Colofon. Column. Inhoudsopgave. Personaliseren is HOT; Hype Of Trend? 36 Groene ict levert het onderwijs serieuze besparingen op

November 2013

Column Personaliseren is HOT; Hype Of Trend? Als een begrip te vaak gebruikt wordt,

when it is learned and how it is learned; this may not indicate unlimited

moet je uitkijken. De kans dat die term

choice, since learners will still have targets to be met. However, it may

sneuvelt is dan levensgroot. De term raakt

provide learners the opportunity to learn in ways that suit their

oververhit. En roept associaties op die

individual learning styles and multiple intelligences.”

door de een worden omarmd en door een ander worden afgewezen. Er hoeft maar

Interessant is ook wat Barbara Bray en Kathleen McClaskey uit

iemand te roepen dat hij of zij het een vreselijke term vindt, bij

Canada daarover schrijven, voortbordurend op het Amerikaanse

voorkeur gestaafd door een (semi-)wetenschappelijk onderzoek, en het

rapport, op kn.nu/hot

begrip heeft zijn langste tijd gehad. Denk bijvoorbeeld aan ‘het nieuwe leren’ of aan ‘competentiegericht onderwijs’. Begrippen die in zwang waren en op enig moment niet meer mochten. Discussies over onderwijs

In dit gedachtegoed van de Amerikanen en de Canadezen wordt geperso-

hebben vaak een onderliggende emotionele stroom. Of een term wordt

naliseerd leren dus gedefinieerd als de ultieme vorm, de overtreffende

geaccepteerd heeft te maken met wat de term tot uitdrukking brengt in

trap die verder gaat dan individualiseren en differentiëren. Hier gaat

relatie tot iemands eigen visie op onderwijs, waarbij eigen ervaringen

het dus om de zuiverste vorm van zelfgestuurd of zelfgeorganiseerd

vaak richtinggevend zijn.

Inhoudsopgave 4 De droom van André de Jong voor het onderwijs

36 Groene ict levert het onderwijs serieuze besparingen op

onderwijs waarbij de regie in belangrijke mate bij de leerling ligt.

8

38 Let’s go serious

Wat is personaliseren?

Ikzelf voel me meer aangetrokken tot een andere definitie. Hierin wordt

12 Nieuwe urennorm in het mbo geeft ruimte voor innovatie

40 Tablets in het onderwijs

Als achtergrond even dit. Het begrip is in Amerika en het Verenigd

het begrip breed neergezet en niet slechts passend bij één onderwijs

Koninkrijk ontstaan en verdiept als onderdeel van een veel bredere

concept. Personaliseren wordt gekenmerkt door het meer centraal stellen

16 Wie kan programmeren, heeft de toekomst

44 Nieuws

discussie, namelijk de gedachte dat dienstverlening (waaronder het

van de leerling, het goed monitoren van leerresultaten en het daarop

onderwijs) in de toekomst meer dient aan te sluiten bij de verschillende

aanpassen van het leerproces; kortom het vergroten van de keuzevrijheid

behoeftes van afnemers dan te blijven proberen iedereen van uniforme

van docent en leerling en het maximaal benutten van de potentie om

diensten gebruik te laten maken. Het ‘one size fits all’ principe wordt

onderwijs gevarieerd uit te serveren. Daarin neem je alle aspecten van

hiermee ten grave gedragen. Aan dit gedachtegoed lag, en ligt, de

iemands persoonlijkheid en competenties mee om na te gaan op welke

overtuiging ten grondslag dat indien die omslag niet wordt gemaakt, de

wijze iemand het beste tot een eindresultaat komt. Je laat dus volstrekt

24 LeerKRACHT doorbreekt gewoontes, leren van elkaar

legitimatie voor het toekomstig handelen en bestaan van dienstverleners

het idee los dat iedereen vanuit dezelfde methode en eenzelfde didactiek

wordt ondergraven.

(de leer van het onderwijzen) les krijgt zonder die methode of didactiek

te verbannen. Want als dat toevallig voor een individu of groep goed

26 Proeftuin voor examens vo met als doel onderwijs op maat

Zo zijn er allerlei burgerinitiatieven die hun oorsprong vinden in

werkt, is dat de doorslaggevende factor. Iemands profiel is bepalend hoe

ontevredenheid over het huidig aanbod; het oprichten van een eigen

hij of zij onderwijs krijgt en welke middelen daar het beste bij passen.

Ict en de stuurmanskunst van schoolleiders

18 Learning Analytics als motor van gedifferentieerd onderwijs 21 Digitaal toetsen (verder) in balans

Deze inDruk is digitaal verrijkt. Met behulp van Layar, een app voor uw smartphone, kunt u bij sommige artikelen extra filmpjes of digitaal voorbeeldmateriaal bekijken. U herkent deze pagina’s aan het Layar-logo.

wordt norm

29 Wat we weten over praktijkvoorbeelden

bank, een eigen energiemaatschappij of een eigen verzekeringsmaat-

1

Download de gratis Layar-app in de App Store

of Android Market 2

Open de app en richt uw smartphone op de pagina

met het Layar-logo

schappij. In het onderwijs is het initiatief van Maurice de Hond hier een

In de Nederlandse onderwijscontext zal het woord personaliseren snel

uiting van. De technologie van vandaag maakt het mogelijk om dit soort

van het toneel verdwijnen als we de eerste stroming teveel de definitie

initiatieven te starten en dwingt organisaties om de dienstverlening op

van het begrip laten bepalen. Ik schaar me achter de tweede waarbij de

maat aan te leveren. Van ‘broadcasting’ van diensten naar ‘narrow

regie prima bij de docent kan liggen en het begrip personaliseren meer

casting’ van diensten. Het meer op individuele behoeften en talenten

een koepelbegrip is voor élke onderwijsvorm, mits die het maximaal

toegesneden onderwijs maakt onderdeel uit van die bredere discussie.

ontplooien van het individueel talent (niet te verwarren met individueel

30 Aan de slag met digitaal lesmateriaal, een praktijkverhaal

3

Klik op ‘Tap to view’

4

Het filmpje verschijnt op uw telefoon

34 Kwaliteit leveren betekent regie pakken

Wat is gepersonaliseerd onderwijs?

Een trend die zich niet alleen in het onderwijs manifesteert. Het wordt

Colofon

Als het dan gaat om personaliseren in het onderwijs is het duidelijk dat

dan een breder maatschappelijk fenomeen waarbij het onderwijs niet

Kennisnet inDruk is een gratis blad voor docenten, managers en schoolleiders in het

Mieke van Keulen, Patricia van der Linden, Bram Litjens, Kathleen Loods,

kan achterblijven.

basisonderwijs, voortgezet onderwijs en middelbaar beroepsonderwijs. Het blad is

Henk Nijstad, Evita Nort, Toine Maes, Sabine Peterink, Frans Schouwenburg,

ook digitaal beschikbaar op Indruk.kennisnet.nl

Gemma Steeman, Peter Teffer, Margreet Vermeer, Erik Woning, Chris Zintel

Uit deze uitgave mag niks worden verveelvoudigd (waaronder het opslaan in een

Fotografie: Kennisnet

geautomatiseerd gegevensbestand) of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook,

Vormgeving: Tappan Communicatie, Den Haag

behoudens in geval de verveelvoudiging van de inhoud plaatsvindt onder de licentie

Druk: Zijlstra Drukwerk, Woerden

‘naamsvermelding, niet-commercieel, geen afgeleide werken’ als gehanteerd door

Reacties: [email protected]

Creative Commons.

Op reportages en interviews, foto’s en illustraties berusten auteursrechten.

onderwijs) als aangrijpingspunt neemt. Dan wordt het een trend.

de definities over elkaar heen buitelen. Het Amerikaanse Ministerie van Onderwijs schrijft in het National Educational Technology Plan (2010): “Personalization is broader than just individualization or differentiation in that it affords the learner a degree of choice about what is learned,

2 - inDruk november 2013

Toine Maes

Hoofdredactie: Evita Nort Eindredactie: Gemma Steeman (Comm.On) Tekstbijdragen: Leo Bakker, Petra Balk, Alfons ten Brummelhuis, Sandra ter Horst,

inDruk november 2013 - 3

De droom van André de Jong voor het onderwijs Op de kamer van André de Jong hangt een grote foto van Martin Luther King junior, met daaronder de tekst die de Amerikaanse burgerrechtenactivist vijftig jaar geleden uitsprak in Washington: I have a dream today! Hoewel de missie van De Jong een stuk bescheidener is dan die van King, heeft ook hij een duidelijk doel. André de Jong, sinds april 2012 directeur-generaal Primair en Voort-

ber publiceerde in De Volkskrant, waarin hij schreef dat toptalenten

gezet Onderwijs op het Ministerie van Onderwijs, is ervan overtuigd

op de basis- en middelbare school meer moeten worden uitgedaagd.

dat de kwaliteit van het onderwijs omhoog kan en dat leraren zich

“Net zoals met adaptief testen, waarbij je verschillende levels hebt,

nog meer moeten kunnen concentreren op het lesgeven. Hij heeft zich

zo kan het ook met leren. Als sommige leerlingen harder gaan, dan

de laatste tijd ook ingezet om de Lerarenagenda op te stellen die in

kunnen ze naar een hoger level. Met ict kan dat ontzettend makkelijk”,

oktober jl. gelanceerd is.

aldus De Jong.

André de Jong was voorheen bestuursvoorzitter van twee stichtingen

Over ‘gepersonaliseerd leren’ en de rol van ict wordt gezegd dat

in het primair en voortgezet onderwijs, de Stichting Protestants-

het de kwaliteit van het onderwijs verbetert. Denkt u dat ook?

Christelijk Onderwijs Utrecht en de Willibrord Stichting. Kennisnet

“Ik denk dat het de moeite waard is om het goed te verkennen. Ik

bezocht hem onlangs in Den Haag om met hem te praten over de rol

ben nu een boek aan het lezen van Amanda Ripley, The Smartest

die ict heeft in het onderwijs.

Kids in the World: And How They Got That Way. Dat boek gaat over drie Amerikaanse kinderen die een jaar lang in Finland, in Polen en

Als het gaat om ict in het onderwijs waarschuwt hij dat scholen en

in Singapore hebben rondgelopen. Polen heeft in zes jaar tijd de

leraren geen ‘top-downmodel’ van de overheid moeten verwachten.

PISA-score met dertig punten verhoogd, door centrale examens en

Hij wil vooral dat scholen zelf met ict experimenteren. “Innovaties

een centraal curriculum in te voeren. Daar is geen ict aan te pas

zijn mogelijk”, aldus de directeur-generaal. Daarbij moet dan goed

gekomen. Dus het is niet per definitie zo dat je ict of gepersonali-

worden gedocumenteerd wat de effecten zijn: “Het is belangrijk om

seerd leren nodig hebt om tot betere onderwijsresultaten te komen.

te kijken of het daadwerkelijk helpt. Dat is net als bij medicijnen, je

Maar de Nederlandse situatie is anders. Wij hebben die zaken al

moet onderzoeken of het effectief is. Het is toch zo dat je leerlingen

ingevoerd en staan voor nieuwe ontwikkelingen.

het beste mee wilt geven, voor henzelf én voor de samenleving is dat

van maken, waarbij een voorwaarde is dat dit goed geëvalueerd

“Hierbij vind ik van belang dat het eigenaarschap echt gevoeld wordt

wordt.”

door scholen zelf en door de leraren. Zij moeten de methode intro-

van belang. Je moet ze alleen blootstellen aan dingen die daadwerke-

“Daarbij ben ik ervan overtuigd dat ict – net als in het bedrijfs

lijk bijdragen aan hun ontwikkeling.” Het gaat hem overigens niet

leven – mogelijkheden biedt die tot nu toe vaak onbenut zijn ge

Wie gaat die evaluaties doen, de inspectie?

daadwerkelijk kan. Wij moeten dat wel faciliteren, ruimte bieden en

alleen om de kwaliteit van het onderwijs. “Ict moet het onderwijs ook

bleven. Mijn intuïtie is dat ict het onderwijs beter en efficiënter

“Niet alleen de inspectie, ook wetenschappers, onderzoeksinstel-

beperkende wetten en regels aanpassen. We moeten het niet in de

leuker kunnen maken voor kinderen.”

kan maken. Het is daarom nodig om hier onderzoek naar te doen en

lingen. Je wilt het zoveel mogelijk wetenschappelijk aanpakken. Dit

weg zitten. We kunnen er ook voor zorgen dat het goed gemonitord

de evidentie te verzamelen over wat werkt. Er zijn natuurlijk al veel

vergt een situatie waarin twee instellingen vergeleken kunnen

en geëvalueerd word. Maar het is niet zo dat OCW dat op kan leggen.

Hij is ervan overtuigd dat de invoering van ict-middelen de adminis-

experimenten geweest, maar de bewijsvoering is niet altijd even

worden: een school (of een klas) die een innovatie invoert en een

Zo gaat dat niet werken. De evaluaties moeten inzicht geven in hoe

tratieve lasten van leraren vermindert en hen meer tijd geeft om

hard. Voor veel schoolleiders is daardoor niet altijd duidelijk of ze

school die dat niet doet. Met een voor- en een nameting. Hoe ont-

we naar ict en onderwijs kunnen kijken. Dat illustreert de kracht van

aandacht te geven aan individuele leerlingen. Dat sluit aan bij het

daar nu echt voor moeten gaan of niet. Over de iPad-scholen van

wikkelt zich dat dan in de tijd?”

opinieartikel dat staatssecretaris Sander Dekker afgelopen septem-

Maurice de Hond hebben we gezegd: daar gaan we een experiment


duceren, ouders en leerlingen daarin meenemen en laten zien dat het


ons systeem. Scholen in Nederland zijn erg autonoom. Er is veel

“Ook hier speelt weer de perceptie. We moeten als OCW niet alleen

ruimte om het te doen zoals een schoolbestuur, schoolleiding en

ruimte scheppen en regels aanpassen, maar dit ook uitdragen. Ik

leraren goed dunkt. Er zijn ook wettelijke grenzen. Die zijn bedoeld

hoor heel veel positieve voorbeelden – in mijn oude bestuur

om goed onderwijs te garanderen. Zo nu en dan is het nodig om te

hebben we op een gegeven moment ook gezegd: we gaan een pilot

kijken of, door wat meer ruimte te bieden, de dingen waar het echt

doen met iPads. Dus dat is nu inderdaad al mogelijk. Sommige

om gaat daadwerkelijk vooruit geholpen kunnen worden. Het gaat

mensen denken nog dat het niet kan. Door dat expliciet in zo’n

er uiteindelijk om of je betere leerresultaten krijgt.”

tekst op te nemen, laat je aan de wereld weten: hier kan je ook aan denken, dit is ook een optie.”

Volgens een recent rapport van Kennisnet heeft ongeveer eenderde van de leraren het idee dat er geen ruimte is om te

Denkt u dat scholen zullen kiezen tussen volledig digitaal of alleen

experimenteren met ict.

de schoolboeken?

“We gaan een regiegroep oprichten samen met de PO-Raad en de

“Ik denk dat ze vaak een mix zullen kiezen. Dat ze denken: nou, laten

VO-raad. De PO-Raad en de VO-raad zetten het dus ook op de

we misschien eens bij één vak, of bij een paar groepen, beginnen

agenda in hun eigen vereniging. Op die manier krijgt het weer meer aandacht. Als wij nog een paar van die experimenten gezamenlijk inrichten,

om te kijken hoe het werkt. Dat is

Laten we met elkaar de komende jaren de voordelen die ict biedt helder in beeld krijgen

dan zal het ongetwijfeld helpen

misschien ook wel wijs, om klein te beginnen. Ik denk dat ik het ook een grote gok zou vinden om integraal van het ene op het andere jaar over te schakelen, nog even afgezien van

om alle leraren duidelijk te maken dat er meer ruimte is. Het kan

de financiën. Ik vind het daarom extra interessant om samen met de

zijn dat er in de perceptie van schoolbesturen of leraren minder

PO-Raad en de VO-raad op iets grotere schaal te kijken wat de

beeld: het gaat erom dat je een taakgerichte sfeer kan creëren in de

kindje is en je moet proberen om daar passend onderwijs aan te

ruimte is dan er in de praktijk bestaat. Maar ik heb wel het idee dat

ervaringen zijn, die te bundelen en dan te kijken: wat is nu een

klas, dat je kunt differentiëren en dat je ook in staat bent om op-

bieden. Die po-docent wordt als vanzelf gedwongen, veel meer dan

schoolbesturen ons in de regel weten te vinden. Er komen heel veel

goede koers om extra stappen te zetten op dit terrein.”

brengstgericht te werken. Dat raakt natuurlijk weer aan vaardig

in het vo, om na te denken over differentiatie.”

brieven binnen met verzoeken, telefoontjes, direct maar ook via de PO-Raad, VO-raad. Dat is geen knelpunt naar mijn gevoel.”

heden; ben je in staat om data-analyses te maken? Waar staat je Kunt u ons wat meer vertellen over de lerarenagenda?

groep nou precies? Daar heb je natuurlijk de hulp van ict voor, maar

Heeft u een vergezicht over hoe het onderwijs er in 2020 uit

“Eigenlijk volgt dat het hele proces van lerarenopleiding tot zittende

dan moet je ook met ict kunnen omgaan.”

moet zien?

Wat vindt u van het onderwijsconcept dat stichting O4NT

leraar en welke punten verbeterd moeten worden. Dat gaat onder

heeft ontwikkeld?

meer over de kwaliteit van de lerarenopleiding. Daar komen natuur-

Dit zijn dan ook dingen die in de nascholing moeten gebeuren

te zeggen. Laten we met elkaar de komende jaren de voordelen die ict

“Dat zijn de experimenten die we moeten hebben, die worden

lijk ook de kwaliteiten op het terrein van ict aan de orde en het leren

voor de al werkende docenten?

biedt helder in beeld krijgen. Zodat scholen, met de ondersteuning

gedragen door de school, door het bestuur en waarbij van buiten

differentiëren. Kinderen die achterblijven en kinderen die voorop

“Ja. Voor de zittende leerkrachten moet dat aan de orde komen.

die wij kunnen bieden, die kansen steeds meer gaan grijpen. Leraren

hulp wordt geboden. Dat is hartstikke belangrijk om dat leer

lopen, daar moet je apart aandacht voor hebben. Via die mogelijk

Daarin zie je dat po verder is dan vo met differentiëren.”

worden dan meer ontlast en kunnen zich meer richten op de potentie

proces, dat we met zijn allen door moeten maken, van de grond te

heden van ict kun je adaptieve leermethodes aanbieden.”

tillen. Mits we dat dan ook goed begeleiden en evalueren. Op die

“Waar we dan precies staan, dat vind ik heel erg moeilijk om precies

van de leerlingen. Leerlingen zijn meer gemotiveerd, hebben meer Hoe komt dat?

manier kan het helpen om de dingen die goed lopen ook echt ver-

De opleidingen voor docenten op dit moment missen dus het

“Ik denk dat een belangrijke factor is dat een leerkracht in het po

der te verspreiden. Het belang van goed onderwijs aan leerlingen

een en ander?

kinderen van allerlei niveaus in de klas krijgt. Een leraar in het vo

staat daarbij voorop.”

“Ja. De aandacht op dit moment in de lerarenopleiding is heel erg op

krijgt te maken met kinderen die gedetermineerd zijn voor een

het aanscherpen van de eisen op het terrein van kennis. Dat heeft te

bepaalde richting. Als ze niet goed kunnen meekomen, dan zal die

Als het Wetsvoorstel afschaffing gratis schoolboeken wordt aan-

maken met de kritiek van een aantal jaren geleden. Veel leerkrachten,

leerkracht gauw denken: die is verkeerd gedetermineerd en moet

genomen, mogen de kosten voor ‘elektronische informatie

in ieder geval op de pabo’s, zouden rekenen en spelling onvoldoende

afstromen of opstromen. Die zit niet goed bij mij in de klas. Terwijl

dragers’ straks ook worden opgenomen onder de kosten voor

beheersen. Er is heel erg ingezet op het verbeteren van het kennis-

een leerkracht in het po dat niet kan zeggen. Dat kindje is zoals het

lesmateriaal. Was dat dan nog niet mogelijk?

niveau. De komende jaren komen ook die andere vaardigheden in


plezier in het leren.”


Ict en de stuurmanskunst van schoolleiders De kwaliteit van het onderwijs is in hoge mate afhankelijk van de kwaliteit van de leraar. Dit geldt ook voor de opbrengsten van ict: een bekwame leraar kan er meer mee. Maar hij kan het niet alleen. Ook de schoolleiders spelen een belangrijke rol, een wellicht nog belangrijkere rol dan zij op dit moment beseffen.

Ook kunnen specialisten, bijvoorbeeld uit het bedrijfsleven, gast-

Kortom: beide strategieën sorteren te weinig effect. De aanpak

lessen geven zonder dat ze naar school hoeven te komen.

vanuit de technische mogelijkheden maakt scholen wel bewust van wat er allemaal kan met ict, maar leraren gebruiken deze

Weerstand

mogelijkheden in de praktijk weinig. De aanpak vanuit de

Nederlandse scholen zijn goed uitgerust met ict. Laptops, digi-

Waar zit het probleem?

In de meeste landen is met beide invoeringsstrategieën ervaring

onderwijsbehoefte leidt wel tot daadwerkelijk gebruik, maar is

borden, draadloos internet en digitaal leermateriaal behoren

Een blik op het verleden kan hierbij helpen. Bij de invoering van

opgedaan. Hierbij blijkt dat schoolleiders een hardnekkige mis-

een erg traag proces. Het resultaat van beide benaderingen is

meestal tot de standaarduitrusting, zowel in het basis-, voort

ict hebben schoolleiders in de afgelopen jaren grofweg twee

vatting koesteren: de gedachte dat meer computers, meer digi-

dat ict onderbenut blijft. Dit is de kern van het probleem. Een

gezet als middelbaar beroepsonderwijs. De Vier in balans

strategieën gevolgd. De ene neemt de technische mogelijkheden

taal lesmateriaal en snellere verbindingen de leraren vanzelf

probleem waarvan de ernst toeneemt omdat het er vanuit ver-

monitor 2013 laat zien dat veel schoolleiders en leraren vinden

van ict als vertrekpunt, de andere gaat uit van de behoeften van

stimuleren om ict te gebruiken. Dat is niet zo. Betere materiële

schillende invalshoeken een groeiende noodzaak is voor meer

dat ict een positieve invloed heeft op het onderwijs. De belang-

het onderwijs. We omschrijven beide benaderingen en schetsen

randvoorwaarden hebben niet geleid tot meer computergebruik.

gebruik van ict het onderwijs: sociaal, economisch en onderwijs

rijkste daarvan zijn:

daarna de beperkingen.

Als leraren niet overtuigd zijn van het nut van ict voor hun

kundig. Dit roept de vraag op of het niet sneller kan.

• leerlingen zijn meer gemotiveerd en presteren beter

onderwijs, heeft deze strategie maar weinig kans van slagen.

• leraren besparen tijd

Technologie als bron van inspiratie

Sterker nog: als een school sterk gericht is op ‘getting wired’

Op dit punt aangekomen kunnen schoolleiders baat hebben bij

• schoolleider heeft meer inzicht in prestaties en onderwijs

Wie voor deze aanpak kiest, verkent systematisch de kansen die

zonder aandacht voor het onderwijskundige nut, ontstaat bij

de inzichten die onderzoek tot nu toe heeft opgeleverd. Kort

nieuwe technologie het onderwijs biedt. Actuele voorbeelden die

leraren zelfs weerstand.

samengevat zijn het er drie:

behoeften van leerlingen

veel inspiratie bieden, zijn games, learning analytics, mobiele Desondanks blijft het ict-gebruik in de praktijk achter bij de

apparaten, cloud computing en persoonlijke leeromgevingen.

ambities van veel leraren en schoolleiders. En dat terwijl vanuit

1. Er gaapt een kloof tussen de voor- en de achterhoede De beste en meest blijvende resultaten van ict zien we vooral bij

2. Vooral de achterhoede verdient aandacht

de aanpak vanuit de onderwijsbehoefte. Geen wonder eigenlijk:

3. Stap voor stap leidt tot blijvende verandering

onderzoek de bewijskracht groeit dat bij goed, gericht en ge

Onderwijsbehoefte als vertrekpunt

de bereidheid om ict te gebruiken hangt nauw samen met de op-

doseerd gebruik de motivatie van leerlingen voor leren toe-

Wie voor deze aanpak kiest, gebruikt ict als een hulpmiddel om

vattingen van leraren over goed onderwijs. Ict-toepassingen die

neemt en hun prestaties verbeteren. Ict kan het leren aantrek-

een manifest probleem op te lossen. Dit kan didactisch, organisa-

indruisen tegen hun onderwijsprincipes zullen zij niet gauw in-

kelijker maken, waardoor leerlingen bereid zijn er meer tijd aan

torisch of financieel van aard zijn. Op scholen waar de leerling-

voeren. Ook een ‘good practice’ draagt dan nog zelden bij aan hun

1. De ict-kloof

te be steden. Ict kan de instructie effectiever maken. Een

aantallen teruglopen, kan ict helpen financieel-organisatorische

bereidwilligheid. Leraren willen een toepassing alleen gebruiken

Analyse van invoeringstrajecten laat zien waarom het zo lang

computer programma kan een leerling immers continu onder-

problemen op te lossen. Ook bij beroepsopleidingen, of scholen

als duidelijk is of en hoe de prestaties van hun eigen leerlingen

duurt voordat een hele school ict gebruikt. Het zijn vaak enke

steunen of corrigeren – intensiever dan een leraar ooit kan

voor voortgezet onderwijs die kampen met hoge arbeidskosten

verbeteren. Daarom gaat het zo langzaam. Opvattingen van leraren

lingen die als pionier enthousiast zijn om iets nieuws met ict te

opbrengen. Maar toch blijven veel mogelijkheden van ict, die

voor kleine groepen leerlingen, komt ict de schoolleiding te hulp.

over de inrichting van onderwijs zijn deel van hun identiteit en

proberen. Meestal krijgen zij een kleine groep mee die relatief

kunnen bijdragen aan de opbrengsten van onderwijs, onbenut.

Met videoconferencing kan een leraar via een computerverbinding

professionele stabiliteit. Deze kunnen wel veranderen, maar dat is

makkelijk is te overtuigen van de waarde ervan. Samen vormen zij

Waarom is dat zo? En kunnen schoolleiders daar wat aan doen?

op meerdere locaties tegelijk lesgeven. Of hij neemt een les op en

een heel geleidelijk proces.

de voorhoede, maar die bestaat uit hooguit 15% van alle leraren.

Dit werken we nader uit.

stelt die beschikbaar aan zijn leerlingen.



Daarachter wacht een grote groep waarvoor het nut van een icttoepassing niet vanzelfsprekend is. Zij sluiten pas aan als niet alleen de opbrengsten maar ook de meerwaarde daadwerkelijk zijn aan getoond. Dit is de ict-kloof die verbreding en versnelling van ict in de weg staat. Soms lukt het deze kloof te overbruggen. De analyse van zo’n geslaagd proces laat zien dat de achterhoede behoefte heeft aan andere onder steuning dan de voorhoede. Waar de voorhoede genoeg heeft aan ruimte om uit te proberen en beschikbaarheid van technologische hulpmiddelen, laat de achterhoede zich voor het merendeel leiden door praktische en economische over wegingen. Ze zijn tevreden met het onderwijs zoals ze het geven en zijn niet zonder meer gemotiveerd om ict in te zetten of om hun onderwijs te veranderen. Zij willen eerst zien dat een ict-toepassing aansluit bij hun opvattingen over goed onderwijs en ook meerwaarde biedt voor de prestaties van leerlingen. 2. Besteed ook aandacht aan de achterhoede De Vier in balans monitor 2013 laat zien dat schoolleiders bij de invoering van ict wel ondersteuning bieden, maar dat die vooral bestaat uit het geven van ruimte om te experimenteren. Veel schoolleiders stellen ook tijd en ict-middelen beschikbaar. Helaas is deze ondersteuning (faciliteiten en laissez faire) bij uitstek geschikt voor de voorhoede. Het merendeel van de leraren heeft er weinig baat bij. En zelfs de voorhoede, die aanvankelijk enthousiast was en verheugd over de steun van de schoolleiding, raakt teleurgesteld

schoolbrede veranderingen waarbij ict in het spel is, stelt daarom

Stuurmanskunst

Meer informatie:

wanneer blijkt dat collega´s niet aanhaken op een experiment.

hoge eisen aan leiderschap. Schoolleiders staan voor de uitdaging

Dit stelt specifieke eisen aan de kennis en vaardigheden van school-

Meer lezen over de rol van bestuurders in de kwaliteit van het

om een breed gedragen visie op inrichting en organisatie van het

leiders. Het vraagt stuurmanskunst om binnen een schoolteam de

onderwijs? In het Jaarboek ICT en Samenleving 2012 “De

Succesvolle veranderingen, waarbij de hardnekkige ict-kloof is over-

onderwijs te formuleren. Zo´n visie is niet het werk van een indi-

verbinding te leggen tussen menselijke en materiële rand

transformerende kracht van ICT” staat de publicatie “ICT,

brugd, hebben ons wijzer gemaakt. Het blijkt dat minder innovatieve

vidu maar het resultaat van samenwerking en overleg in het hele

voorwaarden. Kiezen voor ict-voorzieningen die aansluiten bij het

onder wijs en kenniseconomie” van Alfons ten Brummelhuis.

toepassingen, die meer aansluiten bij de reguliere praktijk van de

schoolteam. Ook de keuze van ict-toepassingen die deze visie maxi-

denken van leraren over de inrichting en organisatie van onderwijs

Ook het artikel “De Pionier als bruggenbouwer” van J. Fransen

achterhoede, eerder worden geaccepteerd dan toepassingen die ver

maal ondersteunen, vragen om inzicht in wat werkt met ict en wat

is een goed vertrekpunt voor duurzame verbetering van de kwaliteit

is een aanrader. Het verscheen in 4W, het wetenschappelijke

afstaan van hun dagelijkse doen en denken. Schoolbrede transfor-

niet. Willen leraren zich in de beoogde richting kunnen ontwikkelen,

en opbrengsten van onderwijs. Om daarna op koers te blijven zijn

tijdschrift van Kennisnet en is te lezen via 4w.kennisnet.nl.

matie is bij succesvolle scholen het resultaat van een reeks kleine

moeten zij niet de balans kwijtraken tussen wat ze met ict doen en

het enthousiasme van leerlingen en vermindering van werkdruk bij

veranderingen. Zo behouden leraren hun zelfvertrouwen en krijgen

hoe ze denken over goed onderwijs. Onderweg struikelen betekent

leraren een bruikbaar kompas.

ze de kans om niet alleen hun praktische vaardigheden maar ook

investeringsverlies van de eerdere stappen. Falende techniek en

Contactpersoon

hun denken over onderwijs en ict te ontwikkelen.

onzekerheid bij docenten over de aard en bedoelingen van ict-

Naam: Alfons ten Brummelhuis

toepassingen hebben een remmende werking op het gebruik van

Email: [email protected]

3. Samenwerking

ict. De schoolleider heeft daarbij een even cruciale als verant-

Onderwijsveranderingen zijn complexe processen en kosten meer

woordelijke taak.

tijd dan het aanleren van een ict-vaardigheid. Sturing geven aan



Nieuwe urennorm in het mbo geeft ruimte voor innovatie

naar onderwijstijd gekeken in relatie tot de kwaliteit van het

meeste scholen al boven de norm. De invulling van deze onderwijs-

onderwijs. Dit betekent dat de Inspectie alleen in het uiterste geval

tijd is een interessant vraagstuk. Centrale vraag is: Op welke manier

– als de kwaliteit van de opleiding en de resultaten niet op orde zijn

kun je als school onderwijstijd effectiever en efficiënter vorm

en de deelnemersraad geen toestemming heeft gegeven om van de

geven? Ict kan daarbij een belangrijke rol spelen. Hoe en op welke

urennorm af te wijken – over zal gaan tot het tellen van begeleide

manier illustreren we aan de hand van twee praktijkvoorbeelden.

uren. Het doel hiervan is om de mogelijke oorzaken van het onder-

Elke manager of bestuurder in het middelbaar beroepsonderwijs heeft te maken met de vraag: Hoe realiseer ik voldoende onderwijstijd? Na een periode waarin de kwaliteit van het onderwijs te vaak onder de maat was en veel lessen uitvielen, besloot de Onderwijsinspectie actief op onderwijstijd te controleren. Als niet aan de norm werd voldaan, deelde het ministerie van OCW boetes uit. Inmiddels waait er een andere wind uit Den Haag. Maar wat betekent dit voor de onderwijstijd? En welke mogelijkheden biedt ict hierbij?

presteren van de opleiding in kaart te brengen. Op deze manier

Ict in een rekencentrum zorgt voor maatwerk

brengt de Inspectie toezicht op basis van verdiend vertrouwen in de

Op AOC Oost in Doetinchem ervaart men de verandering van de regels

praktijk. Ook is ze erg benieuwd naar nieuwe voorbeelden van kwali

niet zozeer als een organisatorische uitdaging, maar vooral als een

tatief goede benutting van de onderwijstijd.

inhoudelijk vraagstuk. Daarom is verbetering van het rekenonderwijs aangegrepen om een nieuw onderwijsconcept te ontwikkelen. Met

Kwaliteit en organisatie van onderwijstijd: hoe realiseer je dat?

hetzelfde aantal docenten en doelmatige inzet van computers en soft-

Met het aantreden van Jet Bussemaker als minister van Onderwijs is

De nieuwe urennorm

Het feit dat er enerzijds meer uren begeleide onderwijstijd ver-

ware kan rekenonderwijs op maat worden aangeboden, aldus AOC

de toon in de discussie over onderwijstijd veranderd. De geplande

Een belangrijk onderdeel van Focus op Vakmanschap is

zorgd moeten worden, maar dat er anderzijds meer ruimte is voor

Oost. Ze verwachten daarmee een verbetering van zowel de kwaliteit

intensivering en verhoging van de urennorm blijven staan, maar de

intensivering van het onderwijs, vooral in het eerste

de invulling hiervan, dwingt scholen na te denken over de manier

van het onderwijs als het leerrendement.

minister stelt dat kwalitatief goed onderwijs het startpunt moet

leerjaar. De nieuwe situatie ziet er als volgt uit:

waarop ze dat gaan realiseren. Het aantal extra uren is meestal

zijn bij het ontwikkelen en realiseren van onderwijsprogramma’s.

• Alle opleidingen (m.u.v. entreeopleiding) bieden in het

geen probleem. Om de huidige urennorm te halen programmeren de

Een onderwijsinstelling die kan aantonen dat het kwalitatief goed

eerste jaar minimaal 700 begeleide onderwijsuren.

onderwijs levert – op grond van behaalde resultaten en de tevreden

• Overige normen gelden voor de gehele duur van de

heid van studenten en hun toekomstige werkgevers – hoeft dan niet

Het concept gaat uit van de behoefte van de student en niet van

opleiding (en dus niet per leerjaar).

langer aan de minimale begeleide urennorm te voldoen.

• Entreeopleiding: ten minste 1000 klokuren waarvan

De minister geeft aan dat er andere manieren dan traditionele,

ten minste 600 begeleide onderwijsuren;

klassikale lessen zijn om goed onderwijs aan te bieden. Het is hier-

• 1-jarige basisberoepsopleiding en voor de

bij de verantwoordelijkheid van de school om op basis van een

specialistenopleiding: ten minste 1000 klokuren,

duidelijke onderwijsvisie een programma aan te bieden dat vol-

waarvan ten minste 700 begeleide onderwijsuren en

doende intensief is en waarmee goede resultaten worden behaald.

ten minste 250 klokuren BPV;

Als ook de deelnemersraad daarmee heeft ingestemd, hoeft men

• 2-jarige basisberoepsopleiding en 2-jarige

niet langer te voldoen aan de vastgestelde urennorm. Hierover moet

vakopleiding: ten minste 2000 klokuren, waarvan

wel worden gerapporteerd in het Geïntegreerd Jaardocument van

ten minste 1250 begeleide onderwijsuren en ten minste

de instelling.

450 klokuren BPV;

Deze maatregel heeft echter meer positieve gevolgen. De admini

• 3-jarige vakopleiding en de middenkaderopleiding:

stratieve druk van scholen wordt verminderd omdat scholen niet meer

ten minste 3000 klokuren, waarvan ten minste 1800

uitsluitend naar onderwijstijd kijken. Het is immers geen bekostigings

begeleide onderwijsuren en ten minste 900 klokuren BPV;

voorwaarde meer. Daarnaast wordt scholen expliciet meer ruimte ge-

• 4-jarige opleidingen: ten minste 4000 klokuren,

boden om te innoveren. Kwaliteit gaat boven kwantiteit.

waarvan ten minste 2350 begeleide onderwijsuren en ten minste 1350 klokuren BPV;

Toezicht op basis van vertrouwen

• BBL: 850 per leerjaar, minimaal 200 begeleide onderwijs-

Wat betekent deze verandering voor het toezicht door de Inspectie

tijd en 610 BPV.

van het Onderwijs? In de eerste plaats zullen er door het wegvallen van de bekostigingsvoorwaarde geen themaonderzoeken naar onderwijstijd meer plaatsvinden. Er wordt in het mbo alleen nog



Benut onderwijstijd effectiever met ict! Kennisnet.nl/onderwijstijd

net zo goed is als wanneer studenten direct contact hebben met hun

Adviespunt Onderwijstijd

docent. Maar het kan wel een oplossing zijn voor het probleem van

Omdat scholen blijken behoefte te hebben aan een sparring-

krimp. En het heeft zelfs een aspect dat positief is ten opzichte van

partner als het gaat om de invulling van kwalitatief goed

regulier onderwijs; de les blijft online beschikbaar.” Daarmee

onderwijs binnen onderwijstijd, hebben Kennisnet en

hoeven studenten die ziek, of om een andere reden afwezig zijn,

saMBO-ICT het online Adviespunt Onderwijstijd opgezet. Hier

weinig te missen. Prettig voor zowel student als docent. Uit onder-

wordt antwoord gegeven op vragen en wordt kennis gedeeld.

zoek blijkt ook dat docenten zich beter voorbereiden. Dat is nodig

Het adviespunt evalueert onderwijskundige concepten en

vanwege de techniek, maar ook omdat de docenten werken met

voorziet ze van advies. Deze concepten en voorbeelden worden

klassen die ze minder goed kennen; ze overleggen onderling meer.

ingediend door de onderwijspraktijk en gedeeld op de site.

“Voor de didactiek is belangrijk in hoeverre de docent al gebruik

Zowel het ministerie van OCW als de Onderwijsinspectie zijn

maakt van videomateriaal, smartboards, digitale presentaties, et

betrokken geweest bij de totstandkoming van het Adviespunt

cetera. Een docent die met boek en schrift door de klas loopt, is

Onderwijstijd.

natuurlijk niet geschikt voor videolessen,” denkt Dijselinck. Te weinig interactie in de klas bleek geen probleem vanwege de

terug zijn te vinden bij het Adviespunt Onderwijstijd van Kennisnet

mogelijkheden van het systeem dat speciaal voor de videolessen is

en saMBO-ICT. Hier kun je ook vragen stellen en je onderwijs

aangeschaft. Het systeem analyseert de geluiden. Als er iemand

concepten indienen. Kennisnet daagt scholen uit om deze kans te

logistiek of de organisatie. Op basis van het rekenniveau en de leer

hogeschool in de regio gebruik zullen gaan maken van het reken

praat, en dat wordt als zodanig herkend, dan krijgen de anderen

pakken en te laten zien hoe zij met ict zorgen voor hogere kwaliteit

behoefte worden studenten ingedeeld in groepen. Deze staan los van

centrum. Of bijvoorbeeld vmbo-leerlingen die extra rekenoefeningen

deze persoon op het scherm te zien. De digiborden zijn gekoppeld

binnen de onderwijstijd.

de studierichting van de student. In een speciaal voor dit doel op

nodig hebben om hun eindexamen te halen. Zo kunnen studenten

waardoor studenten op afstand de aantekeningen op het digibord

gericht fysiek rekencentrum werken studenten zelfstandig aan reken-

optimaal van elkaar leren.”

in hun eigen klas zien verschijnen. Ook de verwachte ordeproblemen

opdrachten. De voortgang wordt bijgehouden in de elektronische

bleven uit. Onderzoek wijst uit dat de leeropbrengsten van de klas op

leeromgeving waar ook leermateriaal, instructies en nuttige web-

Leren op afstand zorgt voor efficiënt onderwijs

afstand niet zijn toe- of afgenomen. De invulling van de onderwijs

Meer informatie:

sites zijn te vinden. De docent is coach en instructeur: hij coacht de

De gevolgen van de demografische krimp in Zeeland zijn voor de

tijd is daarmee efficiënter georganiseerd terwijl de kwaliteit gelijk

Meer over deze en andere voorbeelden zijn te vinden

studenten tijdens het individueel werken achter de computer en

Zeeuwse mbo-scholen duidelijk merkbaar. Om die problemen het

gebleven is.

op de website van het Adviespunt Onderwijstijd:

geeft instructies aan diegenen die zich daarvoor inschrijven. Omdat

hoofd te bieden besloten ROC Zeeland en het ROC Westerschelde

de activiteiten onder verantwoordelijkheid van een rekendocent

(inmiddels gefuseerd tot Scalda) tot een experiment met afstands-

Aan de slag

plaatsvinden, wordt dit gezien als onderwijstijd. Het rekencentrum

leren. “Door het inzetten van videoconferencing kunnen mensen

De nieuwe benadering van onderwijstijd biedt scholen dus de kans

wordt niet gekoppeld aan de studierichting en er kan naast een

elkaar horen én zien terwijl zij zich op afstand van elkaar bevinden.

om kwalitatief goed onderwijs aan te bieden volgens hun eigen

Contactpersoon

docent ook een onderwijsassistent worden ingezet. Deze slim ge

Zo kun je een klas op afstand lesgeven.” Deze manier van lesgeven

visie. Binnen de kaders van onderwijstijd en de urennorm is veel

Naam: Mieke van Keulen

kozen opzet biedt de school de kans om ruimere openingstijden te

wordt al succesvol ingezet bij een tekort aan docenten voor bepaalde

meer mogelijk dan vaak wordt gedacht. Dit geeft opleidings


hanteren en tegelijkertijd maatwerk te bieden.

vakken of wanneer een school vakken geeft waar maar een klein

managers de opdracht om volle verantwoordelijkheid te nemen

Gerben Kleine Haar, teamleider van de opleiding veehouderij op

aantal studenten in is geïnteresseerd. Ook in krimpgebieden kan

voor de kwaliteit van hun onderwijs. Ga aan de slag vanuit je eigen

het AOC, is betrokken bij de ontwikkeling van het rekencentrum. Hij

deze technologie uitkomst bieden.

onderwijsvisie en innoveer met nieuwe ict-toepassingen. Er zijn

Contactpersoon

volop kansen om het leren van de student centraal te stellen en het

Naam: Chris Zintel Email: [email protected]

vertelt dat het een uitdaging is om met de huidige financiering de

kennisnet.nl/onderwijstijd.

kwaliteit van het onderwijs gelijk te houden of liever nog te ver

Laat er geen misverstand over bestaan: afstandsleren is niet te

onderwijs hieromheen te organiseren, in plaats van andersom.

beteren. Dit kan alleen door efficiënter te werken: “In de ideale

prefereren boven regulier onderwijs, vindt Erik Dijselijnck,

Maak hiervoor gebruik van de kennis en ervaringen van anderen die

situatie is het rekencentrum op AOC Oost altijd open. Het zou mooi

projectleider van het videoconferencingproject en tevens docent

zijn als in de toekomst ook studenten van andere mbo-scholen en de

aan het ROC Zeeland. “Je moet het niet verkopen als een concept dat



Wie kan programmeren, heeft de toekomst De wereld verandert snel. Niemand weet hoe de beroepen van de toekomst eruit zien. Welk werk we doen en hoe we ons onderwijs daarop moeten aanpassen. Wat we wel weten is dat de maatschappij nog meer gebruik gaat maken van technologie. Deskundigen voorspellen dat de technologiesector over 15 jaar met ruim 30% is gegroeid. Wie het verband kan leggen tussen technologie en haar toepasbaarheid voor toekomst, heeft straks de banen voor het uitkiezen. Technologie bepaalt een groot deel van ons leven. Het zal een nog

uit andere landen vaak beter en goedkoper, het zijn de technolo-

Google, bol.com, Layar en Spil Games. Daarmee erkennen zij het

taal en aardrijkskunde – op de basisschool ook hun eerste stappen

groter deel van het leven van onze kinderen bepalen. Maar wanneer

gische en sociale inzichten waarmee ze ict onderdeel zullen maken

belang van digitale talentontwikkeling. De kinderen van vandaag zijn

moeten zetten op het gebied van computertaal. In de toekomst is het

je kinderen vraagt waar software of apps vandaar komen, moeten ze

van ons onderwijs, onze zorg, ons bestuur.”

immers de gedreven, geschoolde arbeidskrachten van de toekomst.

waarschijnlijk net zo belangrijk om te kunnen programmeren als om

je het antwoord schuldig blijven. Ze zijn er ‘gewoon’. Directeur van

goed Engels te kunnen spreken. Wie de technologie in de vingers

stichting Mijn Kind Online Remco Pijpers: “Op school leren kinderen

Creëren in plaats van consumeren

Hoe zien kinderen de rol van technologie in onze samenleving in

de basisvakken en is er aandacht voor creativiteit en sport. Wat we

Nederland staat niet alleen. In Engeland wil de overheid vanaf

2025? De 12-jarige David verzon een TomTom-bril: “De bril weet

niet vaak zien, is aandacht voor digitale talentontwikkeling. Terwijl

september 2014 programmeertalen opnemen in het curriculum

via je zicht waar je bent, hij ziet de weg. Je hebt dus geen sensor

de toekomstige werkgevers van onze kinderen juist dáár behoefte

van alle basisscholen. Ook in Estland is programmeren inmiddels

nodig. Hij heeft wel verbinding met een centrale satelliet en hij

Recent onderzoek Stimulating Europe’s App Economy schat in

aan hebben.”

een verplicht vak voor kinderen tussen de 7 en 19 jaar. Waarom?

houdt rekening met files en veranderingen in de wegen.” Een klas-

dat in Europa meer dan 529.000 mensen fulltime werken in

Ave Lauringson, initiatiefneemster van het Estlandse project zegt

genoot van David vult aan: “In 2025 gebruiken we internet overal.

de productie van apps. Nog eens 265.000 mensen hebben

Frans Schouwenburg, strategisch adviseur bij Kennisnet : “We kunnen

hierover: “We want to change thinking that computers and

Om deuren te openen, lampen aan te doen, water bij te vullen. En

indirect hun baan te danken aan apps. Daarmee heeft Europa

onze kinderen niet meer onderwijzen zoals 50 jaar geleden. De

programs are just things as they are. There is an opportunity to

ik denk dat er beroepen verdwijnen. Wat ik zelf wil worden weet ik

een kwart van de app-markt in handen. Bij de presentatie

onzekerheid over hun toekomst is daarvoor te groot. Wanneer wij

create something, and be a smart user of technology.” Ook in de

nog niet precies, maar ik weet wel dat ik iets met ontwerpen wil

noemde eurocommissaris Neelie Kroes dit rapport een wake-

vragen aan bedrijven, aan universiteiten, aan opleidingsinstituten

Verenigde Staten wordt actief campagne gevoerd om kinderen al

doen. Dan kan ik gebouwen, bruggen en torens ontwerpen om de

up call. Ze benadrukte daarbij de economische belangen

wat ze belangrijk vinden, is het antwoord niet kennis maar vaardig-

op jonge leeftijd in contact te brengen met de basisprincipes van

wereld leefbaarder te maken.”

voor Europa en waarschuwt voor het dreigende tekort aan

heden. Vaardigheden om kritisch te denken, creatief te ondernemen

programmeren. Bill Gates, Steve Jobs, Mark Zuckerberg en andere

en op die manier een positie te verwerven in de maatschappij van de

persoonlijkheden verschenen onlangs in een videoboodschap

De toepasbaarheid van technologie

toekomst. Die vaardigheden noemen we 21st century skills. Een

waarin zij vertellen hoe belangrijk die vaardigheden zijn geweest

Dat is precies de visie die Kennisnet onderstreept: Als je weet hoe

onderdeel daarvan is ict-geletterdheid.”

voor hun ontwikkeling. Zij pleiten ervoor de jeugd te stimuleren

iets werkt, kun je het aanpassen. Zo kun je invloed uitoefenen op de

Meer informatie:

om technologie te creëren in plaats van alleen te consumeren.

manier waarop technologie werkt en wordt gebruikt. Uiteindelijk

Meer informatie over het project Codekinderen vindt u op

Programmeurs zijn de popsterren van de toekomst.

gaat het dus niet om de vraag of technologie wel of niet thuishoort

www.codekinderen.nl en www.kennisnet.nl/codekinderen.

in het onderwijs, maar om de vraag welke vaardigheden onze kin-

Meer informatie over het project Internet in 2025 vindt u op www.internetin2025.nl.

Leren programmeren vanaf groep 3 Daarom ontwikkelden Kennisnet en Mijn Kind Online het lespakket

heeft, heeft de toekomst in handen.

technisch geschoold personeel.

Codekinderen, waarmee kinderen op basisscholen in Nederland en

Internet in 2025

deren nodig hebben om te slagen in de maatschappij waarin ze

België spelenderwijs kennismaken met de basisprincipes van co-

Ook het project Internet in 2025 richt zich op de rol van technologie

wonen. In Mali vraagt dat om andere vaardigheden dan in Nederland.

deren. De vaardigheden die daarvoor nodig zijn, zoals creatief en

in de toekomstige samenleving. Hoe zien kinderen de toekomst? Met

Nederlandse kinderen moeten onderwezen worden in het leggen van

logisch denken, helpen vooral inzicht te krijgen in de ‘achterkant’

welke technologie kunnen zij hun dromen verwezenlijken? Kinderen

verbanden tussen technologie en de toepasbaarheid voor de branche

Contactpersoon

van de apparaten die deze jonge generatie dagelijks gebruikt. Het

van groep 6, 7 en 8 mogen hun antwoord tekenen, gewoon met

waarin ze later werkzaam zullen zijn.

Naam: Remco Pijpers

project is dus niet zozeer bedoeld om van alle kinderen program-

kleurpotloden en papier.

meurs te maken, maar om kinderen een gezonde band te laten

Email: [email protected] Het lijkt dus niet meer dan logisch dat we programmeren een grotere

opbouwen met technologie, internet en computers. “Immers,”

Deze tekeningen zijn het begin van een gesprek over internet,

rol laten spelen in het Nederlandse onderwijs. In een maatschappij

stelt Schouwenburg, “het is niet zozeer het programmeren zelf

techniek en innovatie tussen kinderen en het bedrijfsleven.

waarin computers centraal staan, zouden leerlingen – naast rekenen,

waar werkgevers naar op zoek zijn, dat kunnen arbeidskrachten

En niet de minsten hebben toegezegd; de CEO’s van bedrijven als



Learning Analytics als motor van gedifferentieerd onderwijs Grote bedrijven en marketingbureaus doen het al langer: met behulp van internet proberen om zoveel mogelijk te weten te komen over je klanten door hun (online) gedrag vast te leggen en te analyseren. Hiermee bouwen ze klantprofielen op, houden trends en ontwikkelingen bij en doen voorspellingen over het gedrag van hun klanten. Het doel van deze bedrijven is om hun aanbod beter te laten aansluiten op de behoeften en wensen van hun klanten. Nu er ook binnen het onderwijs steeds vaker digitaal wordt gewerkt, is het mogelijk meer ‘onderwijswinst’ te behalen door allerlei data van de ‘klant’ op te slaan, te meten en te analyseren. De effectieve inzet van deze data en analyses gaat er de komende jaren voor zorgen dat het onderwijs gedifferentieerder, persoonlijker en meer op maat wordt, maar er zijn ook kanttekeningen. Tijd voor wat uitleg, duiding en aandachtspunten.

mogelijke rol van Learning Analytics in het onderwijs. Learning

Het grootste voordeel ten opzichte van een (papieren) traditionele

Analytics is een veelbelovende technologische ontwikkeling, maar

lesmethode is dat je eenvoudig overzicht houdt in de verschillen

er moet nog veel gebeuren voordat het grootschalig ingezet kan

tussen leerlingen. Bij de inzet van Learning Analytics-systemen kan

worden.

de focus daarmee verschuiven van (gestandaardiseerd) toetsen naar meer aandacht voor de doorlopende ontwikkeling van een leerling.

Learning Analytics: Op weg naar meer gedifferentieerd onderwijs Om meer gedifferentieerd en gepersonaliseerd onderwijs te kunnen

Learning Analytics: In de praktijk

geven is het allereerst belangrijk om zicht te hebben op de verschil-

Kennisnet heeft, in samenwerking met de ontwikkelaars van Taalzee,

len tussen individuele leerlingen. In grote klassen, of bij de vele

Rekentuin, PulseOn en Khan Academy, het afgelopen jaar een aantal

Learning Analytics is het meten, verzamelen, analyseren en rappor

leerlingen die een leraar in het vo wekelijks ziet, is het een uitdaging

pilots gedaan. Taalzee en Rekentuin worden vooral gebruikt als adap-

teren van en over data van leerlingen en hun context. Het doel hiervan

om op individueel niveau

is om het leren en de omgeving waarin dit plaatsvindt te begrijpen

te zien hoe een leerling

en optimaliseren. Learning Analytics is geen op zichzelf staande 1

het doet. Nu steeds meer

Leerlingen

technologie, maar is bijvoorbeeld een onderdeel van een digitaal

leermateriaal digitaal be-

leerplatform of lesmethode die de interactie van leerlingen met de

schikbaar is, wordt het

stof opslaat en analyseert. De terugkoppeling van deze analyses kan

makkelijker om de voort-

leiden tot effectiever handelen door de leerling, de leraar of de

gang van alle leerlingen

schoolleider. Maar bijvoorbeeld ook de ontwikkelaar van het ge-

tief oefenmateriaal; deze

De ontwikkeling van de individuele leerling komt centraal te staan in het onderwijs – Docent basisonderwijs over werken met Rekentuin en Taalzee

programma’s bieden verdiepende oefeningen die qua niveau en onderwerp worden aangepast aan de leerling. PulseOn is een platform dat zich meer richt

vast te leggen en te analyseren. Een voorbeeld van Learning Analytics

op het faciliteren van een persoonlijke leerlijn. Het tempo en niveau

bruikte lesmateriaal kan er zijn voordeel mee doen.

in zijn meest eenvoudige vorm is een dashboard, voor zowel leraar

worden per leerling bepaald op basis van de interactie die hij of zij

Learning Analytics kun je het beste beschouwen als een cyclus (zie

als leerling, waarin wordt zichtbaar gemaakt hoe een leerling er

heeft met het leermateriaal. Khan Academy biedt heel veel (Engels

figuur 1). De interactie van leerlingen met (digitaal) leermateriaal

voor staat. Dit kan de basis vormen voor een meer geavanceerde

talig) oefenmateriaal en bevat een dashboard waarin aanbevelingen,

analyse waarbij combinaties van indicatoren leiden tot adviezen en

leerdoelen en overzichten, gebaseerd op Learning Analytics, een cen-

voorspellingen. Het niveau en de volgorde van het geboden materiaal

trale plek innemen.

Interventies

Data

levert data op. Bijvoorbeeld: hoe lang is een leerling bezig geweest

Analyses

met een bepaalde opgave, welke oplossingsstrategie heeft hij gebruikt, was het antwoord goed of fout, bleek de opgave makkelijk of

kan vervolgens op basis hiervan worden aangepast. We spreken dan

moeilijk et cetera. Deze data worden verzameld en op geslagen.

van adaptief lesmateriaal.

Tijdens deze pilots omschreven deelnemende leraren het ideale

Samen met data die al bekend zijn over de leerling kan een analyse

Stel je voor dat iedere leerling met zo’n intelligent digitaal platform

onderwijs als onderwijs waarbij leerlingen veel meer regie hebben

werkt. Hiermee creëer je een persoonlijke mentor die altijd beschik-

over hun eigen leerproces. De ontwikkeling van het individu zou

baar is, precies weet hoe en op welk niveau de leerling het best leert.

centraal moeten staan. Elke leerling zou op zijn of haar eigen niveau

Zover zijn we nog niet, maar op dit moment zijn er online platformen

en tempo naar persoonlijke doelen moeten toewerken en een leraar

uitgevoerd worden aan de hand van bepaalde algoritmes. Deze analyse resulteert in een interventie. Die kan variëren van een melding

Figuur 1. Learning Analytics Cyclus Doug Clow. 2012. In “Proceedings of the 2nd International Conference on Learning Analytics and Knowledge”, LAK ‘12

naar de docent, een update van een dashboard, het opschroeven van de moeilijkheidsgraad of het veranderen van de volgende opdracht.

worden gedaan worden op het gebied van het toekomstige studie

die hier wel een begin mee hebben gemaakt. Voorbeelden hiervan

zou deze doelen moeten kunnen managen. Anders dan bij een tradi-

Als de leerling verder gaat, begint de cyclus opnieuw. Op den duur

succes van de leerling.

zijn Taalzee, Rekentuin, PulseOn, Leswijs en het Amerikaanse Khan

tionele methode wordt er dan van leerkrachten meer kennis verwacht

kunnen er op basis van de verzamelde data zelfs voorspellingen

Op dit moment is Learning Analytics een hype. Dat concludeert onder

Academy en Knewton. Deze systemen bieden real time inzicht in de

over referentieniveaus en leerlijnen.

andere onderzoeks- en adviesbureau Gartner. Zo voert de onderzoeks

voortgang van leerlingen waardoor zowel leerling als leraar altijd

gemeenschap veel studies en projecten uit op dit gebied en besteden

weten hoe het gaat.

LAK11, Learning Analytics and Knowledge Conference 2011, https://tekri.athabascau.ca/analytics/ 1


uitgeverijen en ontwikkelaars van lesmateriaal veel aandacht aan de


Learning Analytics: Voor beter leermateriaal

potentie van Learning Analytics en verwachten zij dat deze ontwikke-

Behalve dat deze data en analyses zinvol kunnen zijn voor de leer-

ling een brug kan slaan tussen hun huidige en hun ideale onderwijs-

ling of de leraar tijdens het onderwijsproces kan het ook waarde-

situatie.

vol zijn buiten het onderwijsproces. Zo kan de ontwikkelaar van het materiaal de effectiviteit van een bepaalde opdracht binnen een

De komende jaren zal de markt worden overspoeld door adaptief

methode bekijken. In figuur 2 is te zien waar onderwijsdata een rol

lesmateriaal, Learning Analytics-dashboards en gepersonaliseerd

spelen binnen de keten die loopt van de auteur van lesmateriaal tot de

leermateriaal. Het is aan leraren, schoolleiders en managers om

leerling. In de ‘oude’ fysieke keten (de blauwe lijnen) legt het mate-

verantwoordelijkheid te nemen en na te denken over de plek die zij

riaal een lange weg af voor het bij de leerling aankomt. Iedereen

dit materiaal willen geven in relatie tot hun visie op onderwijs.

Digitaal toetsen (verder) in balans Digitaal toetsen kan een hoop tijd besparen en de mogelijkheid

Schets1

binnen de keten voegt waarde toe, maar er komen weinig data terug

bieden om leerlingen tussentijds beter bij te sturen. Leerlingen die

Op het Eifelcollege maken de leerlingen een toets. De leraar

de keten in. In de ‘nieuwe’ digitale keten (de oranje en groene lijnen)

de stof lastig vinden, krijgen extra hulp, terwijl leerlingen die het

deelt toetsblaadjes en -opgaven uit. De tafels gaan uit

is dit wel het geval. Data over het gebruik en het succes van de leer-

makkelijk vinden extra worden uitgedaagd met moeilijkere op-

elkaar, alleen een pen op je bank. Drie leerlingen zijn hun

ling kunnen nu eenvoudig (anoniem) terugkomen bij de distributeur,

drachten. Deze kwaliteitsimpuls is voor scholen vaak de aanleiding

pen vergeten. Na wat geharrewar kan de toets beginnen.

uitgever en de auteur. Op basis van deze data kan de ontwikkelaar

Meer informatie:

om zich te gaan oriënteren op de mogelijkheden van digitaal toet-

Alle leerlingen maken dezelfde toets. De blaadjes worden

het materiaal aanpassen en verbeteren waar nodig.

Kijk op innovatie.kennisnet.nl/learninganalytics voor meer

sen. Om vervolgens te ontdekken dat er veel meer voordelen zijn.

in genomen en de leraar kijkt na. Tijdens zijn correctie

informatie over Learning Analytics. Als bijlage bij deze inDruk

Denk aan de motiverende werking van deze manier van feedback op

vallen hem dingen op. Vraag 4 wordt door alle leerlingen

is een infographic over Learning Analytics toegevoegd.

leerlingen, het niet hoeven nakijken van steeds dezelfde toetsen, de

fout gemaakt. Vraag 6 en 7 gaan juist bij iedereen goed. Bij

Een belangrijk knelpunt van Learning Analytics is dat adaptieve leer-

waarde van een database vol (gegevens over) toetsen en, niet on

vraag 10 had hij bij een aantal leerlingen veel betere ant-

systemen nog erg in ontwikkeling zijn. De Amerikaanse voorlopers

belangrijk, de kostenbesparing op papieren vervoerskosten.

woorden verwacht. Over het algemeen is hij tevreden en het

Learning Analytics: Nog een weg te gaan

sluiten vaak niet aan bij het Nederlandse onderwijs. Daarnaast zijn

Contactpersoon

vooraf bedachte correctiemodel blijft geldig. Na een week

er veel vragen op het gebied van het kwantificeren van leren, privacy

Naam: Erik Woning

In die oriëntatiefase komt er een enorme hoeveelheid informatie

krijgen de leerlingen hun toetsen terug, de cijfers zijn dan

en data-eigenaarschap en over de gevolgen van een sterke focus op


op je af. Waar moet je beginnen, welke vragen moet je stellen?

ingevoerd in het administratiesysteem van de school en de

Welke stappen neem je als school om digitaal toetsen succesvol in

leraar bespreekt de toets na met de klas.

data. Desalniettemin zijn vroege gebruikers erg enthousiast over de

te voeren? In dit artikel nemen we je in vogelvlucht mee langs een aantal praktische zaken. ook data terug

Auteur

Uitgever

Distributeur

digitaal

Schets2 Maandagmorgen, het derde uur op het Allard Piersoncollege.

School

Stap 1. Visie en leiderschap

De helft van de klas maakt een toets. Ook hier gaan de tafels uit

(Digitaal) toetsen moet aansluiten bij de onderwijsvisie van de

elkaar. De leerlingen leggen hun tablet op tafel en loggen in.

school. Denk bijvoorbeeld aan het streven naar evenwicht in leer

De docent zet de toets open voor de leerlingen die hun toets

middelen door toepassing van ‘blended learning’ of een toets als

vandaag willen maken. De rest van de klas gaat aan de slag met

hulpmiddel bij differentiatie om leerlingen gerichte feedback te

een onderwerp dat ze tijdens de oefentoets niet voldoende

kunnen geven. Verwoord je onderwijskundige uitgangspunt daarom

bleken te beheersen. Na een snelle analyse van de proeftoets

in een toetsbeleidsplan en zorg voor de juiste randvoorwaarden.

zagen docent en leerlingen dat met name één onderwerp veel fouten opleverde. De docent heeft daarom extra opdrachten

Leerling Stap 2. Deskundigheid

klaargezet in de elektronische leeromgeving waarmee de leer-

Docenten moeten beschikken over de vaardigheden om toets

lingen kunnen oefenen. De leerlingen kunnen in de komende

programma’s te laten werken. Zij moeten de mogelijkheden van

twee weken zelf een moment kiezen om hun toets te maken.

digitaal toetsen inzien en deze in hun lespraktijk kunnen verweven.

Er zijn genoeg items in de toetsenbank aanwezig om ook voor

Deze vaardigheid hebben ze ook nodig om de toetsen en toetsitems

hen weer een betrouwbare toets samen te stellen.

valide, betrouwbaar en transparant te maken. Er zal immers een Figuur 2. onderwijsketen leermateriaal


gedegen database met toetsen moeten worden gemaakt.


Germien Kamphorst, rector Ichthus college:

Stap 4. Infrastructuur

We zien bij onze docenten een grotere vraag naar scholing.

Voordat je als school overgaat op de aanschaf van een digitaal toets-

We worstelen nog met de vraag wat een efficiënte manier

systeem, zet je een duidelijk programma van eisen op papier en

is; individueel of op vakgroepniveau. We kiezen nu voor

spreek je dit door met eventuele leverancier(s). Het schoolnetwerk

een mix. Elke docent volgt 40 uur scholing, naar keuze,

moet kunnen omgaan met pieken. Wanneer veel leerlingen tegelijker-

binnen het thema digitale didactiek/digitaal toetsen.

tijd een toets maken, moet zowel het netwerk als de internet

Daarnaast wordt 24 uur ingevuld door de school:

verbinding sterk zijn. Bij het inrichten van de infrastructuur is het

• Een ‘knoppencursus’ om goed met de systemen te leren

verder van belang te bepalen in hoeverre het digitale toetssysteem

werken. Het ‘Train de trainerprincipe’ werkt hierbij

gegevens moet kunnen uitwisselen met het school administratie

erg goed, de kennis komt echt de school in. De I-coaches

systeem of de elektronische leeromgeving (de interoperabiliteit).

kunnen op termijn ook deze trainingen gaan geven.

Denk ook na over het ‘vullen’ van de toetsomgeving.

• Een inhoudelijk didactische cursus. We trainen bij-

Hoe ga je om met de items uit bestaande toetsen? Hoe worden die

voorbeeld komend schooljaar op RTTI, een methode

gedigitaliseerd? Welke toetsvragen zijn beschikbaar via uitgeverijen

om vier cognitieve niveaus van leren te onderscheiden

en vakverenigingen? Wie maakt daarin een schifting? En wie zet ze

(Reproductie, Toepassen in bekende situatie, Toepassen

op een efficiënte manier in het digitale systeem?

in onbekende situatie, Inzicht). Stap 5. Implementatie Tot slot stelt ook de laatste fase, de implementatie, de school voor een aantal vragen. Implementeer je digitaal toetsen op bovenStap 3. Inhoud en toepassing

schools niveau of op schoollocatie? Is het mogelijk de krachten met

In deze stap gaat het erom die toetsinhoud te vinden die aansluit bij

andere scholen te bundelen? Welke personen in de school moeten

hetgeen je wilt toetsen. Is het doel formatief of diagnosatief of heeft

zeker betrokken worden bij de implementatie?

de toets een summatief, op eindmeting gericht, doel? Daarbij spelen een aantal factoren een rol: Wat zijn gangbare toetsvormen op school en is het wenselijk daar verandering in te brengen? Welke uit

Meer informatie:

breidingen zijn er mogelijk? Wordt er zelf inhoud gemaakt en wat is

Om scholen te helpen gefundeerde keuzes te maken bij de

het huidige en gewenste niveau hiervan? Welke expertise heeft u

overstap naar digitaal toetsen ontwikkelde Kennisnet de

hiervoor in huis, moet elke docent toetsitems kunnen maken? Met

brochure Digitaal Toetsen. De brochure biedt inzicht en helpt

digitaal toetsen ontstaan er andere vraagtypen. Welke consequenties

je met een gedegen stappenplan. Waar staat jouw school op

heeft dat en wat levert het op?

het gebied van digitaal toetsen? Download de brochure op kennisnet.nl/digitaaltoetsen en zet de volgende stap.

Er is de laatste tijd veel aandacht voor het metadateren van toetsen op cognitieve niveaus. Twee methodes die veel voorkomen zijn OBIT en RTTI. Hierdoor ontstaan mogelijkheden om vooraf een evenwich-

Contactpersoon

tige toets samen te stellen en achteraf beter te analyseren op de

Naam: Sandra ter Horst

verschillende onderdelen.


Verder is van belang om te kijken naar de mogelijkheden die er zijn op het gebied van toetsanalyse en welke wensen hieromtrent zijn.



LeerKRACHT doorbreekt gewoontes

leren van elkaar wordt norm

Succesvolle interventies van ‘goed’ naar ‘excellent’ richten zich

op de professionalisering van leraren en schoolleiding

Een groot internationaal onderzoek van McKinsey deed enkele jaren geleden veel stof opwaaien in onderwijsland. Twintig landen werden met elkaar vergeleken en een spraakmakend rapport verscheen: How the world’s most improved school systems keep getting better (2010).

Pilot

digitale leermiddelen gebruiken en daar zowel de voor- als nadelen

In 2012 begonnen zestien scholen, begeleid door externe coaches,

van ondervinden. Ook in een breder perspectief is Kennisnet een

aan een cultuuromslag onder het motto ‘elke dag samen een beet-

logische partner van LeerKRACHT. Veel scholen met wie wij samen-

je beter’. Op deze pilotscholen (vijf uit het primair onderwijs, vijf

werken zitten in immers een verandertraject.

Uit het genoemde onderzoek bleek dat landen die in staat waren om

Het doel van LeerKRACHT is om een praktische, getoetste en

vmbo-scholen en zes havo/vwo-scholen) worden sinds vorig jaar

de kwaliteit van hun onderwijs in redelijk korte tijd te verbeteren,

kopieerbare aanpak te ontwikkelen waarmee scholen de kwaliteit

september nieuwe processen geïntroduceerd en ingebed in het

Planmatig werken

gelijkenissen vertonen in de manier waarop ze dit realiseerden.

van hun onderwijs sterk kunnen verbeteren. Hierbij staat de leer-

onderwijs. Ervaren coaches, beschikbaar gesteld door de

De kracht van LeerKRACHT, volgens de scholen die tot nu toe deelna-

Succesvolle interventies van ‘goed’ naar ‘excellent’ bleken zich vooral

kracht centraal. Leerkrachten worden uitgedaagd om verantwoor-

Onderwijs coöperatie, begeleiden de cultuurverandering op de

men, zit hem erin dat iedereen bijdraagt aan verbeteringen en er

te richten op de professionalisering van leraren en schoolleiding

delijkheid nemen voor hun professionele ontwikkeling en worden

scholen. De processen in deze aanpak zijn een combinatie van

zeer planmatig gewerkt wordt. Leraren brengen zelf verbeterpunten

door hen van elkaar te laten leren. Deze uitkomst inspireerde Jaap

hierbij ondersteund door de schoolleiding. Kennisnet levert

veldwerk op de scholen, forumbijeenkomsten met docenten, het

in. Deze worden op een planbord geschreven en, door elke week de

Versfelt, tot voor kort partner bij McKinsey, om scholen te helpen bij

binnen LeerKRACHT de expertise op het gebied van multimediale

verbeteren van leermateriaal en sessies met de betrokken besturen.

vorderingen te bespreken aan de hand van dat planbord, houden ze

het zetten van stappen naar excellent onderwijs. Het leidde tot een

leermiddelen.

In 2013/2014 hoopt LeerKRACHT het aantal deelnemende scholen uit

elkaar aan gemaakte afspraken. Er wordt zeer consequent en volgens

te breiden naar 75. Daarna zijn alle scholen in Nederland kandidaat.

een planning gewerkt. De eerste deelnemers praten met veel enthou-

uniek initiatief: Stichting LeerKRACHT.

siasme over de veranderende cultuur Open deur Een belangrijk element uit de werkwijze van LeerKRACHT is het bij elkaar in de les kijken, het praten over elkaars les

Het Nederlandse onderwijs is beter dan we denken maar niet zo goed als we zouden willen – McKinsey and Company

materiaal en uiteindelijk het samen voorbereiden van lessen. Hiermee wordt de les niet langer

op hun school. Binnen zo’n verandertraject willen scholen vaak ook de kracht van ict benutten. Kennisnet deelt op dat vlak kennis en vaardig heden met deelnemers. De leerkracht staat centraal, maar bij juist gebruik

zal ict zeker bijdragen aan een hogere onderwijskwaliteit.

gepositioneerd als een bijna persoonlijk geheim van de leraar, zich afspelend achter gesloten deuren, maar wordt het juist inzet voor een gesprek. De wekelijkse bordsessies, waarin de groep leraren

Meer informatie:

zich verzamelt om het whiteboard en verbeteracties afspreekt,

Bent u geïnteresseerd in deelname? Dat is mogelijk.

zorgt voor de structuur die nodig is om tot duurzame verbeteringen

In januari zal een nieuwe groep scholen starten.

te komen. Het lijkt een open deur, maar op welke school gebeurt

Kijk voor meer informatie op www.stichting-leerkracht.nl.

zoiets spontaan? Samen met Groep Educatieve Uitgeverijen (GEU), de Digitale Steden

Contactpersoon

Agenda (DSA), TNO en de grote distributeurs, is Kennisnet verant-

Naam: Frans Schouwenburg

woordelijk voor de themagroep multimediale leermiddelen. Een logi-


sche keuze, gezien de ruime ervaring op het gebied van digitale leermiddelen. Dagelijks komt Kennisnet in aanraking met scholen die



Proeftuin voor examens vo met als doel onderwijs op maat Scholen willen graag weten welke onderdelen van hun lesmateriaal goed aansluiten op de eindexamens. Ze willen graag weten op welke onderdelen van examens goed is gescoord, en of juist op die onderdelen specifiek les materiaal beschikbaar was. Zij willen weten welke leerling welk lesmateriaal nodig heeft om het lesprogramma succesvol te doorlopen. En ze zouden individuele leerlingen meer op maat willen bedienen met lesmateriaal dat ze echt nodig hebben. Op dit moment maken scholen deze inschatting nog op basis van inzicht en ervaring van leerkrachten; ze hebben geen enkel hulpmiddel om dat inzicht feitelijk te onderbouwen en de complexe puzzel in te vullen. Technologie kan allerlei verbanden leggen die voor ons mensen te ingewikkeld en uitgebreid zijn om te overzien. Technologie kan op detailniveau relaties vinden tussen examenvragen, paragrafen uit lesmethoden en de opbouw van het lessenprogramma. Inzicht in deze relatie is de grondstof voor adaptief leren. In de Proeftuin Examens 2.0 onderzoeken SLO en Kennisnet de (on)mogelijkheden van deze technologie.

Wat willen we bereiken?

tieve leersystemen, zoekmachines als Wikiwijs en de systemen van

Docenten die een analyse willen maken van de scores van hun leer-

educatieve uitgevers, dezelfde taal spreken. Zoek op ‘Nederlands’

lingen, kunnen gebruik maken van de WOLF-rapportages van Cito.

en je krijgt ook de resultaten behorende bij ‘taal’ of ‘Nederlandse

Maar het onderwijs kan mogelijk flink verbeterd worden wanneer

taal’ of competentieniveau ‘Taal en Rekenen’. Niet alleen alle

we van elke eindexamenopgave weten wat er precies wordt getoetst

begrippen zijn opgenomen in het OBK, maar ook hun onderlinge

en hoe dat relateert aan de door jouw klas gebruikte methode. Nog

relaties. Dat betekent dat je het OBK vragen kunt stellen als: Geef me

beter wordt het wanneer docenten die data kunnen opsplitsen naar

een lijst met alle vakken van vmbo-t, een lijst met alle kwalificatie-

economie-profiel, geslacht en vraagclassificatie (grafisch, reken-

dossiers waarin competentie X aan de orde komt en een lijst met

kundig, memoriseren, begrijpen, toepassen) en dit kunnen afzetten

vakken op het vwo waar het onderwerp ‘duurzaamheid’ aan de orde

tegen landelijke scores. Daarmee krijgen zij een schat aan infor

komt. Daarmee zou je het OBK kunnen beschouwen als modelmatige

matie die inzichtelijk maakt waar de sterktes en zwaktes van hun

weergave van het Nederlandse onderwijs.

klas en/of de methode liggen en waar ze dus extra aandacht, uitleg en oefenstof aan moeten wijden.

De applicatie zelf Voor de proeftuin-applicatie hebben Kennisnet en SLO een aantal

Hoe werkt het?

informatiebronnen ontsloten. Behalve de examengegevens van

Wanneer we alle eindexamenopgaves, scores, gebruikte methodes,

CITO voor havo Economie zijn ook de methodes Percent van

extra leermateriaal en toetsopgaves met elkaar willen verbinden,

Thieme Meulenhoff, Praktische Economie van Malmberg en de

kunnen we de kernprogramma’s van SLO gebruiken. Deze kern

LWEO-lesbrieven in de proeftuin opgenomen. In elk van deze les-

programma’s, in feite het detailcurriculum voor alle vakken, vormen

boeken is per paragraaf de link gelegd met de vakbegrippen van

de centrale ruggengraat van Proeftuin Examens 2.0. In de proeftuin

het kernprogramma voor Economie. Zo gaat §3.2 van Percent (‘Hoe

wordt gebruik gemaakt van zogenaamde Linked Open Data, een tech-

werken perfecte markten’) over de vakbegrippen ‘volledige mede-

nologie waarbij data (in dit geval het curriculum) op een zo zuiver

dinging‘ en ‘veranderingsfactoren van vraag en aanbod’. Ook zijn

mogelijke manier beschikbaar wordt gesteld. Dat betekent dat de

relaties gelegd met de kernprogramma’s rekenen en taal. Daarnaast

data leesbaar is voor alle applicaties en bovendien openbaar is,

heeft eindexamensite.nl, een onderdeel van VO-content, zijn oefen-

meestal via internet. Vervolgens moet deze data met elkaar worden

opgaves per subvraag gerelateerd aan de vakbegrippen van hetzelfde

verbonden zodat alle systemen dezelfde taal spreken en het onder-

kernprogramma.

wijs de gewenste informatie krijgt. Met bovengenoemde informatiebronnen is vervolgens een applicatie Hoe laten we informatiesystemen dezelfde taal spreken?

ontwikkeld voor docenten en leerlingen:

Daarvoor gingen de initiatiefnemers eerst op zoek naar de gemene

examenonderdelen, hoe verhouden ze zich ten opzichte van elkaar,

Bij het creëren van deze gemeenschappelijke taal speelt het

deler: De examens en de manier waarop deze worden geregistreerd

hoe verhouden de scores zich tot het curriculum, waar zitten de

OnderwijsBegrippenKader (OBK) een belangrijke rol. Het OBK is een

1. Evaluatie-instrument voor de bovenbouw

door het Centraal Schriftelijk Eindexamen (CSE). Eindexamenresul-

valkuilen in de examenstof en hoe relateert zich dat tot het ge-

gestandaardiseerde manier om het onderwijs te beschrijven; een

Een koppeling van de resultaten van het eindexamen met het kern

taten zijn een zeer rijke bron van onderwijskundige informatie,

bruikte lesmateriaal? Deze informatie is tot op heden echter nog

database waarin alle onderwijsbegrippen zijn ondergebracht. Doel

programma en de op school gebruikte lesmethode. Deze koppeling

zowel individueel als op groepsniveau. Het kan antwoord geven op

maar mondjesmaat ontsloten. Voor de proeftuin is in eerste instan-

van het OBK is ervoor zorgen dat alle informatiesystemen in het

maakt per onderdeel van het kernprogramma en per hoofdstuk/

vragen als: Hoe hebben leerlingen gepresteerd op de verschillende

tie alleen gekeken naar het vak Economie voor de havo.

Nederlandse onderwijs, zoals elektronische leeromgevingen, adap-



Wat we weten over praktijkvoorbeelden • Goede praktijkvoorbeelden van nieuwe ict-toepassingen kunnen een verandering in het paragraaf/lesbrief zichtbaar op welke onderdelen de leerlingen

Kortom, de kernprogramma’s van SLO in combinatie met Linked Open

goed en minder goed scoren.

data kunnen het antwoord zijn waarmee we binnen het onderwijs

• Hiervoor moet een praktijkvoorbeeld aan drie belangrijke voorwaarden voldoen: het moet een concrete, vernieuwende ict-praktijk presenteren (voorbeeld), laten zien wat er daadwerkelijk

kunnen differentiëren op maat. De veelbelovende mogelijkheden 2. Diagnostisch instrument voor leerlingen

worden erkend door OCW. Om dat te onderstrepen heeft zij SLO en

Leerlingen kunnen vervolgens gericht oefenopgaven maken en hun

Kennisnet gevraagd om de proeftuin op korte termijn uit te breiden

eigen resultaten afzetten tegen die van andere leerlingen.

met een flink aantal vakken voor havo bovenbouw, zoals biologie, scheikunde, wiskunde en Engels. De vorderingen worden bijgehouden

In een volgende stap kunnen ook adaptieve leersystemen koppelen,

op proeftuinexamens.kennisnet.nl.

professioneel handelen en denken van leraren teweeg brengen.

gebeurt (beschrijvend) en waarom het op die wijze gebeurt (verklarend).

• Leraren ‘gewoon’ laten kijken naar praktijkvoorbeelden van ict-toepassingen volstaat niet.

Om de vertaalslag te kunnen maken naar de eigen praktijk moeten ze het voorbeeld kunnen

(her)interpreteren naar de eigen onderwijssituatie.

zodat leerlingen en docenten direct beter inzicht krijgen hoe de leerling vordert in het leerproces en hoe hij/zij kan worden bijgestuurd ter voorbereiding op het eindexamen.

Meer informatie: Meer informatie over het OBK vindt u op 2, numme

onderwijsbegrippenkader.nl

Meer informatie:

een twintigtal docenten van zogenaamde LOOT-scholen, scholen die

Zelf een kijkje nemen in de proeftuin?

toptalenten in sport ondersteunen, gestart met het gebruik van de

Op proeftuinexamens.kennisnet.nl kunt u inloggen met

proeftuin. Door data van leerlingen en hun leeromgeving te ver

PLDdocent en wachtwoord Welkom01.

ober 201 3

gaan spelen in het hart van het onderwijsproces: Het volgen en

r 3 – okt

Weten waarom dat werkt?

Door deze verbindingen te realiseren, kan ict een belangrijke rol sturen van leerprocessen van leerlingen. Zo zijn in september 2013

Jaargang

De vervolgstappen

Lees het hele artikel ‘Praktijkvoorbeelden als bron 4W: We ten

Weten Wat We rkt en W aarom

Jaargang

2, numm

er 3 – se

ptembe

rkt en Wa arom 4W is een wetenscha ppelijke uitgave van Ken 4W staa nisnet. t voor We ten Wat Werkt en publiceert Waarom artikelen en over opb rengsten ict-toepass en werking ingen in van het onderw om toep ijs. Het gaa assinge t niet alle n van ict en bij didactis ook om ch handele toepass ingen in n, maar de schoolo professiona rganisatie lisering. en voor De artik elen help het onderw en profess ijs een ond iona ls in erbouwde inzet van afwegin een ict-t g te mak oepassing en of adequaat en kansrijk Jaargang is. 2, numme r 3 – sep tember 2013

voor professionalisering’ in de nieuwe 4W op 4w.kennisnet.nl.

In dit num

mer:

Schrijven versus typen: wat Jolien Fra zegt de neurow ncken ete

nschap

De pionie r als bru ggenbo uwer Jos Franse n Praktijkvo

orbeeld

Jo Tondeu

r, Natalie

Petra Fiss

er & Jok

Helpen Inge Mol

virtuele enaar

?

en als bro

n voor pro fessional Pareja Rob isering lin, Johan van Bra ak,

e Voogt

tutors leer

lingen me

t ‘leren’

leren?

zamelen, te analyseren en te rapporteren, krijgen leraren meer Contactpersoon Naam: Henk Nijstad Enkele kanttekeningen Hoewel de geschetste mogelijkheden veelbelovend zijn, staan ze nog in de kinderschoenen. Er moet nog veel uitgeprobeerd, uitgezocht en onderzocht worden om deze systematiek voldoende stevig te maken

3 2

zicht op de vorderingen en kunnen ze gerichter actie ondernemen om het talent van de leerlingen tot hun recht te laten komen.

r 2013

Wat We

0

1

Wetensc happelij over op k brengste tijdschrift n en wer king va n ict in het onde rw

3

ijs


Weten Wat Werkt en Waarom? 4W is het wetenschappelijke tijdschrift van Kennisnet over opbrengsten en werking van ict in het onderwijs.

en om te komen tot een infrastructuur waar het onderwijs echt gebruik van kan maken.



Aan de slag met digitaal lesmateriaal, een praktijkverhaal Het is een veel gehoord probleem: Leraren willen graag meer gebruik maken van digitaal lesmateriaal maar het aanbod is óf niet makkelijk vindbaar óf ze vinden het niet bruikbaar. En dat terwijl er wel steeds meer materiaal beschikbaar is om direct te gebruiken of om zelf lessen te maken. In dit artikel vragen wij een aantal leraren naar hun ervaringen met lesmateriaal van Kennisnet en naar de reden dat zij wél gebruik maken van digitaal lesmateriaal. Ze vertellen hoe ze het hebben gevonden, hoe ze het inzetten en waar het beschikbaar is voor collega’s.

Als je aan de slag wil gaan met mediawijsheid in de klas, is het aanbod groot. Maar ook vaak gefragmenteerd of soms zelfs ingewik-

Kennisnet Kids bestaat uit WatNou?, Kenny, Diploma

keld. Voor leerkrachten die op zoek zijn naar een omgeving waar

Veilig Internet en Davindi. De inhoud wordt zorgvuldig

leerlingen zelfstandig mediawijzer kunnen worden, kan Kennisnet

samengesteld en kan worden gebruikt als aanvulling op

Kids uitkomst bieden. Het bestaat uit vier omgevingen waarin

bestaand lesmateriaal. WatNou? richt zich op leerlingen

media wijsheid en mediavaardigheden vanuit een unieke

en leerkrachten van groep 4 t/m 8 van het basisonderwijs

invalshoek worden behandeld.

en haakt aan op actuele thema’s, zoals kinderboekenweek, lente en aarde & heelal.

Kennisnet Kids Juf Wieke geeft les op De Rank in Alphen aan den Rijn. Voor

Acadin is voor leerlingen met cognitief talent. Het is van

haar groep 5 is Kennisnet Kids een vast onderdeel in het dag-

belang dat zij de ruimte krijgen om dat talent te ontwik-

programma. Ze vertelt: “Elke ochtend mogen er 2 kinderen 10

kelen. Acadin levert hieraan een bijdrage door het bieden

à 15 minuten op kids.kennisnet.nl/watnou. Hoofdzakelijk zelf-

van een digitale leeromgeving, uitdagende leeractiviteiten

standig. Ik bekijk de items van te voren en geef een korte

en ondersteuning voor leerkrachten. www.acadin.nl

toelichting”. Nadat zij er op Twitter over had gelezen, zocht ze de educatieve kinderwebsite van Kennisnet op. Eerst zelf

Wikiwijsleermiddelenplein is in oktober 2013 ontstaan

uitproberen, daarna waren de kinderen aan de beurt: “De

uit Wikiwijs en het leermiddelenplein van SLO. Samen

icoontjes maken het makkelijk om leerlingen zelfstandig te

vormen zij nu het Wikiwijsleermiddelenplein, een mix van

laten werken. Niet verwonderlijk dus dat ze enthousiast zijn.

open en gesloten lesmateriaal, informatie over lesmethodes

De website WatNou? spreekt basisschoolleerlingen enorm

en professionaliseringsmateriaal. Alle leermiddelen uit

aan, vooral door de vormgeving en de navigatie. Het lezen,

Wikiwijs en door gebruikers gemaakte lessen blijven ook

spelen en filmpjes zijn favoriet,” vertelt Wieke. Ze is ook blij

op de vertrouwde manier beschikbaar.

met thema’s als Kinderboekenweek, Internet en de wisselende

www.wikiwijsleermiddelenplein.nl

opdrachten. Vooral het feit dat de kinderen nu zelf keuzes kunnen maken uit verschillende werkvormen en opdrachten

Teleblik is een website met duizenden uren televisie- en

looft ze: “Een omgeving als Kennisnet Kids miste ik nog. Iets

radiomateriaal, rechtstreeks uit de archieven van Beeld en

waarmee kinderen zelfstandig kunnen werken op de compu-

Geluid. In Teleblik worden televisie-uitzendingen van o.a.

ter”. Als je aan kinderen vraagt wat ze graag willen leren op

de publieke omroepen en Polygoon via internet toegankelijk

school, komen ze volgens Wieke met heel andere onderwerpen

gemaakt voor het onderwijs. Het is mogelijk om zelf

dan die worden aangeboden door de bekende methodes.

fragmenten uit programma’s snijden of eenvoudige

Daarmee vergeleken is Kennisnet Kids een enorme opsteker:

montages maken. www.teleblik.nl

het is eigentijds én aantrekkelijk. Het maakt zelfs de verplich-



te thema’s leuker door de spelletjes en filmpjes. Leerzaam voor de

aan het maken van wereldoriëntatielessen voor de groepen 3 tot en

leerlingen en handig voor de leerkracht.

met 8. En met succes, ondertussen zijn er 25 verschillende lessen beschik-

Online leren

baar, de onderwerpen uiteenlopend van de maan en bijen tot dino-

Los van de educatieve filmpjes en spelletjes kunnen kinderen ook

saurussen en mythen. “Kinderen vinden het geweldig. Omdat ik veel

zelfstandig onderdelen van lessen uitvoeren op de site. Zo staan

gebruik maak van videofragmenten en korte leesteksten nemen ze

op WatNou? internet lessen van Codekinderen. Dit lespakket leert

de informatie veel makkelijker tot zich. Ik merk dat leerlingen zelf-

kinderen spelenderwijs programmeren. Ook krijgen leerlingen via

standiger worden doordat ze zelf bezig zijn, daarnaast heb je als

WatNou? toegang tot de MOOC (Massive Open Online Courses) van

leerkracht verschillende opties om je les in te delen. Eerst klassikaal

3FM Serious Request in samenwerking met Kennisnet, het Rode

bespreken en dan de leerlingen individueel of in tweetallen aan de

Kruis en NTR. In deze online leeromgeving leren ze door middel

slag laten gaan achter de computer of juist andersom. Het is goed

van opdrachten, beeldmateriaal en quizzen meer over kinder-

voor onderwijs op maat. Je kan veel beter differentiëren als je dit

sterfte door (de gevolgen van) diarree.

soort lessen gebruikt.“

Alhoewel Kennisnet Kids voor basisscholieren bedoeld is, maakt

Toetsvragen een uitkomst

Julie Kuijpers er ook graag gebruik van in haar klas. Zij is leer-

Nieuw in het maken van een Wikiwijs is de uitbreiding van inter-

kracht op het Bonhoeffer College in Enschede. Begin dit jaar zag ze

actieve vraagvormen. Naast de meerkeuze- en combinatievragen

op de site van Kennisnet dat er een nieuw onderdeel op Kennisnet

worden nu ook de volgende vraagtypes ondersteund:

Kids was gelanceerd en nam een kijkje. Julie geeft les in het prak-

• Sleepwoordvragen waarbij je een woord naar een plek in de

tijkonderwijs en vindt de site WatNou? uitermate geschikt voor

tekst kunt slepen

midddels zijn gemaakt. “Regelmatig krijg ik de vraag of er al

maar het is erg vervelend als de links naar bepaalde video’s bij-

nieuwe lessen zijn. Het kost best veel tijd om kwalitatief goede

voorbeeld ineens niet meer blijken te werken. Ik maak veel gebruik

haar leerlingen: “Leerlingen op het praktijkonderwijs hebben veel

• Woord-invulvragen waarbij je een woord in de tekst kunt invoeren

lessen te maken, als ik niet was vrij geroosterd, waren we nog niet

van video’s van Teleblik; de toegang is voor scholen gratis en Teleblik

begeleiding nodig. Voor de maandtaken gebruik ik WatNou? om ze

• Selecteer-woord-vragen waarbij je een woord in een zin kunt

zo ver geweest ”, aldus Conny. “Wat we wel regelmatig toevoegen

heeft kwalitatief goed materiaal. Je kunt de video’s ook makkelijk

enthousiast te maken over een onderwerp.” En dit werkt, want de

aanklikken (bijv. bij een oefening als ‘zoek de persoonsvorm’)

aan de bestaande arrangementen zijn speciale pagina’s voor de

opknippen wanneer je een kort stukje video nodig hebt. Zo blijft je

leerkracht. Daarop kunnen zij zien welke kerndoelen er in de les

les lang bruikbaar.”

kinderen zijn erg gemotiveerd om mee te doen. “Ze vinden de site er niet kinderachtig uitzien, maar juist stoer. De manier waarop de

Ook oefeningen en toetsen kunnen sinds kort worden toegevoegd. Bij

worden behandeld en waar ze aanvullende informatie over de les

inhoud wordt getoond, sluit goed aan bij de behoefte van deze leer-

een oefening worden verschillende vragen tot een set gecombineerd.

kan vinden.”

Voor het hele onderwijs bruikbaar

De leerling werkt de volledige oefening

Als vervolg op dit succesvolle project zijn vier collega’s van de AT-

De lessen rond wereldoriëntatie zijn voor iedereen beschikbaar.

af en krijgt direct te zien of het ant-

scholen onlangs begonnen met het ontwikkelen van een complete

Kijk voor een voorproefje op kn.nu/wereldorientatie. Het gehele

woord goed of fout is. Alle vraagtypes

leerlijn voor natuuronderwijs. Conny: “Dat was altijd een beetje een

lesoverzicht krijg je door de zoekterm ‘AT Digilessen’ in te voeren

kunnen worden gecombineerd.

ondergeschoven kindje, maar we hebben goed gekeken wat het curri

op kn.nu/wikiwijs.

Het is bij de meeste vraagvormen mo-

culum voorschrijft en hoe we het geheel dekkend kunnen maken.

gelijk om, bij zowel een goed als een

Daarom worden ook de leerdoelen, zoals die worden voorgeschreven

lingen. Het is duidelijk en overzichtelijk.” Zelf lessen maken in Wikiwijs Conny de Bont is ict-coördinator en leerkracht van groep vier bij de Paulusschool

Een omgeving als Kennisnet Kids miste ik nog

in Hilversum. De school is onderdeel van de Verenigde Scholen J.A. Alberdingk Thijm (AT-scholen). Vanuit deze

fout antwoord, feedback op te nemen. Ook bij toetsen wordt een set

scholengroep is een aantal jaren geleden een stichting opgezet waar-

van vragen samengesteld, alleen krijgt de leerling nu geen directe

binnen digitaal lesmateriaal wordt gemaakt voor het voortgezet

feedback maar krijgen zij pas aan het eind van de (D)-toets te horen

Teleblik bij het maken van lessen

onderwijs. Het was de projectleider van dat project die haar wees op

of het resultaat voldoende was.

Tot slot heeft Conny nog een tip voor vakgenoten die ook zelf in

Wikiwijs en de mogelijkheid om daar zelf lessen voor het primair

Contactpersoon Naam: Martijn Andela Email: [email protected]

Wikiwijs lessen willen maken. “Zorg bij het maken van een les

onderwijs in te maken. Om de mogelijkheden optimaal te kunnen

Steeds een stapje verder

ontdekken, werd zij een dag per week vrij geroosterd en begon ze

Ook de collega’s van Conny reageren positief op de lessen die in


door SLO, aan de leerlijn toegevoegd.”

voor goede bronnen. Niet alleen belangrijk voor de kwaliteit,


Kwaliteit leveren betekent regie pakken Een pleidooi voor informatiemanagement Wat heeft het regisseren van een film te maken met het besturen van een school? Meer dan u op het eerste gezicht denkt. Leidinggeven aan een school betekent dat u overzicht moet hebben over steeds meer aspecten. Daar waar een film regisseur verantwoordelijk is voor de totale uitvoering van een filmproject, bent u dat voor het reilen en zeilen van een of meerdere scholen. Hoe zorgt u er voor dat u die regie ook daadwerkelijk heeft? Daar leest u in dit artikel meer over.

gebied van ict en internet. Nieuwe onderwijs- en leervormen vragen

der data, die alle koppelingen naar verschillende leveranciers be-

om andere informatiestromen en om een andere ondersteuning van

heert. Daarnaast hebben we een nieuwe data architectuur opgesteld.

ict. Tegelijkertijd maken nieuwe technische ontwikkelingen meer

Ook voer ik nauw overleg met de kwaliteitsmanager die over de uit-

mogelijk in het onderwijs. Het is de rol van de informatiemanager

eindelijke rap porten gaat. De verandering naar regieorganisatie

daar regie op te voeren door goed te luisteren naar wat de onderwijs

wordt met name zichtbaar nu we midden in het keuzeproces voor

organisatie wil en gedoseerde voorstellen te doen om innovaties zo

een elo zitten. De contracten lopen binnenkort af en we oriënteren

goed mogelijk aan te pakken.

ons op de opties. We kijken nu waar onze vraag ligt. We hebben een stuurgroep waarin schooldirecteuren zijn vertegenwoordigd

Informatiemanagement in de praktijk

en werkgroepen waarin onze wensen en eisen binnen verschillende thema’s worden geformuleerd. De werkgroepen beoordelen

In de Hoe?Zo!-publicatie van Kennisnet wordt de rol van de

ook de functionaliteiten. Het mooie was dat we in deze werkwijze

Scholen worden steeds complexere organisaties waarvan steeds

De informatiemanager formuleert beleid op het snijvlak van onder-

informatiemanager en zijn taken uitgebreid beschreven.

ontdekten dat we uiteindelijk veel dezelfde wensen bleken te

meer wordt gevraagd. Denk bijvoorbeeld aan informatie die wordt

wijs en ict en bewaakt de uitvoering ervan. Om de regie te houden

U kunt deze brochure gratis downloaden op

hebben. De verschillen zijn niet zo groot als we in eerste instantie

gebruikt voor verantwoording; u moet voor de inspectie inzichtelijk

is het belangrijk dat de verantwoordelijkheid voor informatie

kn.nu/hoezoinformatiemanagement.

dachten. We zijn nu zo ver dat we een marktconsultatie houden. We

maken wat de kwaliteit van uw school is, hoe u passend onderwijs en

management bij het bestuur ligt. Wat belangrijk is, maar in de

opbrengstgericht werken hebt georganiseerd. Ook ouders worden

praktijk vaak lastig wordt gevonden, is dat het formuleren van

Gonda Peters is informatiemanager bij Quadraam, een bestuur van

onze specificaties voldoen. Maar we zorgen dat we zelf regisseur

steeds belangrijker; zij vragen de school steeds vaker om verant-

beleid moet beginnen bij het formuleren van een integrale visie

dertien vo-scholen in Gelderland, en vertelt over informatie

van onze eigen film blijven!”

woording af te leggen over de gang van zaken. Scholen zijn pakhuizen

op onderwijs en ict. Een hulpmiddel daarbij is het 9-vlaksmodel.

management binnen haar organisatie. “We zijn binnen Quadraam al

van informatie maar in de praktijk blijkt dat die informatie vaak

Op kn.nu/9vlaksmodel wordt het 9-vlaksmodel uitgelegd.

een tijd bezig met informatiemanagement. In eerste instantie waren

versnipperd is bij verschillende lagen en dat niemand het overzicht

Afhankelijk van de fase van ontwikkeling en de positie die het

de scholen zelf verantwoordelijk voor hun ict-voorzieningen; ict-

Stuurinformatie is de informatie die nodig is om te

heeft. Daarbij hebben verschillende doelgroepen verschillende

bestuur kiest, ligt het accent van de werkzaamheden van de

coördinatoren gaven aan wat zij nodig hadden. Het bleek lastig om

verantwoorden en te sturen op optimale kwaliteit en

belangen, hetgeen voor een spanningsveld zorgt.

informatiemanager op:

de kwaliteit van de ict-dienstverlening op peil te houden. Vandaar

opbrengsten. Kennisnet heeft voor het po een set van twaalf

dat we een eigen datacenter wilden inrichten. Dit bleek echter te

stuurindicatoren opgesteld voor schoolleiders en bestuurders. Die indicatoren zijn te vinden op kn.nu/sturenpo.

Nog complexer wordt het op bestuursniveau. Bestuurders moeten

hebben drie partijen uitgenodigd die laten zien in hoeverre ze aan

de onderwijsorganisatie verbinden met de wereld van techniek en

Huis op orde

vragen om specifieke expertise die we niet in huis hadden. Bovendien

beheer. Zij moeten informatie van verschillende scholen leren

In een situatie waarin er nog veel mis gaat met ict stuurt de

was het onvoldoende duidelijk waarvoor we staan en wat we wilden

interpreteren om te sturen en te kunnen verantwoorden. Scholen

informatie manager vooral aan op een verbetering van de voor

bereiken. We hebben toen besloten meer regie te pakken. Dat viel

zijn nu nog gewend om, rondom het primaire en het secundaire

zieningen. Hij zorgt dat de organisatie realistische verwachtingen

samen met een reorganisatie waarbij we echt konden kijken naar

proces, autonoom te opereren en het bestuur zorg te laten dragen

heeft van de mogelijkheden, op dat moment, van ict.

welke expertise we nodig hadden. Op basis daarvan hebben we be-

Meer informatie:

sloten om it te outsourcen. Sinds eind november voer ik, als

Op de kn.nu/informatiemanagement legt Margreet Vermeer meer uit over informatiemanagement.

voor de randvoorwaarden. Deze verdeling komt steeds meer onder druk te staan door de toegenomen verantwoordingsplicht en het

Verbinden

informatie manager, de regie over het traject om de outsourcing

kostenaspect. Versnippering is niet meer te betalen. Dat vraagt

Als ict werkt, ligt het accent op het bereiken van meer efficiency.

goed te laten verlopen en een nieuwe it-regieorganisatie op te zet-

van bestuurders dat zij de onderwijsvisie van de verschillende

Doelen formuleren, processen stroomlijnen en op elkaar afstemmen

ten. We hebben functieprofielen gemaakt en gekeken naar wie pas-

scholen in hun bestuur heel goed moeten kennen en moeten zorgen

vormen de basis voor een nieuw informatie- en ict-beleidsplan.

send was voor de functie. Een goede samenwerking met de afdeling

Contactpersoon

voor een structuur die recht doet aan die verschillende visies, de

Hiermee kan worden toegewerkt naar de juiste applicaties, infor-

HR was hierbij onontbeerlijk. Als je voor een bepaalde keuze gaat

Naam: Margreet Vermeer

verschillende informatiebehoeften én het beschikbare budget.

matieprocessen en informatiestromen.

moet je daar heel zuiver in zijn. Onze nieuwe regieorganisatie


Hier moeten centrale afspraken over worden gemaakt, anders is

bestaat uit een informatiemanager voor de strategie en visie, een

interpretatie van informatie en het behalen van kostenvoordelen

Innoveren

schoolcoördinator die schakelt tussen onderwijs en ict, een service-

onmogelijk. Daar komt de informatiemanager om de hoek kijken.

Er vinden tal van ontwikkelingen plaats, zowel in het onderwijs als op

manager die de SLA’s opstelt en beheert en een functioneel beheer-



Groene ict levert het onderwijs serieuze besparingen op Op veel scholen verbruikt ict ongeveer 20% van de totale elektriciteit. Dit aandeel is stijgende. Het terugdringen hiervan kan dus een behoorlijke kostenbesparing opleveren. Scholen kunnen ook flink besparen door juist méér ict in te zetten. Samen met het Rijn IJssel uit Arnhem werkte Kennisnet aan een business case om te onderzoeken hoe een school nou écht kan besparen met behulp van groene ict.

Werkplek management

€ 85.000 na een implementatieperiode van drie jaar. Hierin zijn de

Het belangrijkste aspect van werkplekmanagement is power

eenmalige kosten, o.a. licentiekosten voor power management soft-

management. Hier heeft Rijn IJssel zich dan ook op geconcentreerd.

ware en arbeidsloon, reeds verrekend. Wanneer ook de besparingen

Daarnaast leverde het vervangen van oude pc’s door energiezuinig

op printers en data-opslag worden meegerekend, is in totaal

exemplaren een besparing op. Nieuwe, moderne pc’s verbruiken

ruim € 90.000 bespaard op energiekosten. Deze besparingen zijn

vaak de helft minder energie dan pc’s van enkele jaren geleden.

alleen gerealiseerd door het vergroenen van ict. Daarnaast wordt

Verder stimuleer het Rijn IJssel dat leerlingen hun eigen laptop of

jaarlijks 170 ton CO₂ minder uitgestoten en versterkt Rijn IJssel het

tablet meenemen, Bring Your Own Device (BYOD). Dit levert een, zij

duurzame imago dat zij nastreven. Op alle fronten lijkt de business

het beperkte, energiebesparing op. Een alternatief is om het net-

case Rijn IJssel dus een positief beeld te schetsen van de mogelijk

werk op te bouwen uit thin clients, mini-pc’s waarmee diverse digi-

heden van groene ict.

tale services in één enkel apparaat worden gebundeld. Thin clients hebben een gunstige uitwerking op zowel portemonnee als milieu.

Met groene ict bedoelen we het nemen van maatregelen om te

klimaatbeheersing, nieuwe productievormen of andere

komen tot een meer efficiënte en milieuvriendelijke inzet van in-

manieren van werken.

formatie- en communicatietechnologie. In het hoger onderwijs is

Meer informatie: Data opslag en virtualisatie

Weten welke besparingen uw school zou kunnen

Er werd veel data opgeslagen op media die energie gebruiken,

realiseren? Op www.kennisnet.nl/informatiemanagement

het elektriciteitsverbruik van ict berekend op ruim 20%. Op mbo-

Power management

zoals servers en data storage apparatuur. Rijn IJssel heeft ver

staat een rekenmodel gebaseerd op de business case

scholen is dat waarschijnlijk niet veel anders, aangezien ze qua

Voor dit artikel concentreren we ons op het vergroenen van ict.

ouderde data gearchiveerd op een harde schijf die niet is aan

van Rijn IJssel. Vul de gegevens van uw eigen school

infrastructuur veel op elkaar lijken. Daar valt dus flink wat winst

Welke mogelijkheden heeft een school? Power management zorgt

gesloten op het netwerk, en daardoor minder energie verbruikt.

in en bereken wat groene ict uw school kan opleveren.

te halen, zowel bij de vergroening van ict als bij het vergroenen

er bijvoorbeeld voor dat pc’s en monitoren tijdig worden uit

De overige data is opgeslagen op energiezuinige media, o.a. in de

Hier kunt u ook de business case Rijn IJssel inzien.

door of met ict.

geschakeld. Dat kan met behulp van eenvoudige software, maar er

cloud. 90% van de computers werkt nu met een virtuele desktop.

zijn ook systemen die het volledige netwerk overzien en reguleren.

Daardoor kan de software op één centraal systeem draaien en

Hoeveel kan een gemiddelde mbo-school besparen op energiekosten

worden minder zware eisen gesteld aan de pc’s zelf. Ook daardoor

met behulp van power management? En welke mogelijkheden heeft

wordt flink minder energie verbruikt.

1. Het vergroenen van ict, dat wil zeggen hardware, software en infrastructuur: • fabricage, materialen, productie, transport

een school nog meer?

• ontwerp: gericht of effectiviteit en efficiency

Meer informatie: Ook Kennisnet heeft het elektriciteitsgebruik van haar

Centralisatie van ict

eigen infrastructuur verminderd. Vooral door virtualisatie

• gebruik: hogere efficiency door power management

Business case

Een ander klimaatregime kan een grote bijdrage leveren. Door ict-

is de benuttinggraad van de apparatuur verbeterd en

• end of life: hergebruik

Om op die vragen een antwoord te kunnen geven, heeft Kennisnet,

beheer op één locatie onder te brengen en de ruimte waarin servers

zijn er minder servers nodig. De daarmee gerealiseerde

in samenwerking met het Rijn IJssel in Arnhem, een business case

staan te optimaliseren, kan o.a. bespaard worden op airco en koel

energiebesparing zorgt voor een groenere en meer

2. Vergroening door ict

gemaakt. We geven hier een korte samenvatting van de activiteiten

systemen. Beter gebruik van de luchttoevoer onder verhoogde vloeren,

duurzame bedrijfsvoering.

• reductie van energieverbruik door inzet van ict, bijvoorbeeld

waarmee een besparing werd gerealiseerd:

het weghalen van obstakels en een efficiëntere verdeling van de venti-

efficiënter verbruik van grondstoffen, slimmere logistiek,

latieopeningen kunnen zorgen voor een betere circulatie van de luchtstromen bij servers en daardoor een efficiënter energiegebruik. Meer informatie over de business case bij het Rijn IJssel Printers

krijgt u op kn.nu/businesscase. Meer over de kosten en

Rijn IJssel is van 450 printers overgestapt naar 90 multifunctionals.

baten van BYOD leest u in de publicatie Hoe?Zo! BYOD op

Daarbij is gekozen eenzelfde type onder één contract. Dit geeft een

www.kennisnet.nl/byod.

lagere beheerlast, minder aanschaf- en licentiekosten en lager stroomverbruik. Standaard printen deze apparaten dubbelzijdig waardoor ook papier wordt bespaard.

Contactpersoon Naam: Leo Bakker

Serieuze besparingen


Van bovengenoemde punten heeft werkplek management verreweg de grootse besparing opgeleverd, in totaal op jaarbasis ruim



Let’s go serious Gezocht: 2.200 vindingrijke klassen die een oplossing bedenken Jaarlijks sterven er 800.000 kinderen in ontwikkelingslanden aan diarree, vooral door een gebrek aan schoon drinkwater, zeep en toiletten. 3FM en het Rode Kruis vragen via Serious Request aandacht voor dit probleem. In samenwerking met Kennisnet en de NTR betrekken zij daar alle basisscholen in Nederland bij!

In december gaan de dj’s van 3FM het Glazen Huis weer in en vragen

Het lesprogramma is een tweetrapsraket. Kinderen worden zich

samen met het Rode Kruis aandacht voor een stille ramp. Dit jaar

bewust om zich vervolgens betrokken te voelen en een oplossing

zijn dat de 800.000 kinderen die jaarlijks sterven aan diarree. Een

voor het probleem te bedenken. Vervolgens gaan ze bronnen raad-

ongelooflijk aantal kinderen sterft élke dag onnodig: 2.200 jongens

plegen om een oplossing voor het probleem te vinden. Op die

en meisjes per dag, dat zijn samen zo’n 70 klassen!

manier worden ze uitgedaagd om vindingrijk te zijn, gaat hun verbeelding werken en gaan ze aan de slag. Ze praten erover met

Vindingrijke leerlingen

elkaar, met de leerkracht, met ouders en klasgenoten. Zo komt het

Diarree is een groot probleem dat niet even op te lossen is. Als de

onderwerp tot leven en krijgt de kennis een bestemming.

dj’s in het Glazen Huis genoeg geld inzamelen, hoe zouden de kwetsbare kinderen in Burundi dan geholpen kunnen worden? Alle

Bij de opzet van het lesprogramma is rekening gehouden met veel

kinderen van Nederland worden opgeroepen om een oplossing

gebruikte methoden. De 4 lessen komen vanaf 21 november wekelijks

voor dit probleem te bedenken. Kennisnet hoopt dat minstens

1 voor 1 online op kn.nu/seriousrequest. Een leerkracht kan ervoor

2.200 klassen zich aanmelden en daarmee laten zien waar de

kiezen om iedere week een half uur tot een uur te besteden aan het

jeugd van tegenwoordig écht voor staat.

onderwerp van die week, inclusief enkele opdrachten. Het is ook mogelijk om een korte introductie te geven waarna de kinderen zelf-

Wereldoriëntatie

standig op school of thuis, in groepjes of individueel, verder kunnen

Omdat de onderwerpen van 3FM Serious Request prima passen bin-

werken of zelfs om alle 4 de deelonderwerpen in de laatste week te

nen het vak wereldoriëntatie, hebben Kennisnet en NTR een educatief

behandelen en zo in een heel korte tijd erg intensief met de leerstof

programma rondom dit thema ontwikkeld voor het basisonderwijs.

bezig te zijn.

Het is een online lesprogramma dat klassikaal op het digibord aan


geboden kan worden, maar leerlingen kunnen het programma ook op

Doe mee aan het lesprogramma van Serious Request en bedenk samen

elk moment, zowel op school als thuis, zelfstandig volgen.

met je klas een oplossing!

Interactief lesprogramma

Gezocht: 2.200 vindingrijke klassen. Doe mee met je klas!

Het lesprogramma is interactief en is geschikt voor kinderen in de

Per dag sterven 2.200 kinderen aan de gevolgen van diarree.

groepen 6, 7 en 8. Het lesprogramma is opgebouwd rond vier deel

Wij zoeken daarom 2.200 klassen die in actie willen komen

onderwerpen: Diarree (probleem), slechte hygiëne (oorzaak), kinder-

en een oplossing bedenken. Doe mee aan het lesprogramma

sterfte (gevolg) en tot slot wat kun je er aan doen? (oplossing). Met

van Serious Request en bedenk samen met je klas een oplos-

aansprekende filmpjes, teksten, quizzen en leerzame opdrachten

sing voor deze stille ramp. Het lespakker bestaat uit 4 online

worden kinderen zich spelenderwijs bewust van de stille ramp en

lessen met aanvullende opdrachten en spellen. Meld je klas

worden ze gemotiveerd om vindingrijk te zijn.

aan op kennisnet.nl/sr.


Tablets in het onderwijs De hype voorbij

De bediening is intuïtief, met je vinger kun je alles wat op het

maakt het soms onmogelijk om specifieke apps en digitaal leer

scherm verschijnt aanzetten. En het is een socialer apparaat; als

materiaal op de tablet te kunnen draaien. Veel digitaal leermateriaal

leerkracht kijk je niet tegen de achterkant van opengeklapte lap-

maakt gebruik van Flash. Sommige typen tablets ondersteunen deze

tops aan. Je kunt makkelijker met elkaar communiceren.

technologie niet, waardoor dit leermateriaal ontoegankelijk is via deze tablets. Ook biedt een tablet nog niet voor alle functies van een

Het inzetten van tablets in de klas blijft de gemoederen bezighouden. De opening van enkele Steve Jobsscholen aan het begin van dit schooljaar deed wederom stof opwaaien. Zelfs Fokke en Sukke laten regelmatig hun stem horen over de tablet. Maar eigenlijk zou de discussie verder moeten gaan dan alleen de tablet. Het gaat om het gebruik van ict of nieuwe technologieën in het onderwijs. En dan maakt het niet uit welk device je gebruikt.

Daarnaast hebben tablets de voordelen van elk mobiel apparaat.

laptop een oplossing; er zijn maar weinigen die een scriptie

Door met tablets te werken kunnen leerlingen tijd- en plaats

schrijven op de tablet. Laat staan een video editen.

onafhankelijk leren. Ze kunnen altijd en overal aan de slag met de lesstof en zijn niet gebonden aan vaste werkplekken of computer-

Een school moet bij de aanschaf van een tablet bewust kiezen tussen

ruimtes . Ook buiten het klaslokaal kunnen leerlingen werken aan

de drie dominante systemen die markt nu aanbiedt: Android van

schoolgerelateerde zaken.

Google, IOS van Apple en Windows van Microsoft. Iedere keuze

3

heeft eigen voordelen, maar brengt ook beperkingen met zich mee Steeds meer scholen overwegen tablets in de klas. In deze tijd van

door het digitale leermateriaal, de software en websites die zij

Er zijn ook nadelen aan tablets ten opzichte van laptops. Er is op dit

in het (her)gebruik van bepaald digitaal leermateriaal, apps en

crisis en besparingen willen ze ook het zekere voor het onzekere

gebruiken en de begeleiding van de leerkracht. We komen hier

moment nog onvoldoende digitaal materiaal beschikbaar om tablets

andere schoolspecifieke toepassingen.

nemen en goed beslagen ten ijs komen. De eerste vraag die gesteld

straks op terug. Er zijn ook tegengeluiden: Het gebruik van een

voor alle vakken volledig en effectief te kunnen inzetten in het onder-

moet worden, is: Waarom willen we ict invoeren in de school? Het

tablet zou de creativiteit uit een kind halen, de concentratie hin-

wijsleerproces. De verschillende besturingssystemen van de tablets

gaat hier om de opvatting van de school over kwalitatief goed en

deren, leiden tot een laag niveau van de woordenschat en zal de

doelmatig onderwijs, de wijze waarop ze dat wil realiseren en de

rol van de docent reduceren tot een installateur van apps.

Vier in balans monitor, 2010

3

plaats die ict daarbij inneemt. Tablets vs laptops Voorwaarden voor succesvol werken met laptops of tablets

De afgelopen jaren zijn diverse scholen gestart met het werken

Recent is in Groot Brittannië onderzoek gedaan naar de inzet van

met tablets2. Dit werpt de vraag op waarom zij gekozen hebben

tablets in vijf scholen voor voortgezet onderwijs met interessante

voor een tablet in plaats van bijvoorbeeld een laptop. Met een

resultaten. Het blijkt dat het tijd en inspanning vergt om het gebruik

laptop kun je immers dezelfde dingen doen (en meer) en is toch

van tablet in te voeren in de school. Sterk leiderschap kan de invoe-

ook mobiel. Tablets hebben een aantal voordelen ten opzichte van

ring en acceptatie bevorderen. Voorwaarde is wel dat docenten zich

laptops. Ze zijn lichter, kleiner, makkelijk mee te nemen en mak-

competent voelen en weten waarom er met tablets gewerkt wordt.

kelijk op te bergen in de klas. Tablets hebben een langere batterij

Andere voorwaarden voor een succesvolle invoering zijn: infra

duur. Ze starten snel op en zijn voor korte tijd in te zetten in de

structuur, keuze van devices en voldoende bruikbaar leermateriaal.

klas. Je kunt leerlingen snel en makkelijk op internet laten surfen,

Dit klinkt bekend; de aspecten van het Vier in balans monitor gelden

video’s laten bekijken en een stuk uit het lesboek laten lezen.

1

ook bij de invoering van tablets. Invloed van tablets op leren

De Vier in balans monitor van Kennisnet zegt dat een

Nieuw is dat dit onderzoek uitwijst dat leerlingen die werken met

succesvol ict-implementatietraject valt of staat met het in

tablets meer betrokkenheid tonen bij het leren en meer samen

balans zijn van vier bouwstenen: een duidelijke onderwijs-

werken. Maar ook dat leerlingen snel zijn afgeleid en dat tablets

visie, de deskundigheid van de leraar, de beschikbaarheid

leerlingen (nog) niet helpen bij het zelf organiseren van de invul-

van de juiste inhoud en toepassingen en het op orde zijn

ling van hun tijd. De Vier in balans monitor bewijst dat bij goed

van een goede ict-infrastructuur.

gebruik van ict de motivatie, de leerprestaties en de leersnelheid bij leerlingen toenemen. Het zorgt voor meer efficiency, lagere kosten en tevreden gebruikers. Deze worden echter niet zozeer veroorzaakt door het apparaat dat de leerling gebruikt, maar


One-to-one tablets in secundary schools, Family Kids and Youth, 2013 Vier in balans monitor, 2010

1 2


Toekomst

voor leerlingen die voorop lopen. Ook bleek het erg motiverend te

Overigens zullen we in de toekomst zien dat verschillen gaan ver-

werken. Dit soort software is in te zetten op zowel een laptop als

dwijnen. Zowel tussen de verschillende types tablets als tussen de

een tablet. Het gaat dus niet om het apparaat.

tablet en de laptop. Grote bedrijven als Google, Microsoft en Apple zijn hard bezig om leermaterialen en apps te ontwikkelen, en hun

Imago

tablets zo aan te passen dat de software op alle typen tablets kan

Dat scholen zo enthousiast zijn over tablets heeft ook te maken

draaien. Uitgeverijen ontwikkelen websites en leermateriaal dat

met het imago. De tablet lijkt soms ingezet te worden als wonder-

specifiek in browsers van mobiele apparaten goed werkt. De apps

middel dat onderwijsvernieuwing mogelijk maakt.

worden daarvan afgeleid.

Anderen zetten het in als marketingmiddel om de dalende leerlingenaantallen tegen te gaan. Weer anderen zien tablet als instrument dat

Daarnaast wordt het verschil tussen tablets en laptops kleiner.

een ieder moet leren gebruiken in de huidige kennismaatschappij.

Tablets zijn vaak uitgerust met een keyboard dock of een optioneel keyboard. De laptops worden kleiner en uitgerust met een

De Hype Cycle van Gartner6, een gerenommeerd internationaal

touchscreen.

adviesbureau, geeft aan op welke lijn de technologieën staan die de komende twee tot tien jaar relevant zijn voor het onderwijs. Hieruit

Invloed van tablets op leren

blijkt dat mobile devices, zoals tablets, niet meer zijn weg te denken

Terug naar de effecten van tablets op het leerrendement: Hebben

uit het onderwijs. Kortom, tablets zullen een belangrijke rol gaan

tablets een positieve invloed op de prestaties van leerlingen? Deze

spelen. Niet alleen in Nederland, ook internationaal.

vraag is nog niet zo gemakkelijk te beantwoorden en zal misschien ook niet eenduidig te beantwoorden zijn. Zoals we eerder lazen, gaat het immers niet om het apparaat zelf maar om het lesmateriaal

Scholen hebben behoefte aan objectief onderzoek. Ze willen

dat de leerling gebruikt en de wijze waarop de leerkracht dit les-

een antwoord op de vraag: ‘Moeten we tablets gebruiken op

materiaal (en daarmee de tablet) inzet.

school? En zo ja, wat kunnen we leren van anderen voordat we tot aanschaf overgaan?’ Kennisnet presenteert tijdens Dé

In samenwerking met het Stanislas College in Delft heeft Kennisnet

Onderwijsdagen 2013 een onderzoek naar het gebruik van

een onderzoek laten uitvoeren naar de inzet van tablets in de les.

tablets in de praktijk. Wat is de stand van zaken, waarom en

Dit onderzoek laat zien dat het enthousiasme onder leerlingen en

hoe worden tablets gebruikt in de klas, welke visie hebben

leerkrachten groot is. Maar geeft tegelijkertijd geen hard bewijs

scholen die dit al doen en wat zijn de randvoorwaarden

dat tablets bijdragen aan beter onderwijs.

voor een succesvolle invoering? U kunt het onderzoek

4

downloaden op kn.nu/laptops-tablets. Dat harde bewijs komt wel uit ander onderzoek naar specifieke digitale toepassingen. De methode Slim Stampen5 is hiervan een goed voorbeeld. Slim Stampen wordt gebruikt om feiten uit het

Contactpersoon

hoofd te leren en blijkt ideaal voor leerlingen van alle niveaus.

Naam: Sabine Peterink

Het systeem past zich automatisch aan het niveau van de leerling


en is geschikt voor zowel leerlingen met een taalachterstand als

Tablets op het Stanislas College: gepercipieerd rendement. Onderwijs Innovatie Groep, 2013 5 SlimStampen. H. van Rijn, 2010 6 Trendrapport 2014, Kennisnet 4



Nieuws Zoeken op internet is meer dan alleen googelen De brochure ‘Slimmer zoeken, informatievaardigheden op de basis-

reert hen en helpt hen informatievaardigheden een vaste plek in het

school’ helpt scholen met het aanleren van informatievaardigheden bij

onderwijs te geven. De brochure geeft praktische tips om kinderen

kinderen. Kinderen zijn handig met computers, smartphones en tablets.

beter te laten zoeken naar on- en offline informatie.

Maar ze moeten ook leren dat de informatie die zij op internet vinden, gekleurd kan zijn, foute informatie kan bevatten, gefragmenteerd en selectief is. Deze brochure laat leerkrachten in de bovenbouw van het basisonderwijs het belang van informatievaardigheden inzien, inspi-

Tek Tok: in één avond alle technologietrends voor het onderwijs Op dinsdagavond 3 december staat het Paard van Troje in Den Haag

op het onderwijs. Ook lanceren we het Kennisnet Trendrapport

in het teken van technologische trends en ontwikkelingen die relevant

2014/2015. Maak je kennis met start-ups die innovatieve toepas-

zijn voor het onderwijs. Na een succesvolle editie over datagedreven

singen bieden voor het onderwijs. Mis het niet! Schrijf je nu in via

onderwijs organiseren we een tweede Tek Tok met Chris van ’t Hof.

[email protected]

Tijdens deze late night technology talkshow gaan sprekers van binnen en buiten het onderwijs in op ict-trends en de impact van deze trends

Binnenkort beschikbaar: Kennisnet Trendrapport 2014/2015 Welke technologietrends hebben de komende jaren impact op het

Het rapport biedt inzichten bij het maken van technologiekeuzes en

Nederlandse onderwijs? Kennisnet publiceert het Trendrapport

geeft als kompas richting voor de koers van de instelling. Het

2014/2015, met als ondertitel: ‘Technologiekompas voor het onder-

Trendrapport 2014/2015 verschijnt (digitaal) op 3 december en wordt

wijs’. Bij veel actuele onderwijsvraagstukken speelt ict een rol of gaat

gelanceerd tijdens de TekTok in Den Haag. De gedrukte versie volgt

in de toekomst een rol spelen, maar hoe precies? Welke technologie

later.

past in je onderwijs - en welke niet? Waar moet je op letten?

Edurep en Entrée integraal onderdeel van Educator Sinds dit schooljaar zijn Edurep en Entrée integraal onderdeel van

zijn persoonlijke studieplan eenvoudig aan het werk met voor hem

Educator, een softwarepakket voor mbo en hbo ter ondersteuning van

of haar geplande onderwijsactiviteiten, inclusief bijbehorende

leer-, volgen begeleidingsprocessen. Met Edurep en Entrée als

materialen, zonder daarvoor opnieuw in te loggen. Meer weten

onderdeel van Educator kan de docent zijn ontwikkelde onderwijs

over Entrée, Edurep en Educator? Bekijk dan www.educator.eu.

activiteiten eenvoudig aanvullen met allerlei online bronnen of leermaterialen die al beschikbaar zijn via Edurep. De student kan vanuit

Volg ons op: Twitter.com/kennisnet

Facebook.com/kennisnet

kn.nu/linkedin

Youtube.com/kennisnet

Colofon. Column. Inhoudsopgave. Personaliseren is HOT; Hype Of Trend? 36 Groene ict levert het onderwijs serieuze besparingen op

Recommend Documents