Opdracht Het ontwerpen van een tuinstoel voor de Nederlandse markt volgens Circulaire Economie die geschikt is voor het recycleproces van Van Gansewinkel. Waarbij gebruik wordt gemaakt van materiaal van reeds gerecyclede tuinstoelen, namelijk talk gevuld polypropyleen (PP), dat bij Van Gansewinkel uit het recycleproces komt.
Aanpak en methode - Probleem verkenning bij Van Gansewinkel en Tuinmeubelen.nl - Onderzoek naar Circulaire Economie en Cradle to Cradle - Opstellen conceptueelmodel van alle betrokken partijen Ontwerp - Analysefase: Gebruikersonderzoek, Concurrentieanalyse, Doelgroepsanalyse, Businessplan voorstel, Marktsegment bepaling - Ontwerpfase: Ontwerprichting bepaling, Programma van eisen optellen, Concept ontwikkeling, Concept keuze - Detailleringfase: Concept uitwerken, Materiaalgebruik vaststellen, Productie techniek bepalen, Assemblage methode bepalen Materiaal onderzoek Industrieel product ontwerp (IPO) - Degradatie na verschillende malen recyclen van talk gevuld PP en virgin PP testen m.b.v. trekproeven en visueel. - Resultaten testen met talk gevuld PP vergelijken met virgin PP.
Circular Chair
Chemie - Degradatie na verschillende malen recyclen van talk gevuld - PP en virgin PP testen door verandering te meten in smelt en stollingstemperatuur. - Resultaten testen met talk gevuld PP vergelijken met virgin PP. - Scheidingsmethoden testen van PP en talk. - Resultaten Chemie afwegen tegen resultaten van IPO. - Conclusies trekken uit de samengevoegde resultaten.
Team: Vince van der Meer - Industrieel Product Ontwerp Kevin Voorhout - Industrieel Product Ontwerp Klaartje Laane - Industrieel Product Ontwerp Desmond de Goede - Chemie Opdrachtgevers: Hanneke Agterhuis - Van Ganswinkel Tom Heinen en Take Amsing - Tuinmeubelen.nl Onderzoek begeleiding: Eveline Bijleveld - Hogeschool Rotterdam Christophe Minkenberg - Hogeschool Rotterdam Hens Hijnen Ken Webster - CEO of innovation Ellen Macarthur Foundation Louis Jetten - DPI Value Centre Docent begeleiders: Wilco Braam - Hogeschool Rotterdam Mark Smit - Hogeschool Rotterdam Harry Kapsenberg - RDM werkplaats Mario Kolle - RDM werkplaats
Probleemverkenning Van Gansewinkel Overslag Acht in Eindhoven is een van de vele afvalinzamelinglocaties van Van Gansewinkel in Nederland. Ze verwerken het afval van 120.000 bedrijven, particulieren, milieustraten en incidentele overige partijen binnen een straal van 20 kilometer van de overslag. Totaal gaat het om 1.000.000 kilo afval per jaar. De harde kunststoffen worden uit andere stromen gehaald en verzameld. Vervolgens worden de kunststoffen over een lopende band geleid vanwaar ze handmatig worden gesorteerd door 6 werknemers. Per persoon zijn ze verantwoordelijk voor het uitsorteren van twee stromen. De sortering gaat uitsluitend visueel. In totaal komen er 11 verschillende stromen van de lopende band. Al het materiaal wat op de band blijft liggen wordt geshred en door een externe partijen verder verwerkt.
De volgende stromen kunststof worden handmatig door de werknemers van de lopende band gehaald: rest materiaal (2x), PMMA en PC, wit PVC, gekleurd PVC (2x), metalen, HDD buizen, bloempotten, bloemtreetjes, jerrycans en vaten, kratten (deze worden los mee naar buiten genomen) en tuinmeubelen. Van Gansewinkel heeft de volgende problemen met de PP tuinmeubelen die ze verwerken: - Dat met talk gevulde PP minder geld oplevert dan virgin PP. - Dat de verschillende percentages talk in het PP (van 0 tot 30%) ervoor zorgt dat het moeilijk machinaal van andere materialen te scheiden is door de verschil in dichtheden. - Dat het metaal in de tuinstoelen, wat meer geld oplevert, ervoor zorgt dat het kunststof als restproduct wordt verbrand. - De tuinmeubelen hebben verschillende kleuren waardoor na het recyclen de kunststof alleen donker gekleurd kan worden. De ideale tuinstoel voor Van Gansewinkel zou volgens de “kunststofman” bestaan uit één materiaal en kleurloos of wit zijn.
Kenniscreatie Circulaire Economie (CE) CE is een economisch systeem dat is ontwikkeld om de herbruikbaarheid van grondstoffen te maximaliseren en de vernietiging tegen te gaan. Van het huidige lineaire systeem, waarbij grondstoffen worden vernietigd aan het einde van hun levensduur, naar circulaire processen. Het systeem is opgedeeld in twee kringlopen. Een biologische kringloop, waarbij reststoffen terug de natuur in vloeien. En een technische kringloop waarin de product(onderdelen) op een hoogwaardig niveau opnieuw gebruikt kunnen worden. Op deze manier blijft de economische waarde behouden. De Circular Chair Tijdens dit project ligt de focus op de vijf stappen van de technische kringloop. Dit zijn; de gebruiker, het onderhouden, het hergebruik, het renoveren en het recyclen van het product. De biologische kringloop wordt echter niet uitgesloten.
Het Circulair Economie heeft concrete toepasbare theorie. Dit wil niet zeggen dat deze klakkeloos overgenomen kan worden. De grootste uitdaging bij het ontwerpen van een circulair product is het toepassen van de juiste aspecten van Circulaire Economie. De keuze welke onderdelen van Circulaire Economie er bij dit project gebruikt worden komt voort uit verschillende analyses, zoals trends en concurrentie, en opinies van experts zoals Ken Webster (CEO of innovation van de Ellen MacArthur foundation). Voor de tuinstoel is er besloten om, naast het recyclen bij Van Gansewinkel, de levensduur bij de gebruiker te verlengen d.m.v. emotionele waarde te geven aan de stoel. De emotionele waarde wordt toegevoegd door: • het product een verhaal te geven, • het een bijzondere uitgesproken vorm te geven, • het te laten reageren op zijn omgeving, • iedere stoel uniek te maken.
Winkels/ Verkoopkanalen
PP-C-PK
copolymeer, permanent hittebestendig, polypropeen versterkt
Conceptueel model
PP-N
pp naturel, mogelijk transparant
PP-H
pp - homopolymeer
PP-R
pp - randompolymeer, tast water niet aan
Distributie kanalen
PP Glass Filled
pp - glas gevuld tot 40%
PP-SK
pp - polyether versterkt
PP-DWU
pp homopolymeer, permanent hittebestendig, goed bestand tegen chemicalien
12 containers: 1. Rest 2. PMMA/PC 3. Wit PVC 4. Gekleurd PVC Kunststof van elkaar 5. Metalen scheiden in 12 verschillende 6. Bloempot tray containers (met de hand) 7. Bloempot 8. Tuinmeubelen 9. HDPE buizen Geen schadelijke stoffen meer in het water na gebruik 10. Horeca krat 11. Jerry can Gefilterde chemicaliën moeten opnieuw worden gebruikt 12. Rest kunststof
PP-DWU-SK
Verkoop
pp - homopolymeer, permanent hittebestendig, polyestherversterkt
Hoe zijn de omstandigheden in China?
PP-S
Hoe zijn de omstandigheden in Polen?
pp - laag ontvlambaar
PP-AS
Azie of europa? afwegen produceer kosten t.o.v. transport kosten+ levertijden
pp - antistatisch
PP-MMT
pp - (montmorillonite) schuim gevuld
PP-EL
Warmte terug winnnen/hergebruiken
Locatie
Hoeveel procent gerecycled materiaal word er nu gebruikt?
Methode
% Recycled / Virgin
Gebruikers onderzoek
Spuitgieten
Kunnen we ze makkelijk update zodat ze beter verkocht kunnen worden op de 2e hands markt?
Productie Proces
Spuitgiet machine
pp - talk gevuld tot 40%
Additieven
Hoe heeft de vorm invloed op spuitgieten maar ook kwaliteit van de kunststof?
Energie verbruik Granulator
Zoveel mogelijk processen per locatie uitvoeren
pp - elektrisch geleidend
Groene stroom gebruiiken
Hergebruiken
Water verbruik
Hoe is de regelgeving in het betreffende land? Zijn er duurzame goedkoper dan europa fabriek?
PP - CNF
Zo min mogelijk gebruiken
Doelgroep
Gebruiker
door warmte bijv. her te gebruiken
Hoe verlengen we de levensduur?
Waarom wordt er geen poeder gebruikt?
Wanneer is een product geschikt voor de 2e hands markt? (hygiene, etc)
Duurzaam proces
PP-EL-S
pp - elektrisch geleidend, vlamvertragend
Vulmateriaal
Hoe kunnen een stoel zo maken dat verschillende onderdelen goed te scheiden zijn voor recycling?
Wat zijn de beweeg redenen om een 2e hands stoel te kopen?
Dat je nog los je goeie onderdelen van een defecte stoel kunt verkopen
PP wit
pp - klinisch voor labaratoria en clean rooms pp - voor orthopedische toepassingen
Zoveel mogelijk dezelfde verbindingen Consument zelf assembleren? (ikea) Wat zijn snelle verbindingstechnieken?
Hoe maken de onderdelen multifunctioneel
Zo min mogelijk handelingen
Deassemblage
Zoveel mogelijk modulaire vormen
Soort PP
Wat zijn snelle verbindingstechnieken? Standaard verbindingstechnieken
Forum
Re-use (2e hands)
Moet tegen schoonmaak middelen kunnen
PP-DW
Losneembare verbindingtechnieken?
Zoveel mogelijk vanaf 1 kant bereikbaar
De stoel moet licht mogelijk zijn
Ergonomie
Zo min mogelijk onderdelen Zo goedkoop mogelijke assemblage
Assemblage Hoe haal je ze eruit zodat je kan up-cyclen zonder het milieu te beschadigen Zou er een goedkopere manier zijn
Zo hoog mogelijke eco effeciëntie
Hoe homogeen is het materiaal?
Toxiciteit
Welke andere materialen komen in de pp stroom bij het recyclen?
Verschillende materialen
Hoe vaak is het binnen komende materiaal al gerecycled?
Kleur
Hoeveel verschil zit er tusen A virgin en D virgin?
Virgin
Gerecycled %
Zo hoog mogelijk percentage gerecycled t.o.v. virgin
Circular Chair
Duurzame uitstraling
Additieven
Wat voor invloed hebben die additieven op PP? Substituten voor talk?
Certificering
Zo min mogelijk bevestigings punten/middelen/techniek Hoe maken we de onderdelen multifunctioneel?
Zo min mogelijk verschillende materialen Homogeen mogelijk materiaal Niet schadelijke materialen Te recyclen materialen
Het materiaal moet weersbestendigzijn. UV, zure regen, verschil in temperatuur tussen -15 / 40 C.
Welke additieven worden gebruikt bij tuinstoelen PP?
Hoeveel % talk + hoeveel invloed heeft dat?
Makkelijk bereikbaar Alle onderdelen moet vervangbaar zijn
Onderdelen moeten los van elkaar te halen zijn
Zou je de kwaliteit drastisch kunnen verbeteren door opnieuw additieven toe te voegen aan gerecycled materiaal
Vulmateriaal
Hoeveel invloed heeft gerecycled materiaal op virgin materiaal?
Marketing
Hoe erg degradeerd PP na spuitgieten in: Sterkte Kleur MFI Smeltpunt
Makkelijk te begrijpen wat er faalt
Design for recycling
Imago Zo min mogelijk gereedschappen voor de-assemblage
Hoe erg degradeerd het materiaal na recyclen?
Kwaliteit
SamenStelling
Zo simpel mogelijke handelingen ook voor anti-techneut Standaard verbindingstechnieken
Refurbish
Eco
Wat voor invloed heeft kleur op de eigenschappen? 1 kleur kunststof -> geen zwart
Zoveel mogelijk dezelfde verbindingen
Design for Repair
Welke andere materialen zitten er in tuinstoel?
Materiaal
Standaard verbindingstechnieken
Product
Het materiaal moet krasvast zijn
Welke additieven heb je nodig voor tuinstoelen? Welke standaard additieven zitten er in PP virgin granules?
Het materiaal moet bestand zijn tegen chemicaliën. Eq schoonmaakmiddellen
Kan talk gemakkelijker/goedkoper worden gescheiden van PP?
Kosten
Welke materiaal eigenschappen worden door talk beinvloed en hoe? Tracking
Hoe kan je verschillende percentages talk gevuld PP anders scheiden dan op dichtheid?
Zo min mogelijk materiaal
Crowd funding Leasen
Contract
Repair Service
Borg
Waar vandaan ?
Zo min mogelijk lucht verpakken
Kopen
Test room
De verpakking moet goed te recyclen zijn Merk of groothandel?
Tutorials
Folie?
Distributie kanalen
Verpakking
Vraagstukken/Deelvragen
Transport
Materiaal Business plan Gebruiker
Winkels/ Verkoopkanalen
Kliko’s excl. wieltjes
Overig kunststof
PP-C-PK
copolymeer, permanent hittebestendig, polypropeen versterkt
Hoe bereiken we de 65+ers?
PP-N
pp naturel, mogelijk transparant
PP-R
Zwarte markt
pp - randompolymeer, tast water niet aan
Distributie kanalen
PP Glass Filled
pp - glas gevuld tot 40%
PP-SK
pp - polyether versterkt
PP-DWU
pp homopolymeer, permanent hittebestendig, goed bestand tegen chemicalien
Vrachtwagen/container/vliegtuig/boot/trein?
Hoeveel passen er per palet?
Product proces
2e hands
Hoe maken we de verpakking herbruikbaar?
Eisen
Product
Webshop
verder schoongemaakt
Direct of via distributie centra?
Stapelbaar/invouwen/bulk?
Gescheiden in 5 kunststof stromen Folie (kleur/kleurloos) Huishoudelijk Hdpe buizen
2e hands shop
pp - homopolymeer
Logistiek
Recyclen
kunststof word gescheiden van andere “ afval” (indien nodig)
PP-H
Graphics?
Lijst gegevens
- Eindhoven en omstreken - Bedrijven / Scholen / Horeca - Huishoudens - Milieustraat (grofvuil)
Winkel
Omhullend of open?
Hoe maken we de verpakking multifunctioneel?
Afzet markt Speciale website
Logistiek
Afmetingen?
Legenda
Wat voor rol kan de consument spelen voor het recyclen? Hoe kunnen we de consument motiveren om te recyclen?
De verpakking moet het product beschermen
Karton?
Recyclen
Bussiness plan
Kunststof van elkaar scheiden in 12 verschillende containers (met de hand)
12 containers: 1. Rest 2. PMMA/PC 3. Wit PVC 4. Gekleurd PVC 5. Metalen 6. Bloempot tray 7. Bloempot 8. Tuinmeubelen 9. HDPE buizen 10. Horeca krat 11. Jerry can 12. Rest kunststof
PP-DWU-SK
pp - homopolymeer, permanent hittebestendig, polyestherversterkt
Verkoop
PP-S
pp - laag ontvlambaar
PP-AS
pp - antistatisch
PP-MMT
pp - (montmorillonite) schuim gevuld
PP-EL
Zo tijds-efficiënt mogelijk Zo groen mogelijk Zo efficiënt mogelijk de stoelen vervoeren
In welke vorm word het verkocht?
PP - CNF
Hoeveel invloed op kosten heeft gewicht?
Waar zitten de kosten in?
pp - elektrisch geleidend pp - talk gevuld tot 40%
Additieven
% Recycled / Virgin
Vulmateriaal
PP-EL-S
pp - elektrisch geleidend, vlamvertragend
Hergranuleren
Is het rendabel om te hergranuleren
PP wit
Worden er extra dingen toegevoegd tijdens het granuleren?
PP-DW
Gaat er kwaliteit verloren door het te hergranuleren?
pp - klinisch voor labaratoria en clean rooms pp - voor orthopedische toepassingen
Materiaal onderzoek Naast het ontwerp wordt er ook een materiaal onderzoek gedaan tijdens dit project. Hierbij wordt de degradatie van het materiaal getest na verschillende cycli spuitgieten en recyclen. Dit wordt gedaan door het materiaal, PP met talk gevuld, van oude tuinstoelen te spuitgieten in trekstaafjes. Deze worden vervolgens geshred en opnieuw spuitgegoten. Deze cyclus wordt 3-4 maal doorlopen. Na iedere cyclus worden verschillende proeven gedaan met de staafjes om de degradatie te testen. Tevens wordt dit traject doorlopen met virgin PP. De resultaten worden vergeleken met die van het met talk gevulde PP. Het onderzoek naar de talk gevulde PP is vernieuwend omdat de materiaaldegradatie van dit specifieke materiaal naar ons weten nog nooit getest is. Met materiaal wordt op de volgende eigenschappen getest: sterkte d.m.v. trekproeven, kleur verandering visueel, kwaliteit van de spuiting visueel.
Chemie Het materiaal wordt tegelijkertijd ook bij de opleiding Chemie getest. Hier wordt gekeken naar de mogelijkheid om het talk van het PP te scheiden. Daarnaast wordt ook de verandering van het materiaal na meerdere malen verhitting tot volledige vloeibaarheid getest. Deze vorm van verhitting is namelijk nodig bij het spuitgieten. Het scheiden van de talk van PP wordt gedaan door het PP op te lossen in verschillende chemische oplosmiddelen, zoals Dichloorbenzeen. Vervolgens wordt de talk eruit gefilterd. Naast Dichloorbezeen zijn er ook minder schadelijke oplosmiddelen getest, zoals Xileen. De verandering bij verhitten tot vloeigrens wordt getest met een DSC meting. Hierbij wordt het materiaal in een pannetje gedaan en samen met een referentie pannetje verhit. Het verschil in energie wordt uitgezet in een grafiek. Door na meerdere metingen de grafieken met elkaar te vergelijken kan de verandering in smelttemperatuur worden vastgesteld.
Product resultaat Modu Chair In de onderstaande afbeelding is de Modu Chair te zien. Zoals de naam al doet vermoeden is deze stoel modulair. Hij bestaat uit drie gekromde platen kunststof en een houten zitting. Het is duidelijk te zien dat de stoel modulair is. Hier is voor gekozen zodat het achterliggende verhaal, namelijk circulariteit, duidelijk naar voren komt. Daarnaast is de materiaal overgang tussen natuurlijk en technisch materiaal, hout en kunststof goed zichtbaar. Doordat het gerecyclede kunststof niet gekleurd wordt zal iedere stoel een andere tint grijsgroen worden. Ook dit laat het verhaal zien en maakt de stoel uniek. Het houten zitvlak communiceert duidelijk waar het zitvlak is. Het onbehandelde accoya hout veranderd in de loop van tijd van kleur waardoor de stoel gaat leven.
Swoosh Wat de Swoosh, die hieronder is afgebeeld, zo bijzonder maakt is de uitgesproken vorm. Hiermee differentieert hij zich van andere tuinstoelen wat hem uniek maakt. De stoel bestaat uit een kunststof gebogen zitting die hangt in een houten frame. Het kunststof heeft strakke, in meerdere richtingen gekromde, vlakken waarmee de vele mogelijkheden van dit technische materiaal aangetoond wordt. Het accoya hout heeft een eenvoudigere vorm met afgeronde hoeken. Met deze vorm wordt het benadrukt dat het een organisch materiaal is. Ook het kunststof van de Swoosh is, net als de Modu Chair, niet gekleurd, waardoor iedere stoel zijn eigen unieke groengrijze kleur heeft. Beide stoelen zijn eenvoudig demontabel en bedoeld voor op het terras, om aan tafel te zitten, boekje te lezen of gewoon te genieten van de tuin of het balkon.
Conclusie Ontwerp Het ontwerp van de Circular Chair zorgt ervoor dat de materiaalcyclus gesloten kan worden. Doordat de materialen eenvoudig van elkaar te scheiden zijn, wordt de waarde vermindering geminimaliseerd. De combinatie van natuurlijke materialen en het technische kunststof zorgt er naast het achterliggende verhaal, een bijzondere vormgeving en uniciteit voor, dat de stoel een emotionele waarde toevoegd voor de gebruiker. Hierdoor wordt de levensduur van de stoel bij de eindgebruiker waarschijnlijk verlengd. Vervolg: Om de stoel in productie te laten gaan en vervolgens op de markt te brengen moeten er nog een aantal punten verbeterd worden, namelijk: de verbindingen, de productietechnieken en de emotionele waarde toevoeging moeten getest worden en het materiaal onderzoek afgerond worden.
Design
Production
Distribution
End of life
Life extension chair
User life
Materiaal onderzoek Aan de hand van de resultaten uit het onderzoek lijkt het erop dat het materiaal maar minimaal degradeert na een cyclus van: spuitgieten, shredden, opnieuw spuitgieten enz. Er zijn een aantal aspecten die invloed hebben gehad op de nauwkeurigheid van het onderzoek. Aspecten als geen invloed op de matrijs temperatuur, vervuiling in het materiaal en luchtbellen. Ondanks deze onzuiverheden was de gemiddelde deviatie van de resultaten laag. De uiteindelijke uitkomst is dat de treksterkte van het materiaal gemiddeld per keer spuitgieten tussen de 1-2% afneemt, waarbij de verwachting is dat de degradatie naar mate meer uitgevoerde cycli steeds meer stagneert. Vervolg: Om een beter zicht te krijgen van de trend van de degradatie, zullen er meer cycli moeten worden uitgevoerd. Met 3 cycli is het voorbarig om te zeggen dat de degradatie daadwerkelijk stagneert.
Advies Om de concepten verder te kunnen ontwikkelen moeten er nog en aantal vervolg stappen gezet worden. Deze stappen worden hieronder puntsgewijs beschreven. Beide Concepten De productietechniek TSG moet getest worden met het materiaal (PP talk gevuld) van Van Gansewinkel. Er is wel meerdere maten gewoon spuitgegoten met het materiaal (zie onderzoek PP degradatie verslag). Er moet getest worden of deze techniek geschikt is voor buiten meubilair en of het werkt met talk gevuld PP van oude tuinstoelen. Voor de massa productie van de concepten moet er nog gekeken worden naar de verspanende houtverwerking technieken. Het is niet duidelijk of dit rendabel en goed mogelijk is. Bij beide concepten moet gekeken worden of het klopt dat de eindgebruiker er een emotionele band mee krijgt. Zo niet, dan dienen de concepten aangepast te worden a.d.h.v. nieuwe inzichten. Concept Modu Chair Het aantal verschillende bouw onderdelen zou uitgebreid kunnen worden zodat er ook bijvoorbeeld bankjes en lounge stoelen gemaakt kunnen worden. Verbinding tussen hout en kunststof moet verder uitgewerkt en getest worden. Op het moment wordt er gebruik gemaakt van een sterke klikverbinding. Het is echter niet duidelijk of het mogelijk is deze met de hand los te krijgen en vast te klikken. Het is noodzakelijk dat het met de hand gedaan kan worden omdat de eindgebruiker zelf zijn of haar stoel in en uit elkaar moet kunnen halen. Het moet tegelijker tijd wel sterk genoeg zijn om er niet bij gebruik uit te klappen. Concept Swoosh De houtverbindingen moeten op sterkte getest worden. Op het moment zijn de verschillende onderdelen d.m.v. een pen gat verbinding aan elkaar bevestigd. Er moet gekeken worden of dit sterk genoeg is en of het noodzakelijk is om lijm bij deze verbindingen te gebruiken. Idealiter zouden de onderdelen
gefixeerd worden met forceren en knellen maar het is niet duidelijk of dit voldoende is. Er moet bij de Swoosh ook gekeken worden of de verbindingen tussen het hout en het kunststof stevig genoeg zijn. Ze moeten met de hand losgetrokken kunnen worden, maar mogen tijdens bijvoorbeeld optillen door de eindgebruiker niet losraken. Algemeen De punten uit het conceptuele model die niet behandeld zijn tijdens dit project dienen nog uitgezocht te worden. Het gaat hierbij om zaken zoals; logistiek, een nieuw businessplan, meer gebruikerstesten en het uitzoeken van de meest milieuvriendelijke productietechnieken. Materiaal onderzoek Om een beter zicht te krijgen van de trend van de degradatie, zullen er meer cycli moeten worden uitgevoerd. Met 3 cycli is het voorbarig om te zeggen dat de degradatie daadwerkelijk stagneert. Naast dat er extra cycli spuitgegoten en geshred moeten worden is het ook belangrijk dat de degradatie door andere omgevingsfactoren wordt getest. Omgevingsfactoren zoals; zonlicht, impact, slijtage, regen en schoonmaakmiddelen. Bronnen: Bakker, C. Hollander, M den. Hinte, M van. Zijlstra, I. (2014) Products that last. ( 1ste druk) Delft: TU Delft. Oskam, I. Cowan, K. Hoiting, L. Souren, P. (2012) Ontwerpen van technische innovaties. (1ste druk) Groningen: Noordhof Uitgevers. Braungart, M. & McDonough, W. (april 2002) Cradle to Cradle: Remaking the way we make things (1ste druk) NewYork: North Point Press. Ellen MacArthur foundation. (2012). Circular Economy. Geraadpleegd op 21 oktober 2014, van http://www.ellenmacarthurfoundation.org/. Van Gansewinkel Groep B.V. (z.d.) Over Van Gansewinkel. Geraadpleegd op 15 oktober 2014, van www.vangansewinkel.nl. MVO Nederland (z.d.) Circulaire Economie. Geraadpleegd op 24 oktober 2014, van http://www.mvonederland.nl/circulaire-economie.
