Zuid-Afrika
april 2012
'I am, because you are' Voor u ligt het reisverslag van het 'Ubuntu exchange' project van Umtapo, RADAR en het E-motive programma van Oxfam Novib. Ik was met twee RADAR collega's van 20 tot 29 april in ZuidAfrika. Ik wens u veel leesplezier. Bram Schouw, preventiemedewerker van RADAR
Land van contrast, uitersten. De strijd om het leven. Johannesburg is een wereldstad, de grootste stad van Zuid-Afrika. Arm en rijk ontmoeten elkaar hier, leven naast elkaar. Gigantische winkelcentra vol moderne en westerse producten, Zuid-Afrika bloeit op. Althans zo lijkt het. Buiten het winkelcentrum gekomen worden we toch geconfronteerd met de andere kant van Zuid-Afrika. Niet iedereen heeft de luxe om zijn koopwaar in een luxe winkelcentrum aan te bieden. Veel mensen verdienen hun boterham met de verkoop van etenswaren langs de weg. Anderen zijn genoodzaakt om te bedelen voor hun inkomsten. Toch zien we ook onder de minder financieel welvarende groep de behoefte tot materieel bezit. Het straatbeeld wordt gekleurd door opgepoetste auto's met chromen velgen. Taxibusjes worden als groots bezit gekoesterd en klanten gelokt door lak en chroom. De suburbs worden bewoond door de welvarende, vroeger was dit de plek voor de blanken, dit is tegenwoordig wat gevarieerder, hoewel nog steeds voornamelijk blanken Afrikaanders deze wijk bewonen. De zwarte Zuid-Afrikanen die we tegenkomen in de suburbs zijn aan het werk als schoonmaker, babysitter of beveiliger. De apartheid lijkt op papier verdwenen, maar de praktijk is wellicht weerbarstiger. De strijd tegen apartheid is meer dan beleid. Het gaat over gelijkheid van kansen, maar of dat zo is valt nog te bezien. Wat opvalt is de relaxte houding van de ZuidAfrikanen. Binnen een dag werd ik aangesproken door een marktkoopman die mij Europees gehaast naar zijn koopwaar zag kijken. “Relax my friend, you're in South-Africa now.” Deze tevredenheid lijkt zich door te zetten naar de manier van omgang tussen de vele verschillende culturen die in Zuid-Afrika te vinden zijn. Zoals gezegd, Johannesburg is een wereldstad, met wereldburgers. Kerken en moskeeën staan naast elkaar en Zuid-Afrikanen lijken elkaar de geloofsvrijheid te gunnen.
Johannesburg is ook de stad met het grootste township van ZuidAfrika, Soweto. Dit is van oudsher de plek voor de zwarten die een plekje in het centrum niet mochten bewonen of de schaarse plekken waar deze wel mocht, niet konden betalen. Ook Soweto wordt gekenmerkt door het contrast. De afgelopen jaren zijn steeds meer welvarende Zuid-Afrikanen gaan wonen in dit township. Ook Desmond Tutu en Nelson Mandela hebben een huis in Soweto. Om binding te hebben met de roots en het vertrouwen in verbetering uit te stralen wordt ons mede gedeeld. Toch hebben beide heren een uitmuntende beveiliging voor hun huis. Hekken, alarm, bewakers en honden sieren het toneel.
Overal wordt absolute armoede afgewisseld met rijkdom. Naast de sloppenhuizen zien we een mercedes geparkeerd, bijna schaamteloos.
Mijn Europese hoofd roept meteen: “Hoe kan dit, hoe kun je hierin leven?” De gids verzekert ons dat medelijden misplaatst is. “Deze mensen hebben niks, maar zijn misschien wel gelukkiger dan jullie.” En daar lijkt het wel op. Heel gastvrij worden we uitgenodigd om een kijkje in één van de golfplaten huisjes te nemen. Met een gigantische glimlach worden we binnen gelaten. “Deze vrouw woont hier met haar drie kinderen en doet de was voor andere mensen, daar leeft ze van.” Een rilling langs mijn rug, terwijl wij, rijke blanke westerlingen, met onze digitale spiegelreflexcamera, proberen de armoede zo goed mogelijk in beeld te krijgen. Wat bezielt me, kan ik dit maken? Nadat wij onze westerse luxe veelvoudig hebben ingezet en de tour de maison tot een einde is gekomen houdt de vrouw glimlachend haar hand op. Uiteraard geven we, gul. Om onze schaamte af te kopen, omdat we willen helpen, omdat het verwacht wordt. Meteen twijfel ik aan de oprechtheid van haar glimlach. Is deze vrouw echt zo gelukkig als onze gids beweert, of is dit een commerciële glimlach? De dag erop vervolgen wij onze reis met als eindbestemming, Louis Trichardt, voorheen Trichardtsdorp. Dit is de oude naam uit de tijd van de apartheid, vernoemd naar Louis Johannes Tregardt. Een, van origine Zweedse, voortrekker of kolonialist. Louis Trichardt is het centrum van de Mokhado gemeente in de provincie Limpopo. Net buiten de stad is ons verblijf, de Adams Apple. Waar we op de eerste avond hartelijk worden ontvangen met een uitgebreid diner waarvoor Umptapo, onze Zuid-Afrikaanse partner en gastheer, een aantal partners heeft uitgenodigd. De opkomst is groter dan verwacht en de sfeer zit er goed in. Grote hoeveelheden vlees worden richting de tafel gebracht. “This is braai country.” fluistert mijn buurvrouw mij zachtjes in mijn oor. Aan de andere kant van me zat de burgemeester van de stad. Die, zo paradoxaal is Zuid-Afrika, vertelt over de problemen als armoede en werkeloosheid. Uitgebreid vertelt ze over haar werkwijze en met oprechte interesse luistert ze naar die van ons. We zijn in een hele warme familie terecht gekomen. Na het eten en een smakelijke borrel is het tijd om onze slaapvertrekken op te zoeken en niks te laat. Ik ben gesloopt door de zes uur durende reis en alle indrukken.
Eén toeristisch uitstapje staat nog op de agenda voordat we op werkbezoeken gaan in de rural areas. Kruger park. Iets waar ik me toch erg op had verheugd. Ook deze kant van Zuid-Afrika wilde ik graag zien. De uitgestrekte vlakten, de wilde dieren. Op bezoek zijn in de natuurlijke habitat van deze fantastische dieren. Onbeschrijfelijk, wat een landschap, wat een uitzichten. Hier zou een apart verslag van gemaakt kunnen worden, maar omdat we het hier over de samenwerking en uitwisseling met Umtapo hebben, zal ik het houden bij twee... okay, drie foto's.
De eerste dag van bezoeken. Vandaag gaan we naar één van de projecten van Umtapo in de rurals, waar een aantal lokale bewoners zich hebben verenigd en een eigen bedrijfje zijn gestart. Kip, het meest gegeten stukje vlees in Zuid-Afrika. Deze club fokt kippen en verkoopt deze aan slagerijen en supermarkten in de buurt. De weg naar de boerderij is lang, deels onverhard, steil en prachtig. Ik kijk mijn ogen uit terwijl we langs dorpjes, bossen, vlaktes en mensen rijden. Dit is rural. Mijn collega Rob vraagt zich terecht af hoe iemand ooit in contact is gekomen met deze groep mensen. Wetende dat ze sinds kort pas beschikking hebben over een auto. “For me it was just a two hour walk.” zegt Lawrence van Umtapo. Ik ben nieuwsgierig en enthousiast. Ik wil zien wat er hier gebeurt, hoe men kansen vindt en pakt. Kip, slim denk ik. Gastvrij worden we ontvangen in een klein huisje met daarin alle betrokkenen van de kippenboerderij. Een net voorstelrondje met alle nederigheid vanuit de gastheren en -dames. Peter, de oudste van de club wordt bijna emotioneel door ons bezoek. Wederom weet ik me slecht een houding te geven. Ook ik merk dat het me erg veel doet. Niet alleen het enthousiasme van deze mensen, de nederigheid, de vriendelijkheid, maar ook het belang dat er gehecht wordt aan onze aanwezigheid. Ongemakkelijk voel ik me, omdat ik zo nietig voel naast deze club. Als je de kracht hebt om onder zulke omstandigheden niet bij de pakken neer te gaan zitten, maar van aanpakken weet, daar heb ik diep respect voor. Voor de rondleiding wordt er gebeden. Geloof is een belangrijk deel van veel ZuidAfrikanen. God wordt bedankt voor het brengen van ons, ik op mijn beurt, dank hun stilletjes voor de gastvrijheid. Vol trots poseren ze voor de foto in hun kippenboerderij. Lawrence benadrukt het belang van self-reliance. Dit wordt heel zichtbaar hier. Mpo, de voorzitter van de club vertelt over de geschiedenis van boerderij en het belang van de gezamenlijke aanpak. De droom is duidelijk, leveren voor de grotere supermarktconcerns wellicht ooit een manager van een supermarkt worden. Wat opvalt is dat iedereen binnen deze club een aanmerkelijk belang heeft en een duidelijke rol.
Ook op de terugweg naar ons hotel blijf ik me verbazen over het uitzicht en de compleet andere levensstijl van mensen hier. Enthousiaste kids zwaaien ons toe wanneer we met onze auto langs rijden. Van school naar huis is voor velen minimaal een uur lopen over uitgestrekte vlaktes met door de zon verkleurd gras. Een tafereel dat je in Nederland niet zult zien. De dag erop is ons eerste bezoek aan een school gepland. Een minder afgelegen locatie, maar nog steeds een uurtje of twee rijden. Deze school is de thuisbasis voor één van de peace-clubs van Umtapo. Een stuk of vijftig leerlingen zijn verenigd in deze peace-club. Voorzichtig en verlegen vertellen sommige over hun activiteiten in hun lokaal. Een oud gebouw waarin geen enkel raam onbeschadigd is. Stukken plafond hangen los, maar het lijkt de peace-club leden niks uit te maken. Trots zijn ze, verlegen, maar trots. De voorzitter van deze club, Sandra, daagt de jongeren uit om te praten. Schooluniformen zijn verzameld, jongeren die gepest worden zijn opgevangen, maar het veranderen van de maatschappij, dat is nog een lange weg. Na afloop van de bijeenkomst, wanneer wij onze camera's tevoorschijn halen om deze gebeurtenis te vereeuwigen, worden de leden uitzinnig. Iedereen wil op de foto, het liefst van zo dichtbij mogelijk. Zelden zulk enthousiasme gezien. Dat was voor korte duur, de ontvangst bij de school Mushatoni, de dag erna, was werkelijk onbeschrijfelijk. Honderdtwintig leerlingen wachtte ons zingend en dansend op, de hele school was uitgelopen voor dit grote spectakel. Met een onophoudelijke glimlach, zenuwachtig, verbaasd, en een onwerkelijk gevoel nam ik met mijn collega's plaats naast de dorpskoningin, de rector en de landeigenaar. Een gedicht, een toespraak, dansend en zingend. De scholen uit de omgeving waren uitgenodigd en gekomen.
Op deze school wordt de peace-club door de docenten en directie sterk ondersteund en dat is merkbaar. Praktisch de hele school is betrokken bij deze peace-club. De power straalt van de leerlingen af. Ondanks het twee uur durende programma en de vele toespraken, is het mij niet helemaal duidelijk geworden wat nu de precieze acties zijn van de peace-club. Dat het een motiverende bijdrage levert, daar twijfel ik niet aan, maar hoe dat nu bereikt wordt blijft nog een vraagteken. Het effect dat het enthousiasme op mij had was ongekend. Na de bijeenkomst heb ik me even kunnen afzonderen waardoor deze ervaring kon landen. Onwerkelijk. Mijn eerste reactie was dan ook de vraag waar ik mijn tent mocht plaatsen. De Zuid-Afrikanen die ik tot nu toe heb ontmoet zijn spontane en vooral vrolijke mensen. Een dag niet gelachen is een dag niet geleefd. Dit had een ZuidAfrikaanse uitspraak moeten zijn.
Ook in de rural areas zien we het contrast tussen arm en rijk terugkomen. Praktisch elke jongere die we zijn tegengekomen heeft een mobiele telefoon. Vodacom is de grote mobiele provider van Zuid-Afrika. Beltegoed is te krijgen in mobile hotspots. Een rood gekleurde container met een vodacom bordje erop. Het is vaak voor het uiterlijk vertoon, internetverbinding of beltegoed is iets wat niet vanzelfsprekend is.
Ook de bezoeken aan de volgende school werd gekenmerkt door enthousiaste kids, nederigheid, officiële bijeenkomsten en toespraken. Het houden van toespraken is een must voor elke bijeenkomst. Kinderen staan netjes, recht en stil te wachten totdat de docent het teken geeft om een liedje in te zetten. Het lijkt alsof ze in trance verkeren wanneer ze de zingen: “Umtapo, you are the peacemaker.” Ook op deze school is er ruimte voor een gedicht. Een trotse jongeman draagt een gedicht voor. Het doet mij vermoeden dat dit de zoon van een dominee is, de overtuiging waarmee hij zijn gedicht brengt. Helaas wordt ook hier niet helemaal duidelijk wat nu de activiteiten van een peace-club zijn. Schooluniformen hebben ze geregeld en ze hebben een eigen tuintje, waar ze eten voor de armen verbouwen.
De achtste dag van onze tiendaagse reis is ondertussen aangebroken. Vandaag hebben we een vol programma, eerst bezoeken we nog een kippenboerderij. Een wat kleiner exemplaar gebouwd op een plaats die beschikbaar is gesteld
door een inwoner van het dorp. Daarna zetten we onze reis voort richting de laatste school die we gaan bezoeken. Een mooie school met wederom een vol programma. De hele school rukt uit voor de komst van Umtapo. Gedichten, drama, muziek en uiteraard een toespraak. Voor het officiële deel van het programma mogen we even wachten in het computer lokaal. Een grote ruimte vol met computers en achterin een stapel boeken en tijdschriften. Het beeld straalt de digitale revolutie uit. Weg met de boeken en welkom computers. Dat het hebben van een computer jaloezie opwekt bij anderen blijkt uit de tralies voor de ramen en het grote hekwerk dat tegen het plafond is gemonteerd. Een van de leerlingen vertelt ons dat er meerdere malen geprobeerd is om de computers te stelen. Een noodzakelijke beveiliging dus. We praten over de peace-club, de school en de toekomst. “We need knowledge!” vertelt de jongen me. De behoefte naar kennis is groot, maar welke kennis precies is niet helemaal duidelijk. Gewoon kennis. Ik begrijp zijn punt wel denk ik, Zuid-Afrikanen willen mee met het welvarende beeld, maar ik hoop dat de jongen begrijpt welke kennis hij al bezit en wat dat waard is. Wederom blijkt op deze school dat de gastvrijheid enorm is. Buiten het vriendelijke welkom van docenten, de rector en de leerlingen, straalt het enthousiasme van iedereen af die bij deze school betrokken is. Een kort gesprekje met de conciërge, een babbeltje met de dames van de schoonmaak en een non-verbale communicatie met de moeders net buiten het hek van de school. Deze moeders vermaken zich. Een clubje oude betten bespreekt, voor zover ik dat kan inschatten, alle problemen van de buurt, het land of de wereld onder het genot van een drankje en uitbundig gelach. Waarom? Hoe doen deze mensen dat, gelukkig zijn...? Geluk is toch het ultieme streven, maar wij westerlingen hebben er doorgaans de grootste moeite mee. Komt het door de sociale druk, de verwachtingen van de maatschappij, of door de individuele behoefte om te presteren? Ik durf het niet te zeggen, maar wat ik wel weet is dat de Zuid-Afrikanen die ik ontmoet heb veel beter weten wat genieten is. Simpelweg een lach, geen glimlach, een trillende mondhoek, maar een ongegeneerde schaterende lach. Vanuit je tenen, oprecht en uitbundig. Nederlanders gaan daarvoor op lachcursus, lachtherapie of lezen een boek over geluk. Dromen durven doen, leven in het hier en nu, mindfullness, op zoek naar geluk. Ik denk dat een reis naar Afrika een betere investering is. Geluk leer je niet uit een boek, geluk ervaar je. Ook hier merk ik weer een paradox. Zuid-Afrika wil verwesteren, welvarender, maar in hoeverre heeft dit effect op het geluksgevoel. Ik ben bang dat er een relatie is tussen welvaart en geluk die anders is dan kapitalistisch Europa verwacht. En ja, het arbeidsethos van velen ligt lager, je werkt zodat je verdient wat je nodig hebt, niet meer dan dat. Wanneer een dame fruit verkoopt langs de weg, dan stopt ze zodra ze genoeg geld heeft verdient. Jammer, zeggen wij Europeanen, maar wellicht is het een veel slimmere aanpak dan wij begrijpen.
Op de laatste vrijdag van onze reis is er een grote bijeenkomst voor alle peace-club leden. Rond de tweehonderd leerlingen zijn aanwezig. Van heinde en verre komen jongeren speciaal naar deze bijeenkomst. Peaceclub leden vanaf een jaar of tien tot de alumni club. Lawrence spreekt de groep toe, legt het belang van Umtapo en de peace- clubs uit. RADAR geeft een kleine praktische aanvulling op het programma. Wederom is er ruimte voor gedichten en uiteraard muziek. Na afloop van de bijeenkomst is er ruimte voor vertier. De taxibusjes verzamelen zich, de radio's op tien en iedereen begint te dansen.
Toch eist een lange dag met veel toespraken z'n tol bij de jongeren. Blijkbaar voelt iedereen zich vrij genoeg om even het noodzakelijke uiltje te knappen of wat te gamen.
Het einde is in zicht, tien dagen zijn we ondergedompeld in de Zuid-Afrikaanse cultuur, de vriendelijkheid, de mentaliteit en het enthousiasme. In het begin viel het me mee met de verschillen met Europa. Johannesburg is gewoon een hele grote wereldse stad, maar tijdens onze bezoeken in Limpopo en het in gesprek raken met mensen, daar is mijn visie echt veranderd. Ik blijf erg onder de indruk van de positieve houding van mensen daar. Het uitgangspunt of de levensfilosofie is Ubuntu. Ik ben, omdat wij zijn. Ja ja dacht ik de eerste keer toen ik Umtapo over Ubuntu hoorde praten tijdens in training hier in Nederland. Ik, van nature sceptisch en kritisch, wist niet zo goed wat ik ermee aan moest. Mijn reis naar Afrika heeft mijn visie behoorlijk veranderd. Ik begrijp wat Ubuntu betekent. Ik ben omdat wij zijn gaat over het collectieve gevoel. Een Zuid-Afrikaans gezegde luidt: “Je hebt een dorp nodig om een kind op te voeden.” Dit is me duidelijk geworden. De relevantie van samenwerking, het vertrouwen hebben in elkaar en daarmee trots durven zijn het feit dat je hulp vraagt. Het individu is ondergeschikt aan het collectief. Dat maakt het individu niet onbelangrijk. Een goed collectief draait op goede individuen. In Europa lijken we de focus op het collectief kwijt geraakt te zijn. Ik ben belangrijk en mijn omgeving dient zich aan te passen aan mij. Dat het omgekeerd veel beter kan uitpakken heb ik tijdens mijn reis zelf mogen aanschouwen. Trots zijn op je land, trots op je stad, trots op je buurt en daarmee trots op jezelf. Dat er in Zuid-Afrika nog veel werk te verzetten valt is duidelijk, maar ik hoop toch van harte dat het land een kant op ontwikkelt waarbij uitgegaan wordt van deze kracht. Ubuntu!
