Consolidated in de ruimte! Veel aandacht voor de zon als bron Optimale samenwerking door ketenintegratie
REview Magazine van Consolidated, Dakwacht, BetonRestore en Daklab
2012
2
Zonne-energie IN DIT NUMMER
steeds goedkoper! Jarenlang liep Nederland op het
4 Upgrading parkeergarage Godebald in volle gang
8 Onderhoud gebouwen kan beter én goedkoper
14 Duurzame energie:
van hype naar trend
18 Woningcorporatie gaat
bijen huisvesten
gebied van zonne-energie achter op Duitsland en België (Vlaanderen). Doordat de subsidieregelingen in die landen beter waren groeide de markt daar veel harder dan in Nederland. Inmiddels wordt zonne-energie wereldwijd steeds goedkoper. Die prijsdaling heeft ertoe geleid dat de markt voor zonne-energie ook in Nederland nu gestaag groeit. Met name in de zakelijke markt wordt duurzaamheid belangrijker. Het is duidelijk dat zonne-energie voor steeds meer marktpartijen, onder andere voor huurders, een haalbare optie is. Wat wij bij Energieker al een aantal jaar in praktijk brengen, wordt straks ondersteund door een grootschalig landelijk onderzoek. Aedes, de koepelorganisatie van woningcorporaties, heeft namelijk de ambitieuze doelstelling
Bij de ingang van het ESTEC,
om alle 2,4 miljoen huurhuizen van Nederland te voorzien van
het European Space Research
zonnepanelen. In deze REview wordt de nodige aandacht besteed aan
and Technology Centre van ESA,
zonne-energie en andere vormen van duurzaamheid. Onder het
staat een model van een satelliet op ware grootte.
motto van duurzaamheid is woningcorporatie Ymere in Amsterdam bijvoorbeeld begonnen met het houden van bijen op daken. De mensen van Daklab staan stil bij de zonnecellen van de toekomst. Ook besteden we aandacht aan ketenintegratie en bijzondere projecten die onlangs zijn opgestart of afgerond. Ik wens u veel plezier én inspiratie bij het lezen van deze REview.
Renovatie, beheer & onderhoud van platte daken
Frits Verhoef Directeur Energieker
Inspectie, onderhoud & service platte daken
Bouwkundig renovatieaannemer
Energieker is dé specialist in zonne-energie. Sinds 2008 biedt het bedrijf totaaloplossingen aan. Bij Energieker werken experts op het gebied van
Ontwikkelt het dakenlandschap van de toekomst: in beleid, advies, ontwerp en begeleiding
systemen, leveranciers, monitoren en duurzaamheid, die een heldere en professionele samenwerking kennen met opdrachtgevers. Hierdoor kan Energieker snel inspelen op marktontwikkelingen en voorop lopen in innovatie. Niet voor niets is Consolidated powered by Energieker.
2
REview is het relatiemagazine van Consolidated, Dakwacht,
REview 2 2012
BetonRestore en Daklab en verschijnt drie tot vier maal per jaar.
Hoofdredactie: Saskia Goes. Bladmanagement en tekst: Lamar communicatie. Fotografie: Martin van Welzen, Anton van Daal (foto’s bijendak Ymere), Peter Kraaijeveld. Vormgeving: avm. Drukwerk: Offset Vandevelde. Redactieadres: Stephensonweg 2, 4207 HB Gorinchem. t: 0183 64 36 00.
www.consolidated.nl | www.dakwacht.nl | www.betonrestore.nl | www.daklab.nl
Zo nne- energ ie vo o r huurwo ning en
De zon breekt door! Zonnepanelen op huurwoningdaken
Woningcorporaties maken al op beperkte schaal gebruik van zonnepanelen voor het collectieve stroomverbruik. Maar
toekomstmuziek? Niet als het aan
zonne-energie biedt nog veel meer mogelijkheden, die de komende maanden worden onderzocht. Want is zonne-energie in
Aedes, de koepelorganisatie van
huurwoningen exploitabel? Wat zijn de financieringsmogelijkheden? Kunnen huurders met zonne-energie daadwerkelijk hun
woningcorporaties, ligt. Samen met
woonlasten omlaag brengen? En is er onder huurders een breed draagvlak voor duurzaam wonen?
adviesbureau Atrivé en tweeëntwintig Daadwerkelijke lastenverlaging
woningcorporaties onderzoeken
Het gebruik van zonne-energie vraagt om een flinke investering van de woningcorporaties. Deze kan op termijn worden
zij in project ‘Zonnig Huren’ de
terugverdiend. Maar eigenlijk is dit geen nieuws. Energieker heeft al een aantal jaren ervaring met woningcorporaties en
mogelijkheden om zonne-energie
uit de praktijk geleerd dat er verschillende mogelijkheden zijn om de woonlasten voor huurders daadwerkelijk omlaag te bren-
grootschalig mogelijk te maken voor
gen door inzet van zonne-energie. Ook blijkt dat het draagvlak voor duurzaam wonen onder huurders groeit. Ze willen vaker
huurwoningen.
weten wat de mogelijkheden zijn en vragen er ook collectief naar. Die ervaringen worden straks door het landelijke onderzoek ondersteund. Energieker kijkt met haar klanten naar uitvoerbare mogelijkheden. U bent van harte welkom voor een gesprek waarin zij hun kennis en ervaring met u delen. Kijk voor meer informatie op www.energieker.nl.
3 REview 2 2012
Upgrading parkeergarage Godebald in volle gang Begin 2012 is BetonRestore begonnen met de upgrading, ook wel revitalisatie genoemd, van parkeergarage Godebald in hartje Utrecht. Erik Colijn, directeur van BetonRestore, licht het project kort toe.
4
Net als bij de eerdere renovatie van parkeergarage Rijnkade is
Duurzaamheid en kwaliteit
de opdrachtgever voor het huidige project ook nu weer Hoog
Uitgangspunt voor het bouwteam was om ervoor te zorgen dat
Catharijne BV, dat eigendom is van Corio. “De renovatie van
de komende 25 jaar nauwelijks onderhoud nodig is. Verder is bij
Rijnkade was één van de grootste onderhoudsopdrachten ooit
de upgrading ingezet op duurzaamheid en kwaliteit. De oude
door Corio uitbesteed”, begint Colijn. “BetonRestore is trots
grauwe parkeergarage wordt omgetoverd in een frisse,
op het feit dat we voor de revitalisatie van Godebald als bouw-
klantvriendelijke en moderne parkeergarage. “BAM is verant-
kundig en coördinerend aannemer opnieuw onderdeel uitma-
woordelijk voor de E&W-installaties (elektrische & werktuig-
ken van het bouwteam. Bijzonder is ook dat we deze keer gedu-
bouwkundige installaties, red.), waaronder nieuwe stuwdruk-
rende het hele proces aan tafel zitten met Corio: vanaf het
ventilatoren, riolering en onderhoud aan sprinklerinstallaties”,
eerste ontwerp tot constructie en de eindoplevering.”
gaat Colijn verder. “Als BetonRestore hebben we ontwerpen
REview 2 2012
Water om beton als boter weg te snijden
voor de upgrading van de parkeergarage gemaakt (zie kader). Helaas zijn uiteindelijk niet alle ontwerpen daadwerkelijk uitgevoerd. Maar het geeft wel een goed beeld van waar wij als
Bestaande situatie
BetonRestore toe in staat zijn.” Slooprobot en ijsstralen Net als bij Rijnkade maakt BetonRestore voor het slopen van beton gebruik van waterdruk. Colijn: “De noodzaak is nu nog groter, want de parkeergarage ligt recht onder winkels en kantoren van Hoog Catharijne. Tijdens de normale werktijden mogen we absoluut geen geluidsoverlast produceren. Hiervoor gebruiken wij waterslooptechnieken die geen trillingen of geluidsgolven het gebouw in brengen. Uniek is de watersaneringsmethode met de waterslooprobot, die met een werkdruk van 1.200 bar werkt. Verder werken we ook met handlansen met een werkdruk van 2.500 bar. Zo gebruiken we water om beton als boter weg te snijden, zonder de wapening te beschadigen. Dat is een primeur voor Nederland. Het grote voordeel van de
Tijdens de ontwerpfase van de revitalisatie van parkeergarage Godebald
slooprobot is bovendien dat deze permanent door kan werken
heeft BetonRestore verschillende ontwerpen gemaakt voor de upgra-
zonder vermoeid te raken.”
ding. Uiteindelijk is deze upgrading in bescheiden vorm doorgegaan. Hier boven een voorbeeld van een upgradingontwerp van een nieuw
Een andere techniek waar BetonRestore gebruik van maakt, is
opengewerkt trappenhuis.
het verwijderen van verf door middel van ijsstralen. “Ook dit is een bijzondere en duurzame techniek”, zegt Colijn. “Met behulp van ijskorrels wordt een oppervlak in één keer afgekoeld. Door de thermoshock ontstaat een erosie waarbij de verflaag er af valt. Zo beschadigt het beton niet en blijft er een mooi glad
brachten een werkbezoek aan een parkeergarage als eindpro-
oppervlak over. Verder is de parkeergarage voorzien van een
duct (Rijnkade) én een parkeergarage ten tijde van diens reno-
speciale cassettevloer. Dat is een vloer waar aan de onderzijde
vatie (Godebald). Verder was er voor alle betrokken partijen
allemaal holle uitsparingen zitten om zo gewicht te reduceren.”
ruimte om toelichting te geven op het aandeel dat zij geleverd hebben. Zo ging Corio onder meer in op investeringsperspec-
Seminars
tieven vanuit de opdrachtgever. In de rol van onderhoudspart-
Om belangstellenden kennis te laten maken met dit project zijn
ner gaf BetonRestore toelichting op ontwerp en constructie.
er verschillende seminars op locatie georganiseerd in mei en
BAM ging in op de duurzame keuzes in verlichting en ventilatie
juni. Centraal stond daarbij de vraag: ‘Hoe werkt de upgrading
en Interparking vertelde over de commerciële exploitatie van
van een parkeergarage concreet in de praktijk?’. De deelnemers
parkeergarages.
5 REview 2 2012
Visie op aanbestedingen Visie op aanbested Op naar een Op naar een betere betere sa samenwerking De afgelopen jaren is er een
De populariteit van aanbestedingen is tot op een bepaalde hoogte verklaarbaar. Mede als gevolg van een aantal grote
enorme groei geweest in het aantal
fraudezaken in het verleden hebben opdrachtgevers op een gegeven moment besloten hun processen in regels vast te leg-
aanbestedingen. In de optiek van
gen. Daardoor worden aanbestedingen steeds vaker door de afdeling Inkoop georganiseerd, ondanks dat deze partij meestal
Consolidated is dit voor zowel
niet ter zake kundig is. Verder denken opdrachtgevers al snel dat felle concurrentie in hun voordeel is. Wat ze daarbij echter
opdrachtgever als opdrachtnemer een
uit het oog verliezen, is dat opdrachtnemers ook gewoon uit zijn op winst. De laagste prijs bij een aanbesteding is dan ook
verre van ideale situatie. In dit artikel
geenszins een garantie dat de opdrachtgever het goedkoopste uit is. Soms bestaan er bij aanbestedingen prijsverschillen van
zetten wij uiteen waarom.
tien procent tot maar liefst twintig procent. Het kan niet anders, of dat gaat ten koste van de kwaliteit.
6 REview 2 2012
gezien, van op aan kunnen. Het is opvallend dat dit soort aspecten vrijwel nooit worden meegewogen bij de beslissing aan wie een opdracht wordt gegund. Er wordt enkel en alleen op prijs vergeleken. Dat betekent dat er geen erkenning is voor goed werk. Kentering waarneembaar Gelukkig is er langzaam maar zeker een kentering waarneembaar in de visie op aanbestedingen. Opdrachtgevers merken dat er een keerzijde is aan deze manier van werken en inkopen. Feitelijk is het zo dat bij een aanbesteding opdrachtgever en opdrachtnemer tegenover elkaar staan. Terwijl het veel beter is om samen op te trekken. Een aanbesteding is een vorm van samenwerking waarbij je voortdurend de confrontatie met elkaar moet aangaan. Opdrachtgevers krijgen in de praktijk vaak te maken met de keerzijde van aanbestedingen: opleverdata die niet worden gehaald, slechte kwaliteit van de uitvoering,
edingen
klachten van bewoners. Maar vooral met hiaten in het bestek, waarna oeverloze discussies over meer- en minderwerk volgen. Er is nóg een belangrijke reden waarom opdrachtgevers naar alternatieven zoeken; er is gebrek aan geld. Maar wie wil besparen, vindt de oplossing niet in het houden van aanbeste-
amenwerking
dingen. Ketenintegratie heeft de toekomst Ook opdrachtgevers hebben te maken met een stagnerende economie. Daar komt nog bij dat woningcorporaties vanaf 2014 jaarlijks een enorm bedrag aan onze overheid moeten gaan betalen, de zogenaamde huurtoeslagheffing. Door een volledig
‘Vergeten’
andere denkwijze, grotendeels bij de opdrachtgever maar ook
Als een opdracht tegen een veel te lage kostprijs is aangeno-
in de dakbedekkingsbranche, zijn grote besparingen te reali-
men, zal een bedrijf kijken hoe er toch een maximale winst
seren. In de eerste plaats kunnen dure renovaties uitgesteld
behaald kan worden. Want linksom of rechtsom zal de winst er-
worden door meer onderhoud en preventieve maatregelen. Met
gens vandaan moeten komen. Sommige opdrachtnemers gaan
een gelijkblijvende kwaliteit en klanttevredenheid. Daardoor
daar heel ver in. Er worden dingen ‘vergeten’, producten van
gaan onderhoudskosten over de gehele levensduur omlaag.
een andere kwaliteit gebruikt en onderaannemers uitgeknepen. Het komt ook voor dat er bezuinigd wordt op veiligheid.
In de tweede plaats kan, door een nauwere samenwerking, een
Allemaal zaken die per definitie niet in het belang van de op-
groot aantal taken bij de opdrachtgever verdwijnen. Immers, in
drachtgever zijn.
de traditionele samenwerkingsvorm van aanbestedingen is een grote hoeveelheid inefficiëntie ingebouwd. Daar ligt de groot-
Geen erkenning voor goed werk
ste besparing voor onze opdrachtgever. Deze wijze van samen-
Verschillende opdrachtgevers hebben de laatste jaren beoor-
werken is de laatste jaren onder de naam ketenintegratie be-
delingsmethodieken ontwikkeld. Opzichters zijn vaak blij als
kend geworden en heeft wat Consolidated betreft de toekomst.
de opdracht wordt gegund aan een partij waar ze, kwalitatief
U leest hierover meer op de volgende pagina’s.
7 REview 2 2012
KETENINTEGR ATIE Waar het bij aanbestedingen meestal alleen maar gaat over de prijs, gaat het bij ketenintegratie om goede samenwerking tussen alle betrokken partijen om zo tot het beste resultaat voor het gebouw te komen. 8 REview 2 2012
Onderhoud van gebouwen kan beter én goedkoper Dick Keus, als senior bedrijfsadviseur verbonden aan onder-
georganiseerd worden. Het uiteindelijke doel is om de keten
zoeksinstituut TNO Building en Infrastructure, maakt zich al
zo te organiseren dat alle samenwerkende bedrijven opereren
jaren sterk voor resultaatgericht samenwerken in de vorm van
alsof het één bedrijf is. Vanuit TNO begeleiden wij opdrachtge-
ketenintegratie. Hij adviseert opdrachtgevers, bouw-, instal-
vers bij de selectie van partijen die in staat zijn om resultaataf-
latie- en onderhoudsbedrijven over de processen die nodig zijn
spraken te maken. Die criteria zijn heel streng. We kijken naar
om ketenintegratie succesvol toe te passen in de praktijk.
de financiële gezondheid van een bedrijf, hun kwalificaties, de manier waarop zij hun processen georganiseerd hebben en de
Keus is één van de grondleggers van Resultaatgericht
tevredenheid van gebruikers, klanten, partners en medewer-
S amenwerken, de filosofie die ten grondslag ligt aan keteninte-
kers. Tot slot wordt op basis van een aantal eenheidsprijzen de
gratie. “Resultaatgericht Samenwerken is geïntroduceerd in de
marktconformiteit van het bedrijf getoetst. Dat zijn allemaal
schildersbranche, inmiddels zijn we bezig om deze manier van
voorwaarden waaraan je kunt afmeten of een bedrijf daadwer-
samenwerken in de gehele bouw te introduceren: van onder-
kelijk in staat is om resultaatafspraken waar te maken.”
houd tot renovatie tot nieuwbouw”, zegt Keus. “Het concept gaat ervan uit dat verschillende partijen resultaatafspraken
Verantwoordelijkheid
met elkaar maken waarbij de functionaliteit van het gebouw
Het is belangrijk dat de opdrachtgever van tevoren de gebrui-
tijdens de gehele exploitatieperiode centraal staat. Dat staat
kerseisen formuleert zodat de juiste partijen bij elkaar gezocht
dus haaks op de prijsafspraken waarbij alleen een inspannings-
kunnen worden. Zodra dit is gedaan adviseert en ondersteunt
verplichting wordt aangegaan en de kwaliteit van het werk en
TNO het gehele traject tot aan de ketensamenwerking. “Alle sa-
materialen geheel buiten beschouwing worden gelaten.”
menwerkende bedrijven moeten bij het proces betrokken worden om zo de keten in te richten”, stelt Keus. “Vervolgens moet
Functionaliteit gebouw voorop
duidelijk zijn wie welke verantwoordelijkheden draagt. Verant-
Bij Resultaatgericht Samenwerken is de functionaliteit van
woordelijkheid is van essentieel belang als je resultaatafspra-
het gebouw dus het uitgangspunt en niet alleen de prijs. Keus:
ken maakt. Anders dan in het geval van inspanningsverplich-
“Dan gaat het om vragen als: waar gaat het gebouw voor ge-
ting kan een bedrijf bij een resultaatafspraak ook echt worden
bruikt worden? Hoe kan een gebouw de activiteiten die daarin
aangesproken op de kwaliteit.”
moeten plaatsvinden (functionaliteit) zo goed mogelijk faciliteren? Uit onderzoek is bijvoorbeeld gebleken dat op tachtig
Aanzienlijke besparingen
procent van de Nederlandse scholen het binnenklimaat dusda-
Het concept resultaatgericht werken heeft zich in de praktijk
nig slecht is, dat de leerprestaties van leerlingen eronder te
al bewezen op het gebied van vastgoedonderhoud. Keus: “Op-
lijden hebben. Dat komt doordat bij de traditionele manier van
drachtgevers die op deze manier werken, hebben geconsta-
werken in het bestek geen aandacht is voor dit soort zaken. Dat
teerd dat de kwaliteit van het werk aanzienlijk verbeterd is.
kan toch nooit de bedoeling zijn? Naast functionaliteit worden
Zo zijn de indirecte kosten van de opdrachtgever met vijftig
er ook maatschappelijke eisen gesteld aan een gebouw. Steeds
procent gedaald ten opzichte van de traditionele manier van
meer duurzaamheidsaspecten spelen daarbij een rol, zoals
werken. Verder blijkt dat er op de directe kosten ook nog eens
de energiezuinigheid van een gebouw, het toepassen van de
een besparing van twintig procent mogelijk is. Bovendien zijn
Cradle to Cradle filosofie en het reduceren van CO2-uitstoot.”
huurders en gebruikers van de gebouwen ook tevreden over deze manier van werken. Dit omdat ze als eindgebruiker als
Selectie onderhoudsbedrijven
onderdeel van de keten worden beschouwd en via goede com-
“Bij onderhoud, renovatie of nieuwbouw spelen meerdere par-
municatie meer bij het proces betrokken worden.”
tijen een rol”, vervolgt Keus. “Om tot een goede samenwerking binnen de keten te komen is de selectie van de juiste partijen nodig. Ook de manier waarop je gaat samenwerken moet goed 9 REview 2 2012
Bestandsopname- en onderhoudscontract bij ESA/ESTEC
10 REview 2 2012
Consolidated in de ruimte!
Een inspirerende locatie, een groot
ESA is de organisatie die het Europese ruimtevaartprogramma uitvoert. Daarnaast zorgt ESA ervoor dat via ruimtevaart nieu-
complex, een hoge onderhouds-
we diensten en producten beschikbaar komen voor de inwoners van Europa. ESTEC, het European Space Research and Techno-
frequentie en rapportage in het Engels.
logy Centre, is het technisch onderzoekscentrum en de plaats waar ESA’s satellieten ontworpen en ontwikkeld worden.
Dat zijn de bijzondere kenmerken Ketenintegratie
van het bestandsopname- en
Het ESA/ESTEC-complex heeft zo’n 30.000 m2 dakoppervlak en allerhande verschillende dakbedekkingsconstructies. Con-
inspectiecontract voor de daken van
solidated gaat een bestandsopname uitvoeren en vervolgens de maandelijkse inspecties van de daken verzorgen. Het con-
het Europees Ruimtevaart Instituut
tract loopt via Cofely. Dit bedrijf is verantwoordelijk voor het gebouwbeheer van de hele buitenschil, inclusief de W-instal-
ESA /ESTEC.
laties. Johan Schippers van Cofely droeg Consolidated | Dakwacht voor aan ESA/ESTEC voor het dakbeheer, mede vanwege zijn uitstekende ervaringen in het verleden. Een mooi voorbeeld van ketenintegratie! 11 REview 2 2012
Unieke opdracht De opdracht is uniek om een aantal redenen. Allereerst natuurlijk de locatie. Hoewel de beveiliging streng is en de medewerkers van Consolidated | Dakwacht niet overal mogen komen, is het toch bijzonder om van zó dichtbij de satellieten te kunnen zien. Maar ook de inspectiecyclus is buitengewoon. Een dakinspecteur van Consolidated | Dakwacht inspecteert één keer per twee maanden alle daken en voert kleine reparaties uit. Het dak van het testing center wordt zelfs één keer per maand bezocht.
ÉÉN KEER PER MA AND INSPECTIE OP UNIEKE LOCATIE
Johan Schippers
Conditiemeting Vóór de zomer gaat Consolidated | Dakwacht voor alle daken een bestandsopname uitvoeren. Daarbij wordt een conditiemeting gedaan en door middel van destructief onderzoek gekeken uit welke materialen de daken bestaan. En nog nauwkeuriger wordt bepaald om hoeveel dakoppervlak op hoeveel complexen het gaat. Op basis van de bestandsopname doet Consolidated een voorstel voor correctief onderhoud op korte termijn. Ook worden preventieve maatregelen voor de middellange termijn gesteld en wordt de benodigde informatie voor planmatig onderhoud op langere termijn geleverd. Allemaal essentiële data voor de meerjaren-onderhoudsbegroting van ESA/ESTEC. In het Engels, want dat is de voertaal van deze internationale organisatie.
12
REview 2 2012
Maak kennis
met
duurzaam bouwen
De roep om duurzame producten en
Het ICDuBo geeft een dynamisch overzicht van alle mogelijke vormen van duurzame en innovatieve oplossingen. Het centrum
duurzaam gebruik van grondstoffen
richt zich op kennisdeling en samenwerking tussen de overheid, kennisinstellingen en het bedrijfsleven. Ook verbindt het
klinkt meer dan ooit. Ook in de bouw.
centrum opdrachtgevers, toeleveranciers, ontwerpers, adviseurs, en onderwijs- en kennisinstellingen met elkaar.
Wie het fijne van het onderwerp wil Bouwstenen
weten en over up-to-date informatie wil
Doel van het ICDuBo is het bevorderen van duurzame toepassingen in de bouw en daarmee de leefomgeving. Dit gebeurt
beschikken, kan terecht in het Innovatie
aan de hand van vier ‘bouwstenen’: integratie, educatie, innovatie en implementatie. Integratie van duurzaamheid in het
Centrum Duurzaam Bouwen (ICDuBo) in
bouwproces, educatie op het gebied van kennisontwikkeling over duurzaam en innovatief bouwen, innovatie van bouwpro-
Rotterdam. Het onafhankelijke ICDuBo
ducten, -systemen en -concepten, en de implementatie van duurzame innovaties. Mens, milieu en economie spelen hierbij
is hét kennis- en congrescentrum in de
een sleutelrol om tot een realistisch totaalbeeld te komen.
bouw- en vastgoedbranche.
Kennispakket In een inspirerende omgeving toont het expertisecentrum de praktische toepassingen van duurzame oplossingen. Ook is het mogelijk kennispakketten ‘aan te schaffen’. Zo’n pakket bestaat uit een inhoudelijke presentatie en een rondleiding die de theorie vertaalt naar concrete kennis. Daarnaast verzorgt het ICDuBo cursussen, workshops, lezingen en onafhankelijke coaching op maat. Het expertisecentrum vormt hiermee een effectieve schakel tussen theorie en praktijk.
Wilt u meer weten over het Innovatie Centrum Duurzaam Bouwen? Kijk op www.icdubo.nl.
13 REview 2 2012
Het daklandschap van de Duurzame energie: Dankzij de voortschrijdende technologie komen er steeds meer duurzame toepassingen. Ook in wet- en regelgeving wordt rekening gehouden met duurzaamheid. Zo zijn er onlangs richtlijnen opgesteld die voorschrijven dat gebouwen zoveel mogelijk energieneutraal moeten zijn. Sietse Hylkema van Daklab vertelt over de laatste interessante ontwikkelingen op het gebied van duurzame energie en de mogelijke toepassingen op het dak.
Daklab houdt zich bezig met het ontwikkelen van het daklandschap van de toekomst. Daklab onderzoekt, ontwerpt, innoveert, adviseert en begeleidt. Alles wordt in het werk gesteld om het dak als ‘vergeten ruimte’ voor de lange termijn geschikt te maken voor wonen, werken en recreëren. In deze rubriek geeft Daklab haar visie op het daklandschap van de toekomst. Telkens vanuit een andere invalshoek. Deze keer: de energie van de toekomst. © Vincent Callebaut Architectures - www.vincent.callebaut.org
14 REview 2 2012
toekomst… Toepassing in de praktijk Biolamp: Een voorbeeld van een toepassing van BiosolarCells in de praktijk is de Biolamp. Deze maakt
van hype naar trend
gebruik van zonlicht, CO2 en algen en zet dat om in biobrandstof om de lamp te doen branden.
Uit studies blijkt dat alle woningen, winkels, kantoren en an-
tegreerd in één product. Ook interessant is de combinatie van
dere gebouwen gezamenlijk zorgen voor dertig procent van het
zonnepanelen en groendaken. Door de koelende werking van
totale energieverbruik in Nederland. “Daar is dus enorm veel
het groen zal het zonnepaneel meer rendement opleveren. Dat
winst te behalen”, zegt Hylkema. “Daarom is het goed om te
is een fascinerende kentering in denken. Voorheen was het of
weten dat de overheid zich tot doel heeft gesteld om ervoor te
een zonnepaneel of een groendak. Door een integrale benade-
zorgen dat alle nieuwbouw vanaf eind 2020 energieneutraal is.
ring kunnen we het dak zo inrichten dat beide mogelijkheden
Nieuwe overheidsgebouwen moeten al vanaf eind 2018 ener-
elkaar juist versterken.”
gieneutraal gebouwd zijn.” Energie uit planten Ontwikkeling dunne-film technologie
Door technologische ontwikkelingen kunnen we op allerlei ma-
Met al deze goede voornemens van de overheid in het ach-
nieren energie uit planten halen. Twee interessante onderzoe-
terhoofd is het niet verwonderlijk dat er op het gebied van
ken springen daarbij in het oog: PlantPower en BiosolarCells.
energieneutraal bouwen allerlei ontwikkelingen gaande zijn.
De toekomst zal uitwijzen of deze technologieën ook echt goed
“Sommige ontwikkelingen staan nog in de kinderschoenen,
en rendabel toepasbaar kunnen zijn.
andere ontwikkelingen worden al voorzichtig toegepast”, vervolgt Hylkema. “Eén van de trends die wij bij Daklab op de voet
PlantPower
volgen is de doorontwikkeling van de dunne-film technologie.
PlantPower is gericht op het ontwikkelen van technieken die
Deze technologie stelt ons in staat om technieken die zonlicht
het mogelijk maken om elektriciteit te produceren uit levende
omzetten in energie, te integreren in allerlei elementen in de
planten. Een voorbeeld hiervan is Plant-e, een jong bedrijf dat
schil van een gebouw. Dankzij de dunne-film technologie zijn
werkt op basis van een technologie die is ontwikkeld aan de
we straks niet meer gebonden aan vaste vormen waardoor het
Wageningen Universiteit. Plant-e maakt het mogelijk om op
heel breed toepasbaar is. Dat betekent dat alle onderdelen van
praktisch elke plaats waar planten kunnen groeien, elektrici-
een gebouw die worden blootgesteld aan de zon, dus voorna-
teit te produceren. Ook functionele toepassing van planten-
melijk dak- en gevelelementen, zoals lichtkoepels, lichtstra-
stroom op platte daken wordt door Plant-e onderzocht.
ten en bijvoorbeeld ook zonwering, een dubbele functie krijgen. Voor Daklab is de dunne-film technologie iets om serieus
BiosolarCells
rekening mee te gaan houden in de advisering aan onze op-
Het principe van BiosolarCells is het tegenovergestelde van
drachtgevers.”
PlantPower. Hier wordt namelijk energie gehaald uit dode planten. Hylkema licht dit toe: “BiosolarCells onderzoekt hoe
Elektriciteit, warmte en koude
we planten, voornamelijk algen, snel kunnen laten groeien om
Een andere ontwikkeling is de toepassing van Warmte Koude
snel zoveel mogelijk massa te krijgen. Onder invloed van zon-
Opslag (WKO). Warmte- en koudewinning via het dak kan een
licht en CO2-opname groeit de alg en produceert deze olie. Als
belangrijke rol spelen bij het aanvullen van de zogenaamde
de planten dood zijn wordt er olie uitgeperst, die wordt ver-
onbalans in de grond. Hylkema: “Wat we straks gaan zien is
werkt tot biobrandstof. Energiewinning uit algen is in principe
dat zowel het opwekken van elektriciteit als het winnen van
niets nieuws, maar het is wel nieuw om dat op een efficiënte
warmte en koude via het dak gaan plaatsvinden. We zien dan
manier te doen.”
ook ontwikkelingen dat beide vormen van energiewinning naast elkaar op het dak worden toegepast of zelfs worden geïn-
15 REview 2 2012
Solar Tours 2012
De zon als veelzijdige bron
Agentschap NL, onderdeel van het
Agentschap NL speelde hiermee in op de European Solar Days. Consolidated, Daklab en Energieker namen ook deel aan dit rei-
Ministerie van Economische Zaken,
zende praktijkcongres.
Landbouw en Innovatie, organiseerde
Kennis delen De excursiedagen boden voldoende tijd en ruimte aan de deel-
voor de tweede maal de Solar Tours:
nemers om kennis te maken met Nederlandse projecten waarbij zonne-energie een grote rol speelt. Maar er was ook gelegen-
vier dagen lang aandacht voor de zon
heid om te netwerken en van elkaar te leren. Van projectontwikkelaars en architecten tot medewerkers van woningcorpo-
als energiebron.
raties en studenten: men maakte kennis met de zon en met elkaar. Om de dagen zo efficiënt mogelijk te maken werd ook de tijd in de bus nuttig besteed. Tussen de vele projectbezoeken door konden de deelnemers vakbladen lezen of luisteren naar diverse buslezingen.
16 REview 2 2012
De zonne-energiemarkt is enorm in beweging
Deze dag werd afgesloten in het Innovatie Centrum Duurzaam Bouwen (zie ook pagina 13), waar Peter Coppoolse van Daklab een presentatie gaf over energie-innovatie op het dak: Dakcollector in dit geval! Peter Coppoolse: “De zon is een onuitputtelijke bron van energie. De Solar Tours laten goed zien hoeveel mogelijkheden er zijn om deze energie innovatief te gebruiken. Met energiedaken kan er op eenvoudige wijze een goed rendement gehaald worden, namelijk door te reageren op de vraag vanuit de markt en het gebruik van kwalitatieve materialen. Vier routes
Dat doen wij onder andere met Dakcollector.” De Solar Tours
Tijdens de vier dagen in mei kwamen alle facetten van zonne-
2012 werden afgesloten in Zuid-Limburg.
energieprojecten voorbij. Welke projecten zijn succesvol? Hoe integreer je zonnepanelen op een fraaie manier in de architec-
‘Positief initiatief!’
tuur? En welke mogelijkheden zijn er voor de financiering van
Nicole van der Schraaf van Energieker is blij met dit initiatief
dergelijke projecten?
van Agentschap NL: “De markt van de zonne-energie is er één die enorm in beweging is. Ons doel is het doorgeven van de
De bussen legden elke excursiedag een andere route af. De eer-
zon. We vinden de Solar Tours een heel positief initiatief van
ste dag stonden projecten in en om Amsterdam op de agenda.
Agentschap NL. Op deze manier maken mensen kennis met al-
Dag twee voerde onder andere langs Apeldoorn, Deventer en
lerlei soorten zonne-energiesystemen, delen ze hun eigen
Enschede. Hierin kwamen ook twee projecten van Energieker
ervaringen over de prachtige diverse mogelijkheden van zon-
en Consolidated aan bod, die uitgevoerd zijn in opdracht van de
ne-energie en dragen het ook breed uit in Nederland. Dat past
gemeente Rijssen Holten. Dit betrof een lichtgewichtsysteem
helemaal bij onze bedrijfsfilosofie. We doen dan ook graag mee
op het dak van het gemeentehuis in Rijssen en 45 panelen van
om onze kennis te delen en ervaringen uit te wisselen!”
CentroSolar op het dak van het Kulturhus Holten. Dag 3 stond in het teken van projecten in de regio Rotterdam.
Bron: solartours2012.nl
17 REview 2 2012
Woningcorporatie gaat bijen huisvesten Woningcorporatie Ymere heeft onlangs op het dak van een wooncomplex in Amsterdam West een aantal bijenkasten laten plaatsen. Dit gebeurde in nauwe samenwerking met Daklab.
Duurzaamheid staat hoog in het vaandel bij de woningcorpora-
aan balkons, perkjes en parken zorgt voor een enorme diversi-
tie. “We maken daar echt werk van”, zegt Paul Rovers van Yme-
teit. Bovendien wordt in steden niet massaal gebruik gemaakt
re. “Heel vaak gaat het over energiebesparing via isolatie of
van insecticiden zoals op het platteland. Allemaal randvoor-
energiewinning met zonnepanelen. Maar omdat duurzaamheid
waarden voor de ideale leefomgeving voor de bij.”
meer is dan alleen energie besparen of winnen, zijn we al enige tijd samen met Daklab bezig om groendaken in de stad aan te
Honing
leggen. Al filosoferend over welke duurzame toepassingen nog
De bewoners zijn door Ymere tijdig op de hoogte gesteld via
meer geschikt zouden zijn kwamen opeens de bijen op tafel.
een uitgebreide brief. “De enige reacties die we hebben gekre-
Toen bleek ook dat in steden als Parijs al honderden bijenkas-
gen zijn positief”, zegt Rovers. “Er is bovendien gekozen voor
ten op daken zijn geplaatst en dat dat een groot succes is.”
een bijensoort waarvan bekend is dat ze vrijwel nooit steken. Voor het houden van bijen op daken maken we gebruik van een
18
Diversiteit
professionele imker. De overheerlijke honing is grotendeels
Ymere is in Amsterdam de eerste woningcorporatie die bijen
voor de imker. Wel hebben we afgesproken dat wij een deel van
op daken gaat houden. Opvallend genoeg blijken steden een
de honingopbrengst krijgen. De eerste potten honing zullen we
uiterst geschikte omgeving te zijn voor bijen. Rovers: “De keur
verdelen onder de huurders van het complex.”
REview 2 2012
Venray inspireert Eemnes over Dakscan In maart vloog het Dakscan-vliegtuig over Eemnes om warmtebeelden te maken van de daken. Beelden die inzichtelijk maken waar warmte via het dak verloren gaat. Niet alleen van woningen, maar ook van bedrijven en instellingen. Over de resultaten organiseert Eemnes binnenkort twee informatiebijeenkomsten. Hanny van Dinther, beleidsmedewerker milieu van gemeente Venray, gaf tips.
Sinds de introductie in 2008 zijn steeds meer gemeenten geïn-
doen aan warmteverlies via het dak. Aan het aantal subsidie-
teresseerd in de thermografische beelden die Dakscan maakt.
verzoeken voor de Limburgse Energie Subsidie is goed het ef-
In mei 2010 vloog het Dakscan-vliegtuig over Venray. Een paar
fect van de Dakscan en de informatiebijeenkomsten af te lezen.
honderd belangstellenden kwam naar de speciale informatie-
Hanny van Dinther had ook nog wat tips voor Eemnes. Als be-
bijeenkomsten over de resultaten.
langrijkste aandachtspunt noemt ze dat het niet bij een informatiebijeenkomst moet blijven, maar dat mensen in actie
Duurzaamheidsbeleid
moeten komen. Ook heeft Venray de samenwerking met lokale
Hanny van Dinther van gemeente Venray: “In Venray heeft de
bedrijven (aannemers, dakdekkers, isolatiebedrijven en instal-
Dakscan in grote mate bijgedragen aan bewustwording en de
latiebedrijven) opgezocht. Dit bedrijvennetwerk, Energiezui-
‘uitrol’ van het duurzaamheidsbeleid in de gemeente. De in-
nig Venray, heeft de doelstelling om energiebesparing en het
formatiebijeenkomsten waren een groot succes, vooral omdat
gebruik van duurzame energie in de gemeente te bevorderen.
concreet zichtbaar werd waar warmteverlies via het dak plaats-
Dit doen zij door kennisopbouw, samenwerking en het uitdra-
vindt.” Men kon de resultaten van het eigen pand bekijken en
gen van de mogelijkheden voor energiebesparing. De bedrijven
daarover overleggen met iemand van bouw- en woningtoezicht
kunnen ieder op hun eigen terrein worden ingeschakeld bij het
of op de energiemarkt. Ook mensen die niet bij de bijeenkomst
treffen van maatregelen. Bovendien kunnen zij (kosteloos) ad-
konden zijn, kwamen weken later nog aan de balie van het ge-
vies verstrekken.
meentehuis vragen naar de resultaten van ‘hun’ Dakscan. Kapstok
Samenwerking
“De Dakscan in Venray functioneert nog steeds als een ‘kap-
Dakscan wordt aangeboden door Daklab in samenwerking
stok’ waar veel ‘duurzaamheidsjassen’ aan opgehangen kunnen
met Miramap. Samen organiseren zij ook masterclas-
worden”, zegt Hanny van Dinther. Warmteverlies wordt een ge-
ses, waarbij zowel gemeente als gebouweigenaar met de
spreksonderwerp op het moment dat er gerefereerd wordt aan
warmtebeelden aan de slag gaan. De Dakscan-beelden
de kleurige beelden van Dakscan. En het inspireert om iets te
zijn te raadplegen via www.dakscan.nl.
19 REview 2 2012
C o n s o l id at e d 5 0 j aar !
We zeggen het zo gemakkelijk als we keuzes maken, zowel intern als in gesprek met klanten: ‘Het zit in onze genen’. Maar wat zijn die genen van ons bedrijf? Het vijftigjarig bestaan van Consolidated Nederland was aanleiding voor een DNA-analyse.
In het eerste nummer van de REview van dit jaar hebben we daar uitgebreid bij stil gestaan. Wilt u dit nog eens nalezen? Dat kan op onze website w w w.consolidated.nl.
20 REview 2 2012
R
