Conservatie-restauratiebehandeling en studie van het Lam Gods Tussentijdse balans na de eerste negen maanden

Institut royal du Patrimoine artistique Politique scientifique fédérale Parc du Cinquantenaire 1 BE-1000 Bruxelles

Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium Federaal wetenschapsbeleid Jubelpark 1 BE-1000 Brussel

Conservatie-restauratiebehandeling en studie van het Lam Gods Tussentijdse balans na de eerste negen maanden

Persconferentie van 27 juni 2013 Persdossier

Perscontact: Simon Laevers [email protected] 02 739 68 03

Tel. +32 2 739 67 11 • Fax +32 2 732 01 05 • www.kikirpa.be • IBAN Code: BE73 6792 0047 5960 • BIC Code: PCHQBEBB



Programma Welkomstwoord door Tinne Op de Beeck, medewerkster van het kabinet van mevr. Storm, schepen van Cultuur, Toerisme en Evenementen van de Stad Gent Stand van zaken van de conservatie-restauratiecampagne door Christina Ceulemans, directeur a.i. van het KIK Toelichting bij enkele verrassende resultaten door Bart Devolder, on-site coördinator van het KIK Presentatie van de nieuwe tentoonstelling door Lode Van Pee, conservator van het Caermersklooster Aansluitend stellen de sprekers en conservatoren-restaurateurs zich beschikbaar voor interviews of kan u hen aan het werk filmen in het atelier (via buitenzijde glazen wand).




Persbericht 27 juni 2013, Gent. Het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK, Brussel), dat de conservatie-restauratiecampagne van het Lam Godsveelluik van de gebroeders Van Eyck uitvoert, presenteert de tussentijdse resultaten na negen maanden behandeling en onderzoek. Op 2 oktober 2012 werden de acht zijluiken van het retabel in gesloten toestand naar het speciaal daartoe ingerichte restauratieatelier in het Museum voor Schone Kunsten te Gent gebracht en ging de eerste fase van de campagne van start. Na een doorgedreven documentatie met hoge resolutiefoto’s onder daglicht, UV-licht en technische detailopnamen werd het oppervlak van de acht beschilderde panelen gereinigd. Vervolgens werden de meest recente vergeelde vernislagen, voornamelijk synthetisch ketonvernis aangebracht sinds de jaren 1950, progressief verwijderd. Na deze eerste reinigingsfase werd het internationale expertencomité samengeroepen en werd er unaniem geadviseerd om de vernisafname en het verwijderen van oude overschilderingen voort te zetten. Dit vergemakkelijkt het fixeren van de onderliggende opgestuwde verflagen, maakt het verwijderen mogelijk van overschilderingen, retouches en fragmenten van vernislagen die na verdere veroudering mogelijk niet meer oplosbaar zullen zijn, én brengt ons dichter bij de originele verflagen van Van Eyck, met al hun visuele kwaliteiten. Tijdelijk zullen de panelen er wel meer gehavend uitzien doordat oude beschadigingen, retouches en overschilderingen zullen worden blootgelegd en vervolgens verwijderd. In de volgende stap van de behandeling worden de oude sleetse zones en lacunes echter zorgvuldig geretoucheerd. Het KIK onderzocht eveneens de originele lijsten, die door de Vlaamse Primitieven en in het bijzonder Jan Van Eyck vaak werden opgevat als een onlosmakelijk element van zijn schilderijen. Aan de hand van testvensters kon worden bepaald dat de polychromielaag, in de vorm van een steenimitatie, niet overal een overschildering is en dat ze zich, tegen de verwachtingen in, op een groot oppervlak nog in relatief goede toestand bevindt. Deze informatie stelt ons in staat om ook deze (originele?) polychromie van de lijsten, grotendeels geretoucheerd en overschilderd, bloot te leggen en te restaureren. Tevens kon de precieze techniek van de polychromie in beeld worden gebracht. Een hot topic bij het bestuderen en blootleggen van de lijsten is het kwatrijn dat kunsthistorisch van groot belang is. De eerste reinigingsvensters wijzen uit dat de letters vormelijk af wijken van de toonaangevende historische transcriptie. Het verder blootleggen van polychromie en kwatrijn kan kostbare informatie opleveren over in welke periode het opschrift werd aangebracht, naast het esthetische belang voor het veelluik. Het dendrochronologisch onderzoek door dr. Pascale Fraiture (KIK) van de twee panelen die haar integrale studie vervolledigen, die van Adam en Eva, leverde op dat hout van eenzelfde boom werd gebruikt voor het paneel van Eva en voor dat van de Pelgrims. Dit staaft de hypothese dat de panelen van het onderste en bovenste register in eenzelfde fase werden vervaardigd en dus mogelijk ook beschilderd, een nieuw gegeven voor het begrip van de genese van het veelluik.




Een andere intrigerende ontdekking is die van enkele gelaatstrekken die doorschemeren in de luchtpartij van het paneel met het Interieur met stadsgezicht. Infraroodreflectografie en beeldbewerking maakten het mogelijk om dit gezichtje beter te visualiseren. Aangezien deze tekening zich onder de originele verflaag bevindt, dateert ze zeker uit de tijd van Van Eyck, al is op dit ogenblik nog niet duidelijk wie ze aanbracht, noch wat de precieze bedoeling ervan was. Daarnaast kunnen we verheugd aankondigen dat de website [email protected] na afloop van de restauratie zal worden uitgebreid dankzij de financiering van de Getty Foundation en het Gieskes-Strijbis Fonds, met inbegrip van een documentaire omtrent de huidige campagne. Ten slotte kondigt de Provincie Oost-Vlaanderen, die de publiekswerking van de campagne behartigt, drie nieuwe initiatieven aan. Vandaag, 27 juni, opent in Provinciaal Cultuurcentrum Caermersklooster de tweede wisseltentoonstelling getiteld ‘Wat vertelt het Lam Gods?’. Verder verschijnt een catalogus bij ‘Het Lam Gods ont(k)leed!’, de succesrijke vaste expositie in het Caermersklooster. En ten slotte werd samen met de andere partners een gratis folder gemaakt die het aanbod presenteert in de drie Gentse locaties – Caermersklooster, MSK en Sint-Baafs – en de bezoeker zo uitnodigt op een Lam Gods-totaalervaring.




Het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium kreeg de opdracht om de conservatierestauratiebehandeling van het Lam Godsveelluik van de gebroeders Van Eyck te leiden. Gedurende vijf jaar, van oktober 2012 tot november 2017, zet het KIK dus het onderzoek van dit meesterwerk voort en tracht het het werk in al zijn glorie te herstellen.

Het Lam Gods | een van de absolute topkunstwerken ter wereld De Aanbidding van het Lam Gods werd in 1432 geschilderd door Hubert en Jan van Eyck. Dit unieke veelluik wordt bewaard in de Sint-Baafskathedraal te Gent. Het is een van de allerbekendste werken van de Vlaamse Primitieven. Geopend meet het veelluik 4,4 x 3,4 m.

Het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) | Op de kruising tussen kunst en wetenschap Het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium werd in 1948 opgericht en is één van de tien wetenschappelijke instellingen onder de bevoegdheid van de Federale Minister voor Wetenschapsbeleid. Het staat in voor de inventarisatie, wetenschappelijke studie, conservatie en valorisatie van het artistieke en culturele patrimonium van het land, en heeft een opdracht van zowel onderzoek als dienstverlening. Het vormt een uniek instrument voor de ontsluiting van het roerende en onroerende patrimonium van ons land. Drie departementen werken zij aan zij: Documentatie, Conservatie-Restauratie en Laboratoria. Door de confrontatie van de bevindingen van kunsthistorici, fotografen, chemici, fysici en conservatorenrestaurateurs worden relevante gegevens samengebracht en kunnen werken vanuit verschillende invalshoeken worden bestudeerd: hun samenstelling, hun evolutie, de veroudering van de gebruikte materialen en de middelen om dit tegen te gaan. Elke restauratiebehandeling is gebaseerd op een dergelijke diepgaande voorstudie. Onze specialisten verstrekken advies aan onderzoekers, beheerders van openbare collecties en privéverzamelaars. Het Instituut stelt ook een indrukwekkende infotheek ter beschikking van het publiek: een fototheek die meer dan een miljoen foto’s telt, waarvan bijna 700 000 online toegankelijk, en een bibliotheek gespecialiseerd in kunstgeschiedenis. De publicaties, de fotografische inventaris, de door het Instituut georganiseerde cursussen, seminaries en colloquia demonstreren de rol die het KIK speelt bij de valorisatie van het patrimonium en bij de verspreiding van werkinstrumenten voor onderzoekers en voor het grote publiek. Met de recentelijke integratie van het Studiecentrum Vlaamse Primitieven in het department Documentatie van het KIK, verzekert het Instituut tevens de toegankelijkheid van dit unieke documentatiebestand. De jarenlange expertise en de nauwe samenwerking tussen de specialisten in zeer uiteenlopende disciplines stellen het KIK in staat om synthesewerken te publiceren die verschillende aspecten van een problematiek rond ons kunstpatrimonium bundelen. In één enkel gebouw huisvest het Instituut laboratoria, ateliers voor conservatie-restauratie, fotografische studio’s en een infotheek. Dit gebouw, waarvan bepaalde delen beschermd zijn, is het eerste ter wereld dat speciaal werd ontworpen om er de verschillende disciplines gerelateerd met kunstconservatie in onder te brengen en zo het interdisciplinaire onderzoek van kunst mogelijk te maken.




Het KIK en het Lam Gods | een lange gemeenschappelijke geschiedenis In het conservatie- en onderzoeksproject rond het Lam Gods kan het KIK terecht beschouwd worden als een onmisbare partner. Het Instituut bouwde in de loop der jaren immers een unieke expertise op rond het Lam Gods. De geschiedenis van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium vangt aan in 1900, het jaar waarin de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis een fotografisch atelier oprichten. Twintig jaar later wordt dit opgenomen in de nieuwe Dienst voor Belgische Documentatie (de voorloper van de fototheek van het KIK). In 1934 wordt Paul Coremans benoemd als hoofd van deze Dienst, en van de Laboratoria van de Musea. Wanneer het veelluik met het Lam Gods in 1945 wordt teruggevonden in de zoutmijnen van Altaussee, is het de Dienst voor Belgische Documentatie onder leiding van Coremans die wordt belast met de studie van de panelen en met de fotografische documentatie. Dit zou niet minder dan 892 zwart-wit negatieven opleveren, waaronder vele detailopnamen, alsook 39 infraroodreflectogrammen, 68 röntgenfoto’s en 30 foto’s onder ultravioletlicht. Er worden tevens enkele conserverende ingrepen uitgevoerd. In 1948 wordt het Centraal iconografisch archief van nationale Kunst en Centraal Laboratorium der Musea van België (ACL) opgericht met als doel het Belgische culturele erfgoed te bestuderen, fotografisch te documenteren en te behouden. Grote bezieler van de nieuwe instelling en eerste directeur was wederom Coremans. Zijn diensten, die in 1948 in de ACL – vanaf 1957 het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium – opgingen, waren steeds zeer nauw betrokken bij de lotgevallen van het veelluik. In 1950-51 kreeg het Lam Gods een uitgebreide conservatie-restauratiebehandeling in de ateliers van de pas opgerichte ACL, die nog steeds in de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis in het Jubelpark waren ondergebracht. Deze behandeling werd voornamelijk uitgevoerd door Albert Philippot en werd omkaderd door laboratoriumonderzoek, geleid door Paul Coremans. Die riep bij deze gelegenheid een internationale commissie bijeen om advies te verlenen. Het middenpaneel kreeg een nieuwe omlijsting en in onderaanneming werd een metalen constructie gemaakt om het werk vlot te kunnen openen en sluiten. In de daaropvolgende decennia zou de bewaartoestand van de polyptiek regelmatig worden gecontroleerd. Bij deze zendingen werden ter plaatse verschillende behandelingen uitgevoerd. Zo werd het veelluik in 1957 door het KIK van een vernislaag voorzien, in het vooruitzicht van de vele bezoekers bij gelegenheid van de Wereldtentoonstelling in 1958. Negen jaar later, in 1966, volgde opnieuw een fotografische documentatie, een onderzoek en een conserverende behandeling. Er werd gewag gemaakt van de noodzaak om de toestand van de panelen met Johannes de Doper en de Engel van de Annunciatie in het oog te houden. Ook werden er opstuwingen vastgesteld op het paneel van de Rechtvaardige Rechters. Een nieuwe conservatiebehandeling werd in 1973 uitgevoerd waarbij onder meer de verflaag lokaal werd gefixeerd. Tengevolge van het ongeluk met het paneel van de Heilige Johannes op 30 januari 1978 werd in datzelfde jaar een behandeling uitgevoerd waarbij onder meer het door houtworm aangetaste hout ter hoogte van de voeg werd vervangen, en er lokaal retouches werden uitgevoerd. Naar aanleiding van deze ingreep publiceerden R.H. Marijnissen en J.Grosemans een artikel in het Bulletin van de instelling (R.H. MARIJNISSEN EN J. GROSEMANS, Twee specifieke paneelproblemen. De Johannes de Doper van het Lam Gods en Rubens’ Kruisoprichting, in Bulletin van het KIK, 19, 1982-83, p.120-132). In 1986 werd het veelluik op een nieuwe locatie in de St.-Baafskathedraal opgesteld. Het KIK werd belast met de uitvoering van de werken. Opnieuw volgde een fotografische documentatie waarbij onder meer ektachromes worden gerealiseerd, naast infraroodreflectografie en dendrochronologisch onderzoek waarvan de resultaten in 1997 door Jozef Vynckier werden gepubliceerd (J. VYNCKIER, Dendrochronologisch onderzoek van enkele panelen uit van Eycks retabel van het Lam Gods, in Bulletin van het KIK, 28, 1999-2000, p.237-242). Het veelluik werd gedemonteerd en verhuisde naar een glazen vitrine in de Villakapel. Naast




een verslag van de toestand heeft het schilderijenatelier van het KIK onder de leiding van Nicole Goetghebeur een oppervlakkige reiniging en een plaatselijke behandeling uitgevoerd. In 2010 kreeg het paneel met de Rechtvaardige Rechters van Jef Van der Veken een urgente conservatiebehandeling in het KIK. Deze opmerkelijke kopie van een van de panelen van de polyptiek die in 1934 werd gestolen vertoonde immers ernstige opstuwingen: de verflaag moest worden gefixeerd. De aanwezigheid van het schilderij in het KIK maakte een diepgaande studie mogelijk aan de hand van röntgenfotografie, infraroodreflectografie en de analyse van micromonsters. Nog in 2010 werd de polyptiek gedurende zeven maanden onderzocht om te bepalen of een diepgaandere restauratie op korte termijn nodig was. Dit project, een initiatief van de kerkfabriek van de SintBaafskathedraal, wordt gedragen door verschillende instituten: het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK), de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België (KMSKB), Monumentenwacht Oost-Vlaanderen vzw, het Klimaatnetwerk Vlaanderen/Nederland, de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), Instituut Collectie Nederland, Faro - Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed vzw, de CHARISMA en PROPAINT projecten van de Europese Commissie, Lukas - Art in Flanders, de Universiteit Gent en de Universiteit van Amsterdam. De Getty Foundation financiert de wetenschappelijke studie; de conservatiebehandeling wordt gesubsidieerd door de Provincie Oost-Vlaanderen en de Vlaamse Overheid. Anne van Grevenstein (Universiteit van Amsterdam) leidt de ploeg met restaurateurs en Ron Spronk (Queen’s University, Canada) coördineert de wetenschappelijke studie. Het onderzoek en de behandeling vinden in situ plaats, waarbij het publiek de voortgang kan volgen doorheen een glazen wand. Van oktober 2012 tot november 2017 is het veelluik het voorwerp van een conservatierestauratiebehandeling en van een diepgaande studie. Te Gent, in het restauratieatelier, staan vooral de conservatoren-restauratoren van het schilderijenatelier van het KIK in de publieke belangstelling. Maar in werkelijkheid zijn de drie departementen van het KIK actief betrokken bij het project: kunsthistorici, fotografen, scheikundigen en conservatoren-restauratoren werken interdisciplinair samen.

Een openbare restauratie |Om het veelluik in Gent te kunnen houden heeft het Museum voor Schone Kunsten van Gent een expositiezaal ter beschikking gesteld van het KIK. Daarin werd een glazen wand aangebracht zodat de bezoekers de behandeling ‘live’ kunnen volgen. Het KIK heeft al de nodige apparatuur en werkmateriaal geïnstalleerd die nodig zijn voor de conservatie-restauratiebehandeling. Bovendien blijft de polyptiek voor de hele duur van de behandeling te bezoeken in de Sint-Baafskathedraal: de panelen die in behandeling zijn worden vervangen door zwart-wit foto’s in ware grootte. Tegelijk lopen in het provinciaal cultuurcentrum Caermersklooster tentoonstellingen die aspecten van het project belichten, de materialen en technieken van het Lam Gods verkennen en het veelluik opnieuw in zijn kunsthistorische context plaatsen.

Financiering via diverse bronnen | De kost van de conservatie-restauratiebehandeling bedraagt 1 260 433,20 EUR. 40 % van dit bedrag wordt betaald door het Vlaamse Gewest – Onroerend Erfgoed, 40 % door de Vlaamse Gemeenschap – Kunsten & Erfgoed en het overige bedrag door het Fonds InBevBaillet Latour (de bijdrage van de kerkfabriek). Een bewogen materiële geschiedenis | De panelen waaruit het Lam Gods bestaat hebben een zeer complexe en bewogen geschiedenis meegemaakt die niet voor alle panelen dezelfde is. Zowel op gebied van de drager als op het gebied van de schilderlagen bevinden de panelen zich in een verschillende




toestand. Op de panelen met Adam en Eva na, zijn de zijluiken met de lijsten in Berlijn in 1894 doormidden gezaagd en voorzien van een parkettering. De picturale laag is meestal in goede staat maar hier en daar zijn er ook lacunes die soms uitgebreid overschilderd werden zoals de brokaatstoffen achter de tronende figuren. De Rechtvaardige Rechters werden na de diefstal in 1934 vervangen door een kopie door Joseph Van der Veken. Deze werd vervaardigd tussen 1939 en 1945. Het origineel werd tot op heden niet teruggevonden.

Een noodzakelijke restauratie | Dankzij de uitgebreide voorstudie die in 2010 tijdens de urgente conserveringscampagne werd uitgevoerd onder de leiding van Anne van Grevenstein, weten we dat de toestand van de panelen op zich niet alarmerend is. Wel versluieren de vele, vaak oude vernislagen de originele verflaag; ze zijn sterk vergeeld en gebarsten en dreigen op termijn voor schade te zorgen. De hechting van de originele verflaag zal gecontroleerd en verbeterd worden. Oude nagedonkerde en verkleurde retouches en overschilderingen worden behandeld en waar nodig worden nieuwe retouches toegevoegd. Tevens wordt een nieuwe vernislaag aangebracht. De houten drager dient ook gecontroleerd en behandeld te worden om er voor te zorgen dat het hout makkelijker kan bewegen zonder bijkomende barsten te veroorzaken. De behandeling vormt een ideaal moment om het werk opnieuw wetenschappelijk te onderzoeken en zoveel mogelijk informatie betreffende de gebruikte materialen en technieken te verzamelen.




Een behandeling in drie fasen Fase 1 | oktober 2012-oktober 2014 | buitenkant zijpanelen | 8 panelen en 8 originele lijsten De Aartsengel Gabriël en de profeet Zacharias | Zicht op een stad en de Sybille van Erithrea | Interieur en de Sybille van Cuma | De Maagd van de Annunciatie en de profeet Micha | Joos Vijd | Johannes De Doper | Johannes de Evangelist | Elisabeth Borluut

Fase 2 | oktober 2014-april 2016 | binnenkant, bovenste rij panelen | 7 panelen en 4 originele lijsten Adam een Offer van Kaïn en Abel | De Zingende Engelen | Tronende Heilige Maagd | Tronende God | Tronende Johannes de Doper | De Musicerende Engelen | Eva en Moord van Kaïn op Abel

Fase 3 | april 2016-oktober 2017 | binnenkant, onderste rij panelen | 5 panelen en 4 originele lijsten De Rechtvaardige Rechters (J. Van der Veken, 19391951) | De Ridders van Christus | De Aanbidding van het Lam | De Heremieten | De Pelgrims

Documentatie en onderzoek | De behandeling vormt een ideaal moment om het kunstwerk opnieuw wetenschappelijk te bestuderen en om zoveel mogelijk informatie te vergaren over de gebruikte materialen en technieken. Parallel met de behandeling zullen de schilderijen dus worden bestudeerd, gedocumenteerd en onderzocht in de labo’s om hun uitvoeringstechniek beter te begrijpen. Zo voeren de labo’s van het KIK diverse technische studies uit. Analyse van het vernis door Steven Saverwyns | Enerzijds worden deze analyses uitgevoerd ter ondersteuning van de restauratie, bijvoorbeeld om te bepalen welke solventen de restaurateurs best gebruiken, of om na te gaan of de acht restaurateurs, die elk op een ander paneel werken, zich effectief op hetzelfde niveau van vernislaag bevinden. Anderzijds bieden deze analyses ook inzicht in de toepassing van vernis in het verleden.

Dendrochronologische analyses door Pascale Fraiture | Wanneer de polyptiek in 1986 werd verhuisd naar een andere kapel in de kathedraal, heeft het KIK dendrochronologische analyses uitgevoerd op zes van de zijpanelen. De resultaten van dit onderzoek werden in 1997 gepubliceerd door




Jozef Vynckier (J. VYNCKIER, Étude dendrochronologique de quelques panneaux de l’Agneau mystique de Van Eyck, dans Bulletin de l’Institut royal du Patrimoine artistique, 28, 1999-2000, p. 237-240). In 2010 werden er nieuwe dendrochronologische analyses uitgevoerd in het kader van de urgente conservatiecampagne van het Lam Gods die dat jaar werd uitgevoerd. Pascale Fraiture, verantwoordelijke van de cel Dendrochronologie van het KIK, onderzocht de middenpanelen: De tronende Maagd, De tronende God en Johannes De Doper in het bovenste gedeelte, en de Aanbidding van het Mystieke Lam in het onderste gedeelte. Het wetenschappelijke verslag van deze studie werd gepubliceerd op de website http://closertovaneyck.kikirpa.be (Fraiture 2011). Ten slotte kon de dendrochronologische analyse van het Lam Gods in 2013 worden aangevuld bij het demonteren van de panelen Adam en Eva in het kader van de conservatie-restauratiebehandeling. Het verslag van deze laatste fase zal binnenkort worden gepubliceerd op http://closertovaneyck.kikirpa.be (Fraiture 2013). De conclusies en resultaten van deze 27 jaren van jaarringenonderzoek zullen worden gepubliceerd in de akten van het Van Eyck Symposium dat werd georganiseerd door het KIK van 19 t/m 21 september 2012.

Analyse van de verflagen door Jana Sanyova | analyses ter ondersteuning van de restauratie en om meer inzicht te krijgen in de techniek van Van Eyck.

Het Lam Gods in het laboratorium 60 jaar na Paul Coremans | De labo’s van het KIK heronderzoeken de zowat 250 monsters die in 1950-1951 werden gelicht door het KIK, en dit met de nieuwste analytische technieken. Het onderzoek van deze monsters aan de hand van apparatuur en methodes met een hoge gevoeligheid en resolutie zou informatie kunnen opleveren die niet kon worden bekomen met de methodes waarover men zestig jaar geleden beschikte. Er zal veel aandacht worden geschonken aan de identificatie van zogenaamde secundaire bestanddelen, die slechts in kleine hoeveelheden aanwezig zijn. Hieronder vallen organische stoffen, bindmiddelen en kleurstoffen, onzuiverheden, sporenelementen of nog de producten die worden gevormd door interactie van de bestanddelen in de verflaag. De resultaten van de analyses, die vervolgens worden geïnterpreteerd in verschillende contexten, zullen zonder twijfel bijdragen aan een verdieping van ons inzicht in de eigenschappen van de materialen, van de schildertechniek, van de atelierpraktijken, de technologie van en handel in de materialen, alsook factoren die de degradatieprocessen beïnvloeden. Promotor: Dr. Jana Sanyova (KIK). Halftijds contractueel medewerkster : Cécile Glaude (KIK, labo-assistente) Medewerkers KIK: Steven Saverwyns (KIK, labo’s), Hélène Dubois (KIK, atelier schilderkunst), Marie Postec (KIK, atelier schilderkunst). Externe deelnemers: Prof. dr. Patrick Bertrand en Claude Poleunis (Université catholique de Louvain), Prof. Dr. Koen Janssens (Universiteit Antwerpen), Dr. David Strivay (Université de Liège), Prof. dr. Peter Vandenabeele (Universiteit Gent), Marika Spring (National Gallery of London), Dr. Julie Arslanoglu (Metropolitan Museum of Art, New York), Jean-Pierre Sosson (historicus, prof. em. aan de UCL). Interdisciplinair onderzoeksproject gefinancierd door het Federale Wetenschapsbeleid in het kader van het programma Actie (MO/39/011) 15 februari 2012-14 februari 2016

Wetenschappelijke beeldvorming | In samenwerking met Ron Spronk (prof. aan Queen’s University, specialist in het technologisch onderzoek van schilderijen), zal elk paneel worden onderzocht door de cel Wetenschappelijke beeldvorming van het KIK: • Fotografische documentatie voor, tijdens en na behandeling • UV-fotografie • Infraroodreflectografie, en dit na de reiniging • macrofotografie Al dit beeldmateriaal wordt gepubliceerd op http://closertovaneyck.kikirpa.be. Onderzoek in het kader van de opdracht: • Onderzoek van de polychromie van de originele lijsten van Adam en Eva. Bijkomend onderzoek: • Materialen en technieken



• •


Historisch en cultureel onderzoek Studie van het klimaat en van de expositiemogelijkheden

Onderzoek naar de materiële geschiedenis van het Lam Gods door Hélène Dubois | Het conservatie-restauratieproject van het Lam Godsveelluik noodzaakt een studie van de bewaartoestand van de schilderijen en lijsten, een essentiële etappe om alle panelen op coherente wijze te kunnen behandelen en hun conservatie op lange termijn te verzekeren. Deze studie omvat de observatie en documentatie van de panelen en het in kaart brengen en bestuderen van de veroudering van de materialen waaruit ze bestaan. De interpretatie van de door de restaurateurs en laboratoria vergaarde gegevens vereist een diepgaand begrip van de interventies uit het verleden die de toestand van deze schilderijen sterk hebben gewijzigd. De wijzigingen die in de loop der eeuwen werden aangebracht aan de structuur van de polyptiek, aan de schilderijen en aan de polychromie van de lijsten moeten eveneens in rekenschap worden gebracht. Voorts zal de materiële analyse tevens meer inzicht bieden in de wijzigingen die in een vroeg stadium aan het veelluik werden aangebracht en die tot heel wat polemieken hebben geleid: werden ze door de broers Van Eyck zelf uitgevoerd, of was het misschien Jan Van Eyck die deze wijzigingen aanbracht in het werk van Hubert? Weerspiegelen ze de medewerking van andere schilders in het atelier of eerder de bijdrage van latere schilders? Dit project wil specifieke aspecten van de geschiedenis van het Lam Godsveelluik ophelderen door informatie van archiefbronnen te confronteren met de observaties van het technische onderzoek en met de analyses van de schilderijen. De interpretatie zal het tevens mogelijk maken om na voltooiing van de behandeling een zo goed mogelijke presentatiewijze te bepalen. Dit project steunt op de medewerking van alle conservatoren-restaurateurs die deelnemen aan de behandeling, van de gespecialiseerde onderzoekers van de departementen Laboratoria en Documentatie van het Instituut, alsook van andere instellingen en universiteiten in België en in het buitenland. Hélène Dubois, conservatrice-restauratrice aan het KIK en tevens coördinator van het wetenschappelijk onderzoek rond het Lam Gods, bereidt thans rond dit onderwerp een doctoraatsthesis voor aan de Universiteit Gent: Het Lam Gods en zijn materiële geschiedenis. Een bijdrage aan de analyse van zijn bewaartoestand en een studie van de historische bronnen. Promotor: prof. dr. M. Martens. 2012-2017

Verwachtingen / perspectieven “…het evenwicht zoeken dat thans realiseerbaar is en dat het best overeenstemt met de oorspronkelijke eenheid.” “…rechercher l’équilibre actuellement réalisable qui soit le plus fidèle possible à l’unité originelle.” Paul Philippot (1966) • • •

•

Stabiliseren van de materiële toestand van de dragers en van de picturale laag; De leesbaarheid van het werk verbeteren en het originele schilderij beter tot zijn recht te laten komen zodat de uitzonderlijke kwaliteit terug ten volle kan genoten worden; De restauratie is het uitgelezen ogenblik voor de studie, de wetenschappelijke documentatie en het laboratoriumonderzoek teneinde een beter begrip te krijgen van de uitvoeringstechniek en van het ontstaan van het werk; Tenslotte biedt deze periode de kans om na te denken over een noodzakelijke verbetering van de opstelling van het veelluik.

Het team conservatoren-restaurateurs van het KIK Verantwoordelijke restauratie: Livia Depuydt Coördinator in situ: Bart Devolder Coördinatrice onderzoek: Hélène Dubois




Restaurateurs: Livia Depuydt, Bart Devolder, Hélène Dubois, Nathalie Laquière, Claire Mehagnoul, Marie Postec, Françoise Rosier en Griet Steyaert Specialist houten dragers: Jean-Albert Glatigny Deze conservatoren-restaurateurs hebben allemaal ervaring met de behandeling van, en een diepgaande kennis van de 15de-eeuwse schilderkunst en namen reeds deel aan andere ambitieuze projecten.

Leden van het expertencomité | De behandeling wordt vergezeld door een internationale commissie van kunsthistorici, scheikundigen en restaurateurs : Ainsworth Borchert Campbell Carlyle De Belie Dunkerton Farnell Gifford Goetghebeur GuislainWitterman Hartwieg Klaassen Metzger

Maryan Till-Holger Lorne Leslie Liesbeth Jill Susan Melanie Nicole

Art Historian Art Historian Art Historian Conservator Art Historian Painting Conservator Painting Conservator Conservation Scientist Painting Conservator

Curator, The Metropolitan Museum, New York Chief Curator, Musea Brugge, Belgium National Gallery, London, UK Professor of Conservation, Universitade Nova de Lisboa Curator of 17th-century Dutch Paintings, Royal Museums of Fine Arts of Belgium, Brussels, Belgium Conservator, National Gallery,London, UK Freelance, Belgium, formally associated to KIK-IRPA National Gallery of Art, Washington, USA Formerly head of Painting Conservation KIK-IRPA

Régine Babette Lizet Catherine

Painting Conservator Painting Conservator Painting Conservator Painting Conservator

Freelance, Belgium, formally associated to KIK-IRPA Head of Painting Conservation, Gemäldegalerie, Berlin Head of Painting Conservation, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerp National Gallery of Art, Washington, USA

Neidhardt Oberthaler Périer-d’Ieteren Spring

Uta Elke Catheline Marika Jørgen

Art Historian Painting Conservator Art Historian Conservation Scientist Painting Conservator

Curator of Dutch and Flemish Paintings,Gemäldegalerie Alte Meister Staatliche Kunstsammlungen Dresden Head of Painting Conservation, Kunsthistorisches Museum, Vienna Professor Emeritus, Université Libre de Bruxelles Principal Scientific Officer, National Gallery, London, UK Head of Conservation, National Museum of Denmark, Copenhagen / Professor of Conservation, University of Amsterdam

Wadum




Deze foto’s kunnen in hoge resolutie worden gedownload op de perspagina van onze website (www.kikirpa.be) en zijn bestemd voor publicatie. Dank voor de vermelding ‘© KIK-IRPA, Brussel’, behalve voor beide infraroodreflectogrammen van het gezichtje: ‘© http://closertovaneyck.kikirpa.be’




Persinfo 27 juni 2013 13.068

Betreft Het Lam Gods: nieuwe tentoonstelling in het Provinciaal Cultuurcentrum Caermersklooster, catalogus en folder Op voorstel van gedeputeerde Jozef Dauwe, bevoegd voor cultuur, deelt de deputatie het volgende mee: Nog tot 2017 wordt het wereldberoemde Lam Gods-schilderij gerestaureerd. Het provinciebestuur kreeg de publiekswerking toegewezen. Er zijn nu drie nieuwe initiatieven om het Lam Gods en de restauratie ervan bekend te maken aan het publiek: een tentoonstelling, een boek en een folder. De tentoonstelling Vandaag (27 juni) opent in het Provinciaal Cultuurcentrum Caermersklooster de tentoonstelling 'Wat vertelt het Lam Gods?'. Deze expo confronteert -nog tot het voorjaar van 2014- de theologische, kunsthistorische en kerkelijke visie: em. prof. dr. Luc Dequeker (KU Leuven), kanunnik Ludo Collin, vicaris Lode Aerts, zr. Noëlla Jordens, E.H. Joris Polfliet, prof.dr. Maximiliaan Martens (UGent) en dr. Bart Fransen (KIK) vertellen welke dieperliggende betekenis zij aan dit topstuk toedichten. Tot eind september is een prachtig manuscript uit de 13de eeuw te zien. Dit manuscript komt uit de Gentse Universiteitsbibliotheek en toont het scheppingsverhaal waaraan het Lam Gods mogelijkerwijs refereert. Na 'Waarheen met het Lam Gods?' is dit de tweede wisseltentoonstelling in het Lam Gods-pakket van het Provinciaal Cultuurcentrum Caermersklooster. Naast deze wisselexpo blijft 'Het Lam Gods ont(k)leed!' de algemene uitleg geven over het topstuk en brengen de beelden van 'Het Lam Gods op de voet gevolgd!' de stand van zaken van de restauratie. De tentoonstellingen kregen al 10 000 bezoekers over de vloer. Het boek Op vraag van verschillende gidsen en geïnteresseerden brengt de Provincie Oost-Vlaanderen ook een gelijknamige catalogus uit bij de tentoonstelling 'Het Lam Gods ont(k)leed!'. Deze uitgave is een boeiende en leerrijke ontmoeting met de geschiedenis, de iconografie, de technieken en




onderzoeksmethoden van het meesterwerk. Het provinciebestuur kon voor deze publicatie een beroep doen op dr. Annick Born en prof. dr. Maximiliaan Martens van de UGent, prof. em. Anne Van Grevenstein-Kruse, E.H. Ludo Collin van de kathedrale kerkfabriek en Christina Ceulemans van het KIK. Voor maar 10 EUR kan men de drietalige catalogus van 132 pagina's tekst en beeld op elk van de drie locaties (kathedraal, MSK en Caermersklooster) kopen. De folder Wat ook op de drie locaties zal liggen, is de nieuwe Lam Gods folder. Samen met de partners van het project maakte het provinciebestuur een gratis folder over het aanbod op de drie locaties, zodat de bezoeker de Lam Godstotaalervaring beleeft. Inlichtingen: Gedeputeerde Jozef Dauwe Gouvernementstraat 1, 9000 Gent tel. 09 267 82 42 Provinciebestuur Oost-Vlaanderen Provinciaal Cultuurcentrum Caermersklooster Lode Van Pee, conservator www.oost-vlaanderen.be/lamgods www.caermersklooster.be/nl/tentoonstellingen/lam-gods




Onroerend Erfgoed is een agentschap van de Vlaamse overheid. We inventariseren en beschermen waardevolle gebouwen, landschappen, archeologische sites en varend erfgoed. We ondersteunen bovendien het onroerenderfgoedbeheer en voeren beleidsgericht onderzoek uit.

Onroerend Erfgoed Phoenixgebouw | Koning Albert II-laan 19 bus 5 | 1210 Brussel T +32 (0)2 553 16 50 | F +32 (0)2 553 16 55 [email protected] | www.onroerenderfgoed.be

Het agentschap Kunsten en Erfgoed ondersteunt professionele kunstenorganisaties, individuele kunstenaars en cultureel-erfgoedorganisaties. Het agentschap beheert daarnaast de Collectie van de Vlaamse Gemeenschap.

Kunsten en Erfgoed Arenbergstraat 9, 1000 BRUSSEL [email protected] - www.kunstenenerfgoed.be Tel. + 32 2 553 68 68 - Fax + 32 2 553 69 69


Conservatie-restauratiebehandeling en studie van het Lam Gods Tussentijdse balans na de eerste negen maanden

Recommend Documents