Chinese karakters: de voornaamste kenmerken en ontwikkelingen Inleiding Een van de meest unieke kenmerken van de Chinese cultuur is de taal en het daaraan gekoppelde karakterschrift. Dit schrift is al duizenden jaren geleden ontwikkeld en gebaseerd op individuele tekens of karakters (ideogrammen) die elk afzonderlijk één of meerdere zaken of begrippen verbeelden. De vorm van het karakter staat los van de uitspraak van dat begrip. Daarom kan iedereen die de betekenis kent het geschrevene lezen onafhankelijk van de uitspraak. Toch kennen ook alle talen die door Latijnse letters worden weergegeven ook, zij het in zeer beperkte mate, het gebruik van ideogrammen. Zo worden getallen in de meeste talen verschillend uitgesproken. Wanneer men echter de zogenaamde Arabische cijfers (0, 1, 2, 3, ..) in de tekst gebruikt, kunnen de gevormde getallen door vrijwel iedereen begrepen worden, hoe verschillend ze ook worden uitgesproken. In het Chinees is deze handigheid niet beperkt tot tien cijfers, maar is het tot in de uiterste consequentie doorgevoerd.
Ideogrammen In tegenstelling tot de meeste talen in de wereld, die worden weergegeven door middel van een fonetisch schrift, waarin de uitspraak wordt neergeschreven, maakt het Chinees gebruik van een karakterschrift. In theorie heeft de Chinese taal dus een zeer groot aantal verschillende karakters nodig, om de hele belevingswereld te kunnen beschrijven. Toch is het niet nodig om alle ontelbare begrippen in de taal een eigen schriftteken te geven. Er bestaan immers ook vele begrippen die een samenstelling zijn van twee of meer andere begrippen. Van dit soort combinaties wordt in het Chinese schrift veel gebruik gemaakt. Desondanks heeft het Chinees tienduizenden verschillende karakters ter beschikking. Het leren kennen van zelfs een minimale vocabulair vergt een behoorlijke inspanning. Om toegang te krijgen tot de literatuur, zeker als daar ook oude klassieke werken bij zitten, is eerst enige studie nodig van de karakters zelf en de systematiek waarmee ze zijn ingedeeld. Er zijn verschillende manieren om de karakters in te delen en zo ordening aan te brengen in de veelheid en bijvoorbeeld een weg te vinden in de woordenboeken. Overigens is het aantal streepjes waarmee een karakter wordt geschreven vaak het handigste kenmerk, waarvan dankbaar gebruik wordt gemaakt in woordenboeken.
Een groot voordeel van het gebruik van karakters is, dat hoewel de gesproken taal zich in de loop van de vele eeuwen Chinese geschiedenis steeds is veranderd, de karakters en hun betekenis veel minder veranderingen hebben ondergaan. Jammer genoeg is het te simpel om te zeggen dat elke moderne Chinees daarom ook al de oude geschriften zou kunnen lezen. Het zogenaamde klassieke Chinees vereist een buitengewoon grote kennis van de literatuur, omdat het ver af staat van de gesproken taal. Om het iets ingewikkelder te maken zijn er ook nog eens een aantal verschillende schriftvormen, die naast elkaar bestaan. Hieronder vallen ook de verschillende vormen van het handgeschreven Chinees (schoonschrift: kalligrafie). Hierop zal kort worden ingegaan. We sluiten deze pagina af met een historisch overzicht van de belangrijkste ontwikkelingen in het schrift en de kalligrafie.
Indeling Van oudsher deelt men de tienduizenden karakters in zes groepen in: (Zuivere) Pictogrammen Indirecte symbolen Associatieve verbindingen Wederkerig interpreterende symbolen Fonetische omzettingen Determinatief-fonetische tekens. In onderstaand overzicht zijn een korte uitleg en enkele voorbeelden weergegeven bij deze zes verschillende groepen karakters. Zuiver pictogram (xiangxing) De zuivere pictogrammen bestaan uit een relatief klein aantal schrifttekens die rechtstreeks afgeleid zijn van een gestileerd beeld van het begrip of voorwerp. Veelal is in de loop der tijden het oorspronkelijk uitgebeelde voorwerp niet meer herkenbaar. Voorbeeld: Het karakter ri staat voor 'zon'. het is afgeleid van een oorspronkelijk cirkelvormig pictogram met een punt in het midden. Indirect symbool (zhishi) De betekenis is meestal een abstract begrip, afgeleid van meerdere pictogrammen. Voorbeeld: Het karakter ming betekent 'helder' en is afgeleid uit de combinatie van pictogrammen voor zon (links) en maan (rechts). Associatieve verbinding (huiyi)
Evenals het indirecte symbool afgeleid uit meerdere pictogrammen maar met een betekenis die op een abstract verband is gebaseerd. Voorbeeld: Het karakter hao betekent liefhebben het is gebaseerd op het karakter voor 'vrouw' (links) en 'kind' (rechts), die gecombineerd het schriftteken van liefhebben vormen. Wederkerige interpretatief symbool (zhuanzhu) Categorie van karakters die hun betekenis ontlenen aan de gelijkenis met een ander (oud) karakter, die oorspronkelijk dezelfde betekenis hadden, maar in de loop der tijden een eigen betekenis kregen. Voorbeeld: De karakters kao (links) en lao (rechts) die oorspronkelijk hetzelfde betekenden, maar nu respectievelijk 'onderzoeken' en 'oud' betekenen. Fonetische omzetting (jiajie) Het weer te geven begrip heeft (of had) dezelfde uitspraak als een karakter, dat niet meer werd gebruikt. Vaak ontstond dit type in het verleden door een fout van de schrijver. (Jiajie betekent letterlijk: verkeerde ontlening). Het kon echter ook zijn - zoals in het voorbeeld hiernaast - dat het begrip dat oorspronkelijk aan dit oude karakter was toegekend, ook door een ander meer gangbare- karakter werd weergegeven. De (overbodige) betekenis van het minder gangbare karakter verschoof naar een andere, de huidige betekenis. Voorbeeld: De oorspronkelijke betekenis van het karakter wan was 'schorpioen'; Nu betekent het 'tienduizend' (of 'een hele boel'), een begrip met dezelfde uitspraak (wan) als 'schorpioen'. Er waren vroeger meerdere karakters die 'schorpioen' betekenden, waaronder deze. Een van de karakters behield deze betekenis, andere -zoals het karakter uit dit voorbeeld- kregen een nieuwe betekenis met dezelfde uitspraak. Determinatief-fonetisch (xingsheng) Een samengesteld karakter dat uit twee delen bestaat: een deel duidt de betekeniscategorie (het 'radikaal') aan, een ander de uitspraak. Ongeveer 90% van alle Chinese karakters valt in deze categorie. Voorbeeld: Het karakter he betekent 'rivier'; Het is samengesteld uit het waterradikaal (de drie streepjes, links) en het karakter ke waaraan het samengestelde karakter de uitspraak ontleent.
Schrijfwijze Een Chinees karakter bestaat in wezen uit een aantal nauwkeurig bepaalde losse streepjes en/of haken. Het aantal streepjes loopt uiteen van een tot meer dan 26 per karakter. De volgorde en de richting waarin de streepjes moeten worden gezet is ook precies voorgeschreven. Aangezien men wel enige duizenden karakters moet kunnen schrijven om zich goed schriftelijk te kunnen uitdrukken, betekent het leren van de schrijfwijze van zo een groot aantal karakters voor elke Chinees een grote investering in tijd. Meestal begint men dus al op jonge leeftijd met schrijfoefeningen. Een goed ontwikkelde en artistiek geïnteresseerde Chinees zal daarenboven ook graag de kunst van het schoonschrijven (kalligrafie) beoefenen. Hieronder volgt een voorbeeld van de manier waarop een niet al te complex karakter wordt geschreven. Het bestaat in dit geval uit 11 streepjes en haken.
Boven: De manier waarop het karakter Qing (= gevoel, affectie) wordt geschreven. De volgorde en de schrijfrichting (van links naar rechts, van boven naar beneden) is nauwkeurig vastgelegd. Zonder deze regels zouden dezelfde karakters er handgeschreven toch anders uitzien (Ontleend aan "Fun with Chinese characters"; zie literatuuropgave over het karakterschrift). Variaties in schrijfwijzen De Chinese schrifttekens hebben gedurende de lange periode vanaf het ontstaan voortdurend geleidelijke veranderingen ondergaan. Ook de ontwikkeling van schrijftechnieken, zoals het toenemende gebruik van kwast en inkt en vooral de uitvinding van het papier, hebben het beeld en de vorm van de karakters bepaald. (Zie hieronder bij het overzicht van de ontwikkelingsgeschiedenis.) Sinds de Han-dynastie stabiliseerde zich het schrift en hebben zich min of meer vier vaste schrijfwijzen ontwikkeld: Zegelschrift (zhuanshu) Officiële schrift (lishu) Reguliere schrift (kaishu) Lopend schrift (verschillende vormen waaronder caoshu) Het zegelschrift (zhuanshu) werd en wordt vooral in steen gegraveerd. De grootte van de stenen loopt uiteen van kleine stenen zegelstempels met enkele compacte karakters tot forse rotsblokken voorzien van evenzo grote uitgehouwen zegelschriftkarakters. Het zegelschrift is al tot ontwikkeling gekomen tijdens de Zhou-dynastie. Er bestonden tegelijkertijd verschillende vormen (zogenaamde 'Grote Zegelkarakters' of dazhuanshu), die door de schrifthervorming en eenmaking tijdens de Qin-dynastie (221-206 v. Chr.) vervangen zijn door één vorm, de zogenaamde 'Kleine zegelkarakters' (xiaozhuanshu). Meestal heeft de tekst geschreven met zegelschriftkarakters een decoratief karakter. Het officiële schrift lishu en het regulier schrift kaishu waren/zijn vooral in gebruik voor het maken van akten en
documenten, vroeger vooral door ambtenaren opgesteld. Deze karakters zijn in gebruik vergelijkbaar met onze blokletters. Wanneer men ze met de hand schrijft gebeurt dit vaak met een kwast of een pen in de vorm van losse individuele streepjes en haken. De schrijfwijze is nauwkeurig voorgeschreven (zie hieronder). Voor het dagelijkse schrijfwerk gebruikt men gewoonlijk een lopend handschrift, afgeleid van het lishu. Er bestaan verschillende vormen van lopend schrift, soms als één groep 'grassschrift' of 'cursiefschrift' genoemd. Vaak duidt men met deze benamingen echter specifieke varianten van lopend schrift aan. De veelgebruikte benaming 'grasschrift' is de letterlijke vertaling van het Chinees caoshu. Het karakter cao betekent "gras". Vroeger had dit karakter echter de betekenis van "ruw". Vandaar dat de vertaling "kladschrift" eigenlijk beter zou zijn. (In het Duits hanteert men de benaming "Konzeptschrift"). De verschillende benamingen voor het lopend schrift zijn daarom vaak verwarrend. Het kenmerk van het lopende schrift is dat de streepjes, waaruit een karakter is opgebouwd, vaak met elkaar verbonden worden en soms delen van een karakter met slechts een enkele slingerende lijn weergegeven worden. Er zijn verschillende varianten, die zelfs voor specialisten moeilijk uit elkaar te houden zijn. Meestal wordt de volgende, eenvoudig weergegeven benamingen gehanteerd om de meest gebruikte vormen enigszins uit elkaar te houden: De benaming 'cursiefschrift' (xingshu) is gereserveerd voor de vorm van het lopend schrift die nog het dichts bij de reguliere vorm staat. Meestal zijn de karkaters nog enigszins herkenbaar en los van elkaar geschreven. De term 'grasschrift' (caoshu) wordt dan gebruikt voor de al wat lossere vorm. Vaak zijn de karakters sterk vereenvoudigd en aan elkaar geschreven. Het vereist speciale kennis om dit schrift te kunnen ontcijferen. De meest wilde vorm van lopend schrift is het 'dolend schrift' (kuangcao). In het Engels 'erratic script'). Verschillende na elkaar geschreven karakters in een tekst zijn soms verbonden en vereenvoudigd tot én wilde in dikte variërende slingerende lijn. Het mag duidelijk zijn dat zelfs de grootste deskundigen moeite hebben om tekst in een dergelijk schrift te ontcijferen. De esthetiek speelt hier een veel belangrijkere rol dan de inhoud van de tekst. Hieronder illustraties en korte beschrijvingen van de meest gangbare schriftsoorten aan de hand van het karakter dao (=weg) en een illustratie van een fragment van een tekst geschreven (rubbing) in 'dolend schrift'. Zegelschrift (zhuanshu) Het zegelscrift is al tot ontwikkeling gekomen tijdens de Zhoudynastie. Het wordt gekenmerkt door de ronde en primitieve vormen. De dikte van de lijnen is meestal constant. Het hier afgebeelde karakter behoort tot het type 'Kleine zegelkarakters' (xiaozhuanshu).
Officiële schrift (lishu; Duits: Kanzleischrift) Deze formele schriftsoort met de strakke meestal dikke individueel getrokken streepjes was het schrift van de ambtenaren tijdens de Han-dynastie en wordt nog steeds gebruikt als voornaam schoonschrift. Krachtige horizontale lijnen domineren in dit schrift. De individuele karakters passen als het ware in een liggende rechthoek. Het dateert van het begin van de Han-dynastie, ongeveer tweede eeuw voor Christus. Lopend schrift (caoshu) Een voorbeeld van grasschrift (caoshu), dat men ook wel als 'Conceptschrift' aanduidt. Deze schrijfwijze was reeds tegen het einde van de Han-dynastie naast de andere schrijfwijzen gangbaar geworden. Er bestaan ook andere lopende schriften, zoals het cursiefschrift (xingshu). Zie de tekst hierboven. Regulier schrift (kaishu) Deze schriftsoort is als laatst van de hier genoemde schriftsoorten tot stand gekomen en tegenwoordig de meest gangbare schrijfwijze voor Chinese teksten. Het kaishu is afgeleid van het officiële schrift (lishu) en voor de vierde eeuw na Chr. volledig tot ontwikkeling gekomen. De karakters zijn meer verticaal opgebouwd; Hoewel het kaishu niet eenzelfde massieve blokstructuur heeft als het officiële schrift (lishu), kan men deze karakters als het ware passen in een staande rechthoek. Dolend schrift (kuangcao) Detail van een tekst (rubbing) met karakters in 'dolend schrift'. Het voorbeeld toont een gedeelte van een rubbing met een tekst in 'dolend schrift' (kuangcao), waarbij sommige karakters samengesmolten zijn tot een slingerend lijnenspel. Deze schriftvorm is vooral gebruikt vanwege de artistieke vrijheid voor de schrijver. Een hoogtepunt van kalligrafische creaties in dit schrift was tijdens de Tang-dynastie (618-907). Vereenvoudiging in de schrijfwijzen van karakters In de loop der tijdens werden er steeds meer en complexere karakters aan de taal toegevoegd. Als tegenbeweging ontstond er evenzeer een behoefte tot sanering van in onbruik geraakte en door verschrijvingen ten onrechte binnengedrongen karakters. Ook ontstond tijdens de hele Chinese geschiedenis de neiging om karakters te vereenvoudigen. Dit gebeurde door niet essentiële streepjes weg te laten of delen van karakters minder ingewikkeld weer te geven. Hieronder een voorbeeld van een dergelijke vereenvoudiging. Links de oude (en op Taiwan en in Hong Kong gangbare) schrijfwijze van het karakter 'guo'
(=land), rechts de vereenvoudigde versie, zoals tegenwoordig in de Volksrepubliek gangbaar:
In 1956 heeft de Volksrepubliek een groot aantal veelgebruikte karakters ingrijpend vereenvoudigd en het gebruik hiervan op scholen en door de officiële instanties verplicht gesteld. Deze vereenvoudiging is niet door Hong Kong of Taiwan nagevolgd. Het oude traditionele niet-vereenvoudigde schrift heet 'fantizi', het in de Volksrepubliek gangbare vereenvoudigde schrift heet 'jiantizi'. Kalligrafie Door de aard van het Chinese schrift met zijn veelvoud aan verschillende schrifttekens en vereiste kennis van de juiste schrijfwijze, is het schrijven altijd een zaak van inspanning en veel oefening geweest. Het vereist een grote beheersing van de geest en coordinatie van spierbewegingen. Het resultaat is vaak bijzonder mooi en expressief. Bovendien is een handgeschreven tekst altijd iets persoonlijks. Vandaar dat het schoonschrijven (kalligrafie) in China al vanaf de derde eeuw van onze jaartelling als een van de hoogste kunsten werd beschouwd. De beroemde kalligrafen van weleer hebben hun roem tot op de huidige dag behouden en hun schrijfstijl vindt nog veel navolging. Veel kinderen leren schrijven door het overschrijven, 'naschrijven', van de werken van beroemde kalligrafen uit het verleden. Omdat schrijven en schilderen met dezelfde kwasten en op hetzelfde materiaal gebeurt, zijn kalligrafie en schilderkunst sterk met elkaar verbonden. De meeste Chinese rolschilderingen zijn dan ook voorzien van kalligrafie. Beide kunstvormen zijn dan verbonden tot één kunstwerk. Kalligrafie komt ook fraai tot uitdrukking, uitgehouwen in steen. Vaak werden stukken tekst (met de meest uiteenlopende zaken als onderwerp) in blokken basalt, stèles, uitgebeiteld. Van deze teksten worden vervolgens afdrukken gemaakt door de steen van nat papier te voorzien en door middel van zwarte inkt de (niet door de inkt bedekte) uitgebeitelde tekst tevoorschijn te laten komen. (rubbings). Ook tegenwoordig wordt kalligrafie als serieuze hobby of beroepsmatig uitgeoefend. Vaak komt men mensen (jong en oud!) tegen die op pleinen stoeptegels gebruiken om hun kalligrafische prestaties te tonen. Door middel van een grote kwast en water schrijven zij in rap tempo teksten op de straat, die vervolgens in het droge Chinese klimaat voor de ogen van de toeschouwers weer verdampen. (Foto Geledraak.nl 2002; Kaifeng, Henan)
Geschiedenis van de kalligrafie Volgens de overlevering was het de mythische heerser Fuxi, die de schrijfkunst uitgevonden heeft. De eerste bekende kalligrafen leefden tijdens de Jin-dynastie (266-316). Hun werk is slechts fragmentarisch bewaard gebleven. Wel werd het al in oude tijden gekopieerd, zodat men een goed idee heeft van hun stijl. De oudste van de meesterkalligrafen was Wang Xizhi (307-365) een geleerde en generaal. Hij wordt beschouwd als de uitvinder van het grasschrift (caoshu). Zijn werk vond veel navolging tijdens de Tangdynastie, een periode zelf rijk aan beroemde kalligrafen, zoals Yan Zhengqing (709-785) en de monnik Huaisu die op de meest virtuoze en wilde manier de kwast hanteerden. De Song-dynastie bracht de zgn. 4 meesters voort: Cai Xang (1012-1067), Su Shi (1036-1101), Huang Tingjian (1045-1105) en Mi Fu (1051-1107). Vooral de laatste trok zich weinig aan van conventies. Een van de meest artistiek begaafde keizers uit de Chinese geschiedenis, Hui Zong (r. 1102-1125), was beroemd om zijn kalligrafie, die zeer persoonlijke kenmerken vertoont. Er wordt algemeen aangenomen dat hij de kalligrafie van de munten, die tijdens zijn regering in roulatie kwamen, zelf ontworpen had. De Yuan-dynastie bracht een aantal grote klassieke kunstenaars voort, zoals Zhao Mengfu en Xianyu Shu. Gedurende de Ming- en de Qing-dynastie beleefde de kalligrafie een ononderbroken bloeitijd die talloze meesterwerken heeft voortgebracht. Illustraties bij de ontwikkelingsgeschiedenis van het Chinese schrift en kalligrafie tot de Tang-dynastie Neoliticum: Vroegste tekens, mogelijk voorlopers van het Chinese schrift, aangetroffen op neolitisch aardewerk. Shang-dynastie (ca. 1600-1030 v. Chr.): Ontcijferbare primitieve karakters op orakelbeenderen (ingekrast in het pantser van schildpadden of op schouderbladen van varkens). De schrifttekens vertonen nog vaak de sporen van de oorspronkelijke pictografische voorstelling van het uit te drukken begrip. De meeste van deze orakelbeenderen zijn gevonden bij Anyang (provincie Henan) Rechts: Primitieve karakters op orakelbeenderen, ingekrast op het rugschild van een schildpad (Anyang/Henan, ca. 1100 voor Christus.)
Zhou-dynastie (ca. 1030-256 v. Chr.): Tijdens Oostelijke Zhou-dynastie (770-256 v. Chr.), vooral de periode van de Strijdende Staten (481-256 v. Chr.) ontwikkelde het schrift zich sterk. Er
ontstonden verschillende schrifttypen, die men samenvat onder de naam 'Grote Zegelkarakters'. Soms is de binnenkant van rituele bronzen vaatwerk uit die tijd voorzien van deze schrifttekens. Links: Grote Zegelkarakters afgewreven van de binnenkant van een ritueel bronzen vat. (Zhou-dynastie)
Qin-dynastie (221-206 v. Chr.): Onder leiding van Li Si, de beroemde en beruchte eerste minister onder de eerste keizer (Qin shi guang di) van de Qin-dynastie, vond er een ingrijpende schrifthervorming plaats; De onregelmatig gevormde en lokaal verschillende 'Grote Zegelkarakters' werden vervangen door een voor het gehele Chinese rijk voorgeschreven uniform schrift met een veel regelmatigere schrijfwijze. Dit schrift wordt het Kleine Zegelschrift genoemd. Het wordt nog steeds (enigszins verder ontwikkeld) gebruikt als decoratief schrift op bijvoorbeeld naamzegels en reclame-uitingen. Rechts: Voorbeeld van het Kleine Zegelschrift (afkomstig van een rubbing), gestandaardiseerd tijdens de Qin-dynastie.
Han-dynastie (206 v. Chr. - 220 na Chr.): Vanaf ongeveer 200 v. Chr. kwam er een nieuw schrift in zwang, dat vooral geschikt was om door middel van een kwast op zijde of papier aangebracht te worden, het zgn. 'officiële schrift' (Duits: Kanzleischrift), li shu. Het vooral door de ambtenaren van de Han-dynastie gebruikt. Tegenwoordig is dit schrift nog steeds populair voor documenten, die men een plechtige of deftige uitstraling wil geven.
Periode van scheiding tussen Noord en Zuid (ca. 221-589): In de ongeveer drie eeuwen na de Han-dynastie ontstond uit het lishu een nog beter schrijfbaar schrift, het reguliere schrift (kaishu). In deze tijd vestigde zich de kalligrafie zich als hoge kunstvorm in China. De eerste bekende kalligrafen maakten naam. Tang-dynastie (618-907): Tijdens de Tang-dynastie bereikten de verschillende schriftsoorten hun klassieke vorm, die sindsdien nauwelijks nog veranderd zijn. Het 'dolende schrift'beleefde als artistieke kunstvorm een eerste hoogtepunt. De Tang-dynastie kende verschillende beroemde kalligrafen. Rechts: Rubbing met karakters in reguliere schrift, kaishu. Ook na de Tang dynastie bleef de kalligrafie een bloeiende manifestatie van de Chinese cultuur. Behalve vereenvoudigingen (hierboven al aangestipt) hebben zich echter geen grote vernieuwingen meer voorgedaan in de schrijfwijze van het Chinees. (bron: geledraak)
