CNIEUW ISRAELIETISCH WEEKBLAD

Quenelle

Dieudonné ging dit keer te ver

Bouwen

Nieuw bestuur NIHS wil geen gezeur meer

Ontslag

Er is geen geld meer voor rabbijn Stiefel

C 16 N IEUW ISRAELIETISCH WEEKBLAD

Sharon

Grote held of ongeleid projectiel?

10 januari 2014 • 9 sjewat 5774 • Jaargang 149 Begin sjabbat 16.30 uur • Einde sjabbat 17.38 uur

Niet zo kosjer Losse nummers € 3,05

Shoarmatent bedot toeristen

NIW7416_Cover.indd 1

08-01-14 19:26

Sponsors:

Maccabi teams uit 8 landen!

Za

a l vo

e t ba l

12 januari 2014

Programma:

Tijd: 10.00 - 17:00 uur Adres: Burgerweeshuispad 54, Amsterdam

10.00 - 17.00 uur: Dames en Heren toernooi vanaf 11.00 uur: Maccabi Kids activiteiten 12.30 uur: Demonstratie Nederlands beste straatvoetballers, met aansluitend clinics voor kinderen tussen 6 en 13 jaar Heerlijk kosher eten verkrijgbaar

Sporthallen Zuid

PESACH IN LUNTEREN Iedereen boven de 18 jaar is welkom

onder toezicht van het I.P.O.R. (kosjer)

Komt u ook naar Lunteren met Pesach? Van 14 april tot en met 23 april 2014 vieren wij Pesach op traditionele wijze in een prettig groepshotel midden in de bosrijke omgeving van Lunteren. U wordt hartelijk ontvangen door onze gastvrouwen. Samen met de andere gasten, de medewerkers van het hotel en Rabbijn Abraham Wyler kunt u genieten van alle Pesach tradities, gebruiken en gerechten. Maandag 14 april t/m woensdag 23 april bent u welkom in ‘Het Bosgoed’ in Lunteren (www.hetbosgoed.nl). Deelname gedurende een deel van de Pesach periode is onder voorbehoud mogelijk.

Sfeervolle entourage Heerlijke kosjere maaltijden Mw. Bloeme Evers geeft lezingen Fietsenverhuur Wellness

Kosten (all inclusive) € 134,– per persoon per dag / € 230,– voor een tweepersoonskamer. Afhankelijk van uw inkomen is een reductieregeling mogelijk. Informatie en aanmelden Aanmelden vóór 24 maart: Secretariaat afdeling Joodse Activiteiten T 020 577 65 66, JMW algemeen T 020 577 65 77 E [email protected]

Schrijf je online in op de website en ontvang GRATIS op jou afgestemde informatie en het kwartaalblad de Benjamin!

www.joodseactiviteiten.nl

2 | C 16

DEZE__NIW_2014-16_advertenties_DEF_CS4.indd 1

08-01-14 11:00

Binnenland

Rabbijn Stiefel ontslagen Na ruim zestien jaar wordt rabbijn Moshe Stiefel ontslagen door het IPOR. De toekomst van de NIG Almere komt hiermee op losse schroeven te staan. „Een beetje jammer, en dat is een understatement.” JARON BEEKES

H

et begon allemaal zo mooi, in 1997. Terwijl er voorheen nog nauwelijks jiddisjkait in de jonge polderstad te bekennen was, liepen de diensten van de pas opgerichte Nederlands-Israëlitische Gemeente (NIG) Almere goed. Zo goed dat er voor de Hoge Feestdagen een rabbijn van buitenaf moest worden gehaald. Opperrabbijn Binyomin Jacobs van het Interprovinciaal Opperrabinaat (IPOR) wist raad. De jonge rabbijn Moshe Stiefel, net met Jacobs’ dochter getrouwd, was de aangewezen man. Sindsdien leidde Stiefel de NIG Almere, die uitgroeide tot een volwaardige gemeente. Maar daar komt binnenkort een einde aan. Per 1 april 2014 wordt rabbijn Stiefel ontslag aangezegd door het IPOR. Voorzitter Harry Altmann: „Dit is puur een geldkwestie. De gemeente Almere kan haar verplichtingen jegens het IPOR niet nakomen. En dus zijn wij niet meer in staat de heer Stiefel als rabbijn aan te houden.”

tijd onder het NIK geschaard. Ze zijn door het NIK in het leven geroepen en het NIK heeft ze altijd financieel gesteund, maar dat is nu allemaal opgehouden.” Voorzitter Ruben Vis van het overkoepelende Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap (NIK) was overigens niet op de hoogte van Stiefels ontslag, ten tijde van het schrijven van dit artikel. „Ik ben hier volledig niet in gekend.” Hoewel Moshe Stiefel bekendstaat als aimabele en zeer gedreven rabbijn, is hij niet geheel onomstreden. In 2000 ontstond er een conflict tussen Stiefel, van de orthodoxe chabad-beweging, en het toenmalige bestuur, dat een meer vrijzinnige lijn nastreefde. Het NIK ontsloeg hierop toenmalig voorzitter Bernhard Cohen en de bestuursleden. Omdat zij, met een groep aanhangers, de in 1998 opgerichte LJG Almere weer té liberaal vonden, richtten ze een nieuwe gemeente op: Masorti Almere. Zo ontstond een situatie met drie

Geen probleem

Met het vertrek van Stiefel, en het financiële probleem dat daaraan ten grondslag ligt, is het voortbestaan van de NIG Almere onzeker geworden. IPOR-voorzitter Altmann: „Mijn verwachting is dat de gemeente niet zal blijven bestaan. Maar wij hebben geen zicht in de keuken van Almere. Hoewel het een IPOR-gemeente is, heeft Almere zich al-

8 | C 16

NIW7416_Stiefel_Markuszower.indd 1

‘Dit is puur een geldkwestie’

Joodse gemeentes voor een geschatte Joodse bevolking tussen de 500 en 1000 mensen, waarvan de meesten seculier. Maar dit conflict en Stiefels uitgesproken orthodoxe benadering hebben geen rol gespeeld bij zijn ontslag, benadrukt IPOR-penningmeester Ellen van Praagh-van Aspert. „Zeer beslist niet. Wij hebben geen enkel probleem met rabbijn Stiefel, integendeel. Het is een bijzonder prettige man om mee samen te werken.” Over de reden van het ontslag is zij duidelijk. „De gemeente is zelf verantwoordelijk voor de betaling van haar rabbijnen. Ik zou willen dat het anders was, maar er heerst nu eenmaal een cultuur waarin men voor alles geld overheeft, behalve voor dingen die Joods Nederland ten gunste komen. Dat is een beetje jammer, en dat is een understatement.”

Uitdaging

Zelf blijft rabbijn Stiefel positief. „Het rabbinaat is niet alleen een betaalde baan, het is een missie,” zegt hij. „Anders dan de geruchten van buiten Almere misschien vertellen, gaat mijn werk om Joods Flevoland op te bouwen gewoon door. Hoe precies weet ik op dit moment nog niet, maar NIK en IPOR zijn niet de enige geldbron in de wereld.” Op de vraag of hij wellicht direct door chabad zal worden gefinancierd kan hij geen antwoord geven. „Er is nog geen concreet plan.” Stiefel ziet de situatie desondanks niet als een probleem, maar als een uitdaging. „Laat ik het een heel grote uitdaging noemen. Het is makkelijker gezegd dan gedaan, dat besef ik ook. Maar als het IPOR niet meer wil meewerken, is dat voor mij geen enkele reden om te stoppen. Er is heel veel potentieel, er zijn veel Joodse inwoners in Almere.” Ook het eventuele opdoeken van de gemeente spreekt hij tegen. „Dat gaat niet gebeuren. Ik, het bestuur en de leden gaan gewoon verder. Ik ga in deze moeilijke periode de Joodse inwoners zeker niet verlaten. De Joodse gemeente Almere heeft een toekomst. Het is jammer dat het NIK en het IPOR ophouden daarin te investeren.”

10 JANUARI 2014

08-01-14 17:48

Binnenland

Jigal Markuszower wordt per 1 januari opgevolgd door Jaap Fransman als voorzitter van het Centraal Joods Overleg. Ze zien problemen in de communicatie namens Joods Nederland. FRANK KROMER

J

igal Markuszower is al na een jaar voorzitter af van het Centraal Joods Overleg. Want, zo verklaart hij zelf: zijn termijn is verstreken en uitgangspunt is dat elk jaar het voorzitterschap onder de acht aangesloten organisaties – waaronder de grote Joodse kerkgenootschappen – rouleert. „Bovendien stop ik in mei met mijn bestuurstaken bij het NIK.” Vicevoorzitter Jaap Fransman – afgevaardigde namens het Joods Maatschappelijk Werk, waar hij voorzitter is – neemt de vergaderhamer over. Hoe kijkt Markuszower terug op een jaar voorzitterschap van het Centraal Joods Overleg? „Het is een druk jaar geweest. Zeker omdat ik daarnaast ook nog bestuurder ben bij het NIK. Maar ik ben tevreden. We hebben duidelijke stappen gemaakt. Zo zijn we met Maror in gesprek om te kijken hoe we het huidige uitkeringssysteem kunnen aanpassen. Er kan ook best kritisch gekeken worden naar het rendement van Maror-gelden. Kijk bijvoorbeeld naar de faillissementen van Joodse zorginstellingen. Daarnaast staan we als overlegorgaan doorlopend in contact met de overheid en andere externe instellingen, zoals laatst met de roofkunstkwestie en de erfpachtkwestie.”

Afspraken

Een heikel punt voor Markuszower is wie Joods Nederland naar buiten toe representeert.

9 SJEWAT 5774

NIW7416_Stiefel_Markuszower.indd 2

Bij zijn aantreden schreef hij in een opiniestuk in het NIW: „Het zou de gemeenschap ten goede komen als in ieder geval de bestuurders de handen ineenslaan en een eenduidige stem kunnen laten horen: united we stand, divided we fall.” Maar media weten steeds vaker het CIDI (aangesloten bij het CJO) te bereiken in plaats van het CJO zelf, ook als het niet over Israël of antisemitisme gaat, schetst Markuszower. „Het CIDI heeft zich dermate verbreed dat die organisatie nu op alles reageert. Het CIDI kan ook snel de pers te woord staan, omdat ze geen achterban hebben die ze moeten consulteren. Als CJO heb je toch te maken met meerdere partijen waardoor je moet komen tot een meer afgewogen mening. Maar met de nieuwe directrice van het CIDI moeten er goede afspraken gemaakt kunnen worden. CIDI zou het woord moeten voeren over hun speerpunten en het CJO over kwesties als erfpacht, restitutie en herdenken.” Dat van een dergelijke afstemming nog geen sprake is bleek vlak voor de jaarwisseling, toen rabbijn Lody van de Kamp een opiniestuk schreef in het Reformatorisch Dagblad over de anti-islamsticker van Geert Wilders. ‘Een schandvlek’, zo noemde de rabbijn de sticker. Hij vergeleek het met ‘grote borden op straat in het Duitse Neurenberg in 1937 of voor het Operahuis in Wenen met daarop de tekst Judentum ist Verbrechertum’. Twee dagen later maakte een journalist van hetzelfde dagblad een rondje langs verschillende Joodse kopstukken. Esther Voet, directeur van het CIDI voelde mee met de kritiek van Van de Kamp, maar had moeite met de vergelijking

Het CJO als dé spreekbuis van Joods Nederland is wel erg ambitieus

met de Tweede Wereldoorlog. Het CJO, in de persoon van Jigal Markuszower, keurde het opiniestuk af: „Laat een rabbijn zich beperken tot zijn corebusiness: het overdragen van Joodse kennis aan de achterban.”

Duidelijke scheiding

FOTO: PETER KEMPERS

Jigal Markuszover en Jaap Fransman

Nieuwe woordvoering De nieuwe voorzitter, Jaap Fransman, herkent de geluiden over verwarring rondom de woordvoering namens Joods Nederland. „De meeste CJO-leden vinden het lastig dat het CIDI woordvoerder is op het gebied van antisemitisme. De kans bestaat dat de buitenwereld en media antisemitisme en Israël nu op één hoop gooien. Er moet een duidelijkere scheiding komen binnen het CIDI, misschien zelfs met twee woordvoerders.” Volgens Fransman hoeft het CJO dan ook niet zo’n prominente plek in te nemen. „Onze kerntaak moet zijn: coördineren en verbinden. Het CJO als dé spreekbuis van Joods Nederland is wel erg ambitieus.” Heeft het Centraal Joods Overleg überhaupt nog toekomst, nu blijkt dat andere organisaties, bijvoorbeeld het CIDI, veel meer in beeld zijn? „Als de aangesloten instellingen zeggen: Jongens, stop er maar mee. Dan zie ik geen probleem om de stekker eruit te halen. Maar die indruk krijg ik niet,” aldus de kersverse voorzitter die lof heeft voor de manier waarop Markuszower leiding heeft gegeven aan het Centraal Joods Overleg. „In mijn ogen heeft Jigal heeft het voorzitterschap zeer bekowedlich op zich genomen.” Esther Voet, directeur van het CIDI, laat vanuit Jeruzalem weten dat „antisemitisme en antizionisme niet meer los van elkaar te zien zijn. Voor de buitenwereld al helemaal niet. Daarom is het CIDI, als professionele instelling, juist de partij die het verschil goed kan uitleggen. De media weten ons bovendien uitstekend te vinden. Ik vind het flauw dat wij er nu weer op worden aangesproken, terwijl er een vertrouwelijk gesprek met het CJO is geweest, waarin wij, als CIDI, hebben aangegeven naar de kwestie van het woordvoerderschap te zullen gaan kijken.”

C 16 | 9

08-01-14 18:07

Israël

De laatste dagen van Sharon

Het einde van Ariel Sharon, die sinds 4 januari 2006 in coma ligt, lijkt nabij. Profiel van de man die misschien vrede had kunnen brengen. TED DE HOOG

S

harons laatste dagen lijken aangebroken nu zijn artsen eind vorige maand een duidelijke verslechtering van zijn toestand hebben gemeld. Acht jaar lang ligt hij al in comateuze toestand aan een voedselsonde in het Sheba Medical Center in Ramat Gan en zijn erfenis kan zo langzamerhand worden opgemaakt. Ariel Sharon behoort zowel voor zijn critici als bewonderaars tot de belangrijkste politieke leiders. Voor critici is hij de ‘slachter van Beiroet’, voor zijn bewonderaars ‘Arik, koning van Israël’. Hij had de mogelijkheid een cruciale stap voorwaarts te zetten in het vredesproces; hij was een van de weinige leiders die daartoe de macht hadden gehad. Hij kreeg echter kort na elkaar twee hersenbloedingen; we zullen nooit weten wat hij had kunnen bereiken. Sharon (1928) is van Georgische komaf. Zijn ouders, Samuel Scheinerman, een landbouwingenieur, en Vera Schneorov, studenten medicijnen, reizen in 1922 vanuit Tblisi naar Palestina. Qua opleiding voelen ze zich verheven boven de andere bewoners van de agrarische gemeenschap Kfar Malal (ten noordoosten van Herzliya) en de relaties zijn onhartelijk, waardoor de kleine Arik ook vijandig wordt benaderd door de andere kinderen. Hij ervaart al vroeg hoe zijn ouders zich tegen het establishment verzetten; ze gedragen zich als individualisten en hebben als enigen in het dorp hun huis van een hek voorzien. Deze sensatie van zich permanent

1 0 | C 16

NIW7416_Sharon.indd 1

niet thuis voelen en waakzaam moeten zijn – op zijn vijfde krijgt hij een dolk voor zijn verjaardag – werpt licht op zijn latere eigenzinnigheid en individualisme als militair en politicus. Als veertienjarige instructeur van de militaire jeugdbeweging neemt hij al veel meer risico’s dan toegestaan is.

Haganah

Als jongeman treedt hij toe tot de ondergrondse Haganah en vecht als pelotonscommandant in de oorlog van 1948-’49. In de jaren 50 leidt hij een speciale commandogroep, Eenheid 101, die represailleacties over de grenzen uitvoert tegen Palestijnse militanten en bedoeïenen; Sharon vindt methodes van terreurbestrijding uit die nog steeds worden gebruikt. Tijdens de Suez-oorlog van 1956 voert hij een parachutistenbrigade aan; men ziet in hem een briljante, dappere strateeg en als generaal-majoor leidt hij tijdens de Zesdaagse Oorlog een divisie in de Sinaï naar successen. In 1973 volvoeren Sharons troepen hun beroemde manoeuvre in de Sinaï, waarmee het Egyptische Derde Leger wordt omsingeld. Het is het keerpunt in een oorlog die Israël na een dramatische start alsnog wint. Sharon gaat de politiek in als Knessetlid voor Likoed, dat hij hielp oprichten; daarna richt hij in 1976 nog een partij op, Schlomtzion, die een jaar later met Begins Likoed fuseert. In 1981 wordt hij minister van Defensie voor Begin. In die functie besluit hij, na een mislukte aanslag op de Israëlische ambassadeur in Londen, zonder Begin en de Knesset te raadplegen tot een inval in Libanon (juni

‘Sharon geloofde niet in absolute waarheden als goed en kwaad’

1982) om de PLO te verdrijven. Dat lukt weliswaar, maar Israël raakt verstrikt in een situatie die het als agressor op de kaart zet; volgens sommigen met passieve steun van het Israëlische leger vermoorden christelijke militieleden in september honderden Palestijnen in de vluchtelingenkampen Sabra en Shatila. De commissie-Kahan acht Sharon indirect verantwoordelijk – hij had op basis van de signalen die hij kreeg meer kunnen doen om de Palestijnen te beschermen – en hij verliest zijn ministerpost. Sharon is down maar niet out en vervult in de jaren daarna diverse ministersposten. Als minister van Huisvesting steunt hij de kolonisten met een omvangrijk bouwprogramma op de West Bank en in Gaza. Hij wordt in 1998 Netanyahu’s minister van Buitenlandse Zaken en wordt na diens verkiezingsnederlaag van 1999 leider van Likoed.

Driest

Sharon demonstreert – hij is dan geen minister meer – op 28 september 2000 opnieuw zijn driestheid: hij maakt een opzichtige wandeling naar de Tempelberg om te demonstreren dat Jeruzalem nooit zal worden opgegeven, wat door de Palestijnen als een provocatie wordt gezien. De Tweede Intifada breekt uit – de internationale commissie-Mitchell ziet geen verband met Sharons wandeling – die Sharon, in februari 2001 premier geworden, zelf mag gaan bestrijden. Het zijn de jaren van tientallen bloedige aanslagen die Sharon onder meer met de bouw van een veiligheidsbarrière bestrijdt. In augustus 2005 laat Sharon verrassend 21 Israëlische nederzettingen in de Gazastrook ontruimen in het kader van een eenzijdige terugtrekking; Sharon denkt dat de Israëlische staat tegen een Palestijnse bevolkingsexplosie moet worden beschermd. Twee maanden later verlaat Sharon Likoed en richt zijn eigen partij op, Kadima – in Israël geen onbekende manoeuvre, maar hij deed dit als premier – om daarmee de verkiezingen van maart 2006 te winnen. Zijn kansen lijken riant, maar hij krijgt twee hersenbloedingen en wordt, nog steeds in coma, in april 2006

10 JANUARI 2014

08-01-14 16:08

Israël

FOTO: MOSHE SHAI FLASH 90

Arik (l) en Dayan in 1955 na raid in Sinaï

als premier afgelost door zijn vicepremier Olmert. In het openbaar meldde Sharon na de terugtrekking uit Gaza dat er geen verdere terugtrekkingen zouden volgen, maar inmiddels weten we uit getuigenissen dat Sharon ook het grootste deel van de West Bank wilde prijsgeven. Rafi Eitan, minister onder Olmert en ex-Mossad-official, vertelde in februari vorig jaar dat hij in december 2005 met Sharon had gesproken. De ‘bulldog’ wilde de West Bank voor tweederde aan de Palestijnen overlaten, met behoud van vrijwel alle Israëlische nederzettingen. Sharon wist volgens Eitan dat Israël ‘niet kon doorgaan met het overheersen van een ander volk’; ontvlechting was ook hier het concept. Hij wilde de Palestijnen toegang tot hun grote be-

9 SJEWAT 5774

NIW7416_Sharon.indd 2

volkingscentra geven met een ingewikkeld systeem van tunnels en bruggen en daarmee op de West Bank twee parallelle, maar strikt gescheiden werelden creëren. De Jordaanvallei zou bij deze oplossing Israëlisch blijven.

Karakter

,Over Sharons eigenschappen lijken voor- en tegenstanders het aardig eens: zijn eigenzinnigheid gaf hem voor de eersten een heldenstatus, maar maakte hem voor de anderen een ongeleid projectiel. Hij ergerde tijdens de oorlogen die hij vocht zijn superieuren of stelde hen voor voldongen feiten, zoals bij zijn ongeautoriseerde aanval op de Mitla-pas in 1956, die tientallen Israëli’s het leven kostte en zijn carrière jaren hinderde. Rogel Alpher wees deze week in Haaretz op Sharons

vermogen om concessies aan Arabieren en verdenkingen van corruptie en crimineel gedrag te overleven die andere politici hun carrière of hun leven (Rabin!) hadden gekost. Justitie onderzocht onregelmatigheden in de fondsenwerving voor de verkiezingscampagne van 1999 (voor het Likoed-leiderschap) waarvoor uiteindelijk alleen zijn zoon Omri werd veroordeeld. ‘In de ogen van de Israëlische mainstream was Sharon boven iedere kritiek verheven (...) Hij overtuigde een groot deel van de Israëli’s ervan dat de waarheid iets flexibels is.’ Met Sharon nam Israël afscheid van het idee van absolute waarheden zoals goed en kwaad. ‘Niets was heilig’ voor hem en het belang van alles – nederzettingen, de bezetting van de gebieden, militaire orders, oorlog als laatste optie – was relatief. Het geheim van Sharons populariteit: hij gaf de Israëli’s een goed gevoel over zichzelf. The Guardian prees Sharon deze week niettemin als de man die cruciale stappen had kunnen zetten naar vaste grenzen, omdat hij ‘geloofwaardig’ was als laatste prominente lid van de vechters van 1948; ‘het was Ben Goerion die zijn naam van Scheinerman in “Sharon” veranderde, als een koning Arthur die een ridder zalfde’. Sharon had de ‘intrigerende gewoonte’ om Israëlische locaties met hun oorspronkelijke Arabische namen aan te duiden, ‘waarmee hij de waarheid erkende die meestal onder de aarde begraven ligt’. Het veelgeprezen recente boek Mijn beloofde land van Ari Shavit, ‘een persoonlijke geschiedenis van Israël’, steunt indirect Sharons beleid, want Haaretz-columnist Shavit gelooft niet dat teruggave van de in 1967 veroverde gebieden het conflict oplost: het ware probleem ligt voor de Palestijnen nog altijd in 1948, bij de stichting van de staat Israël. Volgens die visie zouden politici als Sharon er gelijk in hebben de harde lijn te volgen, omdat geen enkele concessie voor de Palestijnen genoeg zal zijn; dan resteert alleen het vastberaden koersen op de eigen belangen. Ook volgens het zelden Israël-vriendelijke The Guardian ging er met Sharon een belangrijke politicus verloren.

C 16 | 1 1

08-01-14 16:08

Opinie

Column Salomon Bouman

De bulldozer Voor zijn metamorfose was Sharon een gezworen vijand van de Palestijnen

T

erwijl ik deze woorden schrijf is Ariel Sharon stervende. Toch wil ik een paar gedachten aan hem wijden die gerelateerd zijn aan de moedige poging van de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken John Kerry om Israël en de Palestijnen tot elkaar te brengen. Hoe zou Sharon op diens vredesinitiatief hebben gereageerd? Welke prijs zou hij bereid zijn geweest voor vrede of een langdurig vergelijk met de Palestijnen te betalen? Terugtrekken uit grote delen van de Westelijke Jordaanoever? Waarschijnlijk wel. Generaal Sharon transformeerde zich in de laatste fase van zijn lange carrière, van soldaat tot premier, tot een man die op zijn voorwaarden een einde wilde maken aan het conflict met de Palestijnen. Hij volgde het pad dat de andere oorlogsheld, generaal Jitschak Rabin, voor hem was ingeslagen. Evenals premier Rabin was Sharon tot het inzicht gekomen dat het in Israëls belang was om het conflict met de Palestijnen te beëindigen. Het is opvallend dat twee oorlogshelden, die vanaf de eerste dag van de stichting van de staat Israël tegen de Palestijnen hebben gevochten, in de latere, politieke fase van hun leven voor vrede/oplossing met de Palestijnen opteerden. Voor zijn metamorfose was Sharon een gezworen vijand van de Palestijnen, in het bijzonder van Yasser Arafat en was hij voor de kolonisten de ‘koning van Israël’. Sharon was de grote inspirator van de nederzettingenpolitiek. De ‘bulldozer’, zoals hij ook wel werd genoemd, legde me eens uit dat het stichten van zo veel mogelijk nederzettingen in bezet gebied noodzakelijk was om de stichting van een Palestijnse staat te voorkomen. Het verjagen van Arafat uit Beiroet en met grof geweld van uit zijn hoofdkwartier in Ramallah diende ook dat doel. In gematigde Palestijnen geloofde Sharon niet en nooit. En toch wilde hij zich van de Palestijnen ontdoen. Hoe loste hij deze tegenstrijdigheid op? Het naar mijn oordeel niet goed doordachte besluit van Sharon om in eerste instantie een abrupt en traumatisch einde te maken aan de grote bloeiende Israëlische nederzettingen in Katif, in de strook van Gaza, was een voorloper van wat hij op de westelijke oever van de Jordaan wilde doen. Eenzijdig evacueren, alles, zonder onderhandelingen met de Palestijnen.

1 2 | C 16

NIW7416_Opinie_Internationaal.indd 1

Zover is het niet gekomen omdat twee ernstige hersenbloedingen hem in coma brachten Ik kan niet weten of hij uiteindelijk toch zou hebben besloten met de Palestijnse autoriteit te onderhandelen over evacuatie van nederzettingen op de Westelijke oever van de Jordaan. Want de eenzijdige ontruiming van het Katif-gebied heeft naar mijn oordeel de weg bereid voor overname van Gaza door Hamas. John Kerry, die nu aan een uitputtende vredesmissie bezig is kent natuurlijk de Palestijnse dossiers van Rabin, Sharon en Olmert (die Sharon opvolgde als premier en het verst ging in een vredesvoorstel) uit zijn hoofd. Ik kan me voorstellen dat hij premier Netanyahu met de Palestijnse dossiers van dit drietal confronteert. Kerry wil weten of Netanyahu daarop voortborduurde toen hij zich uitsprak voor een tweestatenoplossing, dat wil zeggen een Palestijnse staat naast Israël. Heeft Netanyahu die voor hem moeilijk ommezwaai doordacht of was het een politieke losse flodder om tijd te winnen voor zijn nederzettingenpolitiek? Heeft Kerry ondertussen na uren onderhandelingen met Netanyahu een precies idee van Israëls rode lijnen en zijn die te doorbreken? Hetzelfde geldt natuurlijk voor de Palestijnse onderhandelingspartner president Mahmoed Abbas. Als zwakste partij, behalve vanuit een internationaal gezichtspunt, moet hij wel zo lang mogelijk vasthouden aan zijn principes. Kerry moet daar in een Midden-Oosten waar de Amerikaanse invloed in Afghanistan en Irak razendsnel afneemt tussen laveren. Ik begrijp dat Amerikaanse diplomatie vanuit een helicopterview naar het Israëlisch-Palestijns conflict kijkt en de oplossing ervan als een Amerikaans belang van de hoogste orde beschouwt. Maar daar hebben Abbas en Netanyahu geen boodschap aan. Ze leven in een door sterke emoties en traumatische herinneringen geplaagde, sektarische politieke wereld. Wat groot zou moeten zijn zien zij in het klein. Maar is dat niet het kenmerk van alle conflicten en oorlogen? Zal Kerry er toch in slagen Israëls veiligheidseisen te verzoenen met de Palestijnse onafhankelijkheidseisen? Dat ik het zo kan formuleren betekent dat Netanyahu uit zijn Likoedideologie over de ondeelbaarheid van het land Israël is gestapt en een pragmatisch standpunt inneemt. Abbas zou dat goed tot zich moeten laten doordringen. Het zou verstandig zijn indien hij de uitdaging van Netanyahu aanvaardt, die stelt dat Israël het land van het Joodse volk is. Een dergelijke erkenning is van symantisch belang maar verandert niets aan de werkelijkheid. Ook zou ik de Palestijnse leider willen aanraden in te stemmen met Israëlische en of internationale militaire aanwezigheid in de Jordaan-vallei. Een teer punt voor Abbas. Dat weet ik. Maar ook hij moet kijken wat er in Irak en elders in de Arabische wereld gebeurd. Jihadisten veroveren daar steden, niet ver van de grens met Jordanië en ook niet ver van de Palestijnse gebieden en Israëlk. Kerry zegt vooruitgang te boeken. Het zou kunnen. Hoop is een goede raadgeefster.

10 JANUARI 2014

08-01-14 17:05

Buitenland

De grapjes van Dieudonné Het gebaar dat werd uitgevonden door een Franse cabaretier leidde tot een internationaal schandaal. TED DE HOOG

9 SJEWAT 5774

NIW7416_Opinie_Internationaal.indd 2

Mamadou Sakho (‘ik ben in de val gelokt’), die ook in Engeland voetballen en onmiddellijk afstand namen. Er was ook verzet tegen de negatieve interpretatie. De bekende rugbyer Jean Luc Donivar, van de Nice Dolphins zei in een lange verklaring op de website van zijn team dat het ‘anachronistisch’ was om een antisemitische lading aan de quenelle toe te schrijven. ‘Grote denkers herkauwen wat zestig of honderd jaar geleden gebeurde en verzinnen verboden om relevant te blijven, maar de nieuwe generatie leeft niet in het verleden.’ De titel van zijn verklaring luidde: ‘Ik ben woedend’.

Cohen ‘Als ik hem zie denk ik: gaskamers, jammer’. Ook zonder Anelka zou Dieudonné ernstig in de problemen zijn geweest. De minister van Binnenlandse Zaken, Manuel Valls, heeft het gehad met de ‘humorist’. Valls wees in een rondschrijven van 6 januari alle prefecten en burgemeesters

Trend

Wat het gebaar van origine ook betekende, de onschuld is er nu af: vanaf Anelka is de quenelle een gebaar waar een geur van antisemitisme omheen hangt. De schepper ervan, Dieudonné (1966), is een humorist en politiek activist met een Kameroense vader en een Franse moeder die nota bene begon als antiracist. Te midden van de onrust rond Anelka kondigde hij, provocerend als altijd, op 31 december aan dat 2014 ‘het jaar van de quenelle’ zou worden. Hij viel ‘bankiers’ en ‘slavenhandelaars’ aan (daarmee bedoelde hij Joden). Is hij antisemiet? ‘Op het moment niet’, maar ‘ik laat de mogelijkheid open’. Dit was ruim over de grenzen van het fatsoen heen. Hij heeft al zes veroordelingen wegens antisemitische uitspraken achter de rug. Hij noemde Sjoa-herdenkingen ‘herdenkingsporno’ en Joden ‘slavenhandelaars’, hij maakt de Sjoa belachelijk met een liedje (‘Shoananas’), noemde het jodendom ‘een sekte, en een slechte, want het was de eerste’. Hij maakte een door Iran betaalde film De Antisemiet waarin hij optrad als nazi-officier en zocht doorlopend het gezelschap van Sjoa-ontkenners als Le Pen en Faurisson, wiens 80e verjaardag hij in 2009 groots hielp vieren. Maar vorig jaar ging hij dan echt te ver; tijdens een stiekem gefilmde show zei hij over de Joodse journalist Patrick

op de bestaande juridische middelen – een aansporing aan alle autoriteiten om hard op treden. In december zei Valls dat Dieudonné ‘niet langer een cabaretier is maar antisemiet en racist’; ‘Dieudonné schijnt geen enkele grens meer te erkennen. Zijn optredens bevinden zich niet meer in een artistiek domein, maar komen neer op een veiligheidsrisico’. Hij kreeg bijval van grootheden als de filosoof Bernard-Henri Levy en nazi-jagers Serge en Beate Klarsfeld en alle koepelorganisaties. In Tours en Bordeaux is het optreden van Dieudonné al verboden, Nancy en Metz zullen waarschijnlijk volgen. Frankrijk heeft wetten tegen het openbare vertoon van nazisymbolen, maar de quenelle was tot dusverre te vaag om tot vervolging te leiden; parlementariër Meyer Habib heeft een wetsvoorstel aangekondigd om dat mogelijk te maken. Anti-establishment, antisemitisme of onnozelheid? De commotie heeft het gebaar nu van een echte inhoud voorzien; velen zullen afhaken, maar anderen zullen snoepen van een verboden politieke lekkernij.

NICHOLAS ANELKA

N

icholas Anelka maakte het gebaar op 28 december na zijn doelpunt voor West Bromwich tegen West Ham: een platte linkerhand rustend op de rechterbovenarm en een gestrekte rechterarm. Twitteraars en Facebook deden hun werk en binnen enkele dagen lag de Franse voetballer – al langer bekend als een querulant – mondiaal onder vuur: hij had de quenelle gemaakt, een gebaar dat in de loop van 2013 in Frankrijk populair is geworden. De bedenker was de Franse cabaretier Dieudonné M’bala M’bala; het was bedoeld als ‘antizionistisch’ en ‘anti-establishment’ – wat dat tweede dan ook betekende. Maar de waakzame Twitterburgerij vatte het gebaar anders op: het was antisemitisch. De rapen waren gaar. Anelka verwierp de kritiek als ‘absolute flauwekul’, want het was een geste voor Dieudonné, alsof dat op zich al geen provocatie was op een voetbalveld. De voorzitter van de koepelorganisatie European Jewish Congress, Moshe Kantor, vatte de algemene verontwaardiging samen: ‘Het is ziekmakend dat zo’n bekende voetballer zo’n haatdragend gebaar maakt voor tienduizenden toeschouwers’. Het hoofd van de Franse koepelorganisatie Roger Cukierman sprak over ‘een omgekeerde nazigroet’. Het schandaal bloeide niet toevallig snel op. De waakzaamheid was al begin december gewekt tijdens het congres van de World Zionist Organisation in New York, waarop foto’s werden getoond van individuen en groepjes die de quenelle toonden op locaties die niet willekeurig konden zijn: in Auschwitz en andere voormalige concentratiekampen, bij de Kotel, in de buurt van Israëlische soldaten, bij Joodse naambordjes en voor Joodse scholen – zelfs voor de school waar een moslimextremist in 2013 drie kinderen en een rabbijn vermoordde. De bekende Franse basketballer Tony Parker zag zich gedwongen omstandig excuses te maken, want ook van hem doken er op het net quenelles op, en van twee andere Franse voetbalinternationals, Samir Nasri en

C 16 | 13

08-01-14 16:04

Het Forum

Het Forum

Overal hetzelfde Tsvi Vinig

Jodendom en Israël bepaalden mijn identiteit, mijn denken en mijn doen

I

k ben in Nederland net zo Joods als ik in Israël, Amerika, China of Maleisië zou zijn. Jodendom en mijn leven in Israël bepaalden mijn identiteit, mijn denken en mijn doen. Die identiteit neem ik met me mee. Mijn kinderen zijn met die identiteit opgegroeid zonder lid te zijn van een Joodse gemeente. Ze krijgen de Joodse, Israëlische identiteit binnen het gezin mee. Wij vieren feestdagen, zijn regelmatig in Israël. De Israëlische radio staat aan en we hebben Israëlische kranten. Jodendom is cultuur, traditie, filosofie, ethiek en religie en klinkt door op het meest abstracte niveau, tot in de kleine dagelijkse dingen in het leven. In 2014 verschijnt mijn onderzoek naar ruim tweehonderd Joodse ondernemers in de periode van 1800 tot 2012, in boekvorm. Joden maken slechts 0,2 procent uit van de totale wereldbevolking, maar zijn onevenredig sterk vertegenwoordigd als medeoprichters van bedrijven die de wereld hebben veranderd. Shell: Marcus Samuel (1907). Unilever: Samuel van den Berg (1930). Facebook: Marc Zuckerberg (2004). Google: Sergey Brin en Larry Page (1997). En dan het succes van de hightechindustrie in ‘Start-Up Nation’ Israël. Hoe komt dat? Ik toon aan de hand van acht parameters aan dat de succesfactoren terug te voeren zijn op onze Joodse erfenis, afkomstig uit Talmoed en Tora, maar ook op onze levensomstandigheden in de galoet en in Israël. Mooie voorbeelden van hoe we trots Joods kunnen zijn. Onafhankelijk van tijd en plaats.

Tsvi Vinig (58), woont sinds 1987 in Nederland, Purmerend. Is getrouwd met Rita en heeft drie kinderen. Werkt als hoogleraar Ondernemerschap aan de Universiteit van Amsterdam en als visiting professor aan universiteiten in Israël, Maleisië en China.

Wie en wat is het forum: Het NIW-forum bestaat uit rond de veertig personen, van links tot rechts, atheïstisch tot orthodox, man en vrouw en van jong tot oud. Met enige regelmaat wordt leden gevraagd te reageren op een stelling die samenhangt met hun maatschappelijke interesse en expertise. 1 4 | C 16

NIW7416_Forum.indd 1

Redactie: Karen de Jager

Nu moeiteloos Ido Aronson

Blijkbaar doe je meer moeite voor iets dat bij je hoort en dat schaars is

I

k ben niet naar Israël gegaan vanuit zionistische motieven, of om een andere Joodse beleving te zoeken. Ik verveelde me in Nederland. Israël was een logische keuze. Ik heb ouders met Israëlische wortels, sprak de taal en in mijn vak, sieraden, was daar goed werk te vinden. In Nederland leefde ik volgens de ‘gulden regels’. Vrijdagavond familieavond. Geen varkensvlees en garnalen. Jom Kipoer betekende vasten en naar sjoel lopen. Pesach, matses eten. Op mijn 18e werd ik bewust geen lid van de LJG, waar ik opgroeide. Halacha moest je niet anders willen interpreteren, vond ik, ook als je je er niet aan hield. Op mijn 21e trouwde ik met een niet-Joodse vrouw. Maar we scheidden kort daarop, mede omdat ik vervreemd raakte van de Joodse wereld. In Israël ben ik zoals een niet-Joodse Nederlander in Nederland, al is vrijdagavond ook in Israël familieavond gebleven. Ik ga niet naar sjoel op Jom Kipoer. Vasten doe ik als het uitkomt. Met Pesach eet ik matses, omdat er geen brood te krijgen is. Ik ben hier vanzelfsprekend en moeiteloos Joods. Blijkbaar doe je meer moeite voor iets dat bij je hoort en dat schaars is, want sinds ik in Beth Juliana werk, laaf ik me aan Nederlandse dingen waar ik vroeger nauwelijks naar omkeek, zoals de door onze chef zelfgemaakte kroketten, het nieuws of zomaar een goed gesprek met iemand in het Nederlands.

Ido Aronson (47), vertrok in 1992 naar Israël, is sinds 2011 assistent-directeur van het bejaardenhuis Beth Juliana in Herzliya.

10 JANUARI 2014

08-01-14 15:06

Het Forum

Stelling van de week: Ik ben in Nederland anders Joods dan in Israël

Hier anders Shirley Ensel

Mikhael Gorin

Tegelijkertijd denk ik met nostalgie terug aan de kleine Joodse gemeenschap

J

a, in Nederland ben je anders Joods dan in Israël. Dat was voor mij ook een van de belangrijkste redenen om alia te maken. Niet dat ik me in Nederland niet thuis voelde. Ik ben opgegroeid binnen de LJG en op een gegeven moment overgestapt naar de orthodoxe sjoel. Ik heb me altijd deel gevoeld van een warme Joodse gemeenschap. Iedereen kent iedereen. Dat was prettig. Juist omdat het zo’n kleine gemeenschap is, is je deelname van belang en wordt die extra gewaardeerd. In Nederland ben je altijd de tiende man. In Israël is dat anders. Daar zijn mannen genoeg om minjan te maken. Ze zitten niet op mij te wachten om het jodendom voort te laten bestaan. Israël is de ‘Joodse gemeenschap’. Iedereen is Joods. Overal kun je kosjer eten, sjoels heb ik voor het uitkiezen en vrij vragen voor de feestdagen hoeft niet meer. Mijn universiteit faciliteerde een apart Joods lesprogramma in de avonden. Zoiets is helaas in Nederland ondenkbaar. Joods zijn in Israël is normaal. Ik kan orthodox leven zonder van alles te hoeven uitleggen. Mijn levenswijze past naadloos in het dagelijks leven en dat bevalt me prima. Tegelijkertijd denk ik met nostalgie terug aan de kleine Joodse gemeenschap van Nederland, waar je altijd nodig bent.

Mikhael Gorin (26), vertrok in 2012 naar Israël. Deed een masterstudie Counter Terrorism and Homeland Security aan het Interdisciplinary Center in Herzliya. Werkt sinds anderhalf jaar als veiligheidsadviseur.

9 SJEWAT 5774

NIW7416_Forum.indd 2

FOTO: MICHEL WATERMAN

Eindelijk normaal

Om me Joods te kunnen voelen in Nederland moest ik actie ondernemen

I

k ontmoette mijn echtgenoot in Israël. Hij schreef zijn moeder een e-mail waarin hij mij introduceerde: ‘Shirley, ze studeert, woont in Haifa en is Joods’. Ik was zo verbaasd. Niemand had mij ooit Joods genoemd. Ik was het wel natuurlijk. Joods-zijn is in Israël een sociologisch feit. Maar om dat apart te benoemen, dat kende ik helemaal niet. Ik woon nu in Amstelveen, daar kun je wel iets van een Joodse sfeer herkennen. Daarvoor woonde ik in Amsterdam, in de Rijnstraat, en toen ik op Jom Kipoer naar buiten keek, leek het een gewone dag. Mensen deden boodschappen, gingen naar hun werk en ik realiseerde me toen pas echt dat jodendom hier niet gewoon is. Om me Joods te kunnen voelen in Nederland moest ik actie ondernemen. Terwijl de feestdagen in Israël vooral een goede gelegenheid waren om samen lekker te eten, doe ik in Nederland extra moeite om de feestdagen en sjabbat te vieren met alles wat erbij hoort. Mijn kinderen gaan naar de Joodse school. Als mijn zoon thuiskomt met een tekening van appeltjes met honing, dan smelt ik. In Israël was me dat waarschijnlijk helemaal niet opgevallen. Als opbouwwerker reis ik veel door Nederland. En het raakt me om te zien hoe een kleine groep mensen met een Joodse achtergrond in Friesland of een andere provincie een matse-lunch organiseert. Ik ben blij dat ik daaraan kan bijdragen.

Shirley Ensel (34), kwam in 2005 naar Nederland. Studeerde aan de Universiteit van Amsterdam. Werkt als opbouwwerker en projectleider bij Joods Maatschappelijk Werk, afdeling Joodse activiteiten, en als docente Ivriet voor Crescas.

De Stelling voor volgende week: Kasjroet draait om vertrouwen

C 16 | 1 5

08-01-14 15:06

Binnenland

Shoarmabedrog: FOTO’S: JIGAL KRANT

Grillroom Baba in het centrum van Amsterdam verkoopt halal vlees als kosjer en misleidt nietsvermoedende toeristen met een vervalst kosjercertificaat. JIGAL KRANT

D

e Israëlische Omri is met stomheid geslagen. Het broodje shoarma dat hij zojuist heeft gegeten was dus niet kosjer!? En hoe zat dat dan met het hechsjer, het kosjercertificaat dat ze hem lieten zien? De aandacht van de 20-jarige toerist uit Kfar Saba was tijdens het stappen getrokken door de davidsterren en de Hebreeuwse tekst op de gevel van Grillroom Baba, een zaakje om de hoek van het Rembrandtplein: „Ik vermoedde dat het een Joodse zaak was en binnen zeiden ze inderdaad dat ze kosjer waren. Ik eet niet altijd volgens de Joodse spijswetten, maar ik voel me toch bedonderd.” Omri is niet de enige Israëlische toerist die door de Joodse uitstraling van Grillroom Baba naar binnen is gelokt. De shoarmazaak in de Halvemaansteeg ligt op een steenworp afstand van het Rembrandtplein, een geliefde uitgaansplek voor toeristen. Maar ook religieuze Joden lopen er geregeld naar binnen, na een bezoek aan nabijgelegen Joodse trekpleisters als de Portugese Synagoge of het Joods Historisch Museum, vertelt Sami Bar-On, eigenaar van kosjer Restaurant HaCarmel op de Amstelveenseweg: „Ik maak vaak een praatje met mijn gasten. Toeristen vraag ik meestal waar ze nog meer hebben gegeten tijdens hun

1 6 | C 16

NIW7416_Shoarma.indd 1

Een zojuist afgehaalde cheeseburger van Grillroom Baba

verblijf in Amsterdam, want zoveel kosjere restaurants zijn er niet. De laatste maanden is het antwoord regelmatig: bij Baba. Ja, ook streng religieuze Joden trappen er met open ogen in. Als ik ze vertel dat ze niet-kosjer vlees hebben gegeten zijn ze totaal van slag.” Vermomd als Israëlische toerist, compleet met fototoestel op de borst en een grote keppel op mijn kruin, neem ik de proef op de som. Achter de toonbank staat een jonge jongen, die ik in het Hebreeuws begroet. „Ik spreek geen Hebreeuws, mijn baas wel,” antwoordt hij in het Engels. „Oh, ik dacht... vanwege de davidsterren, begrijp je...” stamel ik met een zo adequaat mogelijk Israëlisch accent, terwijl ik naar het uithangbord wijs. „Mijn baas is Joods,” verklaart de jongen. „Maar is het hier kosjer?” vraag ik. De jongen opent de kas-

sa en tilt de geldlade eruit. Eronder vandaan komt een document in een kreukelig plastic mapje. Het moet een hechsjer voorstellen, maar het document is overduidelijk vervalst. Ik bestel een hamburger om mee te nemen.

Het moet een hechsjer voorstellen, maar het document is overduidelijk vervalst 10 JANUARI 2014

08-01-14 15:23

Binnenland

alles behalve kosjer

De nep-hechsjer uit de kassalade

Terwijl mijn bestelling wordt klaargemaakt, neem ik een foto van het nep-hechsjer. Buiten maak ik het pakketje open. Het is een cheeseburger. Als er iets notoir niet-kosjer is, dan is het wel de combinatie van vlees en kaas. De term ‘kosjer’ is geen beschermde titel. Daarom werken rabbinaten met hechsjers, formele documenten die verklaren dat een winkel of restaurant kosjer is. Er bestaan wereldwijd honderden rabbinaten met hun eigen keurmerk. Elke kosjere consument kan zelf bepalen welke hechsjer hij vertrouwt of niet.

Nep-hechsjer

„Oh my God! Holy smoke! What the heck!” Yehuda Rosenbaum, rabbijn in het Amerikaanse Teaneck, New Jersey, gelooft zijn ogen niet

9 SJEWAT 5774

NIW7416_Shoarma.indd 2

als hij de foto van het ‘Baba-hechsjer’ opent in zijn e-mail. Links bovenaan ontwaart hij zijn eigen keurmerk Kof-K, maar Rosenbaum is nog nooit in Nederland geweest en heeft al helemaal nog nooit een hechsjer verstrekt in Amsterdam. „Dit is de slechtste vervalsing die ik ooit heb gezien,” vertelt hij over de telefoon. „Dit certificaat zou in 2011 zijn afgegeven en geldig zijn tot eind 2014. Dat is volstrekt ondenkbaar. Een hechsjer is nooit langer geldig dan een jaar. Dit is gekopieerd van een certificaat dat wij hebben verstrekt aan Klamath Valley Botanicals, een producent van voedingssupplementen uit Ohio. Die hebben niets te maken met shoarma of kebab. Het is nog slecht gekopieerd ook. Aan de boven- en de onderkant mist een gedeelte van het origineel.”

Het nep-hechsjer van Baba bevat een tweede keurmerk, dat van de rabbijnen Kaufman en Small uit Cincinnati, Ohio. Small blijkt al enige jaren geleden te zijn overleden. Rabbijn Kaufman leeft nog wel, maar is gepensioneerd: „Ons keurmerk bestaat al vijf jaar niet meer. Het is me een raadsel hoe mijn naam op een hechsjer in een Amsterdams restaurant terechtkomt. Dit is regelrechte fraude.” Enige dagen na mijn eerste bezoek, ga ik opnieuw langs bij Baba. Dit keer staat er een kale meneer van een jaar of vijftig achter de counter. Hetzelfde tafereel met het document uit de kassalade speelt zich af. Ik confronteer de man met de fraude, maar hij wil niet met me praten. Ik moet wachten op de eigenaar. Na een paar dagen blijkt de kale heer weldegelijk de eigenaar van Grillroom Baba. Hij is een Egyptische christen, die exact een jaar geleden de shoarmazaak overnam van een landgenoot. Over de telefoon beweert hij eerst dat het vlees halal is en dus ook kosjer. Even later beweert hij dat hij zowel kosjer als niet-kosjer vlees serveert. Als ik hem vraag waar hij zijn kosjere vlees dan haalt, heeft hij geen antwoord. Het bestaan van het nep-hechsjer ontkent hij bij hoog en laag. Ik zou een menukaart hebben gezien. Als ik hem beschuldig van fraude verbreekt hij de verbinding.

Half-half Joods

De échte meneer Baba is meneer Ebrahim. Eind jaren 70 nam hij de grillroom over van een Israëlische uitbater. Hij veranderde de naam van Shalom in Baba, maar de Israëlische uitstraling op de façade hield hij in stand: Baba geschreven in het Hebreeuws, geflankeerd door een regen aan davidsterren. Volgens Ebrahim uit respect voor de eerste eigenaar. „Nee, ik ben niet Joods, maar ik voel me zo’n beetje half-half Joods,” zegt Ebrahim

C 16 | 1 7

08-01-14 15:23

Binnenland

in zijn woning in Diemen. Om zijn woorden kracht bij te zetten haalt hij zijn halsketting uit zijn hemd. Er hangt een davidster aan. „Er kwamen regelmatig Israëlische toeristen binnen die dachten dat het een Joodse zaak was. Ik heb ze altijd eerlijk gezegd dat ik wel halal was, maar niet kosjer.” Na de nodige strubbelingen met de gemeente over de openingstijden, deed Ebrahim ruim een jaar gelden zijn snackbar van de hand. „Het bewust verkopen van niet-kosjer vlees als kosjer is een onrechtmatige daad, maar lang niet altijd even gemakkelijk te bewijzen,” zegt advocaat Ron Eisenmann. „Daarnaast houdt deze meneer zijn klanten een vals hechsjer voor, met daarop de namen van bestaande rabbijnen en keurmerken. Dat maakt het een strafbaar feit. Deze meneer maakt zich overduidelijk schuldig aan oplichting en valsheid in geschrifte.” De enige instantie die in Amsterdam oordeelt of een restaurant zich kosjer mag noemen is het rabbinaat van de NIHS, de Joodse gemeente Amsterdam. Een restaurant krijgt pas een hechsjer als het voldoet aan de strengste religieuze spijswetten. In de meeste gevallen houdt een toezichthouder permanent een oogje in het zeil in de keuken. Daar hangt een prijskaartje aan: de officiële goedkeuring van het rabbinaat kost vierduizend euro per jaar. De Joodse Gemeente Amsterdam is al geruime tijd op de hoogte van de frauduleuze

1 8 | C 16

NIW7416_Shoarma.indd 3

praktijken van Grillroom Baba. Sami Bar-On zegt dat hij het rabbinaat al in de zomer van 2012 tipte. Dat zou betekenen dat de fraude al onder de vorige eigenaar plaatsvond. Pas in november 2013 spoorde het rabbinaat in een

‘Ik heb ze altijd eerlijk gezegd dat ik wel halal was, maar niet kosjer’

nieuwsbrief de leden van de NIHS aan om vooral niet bij Baba te eten. Maar verder werd er geen enkele actie ondernomen en dus ging het shoarmabedrog in de Halvemaansteeg onverminderd voort. „Er is geen Nederlandse Jood die bij een shoarmatent als Baba naar binnen stapt,” zegt Bar-On. „Er is maar een handvol kosjere restaurants in Amsterdam en die bevinden zich buiten het centrum. Elke Nederlandse Jood die kosjer eet weet welke restaurants dat zijn. De gewillige slachtoffers van Baba zijn Joodse toeristen en die bereik je niet met een interne nieuwsbrief.” Een rondgang langs rabbijnen die geen deel uitmaken van het NIHS-rabbinaat leert dat Bar-On is niet de enige is met kritiek. De algemene teneur is dat het Amsterdamse rabbinaat meer had moeten doen dan alleen een nieuwsbrief schrijven. Ze hadden de uitbater van Baba moeten sommeren onmiddellijk te stoppen met zijn bedrog. Of desnoods moeten dreigen naar de politie te stappen. Rabbijn Yehuda Rosenbaum van Kof-K hoorde pas over de fraude met zijn keurmerk toen hij door het NIW werd gebeld. Hij laat het er niet bij zitten: „Helaas worden wij regelmatig geconfronteerd met dergelijke misstanden. We zullen deze meneer sommeren zich niet langer als kosjer uit te geven en ons logo niet meer te misbruiken. Mocht hij daar geen gehoor aan geven, dan ondernemen we gerechtelijke stappen.”

10 JANUARI 2014

08-01-14 18:46

Opinie

Gastcolumn Esther Voet

Van Vitesse en andere boycots Geschrokken van de commotie kwam de FIFA pas in tweede, nee derde instantie met een verklaring

N

ederland was deze week even te klein toen Vitesse een Israëlische speler achterliet voor een oefenkamp in de Verenigde Arabische Emiraten. Maar dit incident staat natuurlijk niet op zichzelf. Uiteraard kun je je afvragen of het achterlaten van een speler bevorderlijk is voor de teamgeest. Maar het is natuurlijk niet de eerste keer dat een Israëli de toegang wordt geweigerd door een Arabisch land. Wel was het een positieve verrassing om te zien hoe massaal de verontwaardiging was op Twitter, Facebook en in andere media. Alsof sportminnend Nederland voor het eerst werd geconfronteerd met zo’n incident. Nog maar een paar jaar geleden nog liet Zweden, ja het zo ontwikkelde Zweden, een Davis Cup-wedstrijd met het Israëlische team zonder publiek spelen. Het kwam ze op een straf te staan van de internationale tennisbond. Tijdens de wereldcup zwemwedstrijden in Qatar vorig jaar weigerde het land de vlag te tonen van een Israelische zwemster die tweede werd. Nee, sport en politiek gaan niet samen, maar de praktijk wijst al jaren iets anders uit en organisaties die het hardst roepen dat de twee fenomenen niet moeten worden vermengd, tonen in de praktijk heel ander gedrag. Natuurlijk had Vitesse moeten zeggen: we gaan met z’n allen of we gaan niet. Ik heb inmiddels begrepen dat er ook een grote zak Emiratisch geld voor de club klaarlag en Vitesse heeft getoond dat dat voor deze club veel belangrijker is dan een sportief principe; slappe hap. CIDI riep op om dit bij de overkoepelende internationale voetbalinstantie FIFA neer te leggen. Geschrokken van de commotie – CIDI werd zelfs gebeld door CNN – kwam de FIFA pas in tweede, nee derde instantie met een verklaring. Maar ook de KNVB hield zich in eerste instantie bij monde van voorzitter Michael van Praag opvallend stil. De KNVB verschool zich achter het ministerie van Buitenlandse Zaken, die de organisatie zou hebben geadviseerd om het vooral te ‘downplayen’.

9 SJEWAT 5774

NIW7416_Vitesse.indd 1

CIDI is heel nieuwsgierig wie op het ministerie dat advies heeft gegeven. Het ministerie heeft de afgelopen maanden wel meer steken laten vallen ten opzichte van Israël. Kijk naar de affaire Haskoning, een bedrijf dat zich terugtrok uit een belangrijk waterproject dat zowel Israëli’s als Palestijnen ten goede zou zijn gekomen. Bang geworden, ik vrees vooral bang gemaakt, door lobbyclubjes die zich opstellen als pro-Palestijns maar in werkelijkheid anti-Israëlische acties voeren, trok Haskoning zich terug. Frans Timmermans zei voor de beslissing begrip te hebben, het paste in het ontmoedigingsbeleid dat de Nederlandse regering nastreeft ten opzichte van Israëlische activiteiten in Oost-Jeruzalem en op de Westbank. Toen Vitens echter de samenwerking met het Israëlische waterbedrijf Mekorot opzegde, begreep de minister dat niet. Mekorot, een grote speler in gezamenlijke waterprojecten tussen Jordanië, Israël en de Palestijnse Autoriteit was een goede partner, volgens de minister. En nu is het de Nederlandse pensioenverzekeraar PGGM die zich terugtrekt als aandeelhouder(tje) van vijf Israëlische banken die ook vestigingen hebben op de Westbank. Onduidelijkheid troef dus en bij gebrek aan duidelijkheid kiezen bedrijven het zekere voor het onzekere. Het ontmoedigingsbeleid dat nu is ingevoerd zorgt voor consequenties die van tevoren klaarblijkelijk niet te overzien zijn. Alleen zaken doen met Israëlische bedrijven die geen enkele bemoeienis hebben met de Westbank zal, indien consequent doorgevoerd, uiteindelijk resulteren in een economische boycot en de regering heeft zelf al gezegd dat dat niet de bedoeling is. Het gaat hier om een im- en export van vijf miljard per jaar, meer bijvoorbeeld dan Frankrijk. Nog iets waar vraagtekens bij kan worden gezet: het in economisch opzicht positief verlopen bezoek van premier Rutte en ministers Timmermans en Ploumen aan Israël en de Palestijnse Autoriteit werd overschaduwd door een breed uitgemeten relletje rond een door Timmermans voorgenomen wandeling door Hebron. Op zaterdag. Waarom heeft niemand van zijn ambtenarenapparaat de minister van tevoren ingefluisterd dat dat geen goed idee was en niet te vergelijken is met een wandelingetje op zondag in het Vondelpark? Blunders, al dan niet vanuit onwetendheid. En dan nog even dit: de verontwaardiging over Vitesse was hartverwarmend maar er klinkt al jaren geen woord over anti-Israël-organisaties, al dan niet indirect gesubsidieerd door de staat, die precies dat willen wat nu gebeurt: Israël internationaal boycotten op sportief, wetenschappelijk en cultureel gebied. Vitesse was een incident, de acties van die organisaties om Israël categorisch buiten te sluiten zijn structureel en winnen aan terrein. Esther Voet is directeur van CIDI, Centrum Informatie en Documentatie Israël.

C 16 | 1 9

08-01-14 17:51

Binnenland

‘Het moet gewoon leuk zijn’ Een gesprek met de voorzitter en de vicevoorzitter van de NIHS over de toekomst van het orthodoxe jodendom in Amsterdam. SARAH WHITLAU

Z

even maanden zit het nu, het nieuwe bestuur van de NIHS, het eerste bestuur dat is geïnstalleerd onder het nieuwe reglement van de gemeente, de zogenaamde NIHS 2.0. Hoe kijken bestuursvoorzitter Eron Wolf (64) en vicevoorzitter David Brilleslijper (48) terug op die eerste periode? „We hebben vooral veel tijd besteed aan onze visie op de toekomst, daar hebben we prioriteit aan gegeven. Omdat we vooruit willen,” zegt Wolf. Dat vooruitkijken heeft zijn beslag gekregen in de beleidsvisie 20142020 die het bestuur afgelopen november aan de Raad van Toezicht presenteerde. Brilleslijper: „Met 2.0 is de reglementaire basis gelegd voor de nieuwe organisatie. Waar wij nu mee bezig zijn is om daar ook inhoud aan te geven. Dat is een zoektocht. Niet alleen voor ons, maar ook voor de gemeente als groter geheel. Voor de sjoelgemeenschappen en voor de verhouding tussen de centrale organisatie en die sjoelgemeenschappen. Dat is iets wat moet groeien, en dat proces willen wij de komende twee jaar vormgeven.”

Rabbinaat en beet dien

In het voorstel dat eind november bekend werd gemaakt schrijft het bestuur dat er een scheiding komt tussen het rabbinaat en het beet dien, waarbij opperrabbijn Ralbag voorzitter van het beet dien blijft en de titel opperrabbijn houdt, maar zal hij zich niet meer met de sjoelgemeenschappen ‘bemoeien’, zoals in het document staat. Daarnaast streeft het bestuur ernaar een landelijk rabbinaat te realiseren. Brilleslijper: „Praktisch gezien zijn voor de infrastructuur een aantal zaken nodig. De gezamenlijkheid van Amsterdam is daarvoor te beperkt. We willen landelijk kijken. Dat is voor een boel zaken

20 | C 16

NIW7416_NIHS_Recensie.indd 1

een brug te ver, maar voor bijvoorbeeld een landelijk opperrabbinaat niet.” Wolf: „We volgen daarin een tweesporenbeleid. We geven prioriteit aan het voortbestaan van de sjoelgemeenschappen in Amsterdam. Tegelijkertijd proberen we samen met het NIK en het PIK naar een gezamenlijke toekomst toe te werken.” Volgens historicus Bart Wallet, gespecialiseerd in de geschiedenis van Joods Nederland, zou het ‘een wonder’ zijn als dat lukt. De gesprekken over een gezamenlijk opperrabbinaat lopen al vanaf 1945.

Diversiteit

Met de overstap van het continentaal Europees model (de eenheidsgemeente) naar een Angelsaksisch model (een federatie van sjoels) heeft de NIHS een historische stap gemaakt. „Een breuk,” volgens Bart Wallet. Maar wel een die noodzakelijk was geworden. Juist omdat vooral de flanken van de orthodox-Joodse gemeenschap in Amsterdam succesvol zijn, met aan de ene kant het modern-orthodoxe Amos, en aan de andere kant van het spectrum de Beis Hamidrasj,

‘Het is onze taak een gemeenschap in stand te houden, niet een museum’ de club van de streng orthodoxe rav Padwa, was het volgens Wallet nodig om Amos in te bedden in de NIHS. Dat er behoefte was aan meer diversiteit, ook binnen het orthodoxe

jodendom in Amsterdam, beaamt Wolf: „Achteraf kun je constateren dat men na de oorlog geprobeerd heeft te herstellen wat verwoest was. En dat was uniform. Eenduidig. Maar de laatste tientallen jaren heeft men over de grenzen heen kunnen ervaren dat er verschillende vormen van orthodoxie mogelijk zijn. Dat is ook wat 2.0 in de basis nastreeft. Dat je op meerder manieren je orthodox jodendom kunt beleven. Daarom zijn die sjoelgemeenschappen zo belangrijk.” Niet alle orthodoxe sjoels in Amsterdam hebben zich overigens aangesloten bij de koepel van de NIHS. Zo zijn de CIZ in Amstelveen-Zuid en de Gerrit van der Veen-sjoel nog geen lid. Brilleslijper: „Die willen nog even de kat uit de boom kijken.” Gaat de organisatie nog zijn best doen om die sjoels binnen te halen? Wolf: „Ja, dat willen we graag. We streven ernaar om alles wat orthodox is te faciliteren. We willen heel graag dat de diensten die wij in stand houden door zo veel mogelijk sjoelgemeenschappen worden gedragen.” Ondertussen houdt het bestuur contact met het bestuur van de CIZ over mogelijke aansluiting in de toekomst.

Anders

De omslag van eenheidsgemeente naar een club van aangesloten sjoelgemeenschappen en een centrale koepelorganisatie is ingewikkeld. Praktisch gezien, maar vooral ook psychologisch en emotioneel Brilleslijper: „De terminologie is belangrijk. Een gemeente is een bureaucratische instelling, één waar je belasting aan afdraagt, en waarvoor je diensten terugkrijgt. Vroeger stond in de statuten dat iedere Jood in Amsterdam lid was, tenzij je daar middels een deuhoorlijk aantal van die 40 procent wel degelijk naar een sjoel gaat. „Om wat voor reden dan ook sluiten die

10 JANUARI 2014

08-01-14 17:49

FOTO: DIRK PHSPITS/DPHOTO

Binnenland

mensen zich niet aan. Er zijn mensen die nog twijfelen of die misschien vergeten zijn zich aan te melden.” Brilleslijper: „ Intussen zullen we diegenen die zich niet hebben aangesloten niet verwaarlozen. We hebben centraal sociaalpastoraal werk voor alle leden, hoewel je ziet dat de sjoels zelf, zeker de wat grotere, hun eigen sociaalpastoraal werk aan het organiseren zijn.”

Verhouding

Hoe de verhouding tussen de centrale organisatie en de sjoelgemeenschappen precies zal liggen is nog niet duidelijk en zal zich in de loop van de tijd moeten uitkristalliseren. Zeker is dat de bij de NIHS aangesloten sjoelgemeenschappen (op dit moment zijn dat Sjoel Amstelveen, AMOS, de Rav Aaron Schuster oftewel de Obrechtsjoel, sjoel West, de Lekstraat, Beth Shalom, de Gerard Doustraat en de Van der Boechorststraat) meer verantwoordelijkheden krijgen, onder meer voor het eigen gebouw. Brilleslijper: „Als je de sjoelgemeenschappen wilt versterken en ze verantwoordelijkheid wilt laten nemen, dan moet je ze daar ook de financiële mogelijkheden voor geven. Op dit moment is het zo geregeld dat die opbrengsten naar de NIHS-centraal gaan. De sjoels krijgen daarvan een toelage. Waar we naartoe willen is dat de incasso centraal blijft, maar dat de opbrengsten naar de sjoels gaan en dat zij daar dan ook hun kosten meteen van betalen. Dan leg je de verantwoordelijkheid neer waar hij thuishoort. Dat willen we versneld doen, maar dat wordt op zijn vroegst 2015.”

9 SJEWAT 5774

NIW7416_NIHS_Recensie.indd 2

Helder

Zowel in het beleidsdocument als tijdens het interview wordt er de nadruk op gelegd: de communicatie met de leden, die moet een stuk professioneler. Brilleslijper. „Het moet veel helderder worden wat je wel en niet kunt verwachten van de gemeente. Mensen weten vaak niet wat de gemeente allemaal kan bieden. Men ziet de gemeente als een plek waar je af en toe komt om iets te halen. Het is Muiderberg en klaar. Maar de NIHS is veel meer. Als je het aantal kosjere restaurants van Amsterdam vergelijkt met bijvoorbeeld San Diego, waar een veel grotere Joodse gemeenschap is, dan kan je beter in Amsterdam zitten. Ook wat betreft mikwes, aantallen sjoels, de Joodse infrastructuur in zijn geheel, hebben we ontzettend veel. Dat komt natuurlijk ook door een rijk verleden, maar bijvoorbeeld kasjroet is iets wat wij als gemeenschap doen. De tijd dat de gemeenschap zo groot was dat je kon zeggen: ‘anderen zorgen daar wel voor’, die is voorbij. Dat willen we helderder maken. Dat het helpt om lid te zijn.” Hij voegt daaraan toe: „Dat gaan we ook niet de komende vier maanden even regelen met een foldertje, nee. We moeten de dialoog aangaan met onze leden, maar ook met onze niet-leden en onze oud-leden. Er zijn het afgelopen jaar veel goede mensen weggegaan die, om wat voor reden dan ook, teleurgesteld waren.” Wat gaat het bestuur doen aan het afnemend ledental? Wolf: „Net als de rest van Nederland hebben wij te maken met het

Eron Wolf en David Brilleslijper

fenomeen van ontkerkelijking en van het feit dat jongeren zich heel moeilijk binden. Gelukkig kan ik zeggen dat het ledenverlies in 2013 zeer binnen de perken is gebleven. We hebben een aantal groepen geformuleerd waar we contact mee willen leggen. Een van die groepen is de oud-ledengroep.” Het bestuur heeft ook een aantal andere maatregelen genomen. Jongeren tot 25 jaar hoeven geen contributie meer te betalen. Een andere stap in die richting is het terugbrengen van de contributie naar 624 euro in 2015. Voorheen was de kerkelijke bijdrage gebaseerd op inkomen met een maximum van 2500 euro, hoewel dat de laatste jaren verlaagd is. „We willen de drempel graag laag houden, zodat iedereen lid kan zijn. Het bedrag is niet meer inkomensafhankelijk, behalve als mensen iets boven modaal zitten, die kunnen een korting aanvragen. De sjoels zelf kunnen daarbovenop eventueel een bedrag vragen. Het vraagt wel een andere instelling van de sjoelgemeenschappen. Als een gemeenschap bijvoorbeeld nieuwe sidoeriem wil hebben, dan zeg je bijvoorbeeld: ‘jongens, we gaan een actie organiseren’. Zo koppel je doel en middelen veel meer aan elkaar.” Een hele klus, zo’n cultuuromslag en communicatieverbetering, en dat voor een organisatie die moet afslanken. Wolf: „Die afslanking zetten we op dit moment niet voort. Daarbinnen willen we ook ruimte creëren om iemand aan te nemen die dit communicatietraject gaat trekken, daarnaar zijn we

C 16 | 2 1

08-01-14 17:49

Binnenland

‘We willen de drempel graag laag houden, zodat iedereen lid kan zijn’

Awraham Meijers

Onze beurt nu

Onderwijs

De laatste jaren waren er veel klachten over het onderwijs. Hoe wil het bestuur dit in de toekomst gaan organiseren? Wolf: „Hoe dat eruit gaat zien weten we nu nog niet. Wat we wel weten is dat het belangrijk is voor alle leeftijdsgroepen, dus niet alleen voor kinderen. De komende vijf maanden gaan we onderzoeken hoe het Joodse onderwijs nu is georganiseerd, wat de behoefte is en wat de rol van de NIHS daarin kan zijn. We willen dan, samen met andere instellingen, zoals de sjoels en scholen, kijken hoe we daar invulling aan kunnen geven.” Dat kost veel geld, hoe denken ze dat te gaan financieren? Brilleslijper: „De gemeente heeft veel bezit, ook uit dat rijke verleden, en dat wordt niet altijd belegd. We zouden kunnen kijken of we de opbrengsten van een deel van dat bezit kunnen gebruiken om te investeren in het nieuwe beleid.” Daartoe heeft het bestuur aan de Raad van Toezicht voorgesteld een investeringsfonds te vormen, met opbrengsten van bezittingen die niet renderen. Het gaat om gebruiksvoorwerpen zoals een 17e-eeuwse machzor (gebedenboek) die niet gebruikt wordt, maar wel veel geld waard is. Brilleslijper: „Daar is wel discussie over, want sommigen zeggen: ‘dat is ons erfgoed’. Maar het is onze taak een gemeenschap in stand te houden, niet een museum.” Intussen heeft het NIHS-bestuur Micha Bloemendal aangesteld als interimmanager rabbinaat, met als opdracht ook te kijken naar mogelijkheden voor een intensiever onderwijsprogramma, een rol die hij ook vervult voor de PIG. Bloemendal vertrok in 2011 als directeur van Beth Shalom na indringende en aanhoudende kritiek op zijn functioneren, ook waar het ging om zijn communicatieve vaardigheden. Is hij de aangewezen man om nu bij de NIHS deze leidinggevende functie te vervullen? Brilleslijper: „Zijn positie moet in de juiste context geplaatst worden. Het rabbinaat moet anders georganiseerd worden, zowel op dit moment als in de toekomst. Hij heeft zowel de Joodse kennis als de managementkennis om deze afgebakende taak te vervullen. Dat doet hij parttime en op tijdelijke basis. We willen niet op de zaken vooruitlopen.”

Toekomst

Waar denken Wolf en Brilleslijper over anderhalf jaar, aan het einde van hun bestuursperiode te staan? Wolf: „Dan hebben we een groot aantal florerende sjoelgemeenschappen, want daar gaat het ons om. De NIHS heeft een aantrekkelijker imago dan nu. En we hebben een samenwerking op rabbinaal gebied met NIK en PIK.” Wat drijft hen om zich op deze manier voor de NIHS in te zetten? Wolf: „Omdat er vernietigd is, wil ik zorgen dat er in de toekomst wat staat voor Joden in Nederland. Mijn kinderen wonen in Israël, dus voor hun doe ik het niet. Het moet gewoon leuk zijn. En we kunnen het ook leuk maken.” Brilleslijper: „Mijn teleurstelling met de NIHS was dat het omgeven was door problemen en een negatieve sfeer. Omdat wij voor onze kinderen een leuke sjoel wilden, zijn we met een aantal mensen AMOS begonnen, wat tot onze stomme verbazing een hit bleek te zijn. Opeens was iedereen positief en vrolijk, dat vond ik ontzettend motiverend, en daarom wilde ik in het bestuur. Dat wilde ik doortrekken naar een breder verband. Het moet je een fijn gevoel geven om in deze stad Joods te zijn. Toen we begonnen was er veel kritiek, maar nu zie ik heel veel gebeuren, mensen zijn met elkaar dingen aan het doen. Het is veel leuker om te bouwen dan om te zeuren. En dat gaan we doen. We gaan bouwen.”

22 | C 16

NIW7416_NIHS_Recensie.indd 3

Duizenden ontheemden demonstreren in Tel Aviv tegen het intolerante vluchtelingenbeleid van de overheid

op dit moment op zoek. Op interimbasis.” Wie deze functie gaat vervullen is nog niet duidelijk.

O

p de leeftijd dat een kind zijn ouders met honderden vragen bestookt, vroeg ik mijn moeder wat het verschil is tussen ‘ons’ en nietJoden. „Wij hebben nesjomme, jochie. Nesjomme! Een Joodse ziel. Het is de erfenis van duizenden jaren, daar mag je trots op zijn.” Nadat ze had uitgelegd wat een erfenis is en een Joodse ziel, en dat ik die dus ook heb, was ik de koning te rijk. Ha, mijn niet-Joodse vriendjes hadden geen nesjomme. Lekker puh. Rusland, eind 18e eeuw; mijn voorouders zijn gedwongen dat land te ontvluchten. In het Russische vaderland, waar hun familie sinds eeuwen woonde, zijn ze niet langer welkom. Joden worden uit hun woningen verdreven, vervolgd, vermoord. De anti-Joodse Baltische staten laten de ontheemden niet toe. Uiteindelijk bouwen ze in Polen een karig bestaan op, stichten een gezin, zijn gelukkig. Tot daar het antisemitisme lugubere vormen aanneemt. Duitsland is hun nieuwe vaderland. Na enkele decennia wordt ook hier het leven onmogelijk en strijken ze neer in Nederland – waar ik ze eeuwig dankbaar voor ben. Vluchten kan niet meer, begin jaren 40; de nazi’s en consorten slepen mijn grootouders en vele nazaten naar de gaskamers. Het einde van een eeuwenlange zwerftocht. Israël, begin 21e eeuw; mensen uit Afrika vluchten wegens vervolgingen, moordpartijen en dreigende hongerdood richting Joodse staat, erop vertrouwend dat een volk met zoveel ervaringsdeskundigen op dat gebied hen met open armen zal ontvangen. Het is onze buurt nu. Toch? Jawel! Maar helaas worden de stakkers als criminelen behandeld, waardoor deze week in Tel Aviv duizenden ontheemden demonstreerden tegen het intolerante vluchtelingenbeleid van de overheid, die zich niet houdt aan de Internationale Vluchtelingenconventie, in 1951 opgericht onder andere vanwege Jodenvervolgingen tijdens WOII. Een e-mailtje in Haaretz van iemand met nesjomme: ‘De Joodse gemeenschap over de hele wereld vindt het weerzinwekkend dat het Joodse thuisland vluchtelingen vervolgt. Meer dan eens zijn we zelf vluchtelingen geweest en smeekten we andere landen om ons toe te laten. Nu is het onze beurt en we moeten voldoen aan de Joodse waarden die ons leren om de vreemdeling te verwelkomen en hem in veiligheid te stellen.’ Ik heb last van schaamrood.

10 JANUARI 2014

08-01-14 17:50

Cultuur

Verinnerlijkt Jiddisj Vaytinke is een nieuwe cd van Shura Lipovsky. Daarop zingt zij zelfgeschreven en -gecomponeerde Jiddisje liedjes en laat zij zien dat zij zich als zangeres blijft vernieuwen. MAX ARIAN

Glimp van hoop

Voor deze cd heeft Shura Lipovsky zelf een aantal nummers geschreven. Het zijn soms vrolijke liedjes voor kinderen, ‘Zise kinder’ is er een van, maar ook een filosofisch lied, zoals ‘Di tsayt’, waarin zij zich afvraagt of zij bewogen wordt door de tijd of dat zij zelf de tijd beweegt, maar in elk geval: Tsi vilstu gefinen dayn gildene sho?/ Zukh, nit zukh, zi iz shoyn do! (Hoop je je gouden uur te vinden?/ Of je nu zoekt of niet zoekt, het is er al!) Maar vooral worden in deze persoonlijke liedjes gestorven of verdwenen geliefden bezongen: zijn ze ver weg in de sterren of juist heel dichtbij, in een vertetje? Liedjes als ‘Dushinke mayne’ (‘Mijn liefste’) of ‘Vayt avek fun dayne shtern’ (‘Ver weg van je ster’) zijn mooi en ontroerend en klinken nu al bijna klassiek. Deze door haarzelf geschreven originele, gloednieuwe nummers passen in alle opzichten tussen andere, oudere en veel

9 SJEWAT 5774

NIW7416_NIHS_Recensie.indd 4

bekendere liedjes. Zoals altijd in het Jiddisj is er bij vrolijkheid een besef van droefheid en bij treurnis een glimp van hoop. De cd is opgedragen aan publiciste en dramaturge Mira Rafalowicz (1941-1998), die velen in Nederland de ogen heeft geopend voor de rijkdom van het – enige decennia geleden bijna vergeten – Jiddisj. Zij was de lerares en vriendin van Shura Lipovsky (1961), van wie je zou kunnen zeggen dat zij ons mede de oren heeft geopend voor de schoonheid van deze taal en de Jiddisje muziek.

Verbinden

Net als Mira Rafalowicz heeft zij daarin geen enge opvatting, zoals zij vertelt in de recente film Jiddisj is mijn instrument van de Joodse Omroep. Je hoeft helemaal niet Joods te zijn om Jiddisj te kunnen spreken en zingen, het is belangrijker liefde voor die taal te hebben. Taal en muziek kunnen in haar ogen mensen

Zoals altijd in het Jiddisj is er bij vrolijkheid een besef van droefheid en bij treurnis een glimp van hoop verbinden over de hele wereld en mogen geen scheiding vormen tussen de mensen. Vanuit deze humanistische instelling probeert ze bij te dragen aan vrede tussen de mensen, geeft zij ruimhartig workshops en heeft zij vele leerlingen.

Haar nieuwe ensemble, Novaya Shira, met wie zij samen deze cd heeft gemaakt, bestaat dan ook uit musici uit heel verschillende hoeken – klassieke muziek, barokmuziek, Balkanmuziek, theatermuziek – en alles wordt gespeeld in het traditionele klezmer-idioom, soms verrassend met bijna jazzy klinkende solo’s en improvisaties. De cd Vaytinke laat horen dat Shura Lipovsky zich in alle opzichten blijft vernieuwen. Inhoudelijk, muzikaal en ook haar stem lijkt met de jaren nog voller en rijper te zijn geworden.

FOTO: MICHEL BORZYKOWSKI

S

hura Lipovsky heeft internationaal al een grote staat van dienst als zangeres van Jiddisje liedjes, als zangpedagoge en als iemand die enthousiaste workshops geeft, waar velen de Jiddisje taal, de Joodse cultuur en het Jiddisje lied leren kennen. Maar haar nieuwe cd Vaytinke laat zien dat zij doorgaat met zich te ontwikkelen. Zij put uit meer bronnen dan alleen het traditionele Jiddisje repertoire. En sinds kort durft zij het aan zelf liedjes te schrijven en er muziek voor te componeren. Dat zijn mooie liedjes, maar belangrijker is misschien nog dat zij steeds dichter bij haar eigen innerlijk lijkt te komen. Vaytinke is een door haarzelf gemaakt Jiddisj woord, het verkleinwoord van ver, vayt. Zou ‘vertetje’ een goede vertaling zijn, of is deze cd met oude en nieuwe Jiddisje liedjes er juist omdat in deze, nu gelukkig niet meer dode taal dingen op een andere manier tot uitdrukking kunnen worden gebracht?

Nieuwjaarsconcert Shura Lipovsky & Ensemble Novaya Shira, met inleiding van Maaike Meijer, vrijdag 17 januari, 20:00, Vondelkerk, Amsterdam. Vaytinke, Shura Lipovsky & Ensemble Novaya Shira, €17,99, EAN-code 8712618805824 Ensemble Novaya Shira bestaat uit: Bert Vos, viool; Maaike Roelofs, cello; Marjolijn van Roon, blokfluit; Paul Prenen, piano en Peter van Os, accordeon.

C 16 | 23

08-01-14 17:50

Buitenland

Ze zingen in de Negev Midden in de Negev-woestijn heeft stichting ALEH een compleet dorp gebouwd voor mensen met een ernstige meervoudige handicap. Hier staan deze mensen niet aan de kant, maar draaien ze zo veel mogelijk mee in het dagelijks leven. TEKST: JAN FRANKE | FOTO’S: TAL SARID

O

p een steenworp afstand van Ofakim, een slaapstadje in de Negev omringd door kiboetsiem, mosjaviem en de stilte van de woestijn, doemt plots een modern dorp op. Nahalat Eran oogt op het eerste gezicht als een oord voor welgestelde pensionado’s met keurig gemaaide gazons, fonteintjes en drempelvrije deuren. Maar dan klinkt een vreemd, loeiend geluid. Het is Mosjé, een jongen met een ernstige verstandelijke beperking die hand in hand met een jonge verzorgster zwalkend de hoek om komt. Bezoekers aan zijn dorp brengen hem in staat van grote opwinding. Mosjé is een van de 133 ernstig gehandicapten die onder permanent toezicht van verpleegkundigen en vrijwilligers in dit ruim opgezette dorp wonen. Hij kan er veilig zwemmen, studeren, schommelen, paardrijden en naar de kinderboerderij gaan. In de weekenden gaat hij vaak naar zijn familie in Jeruzalem, maar doordeweeks in Nehalat Eran neemt hij zo veel mogelijk deel aan het dorpsleven.

Masada Sekeli, directrice van Nahalat Eran

„Het unieke aan dit dorp is dat jongens als Mosjé iedere dag in contact komen met leeftijdgenootjes uit de omgeving. Wij hebben namelijk uitgebreide faciliteiten, zoals crèches, een kinderboerderij en een revalidatie-

24 | C 16

NIW7416_ALEH.indd 1

centrum, die door alle bewoners van dit dunbevolkte gebied kunnen worden gebruikt,” zegt Masada Sekeli, een van de directrices van stichting ALEH (afkorting van de Hebreeuwse aanduiding voor ‘hulp voor het speciale kind’). Deze stichting werd 31 jaar geleden opgericht door ouders die ontevreden waren over de voorzieningen in Israël voor ernstig gehandicapte kinderen. Destijds waren er maar twee opties: een van de ouders gaf zijn baan op en bleef thuis voor de zeer intensieve zorg, of het kind werd in een zieken- of bejaardenhuis geplaatst. Maar permanent verblijf in een ziekenhuis is schreeuwend duur en bejaardenhuizen konden de specifieke zorg voor deze groep patiënten niet bieden. Het leidde tot mensonterende situaties.

Het revalidatiecentrum in Nahalat Eran staat ook open voor mensen die bijvoorbeeld een auto- of sportongeluk hebben gehad. Tijdens hun soms maandenlange behandeling komen zij iedere dag in contact met de permanente bewoners. Op de crèche in het dorp zitten zwaar gehandicapte peuters tussen kinderen uit de nabijgelegen kiboetsiem en mosjaviem. Ouders die hun kinderen naar deze crèche brengen krijgen – als extra stimulans – toegang tot alle faciliteiten in het dorp, zoals de kinderboerderij. Het hele jaar door komen er groepen Israëlische scholieren naar het dorp, tot wel driehonderd bezoekers per week. „Niet

Weggestopt

Tegenwoordig is ALEH de grootste beheerder van centra voor zwaargehandicapten in Israël, met vestigingen in onder andere Benee Brak en Hadera waar zo’n 650 zwaar gehandicapte kinderen wonen en jaarlijks 35.000 ambulante behandelingen worden gegeven aan milder gehandicapte kinderen. Maar het dorp in de Negev, gebouwd in 2003, is uniek, vertelt Sekeli. Er zijn aanleunwoningen en gemeenschappelijke verblijven. Personeel en vrijwilligers wonen buiten het dorp, maar uiteraard zijn er 24/7 medewerkers aanwezig voor de zorg. Het is opgezet volgens een visie die de stichting wereldwijd probeert uit te dragen. „Nehalat Eran moet als voorbeeld voor gehandicaptenzorg voor de hele wereld dienen. Normale mensen die hier komen ervaren dat mensen met een ernstige meervoudige beperking een onderdeel zijn van de samenleving. Iedereen zégt natuurlijk altijd wel dat dit zo is, maar in de praktijk worden ze vaak weggestopt en genegeerd,” zegt Sekeli. „Wij creëren hier een soort vergrote gezinssituatie, waarin de bewoners actief bezig zijn met elkaar en met de omgeving.”

Mosjé en zijn verzorgster

al onze bewoners kunnen dat aan. Bij hen houden we buitenstaanders natuurlijk weg,” zegt Sekeli. „Ik zie vaak dat bezoekers ongemakkelijk worden van de gehandicapten. Ze weten niet wat ze ermee aan moeten. Precies daarom nodigen we iedereen uit.”

10 JANUARI 2014

08-01-14 15:19

Buitenland Een spraakcoach blaast bellen voor een autistisch jongetje

Zoon van de generaal

Nehalat Eran is een initiatief van generaal Doron Almog, die faam verwierf als eerste officier op de grond tijdens de Entebbe-operatie in 1976, waarbij een door Palestijnse en Duitse terroristen gekaapt vliegtuig door een legendarisch geworden commando-operatie in Oeganda werd ontzet, en vanwege zijn betrokkenheid bij Operatie Mozes waarmee zevenduizend bedreigde Falasha’s vanuit Ethiopië naar Israël gevlogen werden. Almogs zoon Eran werd geboren met een zware vorm van autisme. Hij woonde in een van de faciliteiten van ALEH. Geschokt door het isolement van zwaargehandicapten in de samenleving, gebruikte Almog zijn invloed en contacten om geld te werven voor het pro-

eenzame opsluiting. De bewoners leven bijna net als niet-gehandicapte jongvolwassenen: ze gaan naar school, krijgen spraakles, sporten, reizen, spelen met dieren, enzovoort. ALEH werkt op deze locatie met veel meer personeel dan gebruikelijk in faciliteiten voor mensen met een ernstige verstandelijke beperking. De 133 patiënten krijgen zorg van 150 betaalde medewerkers . Daarnaast zijn er 150 vrijwilligers, die ten minste een half jaar blijven en een opleiding krijgen, zodat ze uiteindelijk betaalde medewerkers kunnen worden. De 20-jarige Thalia, een zongebruind meisje dat kortgeleden alia maakte vanuit San Diego, is zo’n vrijwilliger. „Ik verricht hier sinds een paar maanden mijn vervangende dienstplicht,” vertelt ze. „In de Verenigde Staten heb ik al een tijd speltherapie aan verstandelijk gehandicapten gegeven. Hier kan ik die ervaring gebruiken en Israël beter leren kennen.” Ze loopt een van de klaslokalen binnen, waar een groep mannen in elektrische rolstoelen aan het kleien is. Ze zitten zelf ook flink onder de klei, maar het plezier is er niet minder om. Achter in het lokaal zingt een meervoudig gehandicapte man een mooi liedje voor zijn eveneens gehandicapte buurman, wiens gezicht misvormd is door een genetische aandoening. „We moeten extra voorzichtig opereren in het contact met deze ernstig gehandicapte patiënten,” zegt Thalia. „Ze raken snel van slag van vreemd bezoek.”

Taboe op de huwelijksmarkt

ject in de Negev. Hij vernoemde het naar zijn zoon, die in 2007 stierf. Yair Lapid, de leider van de huidige regeringspartij Yesh Atid, die zelf een zwaar autistische dochter heeft, legde de eerste steen. Almogs visie houdt in dat de patiënten worden behandeld zoals hun ouders hen zouden behandelen dus geen straffen voor onaangepast gedrag of tijdelijke

9 SJEWAT 5774

NIW7416_ALEH.indd 2

„Wij zij een publieke instelling van naam geworden,” vertelt Masada Sekeli, die jarenlang verpleegster was voor zij de leiding in Nahalat Eran op zich nam. „De overheid kiest de mensen uit die hier mogen verblijven en neemt alle kosten op zich. De families betalen geen sjekel,” zegt Sekeli. Dat betekent niet dat alle groeperingen even gemakkelijk bereid zijn hun kinderen naar ALEH te sturen. In bepaalde kringen binnen Israëls omvangrijke ultraorthodoxe gemeenschap heerst een zwaar taboe op kinderen met een

handicap. Zij worden ernstig verwaarloosd. „Dat heeft vaak met sociale status te maken. Voorafgaand aan een charedische bruiloft worden de medische geschiedenis en financiële situatie van de aanstaanden minutieus nagetrokken,” legt Sekeli uit. „Uit angst dat genetische afwijkingen in de familie de kans op een huwelijk op stand verkleinen, worden gehandicapte kinderen stilgehouden, en zeker niet bij ons aangemeld. Overigens is het voor andere ultraorthodoxe families juist helemaal geen probleem. Die komen zelfs wekelijks op bezoek.” Nahalat Eran vormt met bezoekers, tijdelijke patiënten en personeel een afspiegeling van de bewoners van de Negev-woestijn: onder zowel het personeel als de patiënten bevinden zich asjkenazische kiboetsniks, bedoeïen, Ethiopiërs en Israëlische Arabieren. Het klinkt als een paradijselijke plek, maar de

rust en de ruimte van de Negev hebben hun prijs. „Tijdens de laatste Gaza-oorlog was het hier alle hens aan dek, omdat we constant onder vuur lagen,” vertelt Sekeli. „Al onze patiënten moesten snel naar de beveiligde ruimtes gebracht worden en sliepen daar zelfs enkele nachten, maar zo eenvoudig is dat niet met deze groep. Ze begrepen natuurlijk niet wat er gebeurde.” Maar Masada Sekeli en haar medewerkers kijken vooral naar de toekomst. „Nu het ALEH is gelukt Nehalat Eran uit te bouwen tot een voorbeeld voor gehandicaptenzorg in Israël zoeken we naar partnerinstellingen in andere delen van de wereld. Enkele van de grootste bedrijven in Israël en het Joods Nationaal Fonds steunen ons al. We nodigen medische professionals en geïnteresseerden van over de hele wereld uit om hier te komen kijken in de hoop dat ze ons model thuis willen kopiëren.”

C 16 | 2 5

08-01-14 15:19

Cultuur

Grofkorrelige meesterwerken JARON BEEKES

D

e kans is groot dat u nog nooit van William Klein hebt gehoord. Zijn naam zal het grote publiek minder bekend in de oren klinken dan die van fotografielegendes als Man Ray, Diane Arbus of Richard Avedon. Onder kenners geldt de Amerikaans-Franse fotograaf als een van de meest invloedrijke en innovatieve van na de Tweede Wereldoorlog. Allereerst is zijn werk bijzonder omdat hij uiteenlopende media beheerst en vermengt. Zo is hij opgeleid als schilder, brak hij door als fotograaf en maakte hij naam als cineast. Bovendien laat zijn oeuvre een enorme diversiteit zien aan materiaalgebruik en thematiek. In de jaren 50 experimenteerde hij met abstracte fotografie, werkte hij als modefotograaf voor Vogue, en maakte hij rauwe, nietsontziende stadsportretten. Later maakte hij al even opzienbarende films en ondertussen regisseerde hij nog zo’n 250 commercials. De tentoonstelling in Foam laat deze diversiteit in al zijn volledigheid zien en schept zo een prachtig overzicht van Kleins ontwikkeling als kunstenaar.

Liberman

William Klein werd in 1928 geboren in een arm Joods gezin in New York, zijn ouders wa-

26 | C 16

NIW7416_FotograafKlein.indd 1

ren van Hongaarse komaf. Vlak na de Tweede Wereldoorlog maakte hij deel uit van het Amerikaanse bezettingsleger in Duitsland. Na zijn diensttijd, vanaf 1948, vestigde hij zich in Parijs, waar hij de rest van zijn leven is blijven wonen. Hij studeerde korte tijd als schilder in het atelier van de destijds al gerenommeerde kubist Fernand Léger. Na een periode waarin hij volop experimenteerde met abstracte fotografie, ontmoette hij Alexander Liberman, de legendarische artdirector van het Amerikaanse blad Vogue. Via Liberman begon Klein, 26 jaar oud, in 1954 aan zijn eerste betaalde baan als modefotograaf. Maar Klein wilde meer. Hij wilde zijn geboortestad New York op een radicaal nieuwe manier vastleggen, als een strikt persoonlijk dagboek. Liberman ging akkoord en vond bij Vogue de middelen om Kleins odyssee te financieren.

Life is Good

Zes maanden trok Klein door de stad en schoot lukraak de ene foto na de andere, als in een trance. Bij het fotograferen was alles toegestaan: onverwachte standpunten, groothoeklenzen, beweging, vlekken, onscherpte. De fotograaf omschreef zichzelf als een ‘etnograaf, die New Yorkers observeerde zoals een ontdekkingsreiziger Zulu’s observeert’. Klein ageerde hiermee tegen het romantische beeld van ‘The Big Apple’ als de beste en mooiste stad ter wereld. De stad van Coca-Cola en rock-’n-roll veranderde door zijn lens in een harde, vervreemdende metropool. Dit beeld wordt in de tentoonstelling nog eens versterkt doordat de foto’s muurbreed, hutjemutje op elkaar zijn gepresenteerd. Met zijn aandacht voor de alom aanwezige reclame in het straatbeeld liep Klein vooruit op de popart van de jaren 60. Als schilder van streng geometrische doeken was hij al gefascineerd door typografie. Maar de commerciële teksten tonen ook zijn opvatting over het ware

gezicht van de stad: dat van hard kapitalisme en consumptiedrift. Klein kreeg zijn rauwe stadsportret in Amerika niet gepubliceerd. Voor Vogue was het werk te extreem, te onconventioneel en veel Amerikanen zagen het als anti-Amerikaans. Pas na twee jaar leuren, in 1956, werd het in Frankrijk uitgebracht onder de titel Life is Good & Good for You in New York – Trance Witness Revels, een ironische verwijzing naar reclameteksten. Het fotografisch dagboek sloeg in als een bom. Het werd een van de meest invloedrijke fotoboeken van de 20e eeuw en is nog steeds een inspiratiebron voor veel fotografen.

Mondriaan

Hoewel de expositie in Foam opent met een overweldigende zaal vol foto’s uit de New York-serie en andere stadsreportages (Klein maakte vergelijkbare reeksen in Rome, Moskou en Tokio), is zijn vroege, abstracte werk minstens zo interessant.

Gun 1, NY 1955 (painted 2005)

10 JANUARI 2014

08-01-14 16:11

FOTO’S: © WILLIAM KLEIN

Het Amsterdamse fotomuseum Foam staat volledig in het teken van fotograaf en filmmaker William Klein (1928). De eerste Nederlandse overzichtstentoonstelling van een legendarisch oeuvre dat ruim zestig jaar beslaat.

Cultuur

FOTO’S: © WILLIAM KLEIN

Simone + Nina, Piazza di Spagna, Rome 1960 (Vogue)

Ali zou gaan heten, en de politieke sciencefictionsatire Mister Freedom, met Serge Gainsbourg. Pas in de jaren 80 keerde Klein terug naar de fotografie. Voor deze fase in zijn carrière selecteerde hij delen van oude contactvellen, de directe afdrukken van series negatieven, en vergrootte die sterk uit. Op een manier die doet denken aan de wijze waarop fotografen een geselecteerd beeld markeren, bracht hij felgekleurde verf aan op de opgeblazen contacten. Sommige van deze foto-schilderijen drukte hij af op een gigantisch formaat, waardoor ze hele muren in beslag nemen. Deze werken brengen verschillende elementen uit Kleins loopbaan samen: de grafische, abstracte schilderijen uit zijn begintijd, zijn baanbrekende mode- en straatfotografie en ten slotte de gedurfde beeldtaal van zijn experimentele films. In zekere zin vatten ze zijn carrière samen. Toch komen de enorme beschilderde foto’s, soms nog met collages aangevuld, wat geforceerd over. Alsof hij te veel elementen in één werk heeft willen proppen. De experimenteerdrift lijkt plaats gemaakt te hebben voor effectbejag.

Zijn carrière begon hij namelijk als abstract schilder. In 1952 beschilderde hij een serie roterende kamerschermen. Door die panelen te draaien ontstonden eindeloze combinaties van vormen en patronen. Tijdens het documenteren van dit werk raakte Klein bij toeval gefascineerd door het medium fotografie. Door de bewegingsonscherpte van de roterende panelen, merkte hij, liepen harde randen in elkaar over. Fotografie stelde hem in staat om schaal, vorm en beweging te onderzoeken. Dit beïnvloedde alles wat daarop volgde: Klein ontdekte fotografie als een artistiek middel. Dit leidde tot talloze experimenten in de donkere kamer. Klein werkte met uit papier geknipte geometrische vormen, bewoog het fotopapier onder de vergroter en liet balletjes op het fotopapier stuiteren tijdens het belichten. De resultaten blies hij op tot monumentale proporties. Experimenten die niet onderdoen voor de ‘fotogrammen’ die Man Ray, een andere

9 SJEWAT 5774

NIW7416_FotograafKlein.indd 2

Joods-Amerikaanse fotograaf in Parijs, zo’n dertig jaar eerder had gemaakt. Een bijzondere reeks ontstond op het Zeeuwse eiland Walcheren, waar zijn vrouw Jeanne, een Vlaamse, een huis had. Klein ontdekte er zwart geteerde boerenschuren met witgeschilderde raam- en deurkozijnen. In de donkere kamer draaide hij de kleuren om, waardoor de witte partijen zwart werden en omgekeerd. De architectonische vormen worden zo gereduceerd tot abstracte composities. Later ontdekte Klein dat Mondriaan tijdens de Eerste Wereldoorlog op Walcheren had gewoond, wat leidde tot de titel Mondrian Real Life.

Fotoschilderijen

Lange tijd concentreerde Klein zich op het maken van films. Vanaf de jaren 60 produceerde hij onder meer de modepastiche Who are you, Polly Magoo?, de documentaire Cassius the Great, over de bokser die later Muhammad

Brooklyn 2013

William Klein is overladen met een keur aan prestigieuze prijzen, zoals de Prix Nadar en de Hasselblad Award. Zijn werk wordt wereldwijd geëxposeerd. Toch is zijn succesvolle artistieke loopbaan van ruim zestig jaar voor Klein geen reden om op zijn lauweren te rusten. Vorig jaar nog maakte de 85-jarige fotograaf een serie over de New Yorkse wijk Brooklyn, die in Foam voor het eerst te zien is. Als deze overzichtsexpositie iets laat zien is het wel dat William Klein een buitengewoon veelzijdig kunstenaar is. Maar in één opzicht blijft hij consequent: hij koos altijd zijn eigen weg, wars van conventie en routine. Ga deze tentoonstelling vooral zien. En mocht u zich tijdens het kijken afvragen waarom u nooit van William Klein heeft gehoord, denk dan maar: beter laat dan nooit. William Klein, t/m 12 maart in Foam, Keizersgracht 609, Amsterdam, www.foam.org

C 16 | 27

08-01-14 16:11

Cultuurtips 10 t/m 23 januari

Duo-regen Andrew & Adam, Gil & Moti, Anat & Henry... het regent duo’s in de cultuurwereld. Meer weten? Check deze tips! ACHSA VISSEL

film in een zoektocht naar zowel spanning als balans. Een rustiek tripje met de pont (vanaf Amsterdam Centraal Station) naar het NDSM-terrein, waar Nieuw Dakota gestationeerd is, maakt het bezoek aan de tentoonstelling compleet. ART DUO/DUO ART, 15 december t/m 26 januari, Nieuw Dakota, Ms. van Riemsdijkweg 41b, Amsterdam, 020-3318311, www.nieuwdakota.com

CO N CER T EN

Spiegel x 2

Type A, Stand weight G RO EP S T EN TO O N S T EL L I N G

Duo art Gilbert & George, Victor & Rolf... veel kunstenaars werken in (succesvolle) duo’s. Galerie Nieuw Dakota in Amsterdam biedt een selectie van het werk van kunstenaarsduo’s, onder de titel ART DUO / DUO ART. Een daarvan is het New Yorkse Type A, bestaand uit de Amerikaans/Nederlandse Andrew Bordwin en partner in crime Adam Ames. Het duo gebruikt onder meer fotografie en

28 | C 16

NIW7416_CultuurTips.indd 1

Twee projecten waar de Nederlands-Israëlische singer-songwriter en componiste Anat Spiegel in betrokken is. Componistencollectief Monotäk presenteert samen met het ensemble Looptail een avond vol muziek, inclusief film, installatie en improvisatie. Er wordt onder meer werk gebracht van Anat Spiegel en Henry Vega. Spiegel en Vega presenteren samen het optreden Wormsongs op 19 januari.

T EN TO O N S T EL L I N G

Ruwe werkelijkheid Frank Auerbach, geboren in Berlijn in 1931 en door zijn ouders op een van de kindertransporten naar Engeland gestuurd, wordt beschouwd als een van de belangrijkste naoorlogse Britse schilders. In de Eregalerij van het Rijksmuseum in Amsterdam gaan zes van zijn schilderijen de dialoog aan met een aantal bekende werken van Rembrandt. Rembrandt-Auerbach: Ruwe werkelijkheid, 12 december t/m 16 maart, Rijksmuseum, Museumstraat 1, Amsterdam, 0206747000, www.rijksmuseum.nl

Monotäk meets Looptail, een avond vol nieuwe muziek, 12 januari, 20.30, Splendor Amsterdam, Nieuwe Uilenburgerstraat 116, Amsterdam, 020-8453345, splendoramsterdam.com, Wormsongs – Henry Vega & Anat Spiegel, 19 januari, 13.30 en 14.30, Museum de Pont, Wilhelminapark 1, Tilburg, 013-5438300, www.depont.nl

10 JANUARI 2014

08-01-14 16:09

Cultuurtips 10 t/m 23 januari

MUZI EK

Klez-evergeens Krijgt u nooit genoeg van klezmer? Op 19 januari kunt u de internationaal samengestelde band Klezmokum gaan beluisteren in Synagoge Apeldoorn. Voor de gelegenheid spelen ze bekende klezmerhits, ofwel klez-evergeens. Ook met uw centjes komt het goed. Die gaan deels naar een goed doel: het opknappen en behoud van de synagoge. Een muzikaal voorproefje nemen? Dat kan op www.klezmokum.com. Klez-evergreens, 19 januari, 15.00, Synagoge Apeldoorn, Paslaan 18, Apeldoorn, reserveren: timoncharis.com/klezmokum

CO N CER T

Made in Italy Het Uilenburger Concert van januari staat in het teken van Joodse (vervolgde) componisten uit Italië. Leone Sinigaglia (1868-1944) bijvoorbeeld, en Aldo Finzi (1897-1945). Mario Castelnuovo-Tedesco (1895-1986) wist aan het fascisme te ontsnappen. Op het programma staat muziek van deze drie componisten, gespeeld door onder anderen Eleonore Pameijer en Marcel Worms. La Fenice, 20 januari, 20.15, Bethanienklooster, Barndesteeg 6b, Amsterdam, kaarten via 020-6250078,

www.bethanienklooster.nl, 020-4227001 of www.leosmit.org FI L M

Fictieve dichter Twee interessante projecten op het International Film Festival Rotterdam. Ten eerste de film Chronicle of a disappearance uit 1996 van de Israëlisch-Arabische Elia Suleiman. Suleiman, schreef, regisseerde en produceerde de film, en tekende voor de hoofdrol. In het Spectrum shorts programma wordt The Buried Alive Videos vertoond, van de Israëlische Roee Rosen. De short is een onderdeel van een transmediaal programma rond de fictieve Russische dichter en kunstenaar Maxim Komar-Myshkin. Chronicle of a disappearance, 22 januari t/m 2 februari, details op de website, The Buried Alive Videos, 23 januari t/m 27 januari, Lantaren-Venster, Otto Reuchlinweg 996, Rotterdam, alle info en kaarten via www.filmfestivalrotterdam.nl

op de Russische Natalie en wordt alles anders. Na afloop van de film is er een gesprek met Maya Foner, kenner van de Israëlische film en maatschappij. Love and Dance, 16 januari, 20.00, LJG Amsterdam, Zuidelijke Wandelweg 41, 020-5400120, www.ljgamsterdam.nl

G RO EP S T EN TO O N S T EL L I N G

Shlein in gallery 9 Het 25-jarig bestaan van gallery 9 wordt gevierd met een groepstentoonstelling. Een aantal met de galerie samenwerkende kunstenaars maakten een werk van 25x25 centimeter. Zo ook Dov Shlein, die via de Oekraïne, Israël en Londen, in 1982 in Nederland terechtkwam. Jubileumexpositie 25 jaar gallery 9, 11 januari t/m 15 februari, gallery 9, Keizersgracht 548, Amsterdam, 06-13212049, www.gallerynine.nl

T EN TO O N S T EL L I N G

Ook voor kinderen Een museum niets voor u? Dan heeft u de vernieuwde Wonderkamers in het Gemeentemuseum in Den Haag nog niet gezien. Via een game – dus ook leuk voor kinderen – maakt u kennis met onder meer beeldende kunst, architectuur en mode. Een van de bijdragen is geleverd door het Israëlische, in Nederland gestationeerde kunstenaarsduo Gil & Moti. Wonderkamers, doorlopende tentoonstelling, Gemeentemuseum, Stadhouderslaan 41, Den Haag, 070-3381111, www.gemeentemuseum.nl

FI L M

Chen – Russische moeder, Israëlische vader – zit in de film Love and Dance gevangen tussen twee culturen. Als hij bij toeval een stijldansles binnenloopt wordt hij verliefd

9 SJEWAT 5774

NIW7416_CultuurTips.indd 2

FOTO: GIL & MOTI

Dans en liefde Gil & Moti, ‘Share’, mixed techniek, 17x11cm

C 16 | 2 9

08-01-14 16:09

Oproep van Stichting Stolpersteine Schiedam Wij zijn op zoek naar nabestaanden van de volgende mensen i.v.m. het leggen van herdenkingsstenen. NAAM

VOORNAAM

STRAATNAAM

STAD

GEBOORTEDATUM

Reder-Vroman de

Sara

Hoogstraat 158 boven

Schiedam

Rotteram 12 mei 1868

Bouman Bouman (dochter)

Benjamin Catharina Louise Tineke

Hoogstraat 109 b Scheveningstraat 45

Schiedam Den Haag

Vianen, 1 mei 1899

Naarden Naarden-Frankfort (echtgenote) Landauer (inwoner)

Emanuel Jocamijn Ruth

Hoogstraat 151 c Hoogstraat 151 c Hoogstraat 151 c

Schiedam Schiedam Schiedam

Amsterdam, 16 juli 1881 Amsterdam, 13 juli 1880

Chottel Chottel Chottel

Israel Jacques Joseph

Hoogstraat 53 Hoogstraat 53 Hoogstraat 53

Schiedam Schiedam Schiedam

Amsteram, 21 januari 1888 Leiden, 27 juli 1915 Leiden, 24 augustus 1920

Hijmans Hijmans-Sanders (echtgenote) Hijmans (zoon) Hijmans (zoon)

Michiel Marianna Samuel Davids Herman

Hoogstraat 15 Hoogstraat 15 Hoogstraat 15 Rotterdamsedijk 208 a beneden

Schiedam Schiedam Schiedam Schiedam

Culemborg, 14 april 1876 Ouderkerk aan den Ijssel, 2 oktober 1883 Schiedam, 15 oktober 1906 Schiedam, 29 oktober 1918

Koetser Koetser-Bosman (echtgenote) Koetser-Bosman (zoon)

Max Mathilde Ferdinand

Hoogstraat 28 Hoogstraat 28 Hoogstraat 28

Schiedam Schiedam Schiedam

Amsterdam, 11 mei 1904 Rotterdam, 3 april 1905 Amsterdam, 4 mei 1933

Voor meer informatie kunt u contact opnemen via e-mail [email protected] of bellen 010-4264356. Volg ons op: www.facebook.com/pages/Stichting-Stolpersteine-Schiedam/487322261353886

Limmoed

21 tot vro janua eg ri kor boek tin g

Amsterdam

23 februari • • • • • •

2014

voor iedereen met een Joodse achtergrond de volgende stap op je Joodse weg een bruisende dag vol leren, ontmoeten en doen muziek, debat, shoppen op de sjoek en kosjer eten elk uur kiezen uit meer dan tien sessies ook voor kinderen - met een eigen programma

Het Sieraad Postjesweg 1

schrijf je nu in www.limmoed.nl

een prachtig programma | maak het mee 3 0 | C 16

DEZE__NIW_2014-16_advertenties_DEF_CS4.indd 2

08-01-14 11:01

Kosjere Hamvraag | Column Tamarah Benima

Zonder ophef Die grappen vond ik getuigen van een als tolerantie verpakte intolerantie

JIGAL KRANT

De kosjere hamvraagOssenworst (2)

W

aar komt toch dat minderwaardigheidscomplex vandaan als het gaat om de Nederlandse keuken? Wat is er dit jaargetijde nou lekkerder dan boerenkool met worst of een dampend bord snert? Toegegeven, wij zijn geen uitvinders van wereldwijd gevierde gerechten, zoals de Italianen of de Fransen. Maar laat je niet aanpraten dat we hier niet kunnen koken. Wist je dat er vrijwel geen land is met zoveel Michelinsterren per hoofd van de bevolking als het onze? Tuurlijk, de Fransen doen het beter, maar wat wil je, die delen zelf die sterren uit. Zo gaat het ook met de jaarlijkse oliebollentest. Volgens het Rotterdamse AD komt de allerbeste oliebol uit 010. Alsmede de nummers 2 en 3. Pas op nummer 86 van de AD Oliebollentest vinden we de eerste kraam uit 020. Ach je moet wat, als je het op alle andere fronten aflegt tegen de hoofdstad. Het frustrerende voor onze Rotterdamse vrienden is dat Amsterdammers hun schouders ophalen over die zelfverklaarde oliebollensuprematie. Wanneer komt Feyenoord weer langs? Terug naar de Michelinsterren. In Nederlandse restaurants wordt beter gekookt dan in de beroemde mediterrane keukens van de Italianen, Spanjaarden of Grieken. Maar ook Duitsland, Engeland en het zo hippe Denemarken scoren minder sterren per hoofd van de bevolking. Een veel gehoorde kritiek op de Hollandse pot is dat hij zo onverfijnd en boers is. Maar dat is de wereldberoemde keuken van Toscane ook! Ik denk dat het grootste verschil zit in het charisma van onze gerechten. Best vreemd eigenlijk, want we zijn een volkje van marketeers. Maar onze culinaire creaties zetten we niet bepaald op een voetstuk. Ons steenkolentaaltje helpt ook niet mee, want zeg nou zelf, ‘polenta di nonna’ klinkt toch een stuk smakelijker dan ‘grootmoeders griesmeelpap’. Denk eens aan al die oer-Hollandse producten! Hagelslag, Hoewel ossenworst vanillevla, beschuit, Fries roggebrood, drop, speculaas, maeen Joodse tjesharing, jenever, pindakaas, stroopwafels, krentenbrood, specialiteit is, gaan frikandel, bitterballen, Amsterdamse uitjes, Haagse hopjes en welja, de Rotterdamse oliebol. Stuk voor stuk wereldbealle Amsterdamse roemd in de twaalf provinciën, maar daarbuiten volstrekt slagers er prat op obscuur. Onze nationale Joodse gerechten zijn eenzelfde lot beschoren. Vijftien jaar lang reisde Claudia Roden de wereld rond om zo veel mogelijk recepten te verzamelen voor haar gezaghebbende De Joodse keuken. Maar in haar standaardwerk zoek je vergeefs naar kugel met peren, orgeadebolus, broodje halfom en ossenworst. Sterker, toen ik Claudia een tijdje geleden ossenworst liet proeven, had ze geen idee wat het was. Ze dacht dat het nog gebakken moest worden. Hoewel ossenworst een Joodse specialiteit is, gaan alle Amsterdamse slagers er prat op. Met het team van worstenfabrikant Brandt & Levie testte ik een aantal ossenworsten. Een welkome afwisseling voor de worstenmakers die gespecialiseerd zijn in overheerlijke varkensworstjes (ik heb natuurlijk geen idee, maar ze lijken me fantastisch). De rooksmaak van de kosjere ossenworst van Marcus gooide hoge ogen, maar de rullige, natte structuur stond een overwinning in de weg. De fijnproevers van Brandt & Levie vonden het vlees te vet, met te veel harde witte stukjes die tussen je tanden blijven zitten. Eindcijfer: een 7. Winnaar werd Slagerij Van Dam (8+), gevolgd door Hergo (7+). Afgetekende verliezers waren de Hema (4) en Slagerij De Leeuw (3-). Dat kon je de Hema nauwelijks kwalijk nemen, met een kiloprijs van 10 euro, maar de worst van De Leeuw was verreweg de duurste: 27,50 euro de kilo. Dát was misschien wel de grootste onthulling van de test. Kosjer vlees is helemaal niet duurder dan ander ambachtelijk vlees! Want met een kiloprijs van 19,95 euro was de ossenworst van Marcus ook goedkoper dan Van Dam (€22) en Hergo (€20,15).

9 SJEWAT 5774

NIW7416_Hamvraag.indd 1

W

il je weten wat de politieke norm van de Nederlandse natie is en hoe die daarover nadenkt? Kijk naar de oudejaarsconferences. Te ver van de politieke consensus kan een cabaretier op die avond niet afwijken, want dan is het niet leuk meer. Maar hij moet wel kritisch lijken, want het publiek komt voor een goedaardige geseling. Theo Maassen nam dit jaar de honneurs waar. Wat is de politieke norm in Nederland? ‘Syrië’ is erg, maar veel compassie hebben we er niet voor. En voor de overige politieke conflicten: we weten niet meer wat we er echt van moeten vinden. Met één uitzondering: Israël. We (Nederland) zijn tegen de nederzettingen en tegen Israëls beleid tegenover Gaza. Tot zover geen nieuws. Maar er was meer in de door recensenten goed ontvangen conference. Maassen besprak zijn eigen uiterlijk en dat van Karin Bloemen, Dolf Janssen en Eva Jinek. Zijn collega-cabaretier Janssen ziet er volgens Maassen ‘altijd uit als een Aidspatiënt in een concentratiekamp die in hongerstaking is’. Waar hij na een korte pauze aan toevoegde: ‘tijdens de ramadan’. Het publiek kon er smakelijk om lachen. Maassen ging verder: „Een hoop mannen vinden Eva Jinek een mooie vrouw. Als zo’n Bram Moszkowitz er met zijn erecte penis in heeft gezeten, dan gaat er bij mij toch altijd meteen een groot kruis doorheen. Een hakenkruis, om precies te zijn.” Het publiek lachte, maar schrok ook. Niet voor lang. „Dat is wat ik Adolf Hitler misschien nog wel het meest verwijt: dat hij dat antisemitisme toch een beetje in een kwaad daglicht heeft gesteld.” Waarop Maassen dit item afsloot met een idee voor een cartoon over Hitler. Hij laat hem zeggen: ‘Volkerenmoord? Volkerenmoord? Welnee, ik zei: Volkorenbrood!’ Erop aangesproken zal Maassen ongetwijfeld zeggen hij over alles en iedereen harde grappen maakt. Inderdaad. Over Mohammed, jihadisten, homo’s, homohaters, Poetin, Rutte enzovoorts. Ook die grappen vond ik vaak getuigen van een als tolerantie verpakte intolerantie. Ik vind Maassens humor vaak niks, maar kan me ook niet voorstellen dat homo’s of moslims Maassens grappen wel appreciëren. Te veel gif. Maar de boven geciteerde grappen slaan echt alles. Dit is Nederland 2014: het heeft allemaal zonder ophef kunnen passeren.

C 16 | 31

08-01-14 16:06

Familieberichten s”xc Hoera! Tehilla, Noam, Nili en Dvir hebben een zusje!

Ma’ayan Revital Geboren op 15 december 2013/12 Tewet 5774 te Jeruzalem Dochter van Alain en Rachel Bobbe, Beit El Kleindochter van Herman en Froukje Bobbe Jacov en Jenit Garzon Jeruzalem

Na een langdurig ziekbed is overleden mijn lieve echtgenote en onze lieve moeder, grootmoeder en schoonmoeder

Sophie Selma Dahan – Hertog Fieke Heerlen 21-11-1936 7 Kislev 5697

Amsterdam 22-12-2013 19 Tewet 5774

Amsterdam Charles Dahan Albert Dahan Danielle Stibbe Jack Betty Dahan Hephzibah Maurice Dahan Diana Conijn Raph, Isa en Viv De mietswa heeft plaatsgevonden op zondag 22 december 2013 op de Portugese begraafplaats te Ouderkerk aan de Amstel Correspondentieadres: De Lairessestraat 63, 1071 NT Amsterdam

ULRICH LEONARD DENNEBOOM 6 juni 1933

30 december 2013

12 Sivan 5693

28 Tevet 5774

weduwnaar van Lotje Denneboom - Hartogs, vader en grootvader David en Robine, Wolf Felice en Gerard, Djai en Lila

Verdrietig maar vooral dankbaar voor alle liefdevolle jaren, hebben wij afscheid moeten nemen van onze lieve echtgenoot, vader, schoonvader en opa.

HANS ZILVERSMIT Neuss, 5 april 1929 24 Adar II 5689

Amsterdam, 5 januari 2014 4 Sjewat 5774

Marion Zilversmit-Löwenstein Esther Judith en Rogier, Mickey, Leah David en Margje De lewaja heeft inmiddels plaatsgevonden op de Liberaal Joodse Begraafplaats Gan Hasjalom, Amstelveen.

Correspondentieadres: Boterbloem 2 1191 TN Ouderkerk aan de Amstel De uitvaart heeft inmiddels in besloten kring plaatsgevonden.

Het is onze droeve plicht u kennis te geven van het overlijden van

Mevrouw LOUISE COHEN-VAN WITSEN Trouw lid van onze Loge Hilleel

Wij betuigen kinderen en verdere familie ons medeleven en de kracht om dit zware verlies te dragen. Haar aandenken zij tot zegen. B’nai B’rith Loge Hilleel Franklin Weisz, voorzitter Abraham Rosenberg, secretaris

3 2 | C 16

DEZE__NIW_2014-16_advertenties_DEF_CS4.indd 3

08-01-14 11:01

Familieberichten

Familieberichten Diep bedroefd. Wij ontberen een groot mentsch, denker, leraar, inspirator

‫בס״ד‬

EYLON REUVEN SHLOMI ‫ז״ל‬

weduwnaar van Naomi Esther Shlomi-Noot ‫ז״ל‬ In bescheidenheid een ‘ambassadeur’ voor Israel en het Joodse volk op koude grond Dochter Tuvit Heleni Shlomi Neven Yael Covo en Boaz Frenkel en familie Zwagers Moshe (Mau) Ben Tzwi en Baruch (Barend) Noot en familie Correspondentieadres: (tijdelijk!) K. Atatürkstraat 114, 3573 PC Utrecht Bruria 5b apt. 1, Jeruzalem 93184, ISRAEL

Na een kortstondige ziekte is nog onverwacht van ons heengegaan onze lieve

Johnny Henry de Rooij 28 februari 1938 27 Adar I 5698

Patrick A. Lange k”z 20 mei 1977 - 9 januari 1994 Alweer twintig jaar geleden. Onze goede vriend is nog altijd in onze gedachten. De onuitwisbare herinneringen staan ons nog altijd bij. We zijn dankbaar dat we hem als onze vriend mochten beschouwen. John, Marcelle, Marc en Michael, we denken aan jullie op deze moeilijke dag. Sander, Ruben, Micha, Emiel, Jaron, Batsheva, Ritchie, Danny H, Danny J, Irving, Chanan, Julie en Arnan

21 december 2013 18 Tewet 5774

Harry en Alexander de Jong Julie van Horn Nelly van Geel Ineke van de Draai

Langs deze weg willen wij iedereen bedanken voor de steun en grote belangstelling na het overlijden van mijn lieve vrouw en onze onvergetelijke moeder, oma en overgrootmoeder

BETTY SOESAN-CAUN Het geeft ons de kracht om in haar geest verder te gaan. Amstelveen, Jaap Soesan en familie

Nu de matsewa op het graf van

LYDIA HESTHER KROONENBERG-BLOK Z.L. is geplaatst, zal de onthulling van deze steen geschieden op 26 januari a.s. Belangstellenden worden gaarne om 15.30u verwacht op de Portugees-Israëlietische begraafplaats te Ouderkerk a/d Amstel. Uw aanwezigheid zal een grote steun voor ons zijn. Namens de familie, C. Kroonenberg

4 0 | C 42

DEZE__NIW_2014-16_advertenties_DEF_CS4.indd 4 511287.indd 40

C 16 | 33

08-01-14 11:01 21-8-2013 11:14:45

Sjoeltijden VRIJDAG 10•09

SJABBAT 11•10

VRIJDAG 17•16

SJABBAT 18•17

Begin sjabbat 16.30

BESJALACH Einde sjabbat 17.38

Begin sjabbat 16.40

JITRO Einde sjabbat 17.49

Joodse Gemeente Amsterdam V.d. Boechorststr. 26 - Amstelveen sjachariet mincha ma’ariw - Buitenveldert sjachariet mincha ma’ariw

-

-

-

-

09.00

09.00 16.30 17.38 09.00 16.00 17.38

09.00

09.00 16.30 17.49 09.00 16.00 17.49

- Lekstraat

08.45

08.45

07.25 16.30 -

08.45 16.00 17.38 09.00 16.00 17.38 09.00 09.00 16.23 17.38 09.00 16.23 17.38 09.00 16.23 17.38 09.00 17.38 09.30

07.25 16.40 -

08.45 16.00 17.49 09.00 16.00 17.49 09.00 16.34 17.49 09.00 16.34 17.49 09.00 16.34 17.49 09.00 17.49 09.30

LJG Amsterdam Zuidelijke Wandelweg 41 AMOS Amsterdam

20.00

10.00

18.30 Oneg

10.00

17.30

09.15

17.30

09.15

CIZ-sjoel Amstelveen Beit Ha’Chidush 020 6241523 www.beithachidush.nl NIG Leiden Joodse Gemeente Haarlem Beth Shoshanna Deventer www.bethshoshanna.nl NIG Den Haag Scheveningen LJG Beth Jehoeda Den Haag Joodse Gemeente Rotterdam LJG Rotterdam NIG Utrecht LJG Utrecht [email protected] NIG Bussum Joodse Gemeente Almere LJG Flevoland 06 49800815 Masorti Almere NIHS Arnhem NIG Amersfoort LJG Gelderland NIG Nijmegen NIG Zwolle Zuidoost ([email protected]) NIG Leeuwarden LJG Heerenveen 0517-390240 LJG Or Chadasj Twente NIG Twente Prinsestr. 18, Enschede PJG Noord-Nederland Beth Hatsafon 0513631160 LJG Brabant NIHS Limburg Joodse Gemeente Zeeland OJG Klal Israël te Delft NIG Groningen

09.00/16.30 -

09.00 -

09.00/16.40 -

09.00 10.30

-

09.00 09.00 -

-

09.00 -

16.30 16.30 18.30 16.30 (afspr.) 19.00

09.00, 16.23 09.30 09.30 09.00 09.30 09.30 09.00 09.30 09.00 15 jan. 19.30 -

16.40 16.40 18.30 16.40 (afspr.) 20.00 -

09.00, 16.34 09.30 09.30 09.00 09.30 09.30 09.30 09.00 09.00 10.00 09.30 09.00 -

16.30 -

10.00 09.00

16.40 -

10.15 10.00 09.00

OVERZICHT SJOELTIJDEN JANUARI•SJEWAT

sjachariet mincha ma’ariw - Rav Aron Schuster sjachariet J. Obrechtplein mincha www.RAS-Club.nl ma’ariw Sjoel West, [email protected] Portugees-Israeliëtische Gemeente - Amsterdam Mr. Visserplein 3 Portugees-Israeliëtische Gemeente - Amstelveen Texelstraat Beth Shalom Kastelenstraat 80 Amsterdam Kehillas Ja’akov Gerard Doustraat 238

3 4 | C 16

NIW7416_Sidra.indd 1

16.30 09.00 16.30

16.30 09.00 16.30 09.00 16.30 09.00 16.30 16.30

16.40 09.00 16.40

16.40 09.00 16.40 09.00 16.40 09.00 16.40 16.40

Kleine sjoel, grote ve Als je naar haar lacht en je gezicht bevalt haar dan krijg je een stralende glimlach retour Bloeme Evers-Emden

E

nkele maanden geleden hebben ‘wij’ een kind gekregen. Een vrouw en een man vonden elkaar in Sjoel West en een schattig dochtertje was het resultaat. Na overleg met de ouders besloten we hen als geschenk van de sjoel een lunch aan te bieden. De sjoelcommissie toog aan het werk en, niet heel bijzonder, de taken die samenhangen met het organiseren én uitvoeren van een dergelijke opdracht kwamen op twee vrouwen van de commissie neer. Mij was opgedragen een smakelijke eiersalade te maken voor 25 personen. En zo stond ik die vrijdag vóór de lunch aan het hoofd van 25 eieren die een aantal bewerkingen moesten ondergaan alvorens het een salade is. Koken, 25 keer pellen, kleinsnijden, kneuzen, mengen met wat je dénkt dat een smakelijke salade zal opleveren, proeven, nog een beetje dit en een weinig dat erbij. Helaas kan er niets meer áf als je dat nodig lijkt. Het duurde lang tot ik veronderstelde dat onze sjoelbezoekers dit mengsel smakelijk zouden vinden. Waarom valt die sjabbat toch zo vroeg? Laatst heb ik een verzoek ingediend of mijn 24 uur per etmaal niet 36 uur mogen worden; néé, afgewezen. Zo ging het ook met mijn verzoek de winterse sjabbat een uurtje later te laten ingaan. Gelukkig kwamen de bakjes met eiersalade toch nog op de door de Wijzen vastgestelde ingang van sjabbat in de koelkast.

10 JANUARI 2014

08-01-14 15:07

Dayan R. Evers Sidra van de week

Mosjé, de ware leider G’d wilde Mosjé als leider omdat hij bereid was om alles te vergeven

grote verbondenheid

n je alt ijg nde our

De sjabbat-ochtenddienst begon zoals gewoonlijk met de verblijdende stem van onze chazan/baäl koree en ‘lantaarnaansteker’ (spottend voor een chazan die alle taken moet uitvoeren wegens gebrek aan geschoolde medewerkers). Halverwege de dienst kwamen moeder en dochter binnen, dochter heeft in het anderhalve uur dat de dienst nog duurde, begrepen dat ze de dienst niet moest onderbreken anders dan met een enkel kreetje. Als je naar haar lacht en je gezicht bevalt haar dan krijg je een stralende glimlach retour. Na afloop werden de tafels bijeengezet voor eerst de kidoesj en daarna de lunch, bij welke gelegenheid warme woorden werden gesproken. Tot onze verrassing hadden de ouders ook een geschenk voor de sjoel bedacht en wel een zeer nuttige: drie boeken met de fonetische sjioer, voor hen die het Hebreeuws (nog) niet zo machtig zijn. Ik keek de grote tafel rond en bedacht hoe waar de woorden van het liedje zijn (in vertaling): ‘hoe goed en aangenaam is het als broeders samen zitten’. (Het zal u van deze scribente niet verbazen als ik het Hebreeuws voor ‘broeders’ verander in ‘zusters’). Broeders en zusters niet in fysieke maar in spirituele zin; in deze kleine sjoel komt men bij elkaar om het levende jodendom op sjabbat vorm te geven in het besef dat elke man bijdraagt aan het vereiste ‘tienmanschap’, nodig voor een volledige sjoeldienst. Wanneer zullen vrouwen ook gaan meetellen? Een van de naar Israël vertrokken voorzangers heeft ooit ingevoerd een sjabbatliedje te zingen als we aan de kidoesj zitten en dat klinkt elke keer in sjoel, gekozen door iemand die dit voorrecht op de een of andere manier ‘verdiend’ heeft. Nu dus de ouders. Am Jisraël chai! Het Joodse volk lééft.

9 SJEWAT 5774

NIW7416_Sidra.indd 2

klaagt over het Joodse lot bij G’d, hoewel hij verworpen werd door zijn broers. G’d wilde Mosjé als leider omdat hij bereid was om alles te vergeven. Mosjé was geen politicus. Hij kon niet eens goed spreken en hij wist precies hoe ondankbaar het volk kon zijn en hoe moeizaam men zijn autoriteit zou aanvaarden. Een echte Joodse leider is iemand die met iedereen kan omosjé bevrijdde het Joodse volk. Hij gaan en allen bij de gemeenschap weet te was de grootste profeet uit de ge- betrekken, zelfs wanneer zij de leider alleen maar kunnen vervloeken. Dát was Mosjé’s schiedenis, wiens boodschap van kracht. het ethische monotheïsme tot op de dag Mosjé mocht de Nijl niet slaan. Het was van vandaag nog bruisend en inspirerend Aharon, die de Nijl moest veranderen in is. Maar toch was Mosjé vooral de man van bloed en ook de kikvorsen eruit naar boven de broederlijke liefde voor zijn mede-Joden. moest brengen. De rivier had Mosjé immers Hij kwam voor ze op, was onvoorstelbaar beschermd toen hij er in het rieten mandje vergevingsgezind en werd gesierd door een ongekende dankbaarheid. Mosjé paarde een in werd gezet door zijn moeder. Iemand met grote intellectuele begaafdheid aan een die- de eigenschap van werkelijke dankbaarheid pe medemenselijke betrokkenheid. Dat was kan dit begrijpen. Mosjé was zó gevoelig voor het feit dat hij ooit door de rivier bede ware leider… Toen hij werd geconfronteerd met een schermd werd, dat hij het water niets kon Egyptenaar die een Hebreeuwse slaaf bijna aandoen. doodsloeg, doodde hij de Egyptenaar. Hij Vergevingsgezindheid en dankbaarheid riskeerde zijn loopbaan en leven om een zijn altijd leidende Joodse idealen geweest. broeder te redden. Toch was het Joodse volk Het lukte Mosjé deze eigenschap over te Mosjé niet dankbaar voor zijn heldendaad. dragen op zijn discipelen. Want ook de acDe volgende dag kwam Mosjé twee Heceptatie van het Opperwezen als G’d over breeuwse slaven tegen die met elkaar voch- Israël was gebaseerd op dankbaarheid. De Midrasjverzameling Mechilta (Jitro 5:2) ten. Hij wilde ze scheiden, maar zij waren cynisch en arrogant: ‘Wie heeft jou tot rech- vergelijkt het met een koning die een land binnenkwam en teter over ons benoemd? Wil je ons doden zoals gen de inwoners zei: je de Egyptenaar ge‘Ik wil jullie koning zijn.’ De burgers dood hebt?’ (2:14). Sjemot/Exodus antwoordden hem: Mosjé realiseert zich 13:17-17:16 ‘Je hebt nog niets dat hij moet vluchten. voor ons gedaan.’ Het paleis van Farao De koning bouwde een muur rond de stad, is voor hem inmiddels gesloten. Bij zijn eigroef bronnen en voerde oorlogen. Toen zei gen volk zal hij geen onderdak vinden en hij hij weer: ‘Ik wil jullie koning zijn.’ Daarmee verdwijnt de woestijn in. Bij het brandenkonden de burgers toen instemmen. de doornbosje weigert Mosjé zes dagen Hetzelfde geldt in onze relatie tot G’d. Hij lang om leider te worden van het Joodse bevrijdde ons uit Egypte, splitste de Rode volk. Mosjé voelt zich bezwaard omdat hij Zee, bracht manna, sloeg een bron, stuurstottert. Uit grote liefde voor het Joodse volk wil hij dat alleen de beste kandidaat de ons kwartels en voerde oorlog tegen G’ds woordvoerder wordt. Mosjé en Aharon Amalek. Toen zei G’d tegen ons: ‘Ik wil jullie – als zijn woordvoerder – gaan naar Farao koning worden’, waarna het Joodse volk dit om deze te bewegen tot vrijlating van de maar al te gaarne aanvaardde. DankbaarJoden. Maar in plaats daarvan draait Farao heid is de basis van al onze gevoelens tegende duimschroeven nog strakker aan. Mosjé over G’d!

M

Parsja Besjalach

C 16 | 35

08-01-14 15:07

Mensch

‘Ik had toen nog geen idee wat het jodendom zou voorstellen’

DOOR: RONIT PALACHE

Michael de Levie, 29, Amstelveen

FOTO: AVI GOODALL

E

36 | C 16

NIW7416_Mensch.indd 1

igenlijk kwam ik pas voor het eerst in aanraking met het jodendom op mijn achttiende. Ik miste de Joodse identiteit, die ik van huis uit in Waddinxveen nauwelijks had meegekregen. Hoewel mijn beide ouders halachisch Joods zijn en het Joodse karakter van de opvoeding aan mijn vader was toebedeeld, kende ik geen tradities, vierden wij geen feestdagen en aten we niet kosjer. Door de Joodse studentenvereniging Ijar rolde ik een beetje in het Amsterdams-Joodse leventje, wat nog best onwennig aanvoelde als buitenstaander. Ik werd al snel gevraagd om bij de beveiliging te komen en daar bleek waar ik mijn hele leven al van bewust ben: sport verbroedert. Ik kreeg veel contacten binnen het Joodse wereldje en het werd allemaal opeens erg gezellig. Ik had toen nog geen idee wat het jodendom zou voorstellen. Mijn godsbesef is sinds die tijd niet zozeer veranderd als wel het gevoel ergens bij te horen. Ik geloof wel in een god, maar niet per se in een Joodse. Ik vind het wél erg belangrijk de Joodse bloedlijn voort te zetten. Dat is een van de redenen dat ik met een Joodse vrouw getrouwd ben. Bovendien, de positie van zogeheten vader-Joden is weinig benijdenswaardig. Ze gaan vaak op zoek naar hun jodendom en stuiten dan op een blokkade. Dat zou ik mijn kinderen niet willen aandoen. Het is uiteindelijk gewoon makkelijker als je halachisch Joods bent. Ik ben me er bewust van dat het een ingewikkelde systeem is, maar toch denk ik dat het belangrijk is dat het bestaat. Mijn Israëlische vrouw, die ik ontmoette tijdens mijn Birthright-reis, denkt er net zo over, maar is wat strenger in de leer dan ik. Ze zou graag willen

dat ik een keppel draag, maar dat past niet bij me. Door haar ben ik me wel aan meer regels gaan houden. We eten kosjer, houden sjabbat en vieren de feestdagen. We houden ons dus aan de regels maar kunnen naast al de strenge voorschriften ook nog onze eigen gang gaan. Door de oelpan die ik gedurende zes weken in Israël volgde en wat lessen bij een rabbijn, maar vooral door zelfstudie kan ik bijvoorbeeld de kidoesj goed zeggen, maar de sjoeldiensten vallen me nog zwaar. Ik weet niet echt wat ik zeg, wat ervoor zorgt dat het moeilijk is er iets bij te voelen. Daarom gaan we ook niet vaak. Maar dat geeft niet, ik doe het op mijn manier. Omdat mijn ouders me zeer vrij hebben opgevoed heeft mijn jodendom nooit voor problemen gezorgd. Mijn moeder vroeg me weleens wat me zo aantrekt en van mijn vader weet ik bijna zeker, al is het nooit zo uitgesproken, dat hij het fijn vindt dat ik deze kant ben opgegaan. Ik denk toch dat hij er bijvoorbeeld meer moeite mee zou hebben gehad als ik een niet-Joodse partner had gekozen. Mijn vrouw gedijt goed hier in Nederland, spreekt de taal en werkt voor de NIHS, ze vindt het prettig om in een Joodse omgeving te werken. Inmiddels weet ik wat het jodendom is. Voor mij zijn het sociale en het bij elkaar zijn het mooiste. Sjabbat is daar een goed voorbeeld van; het is meer dan alleen een religieus rustpunt in de week, maar ook een daadwerkelijke onderbreking van de werkzaamheden. En natuurlijk al die andere eeuwenoude tradities. Mijn vrouw zegt altijd dat Joden wereldwijd al zoveel hebben meegemaakt en altijd weer overleefden. Dat is inderdaad wel een heel sterk gegeven. < 10 JANUARI 2014

08-01-14 15:21

Brieven

COLOFON

Zonen van Noach

Opgericht 4 augustus 1865 is het NIW het oudste nieuws- en opinieblad in Nederland. Het beoogt onafhankelijk informatie te verschaffen aan en over de Joodse gemeenschap in Nederland. Het NIW is een uitgave van de Stichting Nieuw Israelietisch Weekblad.

H

et bestuur van Ohel Abraham wil hierbij graag reageren op het artikel ‘Zonen van Noach’ in NIW 15. Hasjeem heeft mensen geschapen in Zijn beeld en gelijkenis (Beresjiet 1:26). De kwalificatie ‘vlees noch vis’ lijkt ons voor de benee Noach van Ohel Abraham ongepast, mede gezien het feit dat zij doen wat mensen volgens de Tora moeten doen: het naleven van de zeven opdrachten van Hasjeem. (Wajikra 18:5, Talmoed, Baba Kama 38a, Misjnee Tora, hilchot melachiem, 8:10). Volgens de Talmoed, Sanhedrien 59a, kan een mens die de zeven geboden voor de nakomelingen van Noach bestudeert tot de spirituele hoogte van een hogepriester komen. Maimonides stelt dat benee Noach gerekend kunnen worden tot de ‘vromen onder de volkeren’ en een deel hebben in olam haba (M’T, hilchot melachiem, 8:11). Dat lijkt ons niet ‘vlees noch vis’, maar een spirituele jackpot. Helaas ontstond door deze typering bij de benee Noach van Ohel Abraham het gevoel dat zij volgens de Tora geen waarde hebben, dat zij gioer moeten doen om echt mee te tellen. Maimonides zegt echter dat wij mensen niet horen te dwingen om de Tora en mitswot te accepteren (M’T, hilchot melachiem, 8:10); het naleven van de zeven opdrachten van Hasjeem is voldoende. Wij blijven elk schepsel van Hasjeem, in navolging van onze aartsvader Abraham, ontvangen met een hapje en drankje. Baroeg Hasjeem vinden wij steun voor onze activiteiten bij onder andere rabbijn Cherki, rabbijn Perets en rabbijn Steinsaltz. Meïr Villegas Henríquez, voorzitter Ohel Abraham

OPROEP

BESTUUR Joelek Goldfinger (voorzitter), Uri van Gelder (vice-voorzitter), Ralph Prins (penningmeester), Vivian Weijel, Sidney Bialystock en Yasha Lange. COMMERCIËLE EXPLOITATIE: Stichting NIW, Amsterdam www.niw.nl BEZOEKADRES: Eerste Jan steenstraat 84-aII, 1072 NP Amsterdam

BENEFIETCONCERT T.B.V. YAD ELIE

door: Shura Lipovsky

11 januari in de Haagse Snoge Tijd: 20.00 uur (Glazen Zaal open 19.30, ontvangst met koffie en thee) Adres: Prinsessegracht 26, Den Haag Prijs: € 20 (leden LJG Den Haag € 15) contant a/d zaal aanmelden: [email protected] of: 070-750 4680

Met het boek wordt beoogd om niet alleen de namen op het monument in herinnering te houden, maar vooral om de personen achter de namen een levend gezicht te geven. Het is al laat, maar beter laat dan nooit. Wie heeft informatie? Reacties zijn welkom bij: [email protected]

Nabestaanden Voorburg gezocht

Stage op de redactie

De Historische Vereniging Voorburg bereidt een herinneringsboek voor om de namen van de circa 400 Voorburgse oorlogsgetroffenen, waaronder meer dan 200 Holocaust-slachtoffers, een gezicht te geven. De samenstellers zoeken nabestaanden, vroegere buren en kennissen die iets kunnen vertellen over Joodse en niet-Joodse oorlogsslachtoffers die in Voorburg hebben gewoond of daarvandaan zijn weggevoerd. Wie waren deze slachtoffers, hoe zijn ze in Voorburg terechtgekomen, hoe hebben ze geleefd, wat waren de omstandigheden waaronder ze zijn weggevoerd of zijn overleden? De namen van de slachtoffers staan op het monument voor Vrede en Vrijheid in Voorburg en zijn te lezen via de website van de vereniging www.historischeverenigingvoorburg.nl

De redactie van het NIW is op zoek naar een stagiair(e) voor een periode van minimaal zes weken. Volg je een studie op universitair of HBO-niveau of ben je daar net mee klaar, heb je interesse in de Joodse wereld, een brede algemene ontwikkeling en een gedreven persoonlijkheid? Stuur dan een mail naar [email protected] met je CV en motivatie.

9 SJEWAT 5774

NIW7416_Brieven.indd 1

HOOFDREDACTEUR: Maurice Swirc REDACTIE: Ted de Hoog, Sarah Whitlau, Frank Kromer, Ariëla Legman (corrector), Rika Pais (secretariaat), Lila Ivensky (documentatie), Simcha Goudsmit (redactieassistent), Dana Cohen (stagiair) T (020) 627 62 75 E [email protected] BASISONTWERP: Hyperion creatieve communicatie VORMGEVING: Dick Noordhuizen, Gaby van Ineveld ABONNEMENTEN/ADMINISTRATIE PRIJZEN 1-1-2014 De Groene Amsterdammer, Postbus 353, 1000 AJ Amsterdam. T (020) 524 55 55, E [email protected] Nederland: per jaar € 135,- (factuur), € 133,(automatische incasso) of per half jaar € 69,15 (factuur) of € 67,15 (automatische incasso); of per kwartaal € 35,95 (factuur) of € 33,95 (automatische incasso). België: per jaar € 147,- (factuur) Europa: per jaar € 202,60 (factuur) Rest van de wereld inclusief Israël: per jaar € 328,08 (factuur). Digitaal abonnement: per jaar € 100,20 Studenten-abonnement: per jaar € 67,50 Abonnementsgeld dient bij vooruitbetaling te worden voldaan. Abonnementen kunnen per nummer ingaan en worden automatisch verlengd, tenzij een maand voor het verstrijken van de abonnementsperiode schriftelijk bericht van opzegging is ontvangen. Losse nummers: € 3,05; beperkt verkrijgbaar in de losse verkoop in Nederland. KLACHTEN OVER BEZORGING Samuel Goldfinger, T 06 51 18 17 77, E [email protected] De Groene Amsterdammer, T (020) 524 55 55, E [email protected] DISTRIBUTIE: Van Gelderen, Gilze, T (0161) 45 73 00. Voor lezers met een leeshandicap verschijnt het NIW ook op daisy cd-rom. Inlichtingen: Dedicon, Postbus 24, 5360 AA Grave, T (0486) 486 495, www.dedicon.nl ADVERTENTIEVERKOOP: Samuel Goldfinger, T 06 51 18 17 77, T b.g.g. (020) 5245511 E [email protected] Advertenties kunt u aanleveren tot maandag 12.00 uur in de week van de verschijning. Afwijken van de deadline in overleg. Op verzoek kunnen wij uw advertentie ook opmaken. Advertenties en advertentieteksten bij voorkeur per e-mail aanleveren. Indien wij uw advertentie of familiebericht opmaken ontvangt u vóór plaatsing een proef. Proeven worden alleen per e-mail verstuurd. Kosten, ontstaan door te laat, foutief, c.q. niet geplaatste advertenties, kunnen niet op het NIW worden verhaald. SJOELBERICHTEN: [email protected] DRUK Koninklijke BDU Grafisch Bedrijf bv, Barneveld ISSN 0166-1949

C 16 | 37

08-01-14 19:10

KENNISMAKINGSOCHTEND KLEUTERS OP JOODSE BASISSCHOOL ROSJ PINA AMSTERDAM

Rosj Pina Nieuw Herlaer 18-20 1083 BD Amsterdam 020 - 6427644 www.rosjpina.nl

Bent u geïnteresseerd in joods onderwijs voor uw kind(eren)? Rosj Pina biedt u een kijkje binnen de (kleuter)muren. U bent samen met uw kind uitgenodigd om op vrijdag 31 januari 2014 vrijblijvend kennis te maken met onze school. Het programma start om 9 uur en duurt tot 11:00 uur. Graag aanmelden via [email protected]

Vluchten vanaf

€ 299

vanaf 8 april 2014

Team Rosj Pina

Fly & drive

vanaf €

699 p.p.*

7 overnachtingen in kibboets hotels door heel Israel, inclusief auto & vlucht *minimum 2 personen

woensdag 29 januari om 13.00 uur

voor meer informatie donderdag 6 februari om 19.00 uur

www.issta.nl / [email protected] telefoon 020-5893000 Prof J.H. Bavincklaan 5/4, 1183 AT Amstelveen

Cafe Europa, voor alle joodse 60+’ers! THEMA: JOODS SPANJE

Met: live optreden van zangeres Julia Bronkhorst & heerlijke Spaanse tapas

DONDERDAGMIDDAG 23 januari 2014 van 14.00 – 16.00 uur in de LJG Amsterdam ENTREE IS GRATIS Graag aanmelden bij Mady Cohen, tel 020-6835582, email: [email protected] of bij de LJG: [email protected] of 020-5400120. Iedereen is welkom. LJG Amsterdam, Zuidelijke Wandelweg 41, 1079 RK Amsterdam, 020-5400121.

JOM HASJOA 2014 - 5774 Zondag 27 april om 19.00 uur precies

Hollandsche Schouwburg Plantage Middenlaan 24, Amsterdam voor meer informatie: 06-547 540 00

Ook adverteren in het NIW? Bel Samuel Goldfinger 06-51 18 17 77 3 8 | C 16

DEZE__NIW_2014-16_advertenties_DEF_CS4.indd 5

08-01-14 11:02

WINTERMACHANEE In de laatste week van 2013 gingen 54 kinderen en 22 stafleden mee met het Tikwatenoe Wintermachanee. Er zijn die week vriendschappen voor het leven gesmeed. Er is kennis opgedaan tijdens de sjioeriem van de rabbijnen, in de Space Expo en tijdens hadracha. Van het heerlijke eten, de toetjes en al het meegebrachte snoepgoed werd gesmuld.

Op de foto rechts: Isabella Klinkenberg, Naomi Baumgarten, Sara Polak, Isabelle Polak, Rachelle van Schaik, Chawi Simon en Shirel Schaap.

GAMENIGHT Op 1 januari 2014 organiseerde Maurice Cohen Paraira (voorzitter van de JPIG) een nieuwjaars-gameavond bij hem thuis. De aanwezigen konden kiezen uit een groot scala aan bordspellen, tafelvoetbal en airhockey. Als diner werd er een lekker keuzemenu geserveerd. Op Motsei sjabbat 18 januari organiseert de JPIG voor Toe Bisjwat een Night Skating. Wil jij ook komen, stuur dan een e-mail naar [email protected] Van links naar rechts: Tsion Sarphati, Maurice Cohen Paraira en Pieter Bruins.

OPROEP

9 SJEWAT 5774

NIW7416_FotoRika.indd 1

Stuur uw bijdragen (fotomateriaal van voldoende hoge resolutie, voorzien van bijschrift) naar de redactie van het NIW: [email protected]

SJABBATON Op 28 december werd er in de synagoge van Leeuwarden een sjabbaton georganiseerd door gemeente Leeuwarden en rabbijn Spiero. Uitgenodigd waren de Joodse gemeente uit Groningen en Zwolle. Op de foto van links naar rechts: Paul van Pinxteren, Jossi Elbasz, rabbijn Spiero, Benno Troostwijk en Avraham Schabbing. Linksvoor: Yoel Groenhof en Trees Troostwijk. FOTO: BENNO TROOSTWIJK

C 16 | 39

08-01-14 18:38

DEZE__NIW_2014-16_advertenties_DEF_CS4.indd 6

08-01-14 11:02