Sjawoeot
Het historische verhaal achter het Wekenfeest
Van der Heijden Marcel Levi De kunstenaar (62) studeert binnenkort af
Gesprek met de arts én AMC-bestuursvoorzitter
C 30 n ieuw israelietisch weekblad
Van der Laan
Hoe slap waren de Nederlanders in WO II?
14 mei 2010 • 1 siewan 5770 • Jaargang 145 Begin sjabbat 19.55 uur • Einde sjabbat 22.22 uur
Losse nummers € 3,—
Sjawoeot 5770
NIW7030_cover 1
11-05-2010 17:11:50
Sjawoeot
C 30
BI N N E N LAN D
W
e hebben deze week weer een keur aan binnen- en buitenlands nieuws. Er wordt een vermoedelijk valse lijst van Schindler te koop aangeboden; de proximity talks gaan van start in een sfeer van wijdverbreide scepsis; de Amerikaanse rabbijn Cukierkorn wil ‘heidenen’ Joods laten worden – en nog veel meer. Ook is er een uitgebreide reactie van raadsvoorzitter Chanan Hertzberger van de NIHS in wat we maar de ‘TOF-affaire’ zullen noemen. Veel aandacht trok deze week een lezing van de vroegere minister Eberhard van der Laan, die zich op 4 mei in zijn Nieuwspoort-lezing afvroeg of het terecht is dat in het algemeen zo negatief wordt geoordeeld over het gedrag van de Nederlanders tijdens de bezetting. Waren ze echt zo ‘slap’, en waarop baseren we ons oordeel? Is de vergelijking van het percentage vermoorde Nederlandse Joden met de cijfers voor andere landen wel helemaal goed doordacht? Van der Laan wil nader historisch onderzoek om te bepalen of het gemeengoed geworden harde oordeel wel zo terecht is. Zijn lezing werd door persbureau Novum naar zijn oordeel ongelukkig samengevat. Van der Laan en de NIHS, die dinsdag in conclaaf gingen omdat de NIHS zich nogal had opgewonden over Van der Laans (vermeende) uitspraken, kwamen dinsdag met een gezamenlijke verklaring (zie pagina 9). Het NIW sprak zelf ook met de PvdA’er, en dat deed ook oudhoofdredacteur Friedmann, waarmee wij, naar wij hopen, bijdragen aan een genuanceerd beeld. Zorgvuldige lectuur van Van der Laans tekst verdient overigens aanbeveling en dat kan op de site van het CIDI. Omdat het Sjawoeot is besteden we, ten slotte, aandacht aan eten en drinken; zo hebben we deze week een mooi verhaal over Israëlische wijnen, heerlijke zuivelrecepten en ook een verhaal over het Wekenfeest ontbreekt natuurlijk niet. Chag Sameach!
• 14 mei 2010 • 1 siewan 5770
9
Commotie rond Van der Laan Een ongelukkige samenvatting van een toespraak van Eberhard van der Laan over de houding van Nederlanders tijdens de oorlog zorgde voor onrust. Een verklaring en twee gesprekken met de PvdA'er.
Binnenland
1 2
Arts en bestuurder De driemaal tot ‘beste internist van Nederland’ uitgeroepen arts Marcel Levi wordt op 1 september voorzitter van de Raad van Bestuur van het AMC. ‘Ik ben erg resultaatgericht.’ Een gesprek.
Ku nst
1 8
Kunstenaar van 62 Maarten van der Heijden studeert binnenkort af aan de Rietveld Academie. ‘Ik zag aan de ene kant het spirituele van het jodendom en aan de andere kant het afschuwelijke van de shoa.’
Cu ltuu r
2 2
Israël: wijnland Mede dankzij wijngoeroe Parker is Israël definitief een wijnland. Voor het NIW proefden een topsommelier en de auteur van de Wijnalmanak de Israëlische wijnen die hier te koop zijn.
in hou d
4 9 12 16 18 22 24 27 28 30 34 36
Varia Eberhard van der Laan Marcel Levi Opinie Maarten van der Heijden Israëlische wijnen Recepten Meijers en Eisenmann Sjawoeot Bloeme Evers en Sidra Brieven Fotoreportage
Omslagfoto: Rembrandt, ‘Mozes en de stenen tafelen’.
C 30
NIW7030_inhoud 1
| 3
11-05-2010 17:15:33
va r i a
jaime halegua
Kunstenaars provoceren
Jordaan verdwijnt
Dodenherdenking Dinsdagavond 4 mei werd de jaarlijkse Dodenherdenkig gehouden in de Hollandsche
Schouwburg in Amsterdam. De bijeenkomst werd zeer drukt bezocht. Honderden mensen konden geen plek meer vinden en beleefden de herdenking buiten het gebouw mee. n
Zoals wij vorige week meldden is er deze week van de Joodse Gemeente Amsterdam een reactie op het artikel over de TOF-fractie die uit de Raad van de NIHS is gestapt. Het NIW heeft mij gevraagd om te reageren op het interview met leden van de TOF-fractie dat is verschenen in het NIW van vorige week. Alhoewel ik als raadsvoorzitter in de eerste plaats in de Raad moet reageren op het artikel van TOF, heb ik de uitnodiging van het NIW toch aangenomen, omdat ik denk dat er nu binnen de kehilla een onevenwichtig beeld bestaat over de gebeurtenissen van de afgelopen weken en maanden. Zoals ik eerder aan alle raadsleden mededeelde is het naar mijn mening verwerpelijk om informatie over personen door te geven aan de landelijke pers. Ongeacht hoe je over een persoon mag denken; het is niet kies om onder andere zijn paranassa in gevaar te brengen door e-mails, verhalen et cetera te ‘lekken’. Dat TOF in het bewuste interview stelt dat het lekken niet is veroordeeld is dus niet juist.
4 | C 30
NIW7030_varia 2
Deense kunstenaars hebben in Berlijn plakkaten en opgehangen met daarop een controversieel kunstproject. De affiches tonen een landkaart van het Midden-Oosten zonder de huidige staat Israël. Israël is vervangen door de fictieve Palestijnse staat Ramallah. De kunstenaars, Pia Bertelsen en Jan Egesborg, willen met de landkaart de discussie over het bestaansrecht van Israël aanmoedigen, vooral ‘binnen Duitse context’. Egesborg, die zelf Joods is, noemt de oprichting van Israël een ‘historische vergissing’ en heeft ‘altijd geworsteld met het idee dat Israël gebouwd is op gestolen grond’. De Berlijnse burgemeester, Klaus Wowereit noemt het project ‘smakeloos’. Lala Susskind, voorzitster van de Joodse gemeente in Berlijn, reageerde feller op de plakkaten: „Hier wordt de grens van antisemitisme overschreden en dat is onacceptabel.”
Echter, er is geen enkel bewijs dat een raadslid informatie aan de nationale pers heeft gegeven, de e-mails in kwestie waren al wijd verspreid. Het is wel juist dat een raadslid heeft gemeld: dat er moeilijk samen te werken is met een bepaald persoon. Ook hebben sommige raads- en andere leden schriftelijk en mondeling verkondigd dat het geven van informatie wel ‘moet kunnen’. Dit laatste steekt TOF. Nu heeft de fractie besloten om niet meer deel te nemen aan de raadsvergaderingen en geen bijdrage meer te leveren omdat zij niet in een raad kunnen zitten met personen die deze mening over ‘verraad’ hebben. Deze reactie is buiten proportie. Helaas laat TOF nu niet alleen haar kiezers maar ook onze kehilla makkelijk in de steek. TOF heeft goede ideeën maar tot op heden hebben zij nog niets verwezenlijkt. TOF vergeet dat men pas in een democratische ledenorganisatie iets kan veranderen als je voldoende draagvlak hebt. Daarom moet men in overleg treden met bestuur en collega-raadsleden en zelf goede voorstellen aandragen. Dit alles heeft TOF nagelaten. Integendeel, een heel jaar lang mensen beschamen, alleen
Jordaanse, Israëlische en Palestijnse wetenschappers van de milieuorganisatie Friends of the Earth in the Middle East (FoEME) verwachten dat in 2011 grote delen van de
maar de confrontatie zoeken en geen opbouwende voorstellen indienen is niet de manier om iets te bereiken. Om nu als een Calimero te roepen dat de bestuurspartijen de oppositie niet serieus nemen is onjuist en flauw. Natuurlijk moet het bestuur beter communiceren, maar vergeet niet dat dit ook vrijwilligers zijn en dat de vorige Raad de functie van adjunct-directeur heeft wegbezuinigd. Deze adjunct was wel de schakel tussen Bestuur en Raad. Kort en goed, wij moeten samen naar de toekomst kijken. De Joodse Gemeente Amsterdam moet gemoderniseerd en gereorganiseerd worden. De inbreng van TOF en anderen is hierbij hard nodig. Ik roep hierbij alle raadsleden, maar in het bijzonder de TOF-raadsleden, op om op de aanstaande raadsvergadering van 27 mei aanwezig te zijn en samen te bouwen aan een vernieuwde zelfbewuste NIHS. Het agendapunt: ‘Verslag van werkzaamheden commissies’ kan een eerste stap zijn.
Chanan Hertzberger, voorzitter Raad van de NIHS Amsterdam
14 mei 2010
11-05-2010 17:17:59
Jordaan zijn opgedroogd. In de afgelopen vijf decennia hebben Israël, Jordanië en Syrië 98 procent van de rivier afgetapt voor drinkwater en landbouw. Om de rivier weer vol te laten lopen is er jaarlijks 400 miljoen kubieke meter schoon water nodig, een onmogelijke hoeveelheid in de woestijn. Gidon Bromberg, directeur van FoEME Israël: „We liggen midden in de woestijn, maar we blijven onze wc’s doorspoelen met schoon water, in plaats van met water uit bad en douche. En we moeten natuurlijk al ons rioolwater gaan zuiveren.” Wetenschappers adviseren nu om water uit het Meer van Tiberias te pompen naar de Jordaan. Ironisch genoeg is de ondergang van de rivier het gevolg van een maatregel die genomen werd om de rivier te redden. Israël en Jordanië kwamen overeen geen afvalwater meer in de rivier te dumpen, maar juist het afvalwater maakte dat de rivier bleef stromen. Christenen blijven zichzelf ondanks de gezondheidsrisico’s onderdompelen in het bruine stroompje dat ooit een bruisende, kolkende rivier was.
Site bewaakt Israëls PR ‘Complete en objectieve informatie
over het Midden Oosten geven’ is het doel van de pas gelanceerde website Missing Peace. Het project is een initiatief van oud-medewerkers van de Israël-Facts monitorgroep en experts op het gebied van het Midden-Oosten en media in Nederland en Israël. Onlangs verscheen het eerste rapport van de organisatie in Nederland onder de titel Bouw, sloop en ontruimingen in Jeruzalem. In dit rapport worden de Nederlandse en Belgische nieuwsberichten over de zogenaamde deportaties van Palestijnen in Jeruzalem weerlegd. Volgens de makers is iedereen gebaat bij de website. Meer kennis en begrip over het Midden-Oosten leidt tot nieuwe inzichten en verhoogt de kans op oplossing van het conflict, menen zij. Er zijn inmiddels drie rapporten verschenen op de website van Missing Peace. Ze zijn te lezen op: www.missingpeace.eu
Rol Israël-kritische Lib-Dems cruciaal? De verkiezingen in Engeland geven de Liberaal-Democraten van Nick Clegg, een uitgesproken Israël-kritische partij, een belangrijke rol in een mogelijke coalitie. De Britse verkiezingen zijn gewonnen door de Conservatieve partij, maar die heeft geen absolute meerderheid verworven. De Liberaal-Democraten van Nick Clegg staan op de derde plek. 1 siewan 5770
NIW7030_varia 3
abir sultan / flash 90
va r i a
WO ll-veteranen Een veteraan uit de Tweede Wereldoorlog tijdens de jaarlijkse parade op Victory Day, de verjaardag van de geallieerde overwinning op nazi-Duitsland. Jeruzalem, 9 mei. n
Omdat de Conservatieven geen meerderheid kregen, moeten zij een coalitieregering gaan vormen. Clegg kan zo de rol van ‘kingmaker’ vervullen. Dit tot verontrusting van de Britse Joodse gemeenschap. Clegg noemde de levensomstandigheden van de Palestijnen ‘een levende nachtmerrie’. Jenny Tonge, een van Cleggs partijgenoten kwam eerder in opspraak toen zij zei ‘ook een zelfmoordterrorist te worden als ik zo werd behandeld als de Palestijnen’. Ook beschuldigde Tonge het IDF ervan in Haïti organen te verzamelen bij de hulpacties na de aardbeving, wat tot haar ontslag leidde. Joden in Engeland stemmen doorgaans op Labour. De Conservatieven en Labour hebben zich beide tijdens hun campagne pro-Israëlisch uitgelaten.
Struikelsteen Eindhoven Het struikelstenenproject van Gunter Demnig heeft inmiddels ook Eindhoven bereikt. De gemeente Eindhoven wil daarmee de 240 omgekomen Joodse burgers herdenken. Demnig plaatste sinds 2000 meer dan 17.000 struikelstenen (Stolpersteine) in Duitsland, Hongarije, Oostenrijk en Nederland. Op de stenen staan de namen van omgekomen
Joodse burgers, hun overlijdensdata en de namen van het betreffende concentratiekamp. De stenen worden geplaatst bij de woningen waar de Joodse slachtoffers woonden voor de Tweede Wereldoorlog.
Documentatiecentrum over terreur in Berlijn Op de plek van het voormalige Gestapohoofdkwartier aan de Niederkirchnerstrasse in Berlijn werd donderdag een nieuw documentatiecentrum geopend. Daar bevond zich de druk bezochte openluchttentoonstelling Topography of Terror. Die tentoonstelling is nu vernieuwd en in zijn geheel opengesteld voor bezoekers. Aan de Niederkirchnerstrasse stonden de kantoren van de Gestapo, de SS, een gevangenis waarin meer dan 15.000 mensen werden gemarteld en vastgehouden. „Geen enkele plek is nauwer verbonden met de nazi-misdaden dan deze,” zei bondspresident Horst Köhler die het centrum opende. Andreas Nachama, directeur van de Topography, zei dat de plek ‘een plek is om van te leren vandaag en in de toekomst’. Het nieuwe centrum is de derde grote herdenkingsplaats in het centrum van Berlijn. C 30
| 5
11-05-2010 17:18:59
va r i a
Van Agt ongewenst De 4 mei-lezing van Dries van Agt tijdens de Dodenherdenking in de Nijmeegse St. Stevenskerk heeft tot verontwaardiging geleid binnen de Joodse gemeenschap. Rabbijn Evers van het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap noemt de keuze voor Van Agt ‘de verkeerde man op het verkeerde moment’. Van Agt wilde in 1972 de Duitse oorlogsmisdadigers, bekend als ‘de Drie van Breda’ gratie verlenen in zijn functie als minister van Justitie. ‘Ik ben een Ariër’ zei hij in het heetst van de strijd. Het gratieverzoek werd afgewezen vanwege zeer sterk verzet in de samenleving, met name van Joodse oorlogsslachtoffers. Deze mensen vroegen rabbijn Evers zich uit te spreken tegen Van Agts komst naar de herdenkingsbijeenkomst.
Proximity talks De leiders van de PLO hebben het groe-
ne licht gegeven voor indirecte vredesbesprekingen met Israël, bekend onder de naam proximity talks. Het uitvoerend comité van de PLO heeft zaterdag na drie uur vergaderen zijn toestemming gegeven. De bemiddeling tussen de partijen gebeurt door Obama’s Midden-Oosten-gezant George Mitchell, die gaat ‘shuttelen’ met de wederzijdse eisen en voorwaarden. De assistent van president Abbas, Yasser Abed Rabbo, zei dat de indirecte besprekingen ‘vandaag’ kunnen beginnen. „De beslissing is gebaseerd op garanties en verzekeringen die we kregen met betrekking tot bouwactiviteiten in de nederzettingen en de noodzaak die te beëindigen. De Verenigde Staten zullen duidelijk stelling nemen tegen provocaties die de onderhandelingen beïnvloeden.” De Palestijnen braken de besprekingen af nadat Israël eind 2008 een offensief lanceerde tegen Hamas. In maart liepen de pogingen de gesprekken te herstarten vertraging op door het incident rond de bouwvergunningen in Oost-Jeruzalem. In november kondigde Israël een bouwmoratorium voor tien maanden af voor de West Bank, maar de regering ziet Jeruzalem als eigen grondgebied, zodat de bouwstop daarop niet van toepassing is. Hamas heeft de PLO opgeroepen om de besprekingen ‘met de vijand’ niet te heropenen en Israël ‘geen dekmantel te geven voor verdere misdaden tegen ons volk’. Op 10 mei rapporteerde de vredesbeweging Peace Now al de eerste schending: de bouw van veertien huizen in de wijk Ras alAmud in Oost-Jeruzalem. Volgens de Israëli's gaat het om bouw door privépersonen en kan de overheid daar niets aan doen.
6 | C 30
NIW7030_varia 4
Fotoboek Lindwer Uit de bijzondere collectie van documentairemaker Willy Lindwer is een fotoboek samengesteld door Hermine Pool en Willy Lindwer: From Jerusalem with love. Na een korte toespraak van Rabbijn Menno ten Brink werd dinsdag in het Bijbels Museum in Amsterdam het eerste exemplaar aan de wethouder van Cultuur Carolien Gehrels overhandigd.
Jesjiewe-student uit Kiev vermoord Het lichaam van een jesjiewe-student werd in stukken teruggevonden in een buitenwijk van Kiev. De 25-jarige student werd al enige weken vermist. Volgens de politie werd hij door een bende ontvoerd op Hitlers geboortedag. De student, Aryeh Leib Misinzov opereerde volgens de politie in het criminele circuit. De Oekraïense Chabad weigert vooralsnog een autopsie te laten uitvoeren.
Limmoed: 23 en 24 mei het jaarlijkse studie- en cultuurfesti-
val voor Joods Nederland, Limmoed, wordt binnenkort voor de derde keer gehouden. Op zondag 23 mei is er een cultureel avondprogramma met optredens van de Engelse band Shir (Jiddisch, Ladino, klezmer), Avraham Tal (Israëlische pop-rock-reggae) en meer. Limmoed, Hebreeuws voor ‘leren’, is er voor iedereen die wil groeien op zijn Joodse pad. Op 24 mei is er elk uur keuze uit zo’n twin-
tig workshops, debatten en lezingen. Hoe je je Joodse identiteit ook invult, op Limmoed is er voor ieder iets van zijn gading, van Torah via kunst en cultuur tot politiek. Het Limmoed-team bestaat uit vrijwilligers met diverse Joodse achtergronden. Het (kosjere) evenement vindt plaats in de Hogeschool INHolland, in Diemen. Ook op zondagavond vindt er – dit jaar voor het eerst – een gezamenlijke jongerenborrel plaats, in samenwerking met IJAR, JPIG, M&N en Salon Amsterdam. Voor meer informatie: www.limmoed.nl
Schindlers lijst? Een handelaar in historische documenten is aangeklaagd omdat hij een, wellicht valse, kopie van Schindlers beroemde lijst probeerde te verkopen. De erfgename van Schindlers weduwe, Marta Rosenberg klaagde de New Yorkse Gary Zimet aan. Rosenberg schreef een biografie over Oskar Schindler en zijn vrouw Emilie en meent dat het testament haar de rechten op elk aan Schindler gerelateerd document geeft. De verkoop van het document door Zimet, voor 2,2 miljoen dollar, zou volgens haar advocaat John Gleason ‘onherstelbare schade’ toebrengen aan Marta Rosenberg. Zij heeft moeite met het idee dat de lijst in een boekenkast van een rijkaard als sieraad zal dienen. Of het document werkelijk vals is, is nog niet bewezen. Volgens Zimet is het document ‘100 procent in orde’. De lijst van Schindler is dertien pagina’s lang en bevat 801 namen. De vier overgebleven lijsten zijn in bewaring in het Holocaust Museum in Washington, de Duitse archieven in Koblenz en twee in Yad Vashem in Jeruzalem.
Wijze woorden Vanwege de schoonheid van een vrouw zijn velen ten onder gegaan. En toch waren haar slachtoffers sterke mannen. � bSanhedrin 100a 14 mei 2010
11-05-2010 17:19:38
EN
n
an.
s
VA R I A
VLOTTE BABBEL Elke week interviewt het NIW heel kort een succesvol lid van de misjpoge over zijn of haar nieuws. Deze week zangeres/ actrice Heddy Lester (59). V: Dus jij gaat de Musical Award winnen! A: Haha, dat moet ik nog maar afwachten. Ik ben in ieder geval genomineerd, samen met de rest van de cast van de musical ‘Dromen zijn bedrog’. Er gaat in ieder geval een van ons winnen. Dat is dan wel weer geestig. V: Je blijft er nuchter onder. A: Natuurlijk, zo bijzonder is het niet. Eigenlijk ben ik helemaal niet met het winnen van prijzen bezig. Ik vind het een eer dat mensen mij goed vinden en me deze nominatie gunnen, maar we hebben net de Dodenherdenking achter de rug, dat is pas echt belangrijk. V: Musicalster zijn in Nederland: één en al glamour? A: Nee joh, ben je mal. Ik moet leven van mijn werk als zangeres en actrice en luxe is dat nooit geweest. Gelukkig kon ik toen ik jong was bij mijn vader in de zaak zingen, dus ik verdiende altijd wel wat, maar ik doe het omdat het mijn passie is. Niet om er rijk van te worden.
Homovader in last EEN ISRAËLISCHE RECHTBANK heeft een homoseksuele vader verboden zijn tweeling mee naar Israël te nemen. De tweeling, geboren uit een Indiase draagmoeder, woont al twee maanden met hun vader in een hotel in Mumbai. Hun vader, Dan Goldberg wacht daar op toestemming een vaderschapstest te mogen uitvoeren. Goldberg moet bewijzen dat hij de biologische vader is van de twee jongetjes voordat hij ze mee naar Israël mag nemen, maar de rechter heeft het uitvoeren van een vaderschapstest nog steeds niet toegestaan. Het is de derde keer dat deze rechter het ouderschap van een homoseksuele ouder niet wil laten bevestigen.
Israël in OESO aanvaard ISRAËL IS MAANDAG met 31 stemmen voor en 0 tegen toegelaten tot de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling. Israëlische officials hebben gezegd dat deze toestemming een belangrijk goedkeuringsstempel voor de Israëlische economie beduidt, zijn kredietstatus verhoogt en de banden met buitenlandse investeerders versterkt. Drie leden van de OESO – Zwitserland, Ierland en Noorwegen – hadden eerder hun reserves uitgesproken over het Israëlisch lidmaatschap. Volgens de Israëli’s hadden Palestijnse officials zich ook beijverd om Israël buiten de organisatie te houden. Deze lobby’s zijn kennelijk mislukt.
Elena Kagan mogelijk opperrechter BARACK OBAMA HEEFT de landsadvocaat Elena Kagan voorgedragen als opperrechter van het Hooggerechtshof in Washington. Kagan is sinds vorig jaar landsadvocaat. Daarvoor stond ze aan het hoofd van de rechtenfaculteit van Harvard, waar zij eerst hoogleraar was. Ook was zij een van Clintons belangrijkste adviseurs tijdens diens regeringsperiode. Met Kagans benoeming zitten er voor het eerst drie vrouwen in het Hooggerechtshof, de helft van het aantal leden. Kagan gaat de 90-jarige opperrechter John Paul Stevens vervangen die na 35 jaar in het Hooggerechtshof met pensioen gaat.
V: Kunnen we jou helpen om te winnen?
Meer joden
A: De musical ‘Dromen zijn bedrog’ is niet meer te zien, maar misschien gaat hij nog in reprise. Mijn nieuwste project, waar ik samen met mijn broer mee bezig ben, ‘Tienduizend zakdoeken’, gaat over mijn familie. De mensen die het al hebben gezien waren erg onder de indruk. [ST]
DE AMERIKAANSE RABBIJN Jacques Cukierkorn pleitte vorige week tijdens zijn bezoek aan Nederland voor meer Joden in de wereld door ‘heidenen te bekeren’. „Het jodendom is de Bentley van alle religies. En de enige manier om tegenwicht te bieden aan de islamisering die gaande is, is door meer Joden te genereren,” zei Cukierkorn. De rabbijn heeft een hekel aan het gesloten karakter van de Joodse gemeenschappen. „Het is toch belachelijk dat als mensen Joods willen worden, de deur voor hen wordt dichtgeslagen. Als je mensen die van een andere achtergrond komen anders behandelt, dan is dat racisme.” De rabbijn weigerde tijdens zijn bezoek aan Nederland met de Nederlandse rabbijnen te praten over zijn ideeën. „Zij zijn het probleem, niet de oplossing.”
1 SIEWAN 5770
NIW7030_varia 5
C 30
| 7
11-05-2010 17:19:58
Wij wensen u chag sameach!
8
170276.indd 8
| C 30
11-5-2010 12:46:53
N I E U W S P O O RT- L E Z I N G Va n va n d er l a a n
BINNENLAND
Onnodige commotie Op 4 mei hield Eberhard van der Laan een lezing in perscentrum Nieuwspoort. Gedroegen de Nederlanders zich tijdens de oorlog echt zo slap? Ted de Hoog
1 siewan 5770
NIW7030_vdlaan 1
I
n zijn Nieuwspoort-lezing van 4 mei besprak oud-bewindsman Eberhard van der Laan het negatieve historische beeld dat is ontstaan over de ‘prestaties’ van Nederland tijdens de bezetting. Nederlanders zouden tijdens de oorlog ‘slapper’ zijn geweest dan andere volkeren. Van der Laan vind dat ‘een zwaar verwijt’, dat in het ‘publieke discours bijna algemeen’ is geworden, waardoor historici ‘niet snel een taak [zien] om zich daarin actief te mengen’. Van der Laan besprak drie punten waarop zijn beeld ‘ter discussie’ is komen te staan: (1) In Nederland werden percentagewijs meer Joden getransporteerd (73 procent) dan elders in Europa. ‘Waren de Nederlanders minder flink dan de bevolkingen van andere bezette landen?’ (2) ‘Waren de Nederlanders wel zo anti-Duits, en niet eerder onverschillig?’ (3) ‘Hadden onze (groot)ouders wel van Auschwitz kunnen weten?’ Wat volgt is een gedetailleerd betoog over deze vragen. Van der Laan vindt dat de oorlog te vaak bij discussies over actuele zaken wordt gesleept. ‘Ik deel de zorgen en ergernissen van velen dat de oorlog tijdenlang overal is bijgehaald (of bijgesleept) om actuele zaken per analogie te veroordelen. Met waarschuwingen op basis van het verleden moeten we (...) voorzichtiger en selectiever zijn, om ze niet bot en krachteloos te maken, en om niet unfair te zijn.’ Over de ongunstige Nederlandse deportatiestatistiek oppert Van der Laan dat er wellicht te hard wordt geoordeeld: ‘Ik wil niet stellig zijn, daartoe ben ik ook niet bevoegd, maar zijn deze [in zijn betoog aangehaalde] feiten en cijfers geen reden om te zeggen: de omstandigheden in al deze landen waren zó verschillend, moeten we niet voorzichtiger zijn met de nagedachtenis aan de Nederlanders in 1940-1945 in de vergelijking met de andere bezette volken? Moeten we niet ten minste nader en gericht historisch onderzoek laten doen naar deze kwestie, en ons oordeel opschorten? Er kan in ieder geval niets tegen zijn om alsmaar beter te kunnen begrijpen hoe de grootste misdaad in de geschiedenis van de mensheid tot stand heeft
kunnen komen, en wie wel of niet heeft verzuimd daartegen te doen wat redelijkerwijs mogelijk was.’ Het antwoord op de Auschwitz-vraag moet volgens Van der Laan in het algemeen ontkennend luiden. Maar: ‘Geen misverstand: toen bekend was geworden welk verschrikkelijk lot de Joden had getroffen, was natuurlijk voor ieder gewetensvol mens de vraag: hadden we niet meer moeten en kunnen doen?’ In een bericht van persbureau Novum dat veel stof heeft doen opwaaien, werd Van der Laan als volgt geciteerd: ‘Dat de Tweede Wereldoorlog de “pensioengerechtigde leeftijd” heeft gehaald is reden voor een “deelpensioen”.’ De term ‘deelpensioen’ ging vrijwel meteen rondzingen. Wat Van der Laan bedoelde, zo lichtte hij voor het NIW toe, was dat de oorlog te vaak wordt gebruikt ‘als manier om iemand makkelijk de maat te nemen of klem te zetten’ (aldus zijn lezing) en alleen in dát opzicht wenst hij (vergelijkingen met) de oorlog met pensioen te sturen. Volgens Van der Laan bevat het bericht van Novum misleidende passages. Zo citeerde Novum: ‘Onze ouders en grootouders waren net zo flink als die in andere landen’. Maar Van der Laans tekst luidde: ‘Is het niet reëler te zeggen dat onze (groot)ouders hoogstwaarschijnlijk net zo flink of net zo slap waren als die in andere landen?’ Van der Laans verhaal leidde tot de nodige emotionele reacties. Zo verscheen er in het Parool een nogal wilde en ongenuanceerde opinie van Rob Fransman die zich kennelijk zo heeft opgewonden over de toespraak dat hij oproept om Van der Laans eventuele benoeming tot burgemeester tegen te houden. De NIHS stuurde een persbericht rond waarin zij zich kritisch uitliet over Van der Laans toespraak. Na overleg tussen Van der Laan en de Joodse Gemeente Amsterdam kwamen de partijen tot een hieronder afgedrukte gezamenlijke verklaring en werd het oorspronkelijke persbericht ingetrokken. Dit verhaal wordt aangevuld met een bijdrage van Eliseriedmann die een kort gesprek had met de heer Van der Laan. n
C 30
| 9
11-05-2010 17:45:03
10 | C 30
170278.indd 10
11-5-2010 12:48:09
V
BINNENLAND
Van der Laan ten onrechte onder vuur Elise Friedmann
olgens persbureau Novum zou oud-minister en Amsterdams burgemeesterskandidaat Eberhard van der Laan in zijn 4 mei-rede in Nieuwspoort hebben gezegd dat de oorlog ‘deels wel met pensioen kon’ en dat ‘de Nederlanders geen slappe houding mag worden verweten’ tegenover de jodenvervolging. De Joodse gemeente Amsterdam verklaarde hem hierom ‘ongewenst en ongeschikt’. Uit Van der Laans integrale tekst, later gepubliceerd door Nieuwspoort en CIDI, blijkt echter dat de burgemeesterskandidaat iets totaal anders heeft gezegd. Van der Laan zei: „Voor de oorlog voorlopig geen pensioen.” Novum kopte: „Van der Laan: oorlog deels met pensioen.” „Moet de Dodenherdenking met (deel)pensioen?”, vroeg het NIW hem dinsdag. Van der Laan: „Integendeel. Ik zette mij af tegen mensen die dat zeggen. Ik heb juist gezegd: de oorlog moet níét met pensioen – alleen met één kanttekening. Hij moet niet overal worden bijgehaald om actuele zaken te veroordelen: dat devalueert de waarschuwing
uit het verleden en is vaak unfair. Dat is het enige wat ik over ‘deelpensioen’ heb gezegd. Ik begon met ‘not in vain not again’, en dat blijft staan.” Waarom dat lange verhaal over de Nederlandse niet-joden, die, volgens Novum, ‘ook best flink waren’? „Ik heb pértinent niet gezegd ‘de Nederlanders waren ook heel flink’. Ik maak mij er alleen zorgen over dat heel makkelijk wordt gezegd dat Nederlanders tijdens de oorlog slapper waren dan andere volken, zoals de Belgen. Dat gebeurt op basis van die verschrikkelijke statistiek, omdat uit Nederland relatief meer Joden zijn gedeporteerd. Maar dat zij ‘slapper’ waren is een heel zwaar verwijt aan Nederlanders in vergelijking met andere volken, terwijl de omstandigheden hier heel anders waren. Ik heb duidelijk gezegd: naast verzet was er afschuwelijke collaboratie. Mijn hoofdpunt was alleen die vergelijking met andere volken. De omstandigheden waren verschillend.” „Ik formuleer mijn conclusie positief en niet stellig maar als vraag: de omstandigheden waren zo verschillend; is het dan niet reë-
ler om te zeggen dat onze ouders waarschijnlijk net zo flink of net zo slap waren als andere volken. En ik verzet mij tegen de stelling in onder meer Chris van der Heijdens Grijs Verleden, dat Nederlanders onverschillig waren en dat het verschil tussen ‘goed’ en ‘fout’ maar toeval was.” Van der Laans verhaal is hier ook heel persoonlijk: zijn ouders waren betrokken bij onder meer de knokploegen van Johannes en Marinus Post. Zeven van de twaalf leden van hun groep zijn gefusilleerd. Voor zichzelf trekt Van der Laan uit dit voorval de les dat hij zulke gevoelige kwesties beter niet in een lezing kan aansnijden: „Daar gaat een ander dan een persbericht van maken. Dat is zo totaal niet wie ik ben of wat ik vind, dat ik er echt door van slag was. Ik vind het heel belangrijk te proberen dat zo goed mogelijk recht te zetten. Ik vind dit vreselijk. Als ik iemand geen pijn wil doen is het mensen die zo hard zijn getroffen.”n De volledige tekst van de lezing vindt u op de CIDI-site. (nauwkeurige lezing aanbevolen!): www.cidi.nl
Persverklaring NIHS en Van der Laan „Een delegatie van het bestuur van de Joodse Gemeente Amsterdam (NIHS) en de heer Eberhard van der Laan hebben op 11 mei 2010 een gesprek gehad over de toespraak die de heer Van der Laan op 4 mei gehouden heeft in Nieuwspoort, en de reactie van de Joodse Gemeente hierop. De Joodse Gemeente heeft tijdens het gesprek vastgesteld dat de intenties van de heer Van der Laan volstrekt zuiver, oprecht en integer zijn (geweest) en dat hij
1 siewan 5770
NIW7030_vdlaan 2
absoluut nooit heeft gepleit voor het afschaffen van het herdenken. De Joodse Gemeente betreurt het dat eerder een ander beeld is neergezet. De controverse inzake de heer Van der Laan is hiermee dan ook van tafel. Evenwel blijft de Joodse Gemeente van mening dat het publiek maken van een dergelijk genuanceerd betoog over een dermate emotioneel beladen onderwerp beter op de vierde mei achterwege had kunnen blijven. De heer Van der Laan kan
deze mening op grond van de reacties op de toespraak onderschrijven. De Joodse Gemeente en de heer Van der Laan zullen zich blijven inzetten om de herinnering aan vervolging en verzet op gepaste wijze onder de aandacht te brengen.” Namens de Joodse Gemeente Amsterdam: Ron Eisenmann Eberhard van der Laan
C 30
| 11
11-05-2010 17:45:38
c u ltu u r
p o rt r e t m a r c e l l e v i
Internist Marcel Levi wordt per 1 september voorzitter van de Raad van Bestuur van het AMC. „Alles gebeurt bij mij vroeg.”
H
Ted de Hoog
et is Bevrijdingsdag, een dag na dat merkwaardige incident op de Dam, en het is prachtig zonnig weer, maar dat is voor een arts natuurlijk geen reden om vrij te hebben. „Dat is waar ook,” zegt hij wanneer hij ons ontwaart, alsof we hem verrassen tijdens zijn drukke werkzaamheden in het Academisch Medisch Centrum van de Universiteit van Amsterdam. Marcel Levi is hoofd van de divisie Inwendige Specialismen, een van de zeven divisies van het AMC, maar zijn werkkamer, mooi op een hoek op de vierde etage van het enorme complex, is qua afmetingen vrij bescheiden, in aanmerking genomen dat Levi op 1 september voorzitter wordt van de Raad van Bestuur. Verder is hij Hoogleraar Inwendige Geneeskunde aan de UvA. Zijn cv is imponerend; zo werd hij driemaal tot de beste internist van Nederland uitgeroepen. „Die benoeming tot voorzitter was geen complete verrassing,” geeft hij toe. „Anderen hadden het er al over en ik zag deze mogelijkheid wel, maar dit komt wel snel. Ik heb nu een leuke baan, ik doe veel patiëntenzorg. Dat wordt minder, evenals het onderwijs en de research, maar ik ga het wetenschappelijk onderzoek zeker niet loslaten.” De sprong naar zijn nieuwe functie vindt hij ‘niet onlogisch’. „Als divisiehoofd doe ik ook al veel organisatorisch werk, maar nu word het abstractieniveau nog hoger.” Levi is internist en bestrijkt daarmee een breed gebied – alle inwendige organen, met als ‘speciale hobby’s’ trombose en bloedstolling. „Dit is een tijd van superspecialisatie,” legt hij uit. „Daar ben ik niet zo blij mee. In veel ziekenhuizen hebben patiënten bij wij-
1 2 | C 30
NIW7030_marcel_levy 1
ze van spreken voor ieder orgaan een andere dokter. Dat werkt niet goed, íémand moet de regie en het overzicht hebben. Een internist kan de diverse onderdelen van het vak heel goed beheersen.” En hij voegt eraan toe: „Zo moeilijk zijn al die organen nu ook weer niet.” Waarom kozen ze hém? Levi’s organisatorische en communicatieve kwaliteiten waren al opgevallen. „Ik vind zaken regelen écht leuk. In mijn divisie gaat 140 miljoen per jaar om, dat is meer dan in sommige ziekenhuizen. Ik was dus al vrij zichtbaar.” Marcel Levi werd geboren op 26 september 1964 in Amsterdam. De familie verhuisde toen hij drie was naar Amstelveen, waar zijn vader een tijdlang huisarts was, en later directeur van het Ziekenhuis Amstelveen. Hij bezocht het Amsterdamse Vossius Gymnasium en studeerde van 1982-1989 geneeskunde aan de UvA. „Tussen het theorie- en praktijkdeel zat een jaar wachttijd en ik ging in Italië onderzoek doen naar bloedstolling.” Is dat chemisch niet daverend ingewikkeld? „Dat valt nogal mee,” zegt Levi. „In reageerbuizen lijkt dat proces erg complex, maar in menselijke bloedvaten hoeft bloed alleen vloeibaar te zijn. Zodra er een wond is komt het bloed in contact met eiwitten aan de buitenkant van het bloedvat. Die chemische reactie is niet onbegrijpelijk. Maar die relatieve eenvoud stuitte vaak op weerstand en ongeloof.” Na zijn co-schappen, in 1991, promoveert Levi en volgt hij bij het AMC de opleiding tot internist. In 1997 krijgt hij een beurs voor vijf jaar. „Ik was gefascineerd door het nieuwe DNA-onderzoek. Ik wist daar nog weinig van. In Leuven kon ik op DNA-niveau onderzoek doen naar het proces van de bloedstolling.” Hij maakt de vijf jaar niet vol. Er wordt aan hem getrokken en al na twee jaar benoemt het AMC hem tot hoogleraar. In 2001, een jaar later, hoort hij dat het hoofd Interne Geneeskunde vertrekt. „Tot mijn verrassing werd ik zelf zijn opvolger. Dat was ook weer vrij vroeg.” Levi krijgt dan veel mensen onder zich, onder wie mensen die kort tevoren nog zijn opleiders waren, maar zijn angst voor weerstanden blijkt ongegrond. Hij wijt die acceptatie mede aan zijn niet-autoritaire leiderschapsstijl. „Ik speel niet de baas, we zijn een team. Ik heb hier mensen die weten wat ze moeten
fotografie: Jaime Halegua
Dynamisch arts – e
doen. Ik stuur bovendien aan op resultaat. Als mensen hun vrije dagen-kaart inleveren gooi ik die terzijde. Ik kijk naar het onderwijs, de omgang met de patiënten, de kwaliteit van de publicaties.” Daar komt bij dat mensen een arts moeten vertrouwen. „Dat geldt voor patiënten én voor aio’s. Vertrouwen is vitaal.”
‘Ik ben zelf erg resultaatgericht. Ik word kregel van mensen die inspanningsgericht zijn’ Zijn benadering hangt nauw samen met zijn visie op het werk. „Ik ben zelf erg resultaatgericht. Ik word kregel van mensen die inspanningsgericht zijn. Ik ben ook niet enthousiast over van 9 tot 5-types. Dingen moeten af, je moet ervoor gaan! Daarom is
14 MEI
11-05-2010 17:26:11
p o rt r e t M a r c e l l e v i
het AMC een stimulerende omgeving: de lat ligt voor iedereen hoog. Als solist heb je een probleem, maar hier heb je altijd de steun van een gemotiveerd team. Er is altijd wel iemand die met een idee komt als je vastloopt. En de sociale druk die met die resultaatgerichtheid samenhangt kun je dus ook delen.” Een van Levi’s favoriete onderwerpen is de gap tussen onze vaak gedetailleerde medische kennis – tot op het moleculaire niveau – en de betrekkelijke grofheid van de behandeling die erop volgt. Hoe kunnen medici die kloof dichten? Gelukkig zijn er uitzonderingen. „Bij leukemie weten we nauwkeurig welke genetische mutaties een rol spelen bij het ontstaan, en er is een pil ontwikkeld die wérkt. Ik heb nog meegemaakt dat iedereen met chronische leukemie doodging. Mijn studenten zijn verbaasd als ze dat horen: daar heb je toch pillen voor? Ja, maar vroeger niet, en ze missen dat historische besef. Er verlopen vaak dertig tot veertig jaren tussen het inzicht in het ontstaan van een ziekte en de
1 siewan 5770
NIW7030_marcel_levy 2
inzet van effectieve medicijnen: er moet langdurig worden geëxperimenteerd, er moet worden getest.” Vaak zijn de vorderingen ‘mondjesmaat’, maar Levi is optimistisch. „Aids is nu een chronische ziekte geworden. Daar zag het lange tijd niet naar uit.” Levi is ervan overtuigd dat de medische wetenschap een ‘dramatische vooruitgang’ heeft geboekt. „Cardiovasculaire ziektes zijn niet langer doodsoorzaak nummer één.” Dat hangt uiteraard ook samen met de veranderde levensstijl. De arts en de journalist halen nog even genoeglijke herinneringen op aan de tijd dat hun ouders kettingrokend op de voorbank van de auto zaten tijdens lange autoritten naar het buitenland. „Gelukkig zijn mijn ouders op tijd met roken gestopt. Ze leven nog, gezond en wel.” De levensverwachting van de Nederlanders ging sterk vooruit. „We worden nu vaak ouder dan tachtig. Helaas blijkt dat onze ogen en oren niet zo geschikt zijn om tot hoge leeftijd te functioneren.”
c u ltu u r
– en bestuurder
Hij is lid van de orthodox-Joodse gemeenschap. „Ik ben orthodox opgevoed, maar mijn ouders wilden dat we óók gewone Nederlandse kinderen zouden worden. De oorlog had een stempel gedrukt en mijn ouders vonden dat wij [Marcel en zijn oudere broer Alfred en jongere zus Jet] na de Joodse kleuterschool naar een openbare lagere en middelbare school moesten gaan. Alleen maar opgroeien in Joodse kring, dat had iets weg van een getto en dat wilden mijn ouders niet. De vrijdagavonden waren belangrijk voor ons, als Joden, maar ja, de schoolfeestjes waren ook op vrijdagavond, dus moesten er compromissen worden gesloten. We vierden dan eerst sjabbat en later op de avond konden we naar het feest.” „In mijn denken ben ik Joods,” zegt Levi, „maar ik volg niet alle regels. Ik eet geen varkensvlees of garnalen, maar ik werk wel op zaterdag. Ja, als arts moet je wel en dat is ook halachisch toegestaan, maar ik vrees dat ik dat anders toch wel gedaan had,” hij lacht, bijna schuldbewust. Hij had zelf overigens een niet-Joodse vriendin en zijn broer en zus zijn ook gemengd getrouwd. Sjoeldiensten volgt hij af en toe, soms in Amsterdam, soms in de CIZsjoel in het Amstelland Ziekenhuis in Amstelveen. „Maar ik ben erg betrokken bij het jodendom, en enorm pro-Israël. Bovendien ben ik lid van het bestuur van Beth Shalom.” Hij ergert zich aan het antisemitisme van openbare figuren als Van Agt en mevrouw Duisenberg. „Zoals Van Agt praat, zijn tóón, is puur antisemitisch. En mevrouw Duisenberg heeft gewoon een hekel aan Joden. Dat is op zich niet eens erg, maar omdat het sociaal onwenselijk is durven mensen dat niet toe te geven en vertalen ze dat in een anti-Israël opstelling. Dat is erg onoprecht.” Levi is van vele markten thuis. Een vakbroeder bestempelde hem eens tot ‘homo universalis’. „Een van mijn motto’s is dat ik zo breed mogelijk wil zijn. Ik heb belangstelling voor vele mensen, ik doe van alles tegelijk. Helaas zitten er maar 24 uur in een dag. Dat hadden er van mij wel meer mogen zijn.” Marcel Levi zit niet graag stil en tot zijn genoegen heeft de natuur hem gezegend met een geringe behoefte aan slaap. Eerder vandaag lazen we op de site van de BBC dat te weinig slapen nogal ongezond kan zijn, maar Levi slaapt onbekommerd gemiddeld vier uur per nacht. „Dat zit in de familie, dat is genetisch bepaald. Dat geeft me een hoop extra tijd, ga maar na: we verslapen eenderde van ons leven en ik krijg daarvan de helft terug, pakweg zestien procent. Zoveel extra tijd kan de medische wetenschap je niet geven!” n
C 30
| 13
11-05-2010 17:26:41
Wij wensen u chag sameach!
14 | C 30
170263.indd 14
11-5-2010 12:20:00
Wij wensen u chag sameach!
C 30
170260.indd 15
| 15
11-5-2010 12:18:33
opinie
s a lo m o n b o u m a n
Slordigheid
I
k heb er altijd principieel bezwaar tegen gemaakt dat herkomst het geval blijkt te zijn. Het beursverloop maakt mensen zenuwachtig. van verdachten door de politie, door de media of door advocaten De sfeer in en rond Israël schept verwarring. Palestijnse intellectuebekend wordt gemaakt. Vaak lees ik in de kranten of hoor ik via len zijn tot de conclusie gekomen dat indien vrede uitblijft of onhaalde elektronische media dat een Marokkaan weer het een en an- baar is het een Palestijns belang is door Israël te worden geabsorbeerd. der op zijn geweten heeft. Nu hebben we een schreeuwende ‘schijn- De Palestijnse demografie zal volgens deze gedachtegang het Joodse jood’ die de orde verstoorde met indringend gegil tijdens de Doden- karakter van de staat Israël uithollen. Ik heb me altijd verzet tegen het stichten van zo’n binationale staat en heb over dit herdenking op de Dam op 4 mei. Wat bezielde de probleem in Den Haag een fel debat gevoerd met een Pahoofdcommissaris van het Amsterdamse politielestijn die Israël in zo’n binationale staat wil oplossen. korps Bernard Welten tijdens een rechtstreeks uitWie schetst mijn verbazing dat een van de harde ideogezonden persconferentie na dit betreurenswaarlogen van Likoed, Reuven Rivlin, de huidige voorzitter dige incident om de dader als iemand ‘die zich als van de Knesset, zich voor integratie van de Palestijnen een orthodoxe Jood toonde’ op te voeren? Miljoein de bezette gebieden in Israël heeft uitgesproken. Rivnen Nederlanders hebben naar de persconferentie lin gaat ervan uit dat de nieuwe Amerikaanse bemidgekeken. De dader droeg een zwarte jas en zwarte delingspoging tussen Israël en het Palestijnse gezag in hoed wist de hoofdcommissaris ter staving van de Ramallah op niets uitloopt. Volgens hem is het verleidentificatie van het slachtoffer nog aan te voeren. nen van de Israëlische nationaliteit aan drie miljoen Ook wist hij te vertellen dat de man begon te prePalestijnen te verkiezen boven de deling van het land velen en zijn handen omhoog hief. tussen de rivier de Jordaan en de Middellandse Zee in In gedachten zag ik een charedi zijn pijn uitSalomon G. Philip Bouman Mok twee staten. schreeuwen over de moord op zes miljoen Joden. Er zijn ook intellectuele groepen op Israëlische uniMaar dat klopte niet goed met de eveneens verversiteiten die deze oplossing – een uitweg uit een onstrekte informatie dat de man een drugsverslaafde is en een lang strafblad heeft. Dat kan charediem toch niet worden aan- mogelijke impasse – huldigen. Rivlin heeft met deze manier van dengerekend, een uitzondering daargelaten. De mist rond deze ‘schijn- ken de Likoed-ideologie op zijn kop gezet. Zijn invloed rijkt niet veel jood’ is opgetrokken. De man is een zwerver uit Friesland die zich verder dan de Knesset die hij mag voorzitten. Toch is de ommezwaai Joods kleedde. Maar hoeveel Nederlanders weten nu de waarheid om- van deze politicus die zover ik weet altijd heeft geloofd in de ondeeltrent de identiteit van de schreeuwer? De media hebben vrijwel geen baarheid van Erets-Israël kenmerkend voor het gevoel dat de huidige opheldering verschaft. Hangen blijft dat een orthodoxe Jood de orde status-quo niet langer, niet veel langer, houdbaar is. Als afgeleide van het spanningsveld rond de Palestijnse kwestie is tijdens de Dodenherdenking op de Dam verstoorde. Ik roep in deze column de Amsterdamse hoofdcommissaris van politie op tijdens een er in de Israëlische politiek ook een kentering zichtbaar ten aanzien persconferentie of via een persbericht zijn verontschuldigingen aan van de betrekkingen tussen de Joodse meerderheid en de IsraëlischArabische minderheid in Israël. Hierover sprak Rivlin verfrissende de Nederlands-Joodse gemeenschap aan te bieden. Ik neem aan dat hij zonder er zich rekenschap van te geven een taal. Ook de rechtse regering van Netanyahu is bereid diep in de buiklassiek antisemitisch patroon heeft gevolgd door een Joods uitzien- del te tasten om de relaties met de Palestijnse – in feite – minderheid in de man verantwoordelijk te houden voor de paniek op de Dam voor- Israël te verbeteren. Wat zegt Rivlin daarover? Hij roept op de betrekdat de ware identiteit van de man bekend was. En dat op de dag dat kingen tussen Joden en Arabieren in Israël te funderen op oprechte saook Nederlandse Joden hun doden herdenken. Joden zijn in de loop menwerking gebaseerd op wederzijds respect en volledige gelijkheid. van de geschiedenis zo vaak op valse gronden zwartgemaakt. Met na- Hij erkende verder dat de stichting van de staat Israël in 1948 ‘gepaard druk stel ik vast dat deze hoofdcommissaris geen antisemiet is. Maar ging met veel pijn en lijden voor de Palestijnen, die behalve hun eigen wel heeft hij in zijn ijver de dader te omschrijven Nederlandse Joden trauma ook de pijn voelen van hun broeders over de groene lijn (in pijn gedaan en ook bang gemaakt voor het effect van zijn overijverige bezet gebied), pijn waarvoor Israël verantwoordelijk is’. Dit zijn opmerkelijke gedachten. Premier Jitschak Rabin heeft ten woorden. Het aanhoudende Israëlisch-Palestijnse conflict en de daardoor tijde van het mislukte vredesoverleg met Yasser Arafat ook het Palesescalerende kritiek op Israël raakt ook de psyche van de grote Joodse tijnse lijden genoemd. Maar dat een Likoed-voorzitter van de Knesset, diaspora. Joden zijn kwetsbaarder geworden en nemen uit zelfverde- ook al is zijn persoonlijke invloed op de partij niet groot, deze ideeën diging maar ook vanuit rationele kritiek op Israëls politiek meer dan koestert en uitspreekt bevestigt mijn idee dat er zich in de Israëlische ooit sedert 1948 het geval is geweest afstand van Israël. Zelfs Martin samenleving ten aanzien van Israëls plaats in de wereld in relatie tot Indyk, de Joodse oud-ambassadeur van de VS in Israël, heeft zich in de Palestijnse problematiek diepgaande veranderingen voltrekken. Washington ontpopt tot een van scherpste critici van premier Ne- Het uitkristalliseren daarvan is voor alle partijen een kwestie van tanyahu, dat wil zeggen sympathisant van de missie van president leiderschap. Hopelijk kan dit proces rijpen voordat er opnieuw vijandelijkheden op grote schaal in het Midden-Oosten uitbreken over Obama om het Israëlisch-Palestijns conflict te beëindigen. Het is net als op de beurs: de aandelen van Israël stijgen naarmate bijvoorbeeld de bewapening van Hezbollah met zware raketten en vrede in zicht is en dalen, en komen zelfs in een vrije val, als dat niet ander oorlogstuig of over de nucleaire ambities van Iran.
1 6 | C 30
NIW7030_opinie 1
14 mei 2010
11-05-2010 17:13:25
c a rto o n | t e d d e h o o g
opinie
Helden
Z
aterdag werd op Nederland 2 de prachtige film Sophie Scholl – Die letzten Tage uit 2005 uitgezonden. Broer en zus Hans en Inge Scholl, leden van de geweldloze Duitse verzetsbeweging Weisse Rose, werden op 22 februari 1943, vier dagen na hun arrestatie, geëxecuteerd omdat ze een antinazistisch vlugschrift hadden verspreid op de universiteit van München – dat was destijds al genoeg voor de guillotine. ‘Feindbegünstiging’, oordeelde de beruchte rechter Roland Freisler na een macaber schertsproces, ‘Vorbereitung zum Hochverrat’. De Weisse Rose werd legendarisch. Het is een van de – onthutsend zeldzame – voorbeelden van Duits burgerlijk verzet tegen Hitler. De dapperheid van die kleine groep mensen, die hun leven waagden door te zeggen wat ze dachten, imponeert en plotseling realiseer ik me dat het ook in deze laatdunkende tijden mogelijk is in iets te geloven: in het heldendom. Soms is er een film voor nodig om zoiets te beseffen; dat is de menselijke gevoeligheid voor verhalen. NIOD-directeur Schwegman pleitte begin 2008 voor de terugkeer van helden in de geschiedschrijving over de Tweede Wereldoorlog, en inderdaad, misschien is de ‘vergrijzing’ van de oorlogsgeschiedenis te ver gegaan. De beruchte kwinkslag van W. F. Hermans – ‘Helden zijn mensen die straffeloos onvoorzichtig zijn geweest’ – getuigt van een diep-Nederlands cynisme, of moeten we zeggen, van realiteitszin? Is heldendom een bijproduct van jeugdige bravoure en onwetendheid? Vaak, ongetwijfeld – maar niet altijd. Nederland had in Gerrit van der Veen, Walter Süsskind, Walraven van Hall, H. M. van Randwijk, mannen die wisten dat ze met vuur speelden. Ze gedroegen zich niet heroïsch omdat ze behoefte hadden aan een ego-spektakel, ze handelden uit overtuiging, zonder illusies over wat er met hen zou gebeuren wanneer ze gepakt zouden worden. Helden zijn zeldzaam. De meeste mensen modderen zich er tijdens oorlogen doorheen, ze hebben hun kinderen, ze willen niet dood. Nergens werd in Nederland tijdens de bezetting ooit een deportatietrein aangevallen of opgeblazen – dat deden de Belgen al beter dan wij – wat
1 siewan 5770
NIW7030_opinie 2
we vermoedelijk kunnen toeschrijven aan een mengsel van onverschilligheid en onwetendheid – en aan lafheid misschien, al is het ongetwijfeld makkelijk om vanuit vredestijd zo te oordelen. Wat is een held? Is persoonlijke moed oog in oog met de fysieke ondergang niet het duidelijkste criterium? De krijgsgevangen genomen Romeinse generaal Marcus Atilius Regulus werd tijdens de Derde Punische Oorlog door Carthago als onderhandelaar naar Rome gestuurd, adviseerde zijn landgenoten om de voorwaarden van de vijand niet te aanvaarden en keerde, omdat hij dat beloofd had, terug naar Carthago en een zekere dood – een synthese van ridderlijkheid en doodsverachting, wortelend in een van glorie bezeten beschaving. Trots en eer waren dominant op een manier die wij niet meer begrijpen. De term ‘held’ is in deze narcistische tijden aan inflatie ten prooi gevallen. Pophelden, voetbalhelden, filmhelden leiden schitterende, maar vederlichte levens, door de massa’s tomeloos overschat. De echte helden bleven vaak anoniem. Waren de nerveuze infanteristen die op 6 juni 1944 de kust van Normandië naderden niet ook helden? Fabelachtige moed toonden Joodse opstandelingen in het getto van Warschau, die het in april-mei 1943 ten koste van 13.000 doden bijna een maand volhielden tegen een meedogenloze overmacht; in de nasleep werden er nog eens tienduizenden overlevenden vergast. Het is mei 2010, de Tweede Wereldoorlog komt, als we socioloog De Swaan mogen geloven, nog steeds dichterbij en de getto-opstand van Warschau blijft een monument van menselijke moed oog in oog met de vernietiging. Met Hermans’ aforisme mag je niet de moed en kracht van mensen als Mordechai Anielewicz relativeren, de leider van de getto-opstand, of het morele heldendom van Janusz Korczak, de Poolse pedagoog die zichzelf in veiligheid had kunnen brengen maar ‘zijn’ kinderen niet in de steek wilde laten. ‘Straffeloos onvoorzichtig’? Dat getuigt, toegepast op het handelen van de Korczaks en de Scholls van een treurig leunstoelcynisme. Inderdaad, ik wil nog wel geloven in het heldendom.
C 30
| 17
11-05-2010 17:14:03
p o rt r e t m a a rt e n va n d e r h e i j d e n
Maarten van der Heijden (62) is musicus, psycholoog en bijna-kunstenaar. Deze zomer rondt hij zijn opleiding aan de Rietveld Academie af. Met op de shoa geïnspireerd werk.
Fotografie: Maarten van der Heijden
c u ltu u r
De beelden in mijn hoofd
Achsa Vissel Je schijnt nogal allround ontwikkeld te zijn... „Dat zou je kunnen zeggen, ja. Als jonge student kon ik niet kiezen tussen het conservatorium en een studie ontwikkelingspsychologie; ik deed ze daarom allebei. Uiteindelijk koos ik de sociale kant en stopte ik na drie jaar met het conservatorium, al bleef ik gepassioneerd in gezelschappen spelen. De studie psychologie is met een promotie afgerond: ik onderzocht of er verschil was tussen jongens en meisjes in de manier waarop ze sommen maken. Tegenwoordig coach ik nog een dag in de week medisch studenten in Utrecht die met hun co-schappen bezig zijn en daar met heftige situaties uit de medische praktijk geconfronteerd worden; verder werk in niet meer in de psychologie. Achteraf ben ik blij dat ik me zo breed ontwikkeld heb.” Je hebt je dus al verdiept in de wetenschap en de muziek. Hoe kwam je ook nog eens bij de beeldende kunst terecht? „Daar zit een directe link naar mijn Joodse achtergrond achter. Ik kom uit een gezin waar ‘de oorlog’ werd doodgezwegen, terwijl heel nabije familieleden ’40-’45 niet overleefd hadden. Mijn moeders vader, Martin Spanjaard, was een bekende dirigent wiens leven eindigde in Auschwitz. Haar broer is verdwenen na een vluchtpoging per boot naar Engeland. Ondanks de zware schaduw die over ons gezin hing werd er niet over het verleden gepraat. Ik wist dat ik Joods was maar officieel waren we ‘niks’. Terwijl we een uitgebreide familie hebben met veel internationale takken en sinds 150 jaar een familievereniging ‘Mishpa Gazette’ met een eigen tijdschrift: Berith Salom.” Eh... wat heeft dat met de kunst te maken?
1 8 | C 30
NIW7030_portret 1
„Wacht, ik ben nog niet klaar. Rond mijn vijfenveertigste raakte ik in een midlifecrisis. Mijn relatie met de moeder van mijn kind was stukgelopen, alles ging fout. Tot dat moment vond ik alles wat met tweedegeneratieproblematiek te maken had onzin. De depressieve perioden en relatieproblemen waar ik allerlei therapieën voor volgde koppelde ik nooit aan de geschiedenis. Ik leefde kortom in ontkenning. Toen ik op een lijstje keek van de klachten die bij de tweede generatie voorkwamen scoorde ik echter op bijna alle punten. Ik wist dat ik een grote stap moest maken. In plaats van bij de Bhagwan te gaan zoals men in die tijd deed wendde ik me tot mijn eigen wortels. Ik begon Joodse spiritualiteit te bestuderen bij Carola de Vries Robles, gevolgd door een cursus Joodse geschiedenis bij Irma Dessauer, alias Andreas Burnier.” Een zoektocht naar je wortels? „Inderdaad, een klassieke zoektocht. Al viel er niet veel te zoeken; ik voelde me di-
rect thuiskomen. Waar ik ook kwam, bij orthodoxe lerndagen van Jarchei Kallo, bij de liberalen, of in een praatgroep voor de tweede generatie van Joods Maatschappelijk Werk, overal viel ik in een warm bad van herkenning. Ik hoor nog steeds niet bij een vaste groep, maar voel me bij alle Joodse groeperingen thuis. Bij die lerndagen vertelde een stokoude chassidische rabbijn met een baard het scheppingsverhaal volgens Yitzchak Luria. Volgens Luria had God een foutje gemaakt bij de schepping door een paar schalen met Goddelijk licht uit zijn handen te laten vallen. Dat licht is zo zijn bron kwijtgeraakt en is overal terechtgekomen. Goddelijke vonken zitten in alles, en het is onze taak als mens die vonken overal uit te halen; door het contact met mensen bijvoorbeeld maar ook in de kunst. Dat is de essentie van tikkoen olam, correctie van de wereld. Het maakte grote indruk op me dat binnen het jodendom God ook het kwaad is; voor het eerst kreeg ik antwoord op de vraag hoe God de shoa heeft kunnen la-
14 MEI
11-05-2010 17:29:08
o n d e rw e r p
d
c u ltu u r
die je tegenwoordig bijna niet meer ziet omdat ze té afschuwelijk zijn. ‘Mooi’ wordt dan iets heel relatiefs. Mensen reageren ook heftig op mijn werk, mijn verloofde barst al in tranen uit als ze het ziet, ondanks dat ze zelf niet Joods is. Het werk lijkt me ook erg bepalend om in huis te hangen, het past misschien beter in de openbare ruimte.” Waarom eigenlijk die vrij extreme foto’s? „Die beelden zitten van kleins af aan in mijn hoofd. Carola de Vries Robles zei me dat werken met die foto’s mijn verwerkingsproces kon stimuleren. Ik ben ze gaan manipuleren, heb symmetrische vormen gebruikt. Tijdens mijn Rietveld-tijd zijn ze steeds in mijn werk teruggekomen. Maar het was steeds niet de goede vorm, pas nu ben ik tevreden. En mijn docenten gelukkig ook. Wat een rol gespeeld heeft is dat ik meer mijn intuïtie ben gaan volgen. In plaats van denken moest ik dóén, en dan maar zien wat er naar boven borrelt. Niet alleen in mijn werk, ook in mijn verdere leven.”
Werk van Maarten van der Heijden de shoa maakte ik een tocht naar Auschwitz en terug, samen met het Auschwitz Commité. Bijna vanuit het idee ‘dan heb ik dat gehad’. En dat was de laatste druppel. Wat daar is gebeurd is zo erg dat je het niet écht tot je door kunt laten dringen. Wat mij betreft kun je dan eigenlijk alleen in de gracht springen. Je móét het wel verdringen. Ik vind het daarom oké dat ik dat zo lang gedaan had. De andere mogelijkheid is dat je er kunst van maakt en dat ben ik gaan doen.”
Portret Maarten van der Heijden ten gebeuren. Het contrast met godsdiensten als het christendom is groot; van het idee dat Jezus het kwaad van de wereld op zich heeft genomen begrijp ik niets. Je hoeft de krant maar open te slaan en je weet dat het niet klopt. Ook het feit dat je binnen het jodendom wordt aangemoedigd te genieten van zaken als seksualiteit spreekt me aan.” En de link met de beeldende kunst... „Ik zag aan de ene kant het mooie, spirituele en fijne van het jodendom, en aan de andere kant het afschuwelijke van de shoa. Ik voelde duidelijk dat ik er ‘iets mee moest’. Als afsluiting van mijn zoektocht met betrekking tot
1 siewan 5770
NIW7030_portret 2
Shoa-kunst, wat moeten we ons daarbij voorstellen? „Toen ik werd aangenomen op de Rietveld was het mijn plan kunst over de shoa te maken. Mijn – uitstekende – docenten probeerden dat uit mijn hoofd te praten, ze stimuleerden me om me divers te ontwikkelen. Uiteindelijk heb ik mijn plannen doorgezet en studeer ik begin juli af met werk dat de shoa als basis heeft. Op het eerste gezicht is mijn werk ‘mooi’, kleurrijke moderne versies van 17e-eeuwse grotesques, een soort rozetten gevormd uit engelfiguren. Op de computer ontworpen en in een lichtbak uitgevoerd. Maar wie dichterbij kijkt ziet dat de schattige engeltjes in mijn werk zijn vervangen door foto’s die de geallieerden vlak na de bevrijding in de kampen gemaakt hebben. Foto’s
‘Ik zag aan de ene kant het mooie, spirituele, fijne van het jodendom, en aan de andere kant het afschuwelijke van de shoa. Ik voelde dat ik er iets mee moest’ Op wat voor manier heeft kunst maken je leven beïnvloed? „Voor mijn Rietveld-periode piekerde ik vaak over van alles, nu niet meer. Mijn probleem is geworden: hoe maak ik goede kunst? Ik heb geen vaste werkmethode; ik ga aan de gang en het werk ontstaat vanzelf. Vaak ben ik er zelf verbaasd over. Het mooie van kunst is wat mij betreft dat je met beeldtaal werkt; woorden schieten tekort. Je kan het niet allemaal uitleggen en dat hoeft ook niet. Wat je er met woorden over zegt zal nooit de lading kunnen dekken. Je moet het ervaren.” Gaan we in de toekomst meer van je horen? „Voor de toekomst heb maar één plan: doorwerken. Ik maak graag werk dat anderen raakt en aan het denken zet. Het shoaonderwerp zal nog wel even blijven spelen, maar wie weet volgt er in de toekomst iets heel anders. Verder ben ik gelukkig in het nu: met mijn relatie, met mijn geweldige dochter. En dat is tóch belangrijker dan alle kunst bij elkaar.” n
C 30
| 19
11-05-2010 17:29:40
Wij wensen u chag sameach! STEUN MAGEN DAVID ADOM ISRAEL
SPECIAAL OPGELEIDE PARAMEDICI BEZIG HULP TE VERLENEN MET EEN MDA-HELIKOPTER Stichting Magen David Adom Nederland, Postbus 34, 3155 ZG Maasland www.mda-nederland.nl DONEER NU, via iDEAL ING 36 49 483 Bank 33.62.54.067 Giften aftrekbaar van de belasting (ANBI)
Wie één leven redt, redt een hele wereld
www.ahavacosmetica.nl
Bij een bestelling (ovv NIW) gratis een tube Dermud bodycréme t.w.v. 7,95 Ter kennismaking: zonneproducten 10% korting!
20 | C 30
170267.indd 20
11-5-2010 14:28:45
Wij wensen u chag sameach!
C 30
170265.indd 21
| 21
11-5-2010 14:56:32
