Creatief Schrijven in de gezondheidszorg?

Creatief Schrijven in de gezondheidszorg? Roel Mazure en Sieneke de Rooij Voor De waarde van schrijven (Kunstfactor, 2010) bekeek wetenschapsjournalist Mark Mieras Engelse en Amerikaanse onderzoeken naar de effecten van Creatief Schrijven op gezondheid en welzijn. Uit die Angelsaksische projecten dringt zich de conclusie op dat verhalen een sleutelrol spelen in de psychologie van mensen; vertellen en schrijven dragen bij aan een gezonde geest. Bovendien lijkt schrijven de lichamelijke gezondheid positief te beïnvloeden. In zijn conclusie schrijft Mieras onder meer: ‘Schrijven kan een waardevol hulpmiddel zijn om zichzelf gezond te houden. Een schrijfcultuur met honderdduizenden actieve amateurschrijvers, met schrijfcursussen, literaire websites, met schrijfwedstrijden en literaire prijzen, draagt zo zeker bij aan de volksgezondheid. Net als in Angelsaksische landen zou op de lagere en middelbare school meer aandacht moeten zijn voor creatief en expressief schrijven.’ Mieras eindigt zijn publicatie met ‘Schrijven is meer dan een formeel communicatiemiddel, het is een hulpmiddel om vitaal te blijven.’ In dit licht bezien is het interessant om te weten hoeveel Creatief Schrijven wordt ingezet in de Nederlandse gezondheidszorg. Kunstfactor gaf daarom journalist Roel Mazure de opdracht te zoeken naar projecten Creatief Schrijven in academische ziekenhuizen en het eventueel wetenschappelijk onderzoek dat daaraan gekoppeld zou kunnen zijn. Het blijkt dat Creatief Schrijven nog geen rol van betekenis speelt in de Nederlandse ziekenhuizen. Informatie daarover was in elk geval zeer moeilijk te vinden. Wel leidde deze verkenning tot enkele aanknopingspunten in de omringende zorgsector. Want er wordt wel degelijk veel geschreven om gezondheid en welzijn positief te beïnvloeden. Daarover leest u meer in dit artikel, dat een aanzet hoopt te geven voor meer projecten Creatief Schrijven om gezondheid en welzijn te ondersteunen.

Roel Mazure, freelancejournalist en tekstschrijver Sieneke de Rooij, adviseur (Schrijven) bij Kunstfactor Utrecht, december 2011

Zoektocht naar Creatief Schrijven in ziekenhuizen Vraagstelling Als Creatief Schrijven inderdaad een positief effect heeft op de gezondheid en het welzijn, zoals blijkt uit de Amerikaanse en Britse onderzoeken die Mark Mieras bestudeerde (De waarde van schrijven, Kunstfactor, Utrecht 2010) zou schrijven wellicht ondersteunend en herstellend kunnen werken bij mensen die enige tijd in een ziekenhuis moeten verblijven. Die gedachte brengt ons bij de kernvragen voor deze publicatie: · Gebruiken (academische) ziekenhuizen Creatief Schrijven als ondersteunend onderdeel van de behandeling van patiënten? · Zo ja, doen zij wetenschappelijk onderzoek naar de resultaten daarvan?

Werkwijze De meest logische werkwijze om antwoorden te krijgen op deze vragen, is direct benaderen van de academische ziekenhuizen met de vraag of er binnen die ziekenhuizen afdelingen zijn die Creatief Schrijven stimuleren als onderdeel van de behandeling.

Creatief Schrijven in de gezondheidszorg? | Kunstfactor, Utrecht | december 2011 | 1

Wij zochten dus naar ziekenhuizen die patiënten actief stimuleren tot Creatief Schrijven, bijvoorbeeld bij pijnbestrijding of traumaverwerking. Gebruiken creatief therapeuten, activiteitenbegeleiders, maatschappelijk werkers of pastorale zorgers in ziekenhuizen Creatief Schrijven, op welke manier dan ook? Met deze vraag wendden we ons tot het Academisch Medisch Centrum Amsterdam, het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG), het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC), het Academische Ziekenhuis Maastricht, het UMC St. Radboud (Nijmegen), het Erasmus MC (Rotterdam) en het Universitair Medisch Centrum Utrecht. Bovendien leggen we deze vragen aan twee kinderziekenhuizen, het Emma Kinderziekenhuis en het Wilhelmina Kinderziekenhuis.

Resultaten De reacties van de academische ziekenhuizen waren stuk voor stuk negatief. In geen van deze ziekenhuizen maakt Creatief Schrijven deel uit van de behandeling. Sterker, uit de reacties blijft dat de ziekenhuizen de vraag eigenlijk maar vreemd vinden. Ter illustratie de reactie van een medewerkster van het UMC St Radboud Nijmegen:

‘Wellicht is Creatief Schrijven een goed middel voor patiënten om trauma’s te verwerken en leren omgaan met pijn. In het UMC St Radboud ligt het accent op behandelen c.q. genezen van patiënten. Activiteitenbegeleiding is een ondersteuning die vooral in revalidatiecentra of verpleeghuizen geboden wordt. Ik adviseer u daarom contact op te nemen met genoemde zorginstellingen.’ De meest positieve reactie gaf het UMCG (Groningen). De vraag werd beantwoord door Beeldend Therapeut Mimy ter Braak. Zij schrijft:

‘Als beeldend therapeut zet je soms Creatief Schrijven in. We passen deze werkvorm binnen het UCP niet standaard toe bij een specifieke problematiek. Wanneer je dit wel of niet doet hangt af van persoonlijke doelen en affiniteit van cliënten met taal en/of poëzie. Vaak is er sprake van een combinatie van beeld en taal. Soms is het beeld de ingang om te gaan schrijven, soms is het schrijven de aanleiding om tot beelden te komen. De geringe mate waarin wij dat toepassen lijkt me niet voldoende om eventueel onderzoek op te baseren.’ Zij is zo vriendelijk om ons te verwijzen naar twee collega’s, die volgens haar met ‘talige creatieve werkvormen’ werken. Een van hen reageert op onze mail, maar ook hij heeft geen ervaring in ziekenhuizen. Hij geeft wel ieder jaar een serie lessen over taal en beeld voor de opleiding creatief therapeut in Leeuwarden. Noemenswaardig is ook de reactie van het LUMC in Leiden. De persvoorlichter van dit ziekenhuis meldt:

‘Het LUMC doet niet (meer) aan Creatief Schrijven bij pijnbestrijding of traumaverwerking. Wel met schilderen en ander materiaal, maar dus geen schrijven. Dit werd meer dan 12 jaar geleden voor het laatst gedaan, er is geen informatie meer over beschikbaar.’

Nieuw e bronnen De inventarisatie via de persafdelingen van de academische ziekenhuizen leverde geen concrete projecten op. Daarmee hebben we echter geen absolute zekerheid dat ziekenhuizen niet aan Creatief Schrijven doen. Vooral de academische ziekenhuizen zijn erg groot en wijd vertakt. Zelfs persafdelingen van die ziekenhuizen hebben geen volledig beeld van alle activiteiten op die tientallen verschillende afdelingen. Voor een tweede speurtocht naar informatie richtten we ons daarom op groepen in het zakelijke sociale netwerk LinkedIn af. Wij wendden ons tot de groepen Levensverhalen Professionals, Netwerk Schrijfdocenten en Creatief Schrijven met de volgende vraag:


· Wie kent Nederlandse zorginstellingen waar activiteitenbegeleiders /maatschappelijk werker /medisch psychologen hun cliënten stimuleren om te schrijven met als doel pijnbestrijding, traumaverwerking, etc. ? Ook de reacties uit de discussiegroepen op LinkedIn leveren geen informatie over Creatief Schrijven in (academische) ziekenhuizen. Wel schrijven verschillende respondenten dat andere (para)medische omgevingen dan ziekenhuizen wel degelijk gebruik maken van Creatief Schrijven. Zo drijven we langzaam de kant van de zorginstellingen op. Een inventarisatie door de kenners uit het veld levert onder andere. reacties op over · Creatief Schrijven in zorginstellingen, · schrijven in penitentiare inrichtingen, · schrijven met ouderen met psychogeriatrische klachten, · schrijven met kankerpatiënten en/of hun familieleden, · de kracht van levensverhalen schrijven met ouderen, met ouderen en jongeren samen, · de waarde van (auto)biografisch schrijven na het doen van genealogisch onderzoek en het schrijven van familieverhalen. Hierna gaan we dieper in op een aantal concrete voorbeelden uit deze inventarisatie.

(Creatief) Schrijven elders in en om de gezondheidszorg Er zijn verschillende voorbeelden van toepassingen van Creatief Schrijven in en om de Nederlandse gezondheidszorg. We noemen een aantal opvallende initiatieven.

Creatief Schrijven in de (ouderen)zorg José Franssen is andragoge, schrijfdocente en jarenlang ervaringsdeskundige op het gebied van schrijven met ouderen, en auteur van boeken over het schrijven van levensverhalen. Zij komt Creatief Schrijven wel tegen in zorginstellingen voor ouderen. Het gaat dan vaak over levensverhalen, autobiografisch schrijven. Daaraan gaan soms vertelprojecten vooraf. José Franssen: ‘In zorginstellingen is de situatie iets beter. In een aantal zorginstellingen zijn projecten uitgevoerd gericht op het schrijven van levensverhalen.’ De drie wetenschappelijke onderzoeken die we vonden zijn ook alle drie daarop gericht. Toch lijkt de inzet van Creatief Schrijven ook in zorginstellingen eerder uitzondering dan regel. ‘In de meeste zorginstellingen is enorm gekort op het activiteitenbudget’, zegt Franssen. ‘Veel activiteitenbegeleiders zijn tegenwoordig vooral organisatoren van het aanbod. Zij sturen vrijwilligers aan en kunnen in veel situaties zelf niet meer veel tijd met de ouderen doorbrengen.’ Het schrijven van levensverhalen kost over het algemeen veel tijd. De meeste onderzochte methoden gaan uit van acht sessies van drie uur. Weliswaar kan dat in groepjes, maar het is duidelijk dat dat desondanks veel tijd en inspanning van begeleiders vraagt. Niet voor niets zijn het vaak vrijwilligers die de begeleiding (of het schrijven van de levensverhalen) van ouderen voor hun rekening nemen. ‘Bovendien zijn activiteitenbegeleiders (of meestal –sters!) vaak zelf geen schrijvers, het zijn veelal doeners (op mboniveau). Zij zullen dus eerder activiteiten aanbieden waar ze zich bij thuis voelen. Ik ken weinig activiteitenbegeleiders die zich tot taal en literatuur aangetrokken voelen’, vult Franssen aan. Een derde reden voor de geringe belangstelling voor Creatief Schrijven in zorginstellingen is het gevolg van de zorgpraktijk. José Franssen: ‘ ‘Gewone, vitale’ ouderen komen tegenwoordig nauwelijks in zorgcentra. Daar wonen vooral mensen met een zware problematiek, dat wil zeggen dat ze fysiek zo afhankelijk zijn dat ze niet zonder zorg kunnen, bijvoorbeeld door een voortschrijdend dementeringsproces. Veel van deze ouderen kunnen niet (meer) schrijven, als ze het al ooit gedaan hebben.’


Daar komt bij dat zorginstellingen volgens Franssen, om overigens begrijpelijke redenen, hun beperkte mogelijkheden richten op de grootste gemene deler. ‘Vertellen, herinneringen ophalen via muziek en beweging, via beelden en via film, doen ze vaak wel. Maar schrijven is in zorginstellingen nog een tamelijk onontgonnen terrein.’

Patiëntervaringsverhalen De website www.patientervaringsverhalen.nl van de stichting CCC (Coleta’s Chronische Circus), opgericht in juni 2004. Doel van de stichting: ‘vanuit een onafhankelijke positie stimuleren van een kritische en opbouwende discussie over de gezondheidszorg met de situatie van de patiënt/cliënt als invalshoek, alsmede het stimuleren van de kwaliteit van leven van de patiënt/cliënt die afhankelijk is van de gezondheidszorg.’ ‘Dat betekent dat we ervaringen en reflecties op zorg zo breed mogelijk tot nut willen laten zijn voor verbeteringen van zorg en het leven van de (chronische) patiënt/cliënt. Nadruk hierbij ligt op de ervaring vanuit het bed, de stoel, de huiskamer.’ Deze website wordt met subsidie van ZOnMW vernieuwd en op 18 november 2011 geherlanceerd. Bevat een kleine tweeduizend ervaringsverhalen in boekvorm, geschreven door patiënten en cliënten van de gezondheidszorg of hun directe familie/omgeving. Het zijn deze ervaringsverhalen waarmee we een stem geven aan patiënten en cliënten. De boeken zijn te vinden op naam van auteurs, titel, ziekte of aandoening en onder een aantal thema’s. Het feit dat deze site al honderden boeken over ziektes en aandoeningen, geschreven door patiënten zelf, kan inventariseren, toont aan hoeveel behoefte er is aan het ‘verwerkend’ schrijven over ziekte en de weg naar gezondheid, acceptatie of afscheid.

De pen als lotgenoot Vergelijkbaar met Coleta’s Chronische Circus (zie hierboven) is www.penalslotgenoot.nl . Het Fonds PGO organiseert een maal per twee jaar de wedstrijd ‘De Pen als Lotgenoot’ onder het motto Schrijven helpt. Oorspronkelijk is dat een verhalenwedstrijd voor mensen met een chronische ziekte of handicap; inmiddels zijn de categorieën van de wedstrijd uitgebreid met ‘cartoons’ en ‘beeld en geluid’. Naar aanleiding van deze schrijfwedstrijd zijn al acht boeken met prijswinnende bijdragen gepubliceerd. Op www.penalslotgenoot.nl zijn die verhalen ook terug te vinden, per auteur, op titel, en per aandoening. ‘Meer dan een miljoen mensen in Nederland zijn in meer of mindere mate beperkt in hun doen of laten door een ziekte of gebrek. En voor veel lotgenoten betekent het erover schrijven of het van zich afschrijven een probaat middel om de levenskwaliteit te verbeteren. In de afgelopen tien jaar stuurden duizenden lotgenoten verhalen en gedichten in naar de schrijfwedstrijd ‘de pen als lotgenoot’. Dit resulteerde in acht boeken waarin prijswinnende bijdragen gepubliceerd zijn. Op deze website worden deze bijdragen opnieuw gepubliceerd: als hart onder de riem, maar ook om u deelgenoot te maken van wat het met levens doet en hoe de schrijvers daarmee omgaan.’

Poëziew edstrijd scholieren VO De Netwerken Palliatieve Zorg Noord en OostFlevoland organiseren jaarlijks een poëziewedstrijd voor scholieren uit het voortgezet onderwijs. Najaar 2011 gebeurde dit voor de vierde maal. Honderddertig Flevolandse scholieren maakten een gedicht met als thema verlies, afscheid nemen, de dood en herinneringen aan overledenen. Uit de ronde van 2011:

‘De jury was onder de indruk van alle gedichten van de jonge, 14jarige, deelnemers. De vijf genomineerden zijn dan ook stuk voor stuk de nominatie waard. Toch koos de jury unaniem voor het gedicht Wind van Aline ten Napel, waarin afscheid en gemis worden beschreven door middel van een metafoor (de wind) en dat van begin tot eind consequent wordt volgehouden. Het woord 'zucht' vormt de omslag en verbindt de (laatste) adem met de stormachtige wind uit het eerste deel van het gedicht. De vlaggen gaan slap hangen en het staat er niet maar je denkt toch ook aan halfstok. De slotzin is ijzersterk.


De genomineerden hebben een schilderij gemaakt onder leiding van Sacha Janzee. De gedichten en schilderijen zijn samengevoegd tot poëziekaarten. Deze kaarten liggen in onder andere alle bibliotheken in Flevoland en bij de zorginstellingen in Flevoland. De tekst van het winnende gedicht: De W ind Opeens een vlaag Opeens een ruk Het lijkt nergens vandaan te komen De zee wordt wild, ‘t zand stuift op. Dakpannen vliegen door de lucht. Opeens een zucht, het stopt met waaien, de vlaggen hangen slap. Het is stil, windstil, doodstil. Aline ten Napel

Kanker in Beeld Stichting Kanker in Beeld streeft ernaar dat psychosociale ondersteuning bij de emotionele verwerking van kanker een regulier onderdeel wordt van onze gezondheidszorg. Voorzitter Patricia DeitersRahusen: ‘Wij rusten niet totdat ieder ziekenhuis, oncologische afdeling en inloophuis een atelier heeft waar kankerpatiënten en hun naasten terecht kunnen. Creatieve expressie moet beschikbaar en bereikbaar zijn voor iedereen die met kanker geconfronteerd wordt.’ Kanker in Beeld beperkt zich niet tot beeldende expressie, maar ondersteunt ook muziek, dans en Creatief Schrijven. ‘Door te schrijven geeft u woorden aan een innerlijke wereld. Het aan papier toevertrouwen van gedachten, gevoelens en angsten werkt voor veel mensen bevrijdend. Dat kan vele vormen hebben. Sommigen schrijven over hun ziekteproces een boek. Anderen volgen bijvoorbeeld een workshop intuïtief schrijven, maken haiku’s of andere gedichten, of houden een dagboek bij.’ Kanker in Beeld produceert zelf indrukwekkende jaarboeken met de kunst, waaronder poëzie, van overlevers van kanker en naasten van kankerpatiënten. Informatie: http://www.kankerinbeeld.nl/.

Levensverhalen Een bijzondere ontwikkeling en de moeite waard om te noemen zijn de talrijke initiatieven rond levensverhalen. Rond dit onderwerp is een volledige ‘markt’ ontstaan, die zich overigens niet beperkt tot schrijven, maar waarbij soms ook andere (kunst)vormen gebruikt worden. Kern van deze initiatieven is dat deze ouderen uitnodigen om herinneringen op te halen en daar ‘iets’ mee te doen. In de sociale gezondheidszorg wordt hiervoor ook wel de term reminiscentie gebruikt. Een uitleg van Rob Van Der Wildt over reminiscentie in de uitgave ‘Werken met levensverhalen’ van Sociumi, een Belgische organisatie voor actief burgerschap (opgeheven per 1 januari 2011).

‘Reminiscentie is een methodiek waarbij mensen vanuit een positief gestemde attitude ertoe worden gestimuleerd zich gebeurtenissen, belevenissen en belevingen uit hun levensloop te herinneren, erbij te verwijlen, ze te delen met anderen en ze mede te delen aan anderen. De doelstellingen van reminiscentie zijn zeer verscheiden, gaande van narratief (story telling) tot introspectief, met vele dwarsverbanden tussen de verschillende ‘typen’ van reminiscentie. Uit uiteenlopende overwegingen en motiveringen heeft deze methodiek de voorbije jaren een plaats verworven in de ouderenzorg. Onder meer zou het zo zijn dat mensen die zich in de eindfase van hun leven bevinden, er baat bij hebben om op hun levensloop terug te blikken; ze zouden zich dan met die levensloop ‘beter’ kunnen


verzoenen. Een terugblik kan ook leiden tot fierheid op en tevredenheid met het geleefde leven, waardoor de ‘oude dag’ positiever wordt beleefd en de dood die nadert in mindere mate als ‘catastrofaal’ wordt ervaren. Reminiscentie geeft de oude mens echter ook ‘aanzien’ en ‘waarde’ in het momentum, zeker wanneer hij of zij zijn of haar terugblik deelt met anderen (generatie/cohortegenoten) en/of ze meedeelt aan anderen (latere generaties, familie, mantelzorgers, verzorgenden). Oude mensen zoeken immers niet alleen naar een manier om met het vooruitzicht van een nabije dood om te gaan, maar in een levensfase die, weliswaar, de laatste is, zeer zeker ook naar een bestaan met zin en betekenis en met een doel. Het begrip ‘reminiscentie’ heeft dus te maken met ‘herinneringen’. Of beter nog: met het ophalen van herinneringen aan gebeurtenissen uit de eigen levensloop.’ Binnen de ‘markt’ voor levensverhalen zijn twee hoofdstromingen te onderscheiden. In het ene geval gaat het vooral om op een zinnige manier terug te kijken op het leven en zich klaar te maken voor het afscheid daarvan. Hierbij is niet meteen sprake van een medische noodzaak, maar staat vooral het welzijn van de ouderen voorop. Vooral in dit ‘marktsegment’ vinden we een groot aantal professionals die veel tijd investeren in gesprekken/interviews met hoofdpersonen, op basis daarvan een vaak fraai geïllustreerd levensboek schrijven, en voor hun inspanningen een (commerciële) prijs vragen. Niet voor niets is op LinkedIn een group ‘Levensverhalen Professionals’ actief, met mensen die (een deel van hun) inkomen verwerven met het schrijven van levensverhalen voor anderen. De tweede hoofdstroming heeft wél medische aspecten. Met name in de psychische en de ouderenzorg is het (laten) schrijven van levensverhalen een gekende methode, vooral bij cliënten met klachten van depressieve aard. Vaak worden patiënten/cliënten door hulpverleners aangespoord tot schrijven. In sommige gevallen zijn vrijwilligers als maatjes/schrijvers actief. Zij helpen patiënten/cliënten met het structureren van materiaal voor een levensverhaal. Soms schrijven zij ook namens die patiënten/cliënten. Inmiddels is er ook een markt ontstaan voor cursussen voor begeleiders van schrijvers van levensverhalen. Uitgangspunt is daarbij een vastomlijnde methodiek om tot levensverhalen te komen. Het schrijven van levensverhalen zou depressies helpen verminderen. Een citaat uit Werken met levensverhalen van Sociumi:

‘In de geestelijke gezondheidszorg is sprake van toenemende belangstelling voor het werken met levensverhalen. Bij reminiscentiewerk worden ouderen immers actief uitgenodigd om herinneringen op te halen. Wanneer dit gestructureerd gebeurt en levenservaringen expliciet worden geëvalueerd spreken we van lifereview. In samenwerking met een aantal GGZinstellingen heeft het Trimbosinstituut in Nederland een nieuwe reminiscentiemethodiek ontwikkeld voor ouderen met depressieve klachten. Reminiscentie wordt hierbij gekoppeld aan het stimuleren van creativiteit bij de deelnemers. Zo wordt het proces van (her)ontdekking van het bijzondere van het eigen leven niet alleen via cognities gestimuleerd, maar juist ook via de zintuigen en de verbeelding. In 2002 en 2003 is hier rond in Nederland een cursus in verschillende regio's uitgevoerd. Uit onderzoek blijkt nu dat er een afname van depressieve klachten is. Bij vrouwen zijn deze effecten middelgroot, bij mannen klein. Zowel bij mannen als bij vrouwen is de mastery (gevoel greep op het eigen leven te hebben) toegenomen. Tevens blijkt dat de ouderen na afloop positiever naar zichzelf en hun leven kijken. De ontwikkeling en evaluatie van de cursus werd gefinancierd door het NFGV en stichting landelijke zorgverzekeraars RVVZ. Er is tevens een cursistenmap van de cursus uitgewerkt: Op zoek naar zin. Een cursus rond het eigen levensverhaal voor ouderen met depressieve klachten. In het kader van de cursus verscheen vorig jaar ook de publicatie Zin in leven. Positieve verhalen over zingeving. In 2003 werd tevens een tweede project gestart om depressies bij ouderen te voorkomen en het zelfsturend vermogen bij deze groep te vergroten. De titel van deze cursus (in ontwikkeling) is: Het verhaal van je leven. Het bestaat uit een gespreksgroep voor maximaal vier personen, waarin evaluatie van het eigen leven centraal staat. De deelnemers bereiden zich voor door vragen over verschillende thema's te beantwoorden: keerpunten in het leven, de jeugd, werk en zorg, de betekenis van het eigen leven. De interventie bestaat uit zeven gesprekken en een followup gesprek.’


Tal van organisaties, vooral in de geestelijke gezondheidszorg doen inmiddels iets met levensverhalen. Een voorbeeld is de Stichting Beschermende Woonvormen Utrecht (SBWU), die actief is voor mensen met een psychiatrische en/of verslavingsproblemen en begeleiding nodig hebben om zelfstandig te wonen en te leven. De SBWU kent een werkgroep Zingeving die tot doel heeft zinsgevingsvragen te integreren binnen de GGZ en de maatschappelijke opvang. Een van de methoden die zij propagandeert is het schrijven van levensverhalen. Een conferentie hierover in het voorjaar van 2011 trok 120 deelnemers van uiteenlopende organisaties binnen de GGZ en de maatschappelijke opvang. Op LinkedIn is de groep Levensverhalen Professionals met elkaar in contact. De iets meer dan 100 leden (december 2011) zijn werkzaam in de zorg en cultuursector.

Schrijven met dubbel zicht Het is verdedigbaar om de zorg voor het welzijn tot de medische zorg te rekenen. Daarom is het de moeite waard om een Belgisch voorbeeld rond levensverhalen te noemen. In 2008 organiseerde de Belgische organisatie Creatief Schrijven in samenwerking met de Koning Boudewijnstichting drie projecten waarbij senioren en jongere mensen samen hun levensverhaal schreven. Er ontstond een zinvolle wisselwerking tussen generaties hoogbejaarden, jonge senioren, volwassenen en zelfs kinderen. Ze vertelden, schreven, lazen voor en bundelden hun teksten in knap vormgegeven boekjes. Naar aanleiding van deze drie projecten publiceerde Creatief Schrijven de brochure ‘Schrijven met dubbel zicht’, die inspireert om projecten met senioren en jongeren op te zetten. De brochure is als pdfbestand te downloaden van de website www.creatiefschrijven.be; kijk onder ‘projecten’.

De kloof overbrugd STAMM CMO, het kenniscentrum en adviesbureau voor de sociale sector in en buiten Drenthe, heeft een programma ontwikkeld dat tot doel heeft de houding van jongeren met betrekking tot ouderdom en dementie te beïnvloeden en begrip en vriendschap tussen ouderen en jongeren te bevorderen. Voor ‘De kloof overbrugd’, zoals dat programma heet, interviewen vmboleerlingen in Assen en Meppel dementerende ouderen over hun leven. De interviews die jonge vmboleerlingen houden met dementerende ouderen verwerken ze tot een boek, dat wordt gebruikt door familie en verplegend personeel om langer contact te houden met deze ouderen. Het idee komt uit Canada en STAMM CMO heeft de methodiek naar Nederland gehaald. Behalve het eindresultaat is ook het proces zelf waardevol. Beide partijen halen iets bij de ander naar boven. Ouderen vertellen dingen die ze nooit eerder hebben verteld en de jongeren blijken meer respect voor ouderen op te brengen dan soms wordt gedacht. STAMM CMO begeleidt scholen en zorginstellingen voor ouderen die het project willen doen. Bovendien geeft de organisatie trainingen op maat voor de medewerkers van de scholen en/of instellingen die met ‘De kloof overbrugd’ aan de slag willen. Informatie via http://www.stamm.nl/expertises/jeugdenonderwijs/jeugdparticipatie/de kloofoverbrugd/

Nederlands onderzoek naar schrijven in en om de gezondheidszorg Hoewel we tal van voorbeelden vonden waarbij Creatief Schrijven in een medische context wordt gebruikt, is er in Nederland niet erg veel onderzoek naar de effecten daarvan gedaan. We vonden drie wetenschappelijke onderzoeken waarvan het derde pas begin 2012 van start gaat.


Op verhaal komen Psychologen van de Universiteit Twente ontwikkelden de cursus Op verhaal komen, die bij twintig GGZinstellingen in Nederland wordt gebruikt. Ernst Bohlmeijer en zijn collega Gerben Westerhof hebben het effect van de cursus onderzocht. Zij claimen dat ze het tot nu toe grootste onderzoek ter wereld hebben gedaan naar het resultaat van autobiografisch schrijven. Uit hun onderzoek blijkt dat het schrijven van een autobiografie een effectief middel blijkt te zijn tegen een depressie. De onderzoekers zijn vooral opgetogen dat de positieve invloed op depressieklachten negen maanden na afloop van de cursus nog meetbaar is, terwijl bij andere depressietherapieën soms eerder sprake is van een terugval. ‘Autobiografisch schrijven is onderdeel van een nieuwe stroming binnen de psychologie, de zogeheten narratieve psychologie’, zegt Ernst Bohlmeijer van de UT. Het idee is dat mensen door hun levensverhaal op te schrijven tot bepaalde inzichten komen, die hen helpen geïnspireerd verder te gaan met hun leven. Bij 53 % van de depressieve deelnemers aan een cursus autobiografisch schrijven bleven de klachten daarna langere tijd weg, terwijl dat slechts het geval was bij 22 % van de patiënten die wel zorg kregen, maar geen cursus. De depressieve amateurschrijvers moeten in zeven weken telkens een deel van hun leven beschrijven. ‘Het is niet hetzelfde als een dagboek bijhouden. De cursisten zetten echt op papier hoe ze hun leven tot nu toe beschouwen, zodat ze dingen kunnen duiden. Daardoor kunnen ze anders tegen bepaalde keuzes aan gaan kijken. Dat helpt om het gevoel van zinloosheid, van het leven is al voorbij, te bestrijden,’ aldus Bohlmeijer. ‘Door te schrijven krijgen de patiënten controle over hun eigen levensverhaal en zijn ze in staat om aan nieuwe hoofdstukken te beginnen.’ Het onderzoek maakt deel uit van een promotieonderzoek over de effecten van autobiografisch schrijven. Uit dit onderzoek onder ruim tweehonderd deelnemers blijkt dat bij meer dan de helft de depressieve klachten na afloop van de cursus waren verdwenen. Ook negen maanden later waren zij nog klachtenvrij. Omdat van een groep cliënten die de cursus niet had gevolgd, in dezelfde periode maar een kwart herstelde, concludeert Bohlmeijer dat de cursus Op verhaal komen een effectief preventief middel is voor mensen met mild depressieve klachten.

Het verleden als uitdaging Op vrijdag 28 oktober 2011 promoveerde drs. Thijs Tromp aan de Protestantse Theologische Universiteit (PThU) op de dissertatie Het verleden als uitdaging . Thijs Tromp onderzocht voor zijn proefschrift de effecten van life review op het psychisch welbevinden en de zingeving van ouderen. Life review is een methode waarbij ouderen op een gestructureerde manier intensief terugkijken op hun leven en daarover vertellen. Het maken van een levensboek maakt dikwijls deel uit van deze methode. De promovendus concludeert op basis van empirisch onderzoek dat life review over het algemeen een positieve invloed heeft op het aanvaarden door ouderen van hun geleefde leven. Niet alleen versterkt life review de samenhang van de verhalen (een kortetermijneffect), maar ook verandert het de waardering bij ouderen van het vertelde (middellangetermijneffect). Ze vertellen hun verhaal na enige tijd met meer hoop, aanvaarding, en een positievere toonzetting. Toch zijn er ook mensen voor wie de life reviewmethode niet geschikt is: namelijk mensen met heel tragische levensverhalen, die door het ophalen van herinnering meer leed ervaren dan als dit niet zou gebeuren. Het is volgens Tromp zaak om tijdig te onderkennen voor welke ouderen dit opgaat. Thijs Tromp is directeur van Reliëf, christelijke vereniging van zorgaanbieders waarbij 250 zorginstellingen zijn aangesloten. Doel van Reliëf is zorginstellingen te helpen om een omgeving te creeren waarin mensen tot hun recht komen. Het maken van levensboeken kan daar deel van uitmaken. Voor Reliëf is dat onderwerp dermate belangrijk dat het daarvoor een aparte website is gestart met informatie over methoden en onderzoek: www.zorgvoorhetverhaal.nl.


Schrijven helpt Veel mensen ervaren na de behandeling van kanker dat er allerlei levensvragen op hen af komen: vragen over hen henzelf, over de betekenis van hun leven en de invulling van hun toekomst. Veel mensen hebben moeite de ziekte een plaats te geven en hun leven weer op te pakken. Soms hebben patiënten daarbij last van veel zorgen of sombere gevoelens, of zoals dat formeel wordt genoemd: ze ervaren een verminderde kwaliteit van leven. In die situatie kan het helpen om het eigen leven in kaart te brengen. Hiervoor is het het VU Medisch Centrum (VUmc) de training ‘Schrijven helpt’ ontwikkeld. Deze ondersteunt mensen die minstens een jaar geleden de diagnose kanker hebben gekregen en behandeld zijn met curatieve intentie. De training begeleidt deelnemers in het schrijven van hun eigen levensverhaal en het verduidelijken van hun visie op hunleven. Het gaat daarbij niet in de eerste plaats om feiten, maar om te ontdekken wat deelnemers belangrijk vinden, wat hun beweegt en waar hun krachten liggen. De onderzoekers van het VUmc willen weten of het schrijven van een spirituele autobiografie door middel van de training ‘Schrijven helpt’een geschikte methode is om mensen te ondersteunen in het omgaan met hun levensvragen, het leven weer op te pakken en veerkrachtig met tegenslagen om te gaan. Groepen van acht deelnemers ontmoeten elkaar iedere twee weken voor sessies van 3,5 uur, die moeten leiden tot levensverhalen van de deelnemers. Dit onderzoek start in januari 2012.

Creatieve Therapie schrijftherapie Uit buitenlands onderzoek blijkt dat Creatief Schrijven zich leent voor gebruik in therapeutische setting. Het is dan ook opmerkelijk dat de Nederlandse opleidingen creatieve therapie vooral de kunstdisciplines dans, muziek, drama en beeldende kunst inzetten voor therapeutische doeleinden. Creatief Schrijven heeft geen vaste plaats in deze hboopleidingen; komt soms wel in losse modules en gecombineerd met andere kusntdisciplines aan bod (bijvorobeeld beeld en taal). Creatieve therapie wordt aangeboden aan de hogescholen · Hogeschool Utrecht (HU, www.hu.nl); in Utrecht en Amersfoort. Creatieve Therapie: voltijd, deeltijd, duaal; · Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN, www.han.nl ) in Nijmegen. Creatieve Therapie: voltijd, deeltijd. De opleiding Creatieve Therapie kent 4 differentaties: Drama, Beeldend, Muziek en Psychomotorische Therapie. · Hogeschool Zuyd (www.zuyd.nl) in Heerlen, Sittard, Maastricht. Creatieve Therapie: voltijd. Dramatherapie, Muziektherapie, Beeldende therapie en Danstherapie. · Stenden Hogeschool (www.stenden.com) in diverse plaatsen in NoordNederland. Creatieve Therapie: voltijd (verkort). De Federatie Vaktherapeutische beroepen kan geen informatie verstrekken over de redenen waarom Creatief Schrijven niet als kunstdiscipline voor gebruik in therapeutische beroepen wordt onderwezen. In sommige vormen van therapie wordt schrijven ingezet. Dit wordt soms ‘schrijftherapie’ genoemd, omdat schrijven een hulpmiddel is. Dit is dan meestal geen Creatief Schrijven, maar schrijven in het kader van cognitieve gedragstherapie, zoals bij Write Junior (‘schrijftherapie voor getraumatiseerde kinderen en adolescenten’). Schrijftherapie is dan niet het schrijven van poëzie of korte verhalen, maar het (onder begeleiding) schrijven om te verwerken, ‘van je af schrijven’ en schrijven om een andere blik op gebeurtenissen of gevoelens te ontwikkelen. We kunnen concluderen dat creatief, literair schrijven als onderdeel of zelfstandige therapie nog onontgonnen gebied is in Nederland.


Conclusie Het lijkt er sterk op dat Creatief Schrijven in de Nederlandse gezondheidszorg nog nauwelijks wordt toegepast. Noch bij de academische ziekenhuizen, noch bij schrijfdocenten en andere professionals op LinkedIn vinden we aanwijzingen dat ziekenhuizen op de een of andere manier Creatief Schrijven inzetten. Van wetenschappelijk onderzoek naar de effecten daarvan is dus al helemaal geen sprake. Wel zijn er initiatieven op het gebied van autobiografisch schrijven, levensverhalen, familieverhalen en levensboeken maken, die zich vooral in zorginstellingen voor ouderen afspelen. Dit doet vermoeden dat een van de therapeutische invalshoeken kan zijn: het verwerken van het ouder worden, het serieus nemen van de behoefte om het eigen verhaal voor later achter te laten. De opleidingen Creatieve Therapie hebben Creatief Schrijven niet in hun programma’s opgenomen. Dit terwijl uit buitenlands onderzoek is gebleken dat schrijven wel degelijk bij vele onderwerpen in gezondheid en welzijn kan worden gebruikt. Hier ligt wellicht nog een kans voor de toekomst, waardoor schrijven in de gezondheidszorg vaker kan worden ingezet.


Literatuur: w erken met Creatief Schrijven in de gezondheidszorg · Bloemendal, Gert, Ronald Geelen, Angelika KootFokkink: Levensboeken. Een handleiding voor hulpverleners in de ouderenzorg . Intro, Baarn, 1997 · Bohlmeijer Ernst, Lausanne Mies, Gerben Westerho: De betekenis van levensverhalen. Bohn Stafleu Van Loghum, Houten, 2007 · Bohlmeijer, E.T.: De verhalen die we leven, narratieve psychologie als methode. Uitgeverij Boom, Amsterdam 2007 · Bohlmeijer, Ernst, en Gerben Westerhof: Op verhaal komen. Uitgeverij Boom, Amsterdam 2010 · Buijssen, Huub, Karin Poppelaars: Reminiscentie. Een handleiding voor de praktijk. Intro, Baarn, 1997 · Cameron, Julia: Je leven schrijven, een meditatieve weg tot zelfkennis. Ankh Hermes, Deventer 2001 · Chinon, Allen: Nog lang en gelukkig. Sprookjes en de tweede levenshelft. Bohn Stafleu Van Loghum, Houten/Diegem 1996 · Crispijn, Reina: Hoe schrijf ik mijn levensverhaal, een praktische handleiding . Cantecleer, Baarn, 2003 · Dobbelaar, Tanny: Familieverhalen, de kunst van het schrijven over je naasten. Ambo/Anthos, Amsterdam, 2011 · Dynes, Robin: Vroeger herleefd. Reminiscentieactiviteiten voor groepen (Memory games for groups, 1998). HB Uitgevers, Baarn 2000 · Franssen, José: In mijn koffer op zolder. Verhalen van ouderen voor ouderen. Bohn Stafleu Van Loghum, Houten/Diegem 2008 · Franssen, José: Luisteren in je leunstoel. Handboek voorlezen aan ouderen. Bohn Stafleu Van Loghem, Houten 2004 · Franssen, José: Van Vroeger. Levensverhalen schrijven met ouderen. Houten/Diegem, Bohn Stafleu Van Loghum, 1995 · Franssen, José & Ernst Bohlmeijer: Op zoek naar zin. Een cursus rond het eigen levensverhaal voor ouderen met depressieve klachten. (Begeleidersmap.). Trimbos instituut, Utrecht 2002 · Franssen, José & Ernst Bohlmeijer: Op zoek naar zin. Een cursus rond het eigen levensverhaal voor ouderen met depressieve klachten. (Cursistenmap.). Trimbos instituut, Utrecht 2002 · Franssen, José, Heb ik zóveel verteld? Zóveel blaadjes? Levensverhalen van bewoners en personeel van St. Anna. Stichting St. Anna, Heel 2005 · Hilhorst, Marijke: Hoe schrijf je een familiegeschiedenis?. uitgeverij Augustus, Amsterdam/Antwerpen, 2008 · Prinsenberg, Gabriel: De tocht door het labyrint. Biografische werken als begeleiding op de levensweg . Servire Uitgevers, Utrecht 1996 · Prinsenberg, Gabriel: Biografisch leren en werken. Het levensverhaal in kaart brengen. Uitgeverij SWP Publishers, Amsterdam 2003 · Vries, Christine de: Dagboek als spiegel, A3 communicatie en uitgeefprojecten, Geesteren, 2007 · Wassenaar, Noor: Over mij, handleiding voor het schrijven van een persoonlijk document. Spectrum, Utrecht 2005


Creatief Schrijven in de Nederlandse gezondheidszorg © Kunstfactor Utrecht, december 2011 Inventarisatie en tekst: Roel Mazure en Sieneke de Rooij

Creatief Schrijven in de Nederlandse gezondheidszorg is een uitgave van Kunstfactor, sectorinstituut amateurkunst. Tenzij anders overeengekomen, geeft Kunstfactor u als lezer toestemming deze uitgave voor eigen gebruik te downloaden en af te drukken. Het is niet toegestaan om inhoudelijk, tekstueel of anderszins wijzigingen aan te brengen. Bij citeren is bronvermelding verplicht. Overdracht aan derden van het gebruiksrecht is uitgesloten. Het gebruiksrecht geldt niet voor commerciële doeleinden. De overdracht van de rechten van intellectueel eigendom, waaronder het auteursrecht, rustend op de door Kunstfactor opgestelde of ontworpen werken zijn bij het gebruiksrecht niet inbegrepen. Kunstfactor, sectorinstituut amateurkunst, zet zich in voor een sterke amateurkunstsector. Dit doen we vanuit de overtuiging dat actieve kunstbeoefening een bijdrage levert aan de persoonlijke ontwikkeling van mensen en aan een creatieve, harmonieuze samenleving.


Creatief Schrijven in de gezondheidszorg?

Recommend Documents