemd worden.
5
Kaart
wildrooster
3
eeg Kampst
4
5
kerk Hoog Soeren
1
3
eg
sew
ren
Soe
Hoog Soeren
2
hulw
Pomp eg
1 Dorpsbrink 2 Holle weg 3 Schaapsdrift 4 Tra 5 Merksteen Rijksdriehoeksmeting
Begrenzing beschermd dorpsgezicht Hoog Soeren
Colofon Uitgave Gemeente Apeldoorn
Bronnen • Terugblik op het oude heidegehucht Hoog Soeren, E.W. LangenberghParqui, uitgave Historisch Museum Marialust, 1983 • Serie de ‘Pareltjes van Hoog Soeren’, de Apeldoornse Courant 1996 • ‘Hoog Soeren, een stip op de kaart van Nederland’ door Ingrid van Hoorn en Margot Jongedijk, uitgave Historisch Museum Apeldoorn, 1996
• Bestemmingsplan Hoog Soeren 2002 • Rijksmonumentbeschrijvingen diverse gebouwen en toelichting bij het besluit tot aanwijzing van het beschermd dorpsgezicht Hoog Soeren Gemeente Apeldoorn (Gelderland) ex artikel 35 Monumentenwet 1988, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort 2009 – 2012 • Monumentenbeschrijvingen gemeente Apeldoorn, Monumenten Advies Bureau Nijmegen (MAB)
Beeldmateriaal
Druk
CODA Buurt en Belangenvereniging Hoog Soeren Gemeente Apeldoorn MAB
Drukmotief, Apeldoorn
Oplage 1.000 exemplaren
Meer informatie Kaart Gemeente Apeldoorn Bewerking Vormvisie
www.hoogsoeren.info www.coda-apeldoorn.nl www.verenigingoudapeldoorn.nl www.oud-apeldoorn.nl
Vormgeving Vormvisie BNO, Apeldoorn
6
December 2012
