Bronnen en instellingen van oud recht

Inhoudstafel

Woord vooraf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V Deel I.

Bronnen en instellingen van oud recht

I.

BEGRIPPEN EN VERANTWOORDING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1.1. Rechtsgeschiedenis in het rechtenonderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1.2. Rechtshistorische methoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1.3. Uitwendige rechtsgeschiedenis en de bronnen van het recht. . . 13 1.4. Privaat- versus publiekrecht en inwendige rechtsgeschiedenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 1.5. Doel van rechtsgeschiedenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 1.6. Instrumenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

II.

EEN BLIK OM DE HOEK: RECHT IN OORSPRONG, EN IN RELIGIEUZE EN NIET-GESCHREVEN VORM . . . . . . . . . . 21 2.1. Niet-schriftelijk recht (chthonic law) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 2.2. Religieus geïnspireerd schriftelijk recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 2.2.1. Hindoerecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 2.2.2. Joods recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 2.2.3. Islamitisch recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

III.

HET ROMEINSE RECHT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 3.1. Het belang van het Romeinse recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 3.2. Indeling en algemeen overzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 3.2.1. Koninkrijk – archaïsch recht (ca. 600 v.C.–509 v.C./451 v.C.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 3.2.1.1. Geschiedenis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 3.2.1.2. Instellingen en recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 3.2.2. Republiek (509 v.C./451 v.C.–27 v.C.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 3.2.2.1. De vroege Republiek – archaïsch recht (509 v.C./451 v.C.–264 v.C.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 3.2.2.2. De late Republiek – voorklassiek recht (264 v.C.–27 v.C.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

Kluwer – Westers recht in ontwikkeling: privaat- en publiekrecht van Rome tot vandaag

543

Inhoudstafel

3.2.3. Vroege Keizertijd – klassiek recht (27 v.C.–ca. 250 n.C.) . . 46 3.2.3.1. Geschiedenis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 3.2.3.2. Instellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 3.2.4. Dominaat – naklassiek recht (ca. 250 n.C.–527 n.C.) . . . . . 48 3.2.5. Justinianus (527–565 n.C.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 3.3. De bronnen van het voorklassieke en klassieke recht . . . . . . . . . 51 3.3.1. De praetor en het formula-proces . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 3.3.2. Wetgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 3.3.3. Juristenrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 3.4. De bronnen van het naklassieke recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 3.4.1. Constitutiones: het recht van de Keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 3.4.2. Cognitio extra ordinem: de procedure van de Keizer . . . . . 59 3.4.3. Het juristenrecht in crisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 3.5. De bronnen van het Justiniaanse recht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 3.5.1. De Digesten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 3.5.2. Codex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 3.5.3. Instituten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 3.5.4. Novellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 IV.

GERMAANS, MEROVINGISCH EN KAROLINGISCH RECHT (CA. 500–CA. 1050). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 4.1. Migratie en vestiging: vroeg en later ‘Germaans’ recht (vijfde-zevende eeuw) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 4.2. De beperkte Karolingische heropleving (741–843) . . . . . . . . . . . 75

V.

HET IUS COMMUNE VAN DE LATE MIDDELEEUWEN (CA. 1070–CA. 1500). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 5.1. Tussen paus en keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 5.2. Een nieuw recht (ca. 1070–ca. 1500): het ius commune . . . . . . . . 86 5.2.1. De heropleving van het Romeinse recht en de glossatoren (ca. 1070–ca. 1265) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 5.2.1.1. De scholastieke methode. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 5.2.1.2. De glossatoren en hun benadering . . . . . . . . . . . . . . 89 5.2.2. Het canonieke recht (ca. 1140–ca. 1400) . . . . . . . . . . . . . . . . 93 5.2.3. Het hoogtepunt van het ius commune: de commentatoren (ca. 1265–ca. 1500) . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 5.2.4. Wetgeving en lokaal recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

544

Westers recht in ontwikkeling: privaat- en publiekrecht van Rome tot vandaag – Kluwer

Inhoudstafel

VI.

VROEGMODERNE PERIODE (CA. 1500–CA. 1750) . . . . . . . . . . . 105 6.1. Het einde van de christianitas Europaea (ca. 1500–ca. 1650) . 105 6.2. Het rijk van de vorst: het toegenomen belang van wetgeving en vorstelijke rechtspraak (ca. 1500–ca. 1750) . . . . 107 6.3. Humanisten, praktische rechtsleer en Vernunftrecht (ca. 1450–ca. 1750) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 6.3.1. Juridisch humanisme (ca. 1450–ca. 1650) . . . . . . . . . . . . . . 110 6.3.2. Praktische rechtsleer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 6.3.2.1. Meer geschreven lokaal recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 6.3.2.2. Transformaties van het ius commune . . . . . . . . . .120 6.3.3. Vernunftrecht en voorlopers (ca. 1620–ca. 1750) . . . . . . . . 125 6.3.3.1. De Spaanse neoscholastiek (Secunda Scholastica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127 6.3.3.2. Hugo de Groot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128 6.3.3.3. Eigenlijke Vernunftrecht (Natuurrechtsschool) . . 130 6.4. Common law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

VII. REVOLUTIE, RESTAURATIE EN EEN NIEUWE ORDE (CA. 1750–201..) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 7.1. Verlicht despotisme, de Franse en Amerikaanse revolutie, en restauratie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 7.2. Codificaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 7.2.1. Definitie en kader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 7.2.2. De Code civil (1804) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 7.2.3. De Duitse rechtsleer van de negentiende eeuw en het Bürgerliches Gesetzbuch (1896/1900) . . . . . . . . . . . . . . . 148 7.2.3.1. De Historische Schule (ca. 1800–ca. 1840) . . . . . .149 7.2.3.2. Germanistische rechtswetenschap (ca. 1840–ca. 1900) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 7.2.3.3. Pandektisme (ca. 1840–ca. 1900) . . . . . . . . . . . . . . 152 7.2.3.4. Sociale omwentelingen: kritiek en correcties (vanaf ca. 1870) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 7.2.3.5. Het BGB (1896/1900). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 7.2.4. Nieuwe codificaties in de twintigste eeuw (Italië, Griekenland, Nederland) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 7.3. Frankrijk en België: rechtsleer, rechtspraak en wetgeving in de schaduw van de Code civil (1804–ca. 1970) . . . . . . . . . . . . 161 7.3.1. Stilstand en vernieuwing in de rechtsleer (1804–ca. 1970) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Kluwer – Westers recht in ontwikkeling: privaat- en publiekrecht van Rome tot vandaag

545

Inhoudstafel

7.3.2. Enkele verbeteringen met wetgeving (1804–ca. 1970) . . . 164 7.4. Van vreemde eend naar towering eagle: common law en Amerikaans recht (ca. 1750–201..) . . . . . . . . . . 166 7.4.1. Het Verenigd Koninkrijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 7.4.2. De Verenigde Staten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 7.5. Een nieuwe orde (ca. 1970–201..) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 7.5.1. De olievlek van het publiekrecht en de verbrokkeling van de bronnen van recht (ca. 1970–201..) . . . . . . . . . . . . . 171 7.5.2. Internationaal en supranationaal recht: naar convergentie (ca. 1970–201..) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 7.5.3. Regionale reacties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 7.5.4. Maatschappelijke omwentelingen en oud privaatrecht (ca. 1970–201..) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 7.5.5. De toekomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Deel II.

Personen- en familierecht

I.

BEGRIPPEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

II.

RECHTSBEKWAAMHEID EN PERSONEEL STATUUT . . . . . . . 187 2.1. Onvrijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 2.1.1. Het Romeinse recht: de familia en slavernij . . . . . . . . . . . . 188 2.1.1.1. Status libertatis, status civitatis en status familiae. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .188 2.1.1.2. De familia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189 2.1.1.3. Slaven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 2.1.2. Middeleeuwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 2.1.3. Vroegmoderne en moderne periode . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 2.2. Vreemdelingen en burgers. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 2.2.1. De Romeinse periode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 2.2.2. Middeleeuwen en vroegmoderne periode. . . . . . . . . . . . . . 200 2.2.3. Negentiende en twintigste eeuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 2.2.3.1. Nationaliteitsrecht en de vreemdeling als vreemde (1804–1909) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 2.2.3.2. Naar een integratiebeleid en een vreemdelingenrecht (1909–201..). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 2.3. Adel en geestelijken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 2.3.1. Adel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 2.3.2. Geestelijken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

546


Inhoudstafel

III.

HANDELINGSBEKWAAMHEID EN -BEVOEGDHEID . . . . . . . . 215 3.1. Het kind . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 3.1.1. Het Romeinse kind . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 3.1.1.1. Lidmaatschap van de familia, bloedverwantschap en wettiging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 3.1.1.2. Voogdij (tutela impuberum) en curatele (cura minorum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219 3.1.1.3. Emancipatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .221 3.1.1.4. Rechten en plichten van de paterfamilias ten aanzien van kinderen in de familia . . . . . . . . . . . .221 3.1.2. Kinderen in het middeleeuwse en vroegmoderne recht . . 222 3.1.2.1. Vaderlijke en ouderlijke macht . . . . . . . . . . . . . . . .223 3.1.2.2. Meerderjarigheid en voogdij . . . . . . . . . . . . . . . . . .224 3.1.2.3. Statuut van niet-huwelijkse kinderen, wettiging en adoptie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 3.1.3. De Code civil en later . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 3.1.3.1. De vaderlijke macht en de rechten van het kind . . 229 3.1.3.2. Het erfrechtelijk statuut van het kind . . . . . . . . . . . 231 3.1.3.3. Meerderjarigheid en voogdij . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 3.1.3.4. Adoptie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 3.2. De vrouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 3.2.1. Het Romeinse recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 3.2.2. Middeleeuwen en vroegmoderne periode. . . . . . . . . . . . . . 236 3.2.3. De Code civil en later . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

IV.

DE RECHTSPERSOON . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 4.1. Groepsverbanden en corporaties (Romeinse periode) . . . . . . . 244 4.2. Overwicht en verbreding van universitas (middeleeuwen en vroegmoderne periode) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 4.3. De rechtspersoon (her)uitgevonden (negentiende en twintigste eeuw) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252

V.

HUWEN EN SCHEIDEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 5.1. Huwen en scheiden tegen de achtergrond van de familia (Romeinse periode) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 5.1.1. Matrimonium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 5.1.2. Divortium en repudium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 5.1.3. Concubinaat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264


547

Inhoudstafel

5.2. Een invulling van het huwelijk gericht op het tweegezin (vroege middeleeuwen). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 5.3. Het kerkelijk huwelijk als breekijzer voor individualisering (late middeleeuwen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 5.3.1. De Kerk en het huwelijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 5.3.2. De grond- en vormvereisten van het canonieke huwelijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 5.3.3. De gevolgen van het huwelijk en de canonieke scheidingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 5.4. Een toenemende invloed van de Staat (vroegmoderne periode en Franse revolutie) . . . . . . . . . . . . . . . 277 5.5. Van gezinsverband en instituut naar contract (negentiende en twintigste eeuw) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280 Deel III. Zakenrecht I.

INLEIDING EN BEGRIPPEN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 1.1. Basisbegrippen van het hedendaagse zakenrecht. . . . . . . . . . . . 293 1.2. Verschillen tussen het hedendaagse en het Romeins zakenrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 1.2.1. Het actiedenken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 1.2.2. De processuele benadering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 1.2.3. Vermogensrecht en personen- en familierecht . . . . . . . . . 298 1.2.4. Andere indelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299

II.

SOORTEN ZAKEN VROEGER EN NU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 2.1. Publieke en private zaken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 2.2. Roerende en onroerende zaken, en verwante indelingen . . . . . 302 2.3. Vervangbare en niet-vervangbare zaken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305 2.4. Verbruikbare en niet-verbruikbare zaken . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305 2.5. Hoofdzaken – bijzaken – delen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306 2.6. Vruchten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306

III.

EIGENDOM, BEZIT EN DETENTIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 3.1. Begrippen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 3.2. De ontwikkeling van dominium en possessio in het Romeinse recht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308 3.2.1. Algemene geschiedenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308

548


Inhoudstafel

3.2.2. Dominium – eigendom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 3.2.2.1. Verschillen tussen dominium en possessio . . . . . . 311 3.2.2.2. Verschillen tussen het huidige eigendom en dominium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .312 3.2.3. Possessio – bezitsbescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314 3.3. Eigendom en bezit in de middeleeuwen en vroegmoderne tijd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316 3.3.1. Saisine: een gelaagd en omvattend bezit (vroege en late middeleeuwen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 3.3.2. Versplintering en eenmaking van eigendom (late middeleeuwen en vroegmoderne periode) . . . . . . . . . 319 3.3.3. Een oud eigendomsbegrip voor moderne tijden (negentiende en twintigste eeuw) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 IV.

HET VERKRIJGEN VAN EIGENDOM EN BEZIT . . . . . . . . . . . . . . 329 4.1. Begrippen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 4.2. Eigendomsoverdracht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330 4.2.1. Inleidende begrippen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330 4.2.2. Beschikkingsbevoegdheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 4.2.3. Leveringshandeling en titel bij de Romeinen . . . . . . . . . . . 332 4.2.4. Levering na de Romeinen: van element van zakenrecht naar verbintenis (middeleeuwen, vroegmoderne en moderne periode) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334 4.3. Verjaring (usucapio en praescriptio) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 4.3.1. Begrippen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 4.3.2. De Twaalftafelenwet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338 4.3.3. De klassieke periode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338 4.3.4. De naklassieke periode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341 4.3.5. Verjaring in de middeleeuwen en vroegmoderne periode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343 4.3.6. De Code civil en later . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345 4.4. Andere vormen van eigendomsverkrijging . . . . . . . . . . . . . . . . . 346 4.4.1. Occupatio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346 4.4.2. Vruchttrekking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346 4.4.3. Natrekking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347 4.4.4. Zaakvorming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347

V.

DE BEPERKTE ZAKELIJKE RECHTEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349 5.1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349


549

Inhoudstafel

5.2. Vruchtgebruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350 5.2.1. Vruchtgebruik in de Romeinse tijd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350 5.2.2. Vruchtgebruik in de middeleeuwen en vroegmoderne periode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 5.2.3. De Code civil en later . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 5.3. Recht van gebruik en recht van bewoning . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 5.4. Erfdienstbaarheden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 5.4.1. Servitutes praediorum (Romeinse tijd) . . . . . . . . . . . . . . . . 355 5.4.2. Erfdienstbaarheden in een nieuw stedelijke samenleving (late middeleeuwen, vroegmoderne en moderne periode). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 5.5. Erfpacht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358 5.6. Opstal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360 VI.

DE ZAKELIJKE ZEKERHEDEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 6.1. Inleiding: verschillen tussen het Romeinse en hedendaagse recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 6.1.1. Begrippen uit het positief recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 6.1.2. Van een primitief recht naar ontwikkelde regels (Romeinse periode). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364 6.2. Zakelijke zekerheden in het Romeinse recht . . . . . . . . . . . . . . . . 365 6.2.1. Fiducia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 6.2.2. Pignus en hypotheca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367 6.2.2.1. Bezitspand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .368 6.2.2.2. Bezitloos pand (hypotheca) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369 6.3. Evoluties in het laatmiddeleeuwse en vroegmoderne recht . . . 371 6.4. De Code civil en de Hypotheekwet van 1851 . . . . . . . . . . . . . . . . 374

Deel IV. I.

550

Erfrecht en huwelijksvermogensrecht

ERFRECHT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381 1.1. Inleiding en begrippen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381 1.2. Het Romeinse erfrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385 1.2.1. Het intestaat erfrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385 1.2.1.1. Oude ius civile (Twaalftafelenwet) . . . . . . . . . . . . .385 1.2.1.2. Praetorisch recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .386 1.2.1.3. Later ius civile (Keizertijd) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .387 1.2.1.4. Schulden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388


Inhoudstafel

1.3.

1.4. 1.5. 1.6.

II.

HUWELIJKSVERMOGEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419 2.1. Begrippen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419 2.2. Het Romeinse huwelijksvermogen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421 2.3. De belangen van de ruime familie en van de langstlevende verzoend (middeleeuwen en vroegmoderne periode) . . . . . . . . 425 2.3.1. Dos ex marito (Germaanse en Merovingische recht) . . . . 425 2.3.2. Dos ex muliere (laatmiddeleeuwse en vroegmoderne recht) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427 2.4. De achterstelling en geleidelijke emancipatie van de gehuwde vrouw en de langstlevende echtgenoot (Code civil en later) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431

Deel V. I.

1.2.2. Het Romeinse testament . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389 1.2.2.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389 1.2.2.2. Vorm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390 1.2.2.3. Inhoud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391 De dominantie van familiebelangen (middeleeuwen en vroegmoderne periode) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394 1.3.1. Intestaat erfrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394 1.3.2. Het testament . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400 1.3.2.1. Verdwijning en terugkeer van het testament (zesde–achttiende eeuw) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400 1.3.2.2. Vrijheid van testeren, legateren, schenken en contracteren (zesde tot achttiende eeuw) . . . . . . . . 402 1.3.2.3. De verwerving van de nalatenschap (zesde–achttiende eeuw) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 1.3.2.4. Het passief van de nalatenschap . . . . . . . . . . . . . . . 406 Een (beperkt) tabula rasa: testamentair en intestaat erven in de Franse revolutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409 Een vergrote vrijheid in een familiaal kader: testamentair en intestaat erfrecht in de Code civil. . . . . . . . . . . 411 Individualisering van een minder belangrijk erfrecht (negentiende en twintigste eeuw) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415

Verbintenissenrecht

INLEIDING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443 1.1. De verbintenis: het basisbegrip van het verbintenissenrecht. . 443 1.2. Bronnen van verbintenissen en indeling van contracten . . . . . 444


551

Inhoudstafel

1.2.1. 1.2.2. 1.2.3. 1.2.4. II.

552

Terminologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444 De Romeinse indelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446 Het ius commune. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446 De Code civil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446

ALGEMEEN CONTRACTENRECHT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 2.1. Algemeen en bijzonder contractenrecht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 2.2. Wilsautonomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 2.3. De contractvrijheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450 2.3.1. De formele contractvrijheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451 2.3.1.1. Formalisme en consensualisme bij de Romeinen . 452 2.3.1.2. Het middeleeuwse recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .453 2.3.1.3. Het ius commune: van formalisme naar consensualisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .454 2.3.1.4. De Code civil: de definitieve doorbraak van het consensualisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456 2.3.2. De materiële contractvrijheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456 2.3.3. De vereisten voor een geldig contract . . . . . . . . . . . . . . . . . 458 2.3.3.1. Toestemming en wilsgebreken . . . . . . . . . . . . . . . . . 458 2.3.3.1.1. Dwaling (error) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460 2.3.3.1.2. Bedrog (dolus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461 2.3.3.1.3. Vrees (metus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463 2.3.3.1.4. Benadeling (laesio enormis) . . . . . . . . . 464 2.3.3.2. Bekwaamheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466 2.3.3.3. Voorwerp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466 2.3.4. De interpretatie en uitvoering van contracten . . . . . . . . . . 468 2.3.4.1. De uitvoering te goeder trouw . . . . . . . . . . . . . . . . . 468 2.3.4.2. De interpretatie van contracten. . . . . . . . . . . . . . . . 469 2.3.5. De wanprestatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469 2.3.5.1. Het Romeinse recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470 2.3.5.1.1. Tekortkoming (culpa, negligentia) . . . . 470 2.3.5.1.2. Niet-tijdige uitvoering (mora) . . . . . . . . 472 2.3.5.1.3. Sanctie bij tekortkoming of mora . . . . . 473 2.3.5.2. Wanprestatie in het ius commune en de Code civil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474 2.3.5.2.1. Tekortkoming en mora samengevoegd .474 2.3.5.2.2. De sanctie bij wanprestatie . . . . . . . . . . 475 2.3.6. Tenietgaan van verbintenissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476


Inhoudstafel

2.3.7. Vertegenwoordiging, overdracht van vorderingen en schulden, en bedingen ten gunste van derden . . . . . . . . . . 476 2.3.7.1. Het Romeinse recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 478 2.3.7.1.1. Principe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .478 2.3.7.1.2. Mandatum (lastgeving) . . . . . . . . . . . . . 478 2.3.7.1.3. Patria potestas en vertegenwoordiging. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479 2.3.7.2. Het ius commune . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .481 2.3.7.3. De Code civil en later . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482 III.

BIJZONDER CONTRACTENRECHT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485 3.1. Koop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485 3.1.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485 3.1.2. De verplichtingen van de partijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487 3.1.2.1. De verplichtingen van de verkoper . . . . . . . . . . . . . 487 3.1.2.1.1. Levering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .487 3.1.2.1.2. Vrijwaring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487 3.1.2.2. De verplichtingen van de koper . . . . . . . . . . . . . . . . 489 3.1.2.3. Het risico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489 3.2. Lening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490 3.2.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490 3.2.2. De intrest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491 3.3. Huur, aanneming en arbeidscontract . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494 3.3.1. Het Romeinse recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494 3.3.2. Het ius commune. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496 3.3.3. De Code civil en later . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497

IV.

QUASI-CONTRACTEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501 4.1. Het Romeinse recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501 4.2. Het ius commune . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503 4.3. De Code civil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503

V.

DELICTEN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505 5.1. Verschillen tussen het Romeinse en het huidige recht . . . . . . . 505 5.2. Het Romeinse recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506 5.3. Het ius commune en de Code civil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 508

VI.

QUASI-DELICTEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511 6.1. Het Romeinse recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512


553

Inhoudstafel

6.2. Ius commune in de late middeleeuwen en de vroegmoderne periode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513 6.3. De Code civil en later . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514 Woordenlijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517 Spreuken en adagia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527 Afkortingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 529 Wat onthouden? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531 Persoonsnamenregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555 Trefwoorden- en zakenregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557

554


Bronnen en instellingen van oud recht

Recommend Documents