Bouwperiode:

// State of the art

tekStproductie Ing. JosIne Crone // fotografie rob Hoekstra

Het Fries Museum aan het ver­ nieuwde Zaailand heeft een sterk overstekend dak op elf parabolisch gevormde kolommen.

Fries Museum // Locatie: Zaailand 5, leeuwarden // Opdracht: gemeente leeuwarden e.a. // Bouwperiode: 2010 – 2012

Onder een ultradun dak op slanke kolommen staat het nieuwe Fries Museum. Het verbindende karakter van het overkragende dak past goed bij de combinatie van beeldende kunst met populaire filmkunst en omroep Friesland. De uit­ nodigende constructie is met hout afgewerkt voor een huiselijke sfeer.

10 // Bouwwereld

Bouwwereld // 11

// State of the art Tussen het gesloten museumdeel

De hoogste verdieping met dag­

en de voorgevel is een gebouw­

lichtzalen heeft een open karakter

hoge vide gemaakt.

met daklichten.

12 // Bouwwereld

Bouwwereld // 13

// State of the art eromheen, in verschillende maten, een vrij klassieke indeling dus. De bovenste laag met daglichtzalen heeft een open karakter met glazen puien en daklichten. In totaal telt het museum dertig zalen (3200 m2) voor regionale kunst en cultuur. Op de bovenste verdieping ligt een eivormige vergaderzaal met een riant uitzicht over het heringerichte Zaailandplein. Ondank het gesloten karakter van de middelste twee museumlagen heeft dit deel toch een uitnodigende uitstraling. Dat komt doordat de natuurstenen gevel wordt doorsneden door glazen puien die een diepe inkijk geven in de vides langs het openbaar toegankelijk trappenhuis aan de voorgevel. Achter de diepe vide staat de 21 meter hoge wand van de museumzalen. Deze geweldige expositiemogelijkheid heeft door de glazen omhulling de naam ‘stedelijke vitrine’ gekregen.

De schuivende stalen branddeuren zijn verborgen in de robuuste scheidingswanden. De holle wanden met branddeuren vormen tevens de braak­ wanden. De circa 0,4 meter dikke wanden tussen de museumzalen bieden ook ruimte aan de installaties.

Met een genereus legaat legde de architect Abe Bonnema de basis voor een nieuw Fries museum. Tijdens zijn leven was hij er zelf niet in geslaagd om een opdracht van de gemeente Leeuwarden te verwerven, en evenmin in het ontwerpen van een museum. Beide zaken kwamen bij elkaar in de opdracht bij zijn testament, zo vertelt Hubert-Jan Henket, die het nieuwe museum op verzoek van Bonnema ontwierp. Ooit had Bonnema Henket gevraagd om hem op te volgen, hetgeen Henket niet ambieerde. En elf jaar geleden werd hij dus gevraagd om met het legaat een nieuw museum te ontwerpen. Voor Henket destijds een complete verrassing. Zijn bureau werkte vervolgens aan het project tot en met het definitief ontwerp, waarna architectenbureau Bonnema in Hardegarijp conform de laatste wens de bouwkundige uitwerking verzorgde. Het museum maakt deel uit van het project Nieuw Zaailand. Het Zaailand was in de woorden van Henket een leeg en lelijk plein in het centrum van Leeuwarden. Die leegte is beperkt door met een strook woningen aan één zijde het plein te versmallen. Daarnaast is 7000 m2 aan winkelruimte toegevoegd en is de

bestaande tweelaagse parkeergarage uitgebreid met 170 plaatsen naar een totaal van 712 parkeerplekken. Het nieuwe Fries Museum op de kop van het plein, recht tegenover het paleis van justitie, geeft allure aan deze plek. Huiskamer van Leeuwarden De wens van Henket was om in het museum verschillende culturele functies te mengen, zodat de gemeenschap het in haar hart kan sluiten. Henket: “We hebben de begane grond daarom openbaar gemaakt, zodat je er doorheen loopt tijdens het winkelen en het café kunt bezoeken. Je treft er de Friese omroep met tv-opnames en een filmhuis dat ’s avonds zorgt voor reuring. Door de herkenbare identiteit geeft het een gevoel van thuiskomen.” Het 4000 m2 grote Fries Museum heeft een extra hoge begane grond (5,60 meter vrije hoogte) met gedeeltelijk een mezzanine. Op de eerste en tweede verdieping zijn de gesloten museumzalen gelegen. De museumruimten zijn georganiseerd rondom één grote middenzaal per verdieping met kabinetachtige zalen

In het openbaar toegankelijk Fries Museum hebben diverse culturele functies hun plek gevonden 14 // Bouwwereld

Eén groot dak als paraplu Het enorme dak dat rondom zo’n 10 meter oversteekt, wordt gedragen door elf samengestelde hout/staalkolommen van 20 meter lengte. Deze kolommen zijn zeer slank uitgevoerd. Dat is gelukt door gebruik te maken van stalen buisprofielen van rond 219 mm met een wanddikte van 20 mm. Op iedere buis zijn vier stalen vinnen gelast. Tussen de vinnen zijn massief houten vulstukken geplaatst. De massieve 20 meter lange houten stammen zijn in vieren gedeeld en in de stalen kolom gefixeerd. Door deze vulstukken is het ogenschijnlijk een houten kolom, maar de sterkte wordt enkel ontleend aan de stalen buisprofielen, aldus constructeur Lino di Bortolo van Grontmij. Aanvankelijk is wel een poging gedaan om rekening te houden met de bijdrage van de houten vulstukken, maar vanwege de onzekerheden ten aanzien van de fysieke eigenschappen van het hout in de capaciteitsberekening, is dit als verwaarloosbaar beoordeeld. Voor de stalen kolommen is gebruikgemaakt van staalkwaliteit S275. De opgelaste ribben meten 25 x 20 mm bij de voet en de top en hebben een parabolisch verloop tot 20 x 125 in het midden. Daardoor is de diameter van de totale kolom bij de voet en de top 270 mm en in het midden 470 mm. Door de parabolische vorm wordt de ervaring van de slankheid sterk vergroot. De kolom is aan de onder- en de bovenzijde gedeeltelijk ingeklemd in de aansluitende constructies om de kniklengte te beperken. De smalle rand van het dakvlak is gerealiseerd door de dakliggers naar de rand toe over een lengte van 4 meter te verjongen tot 200 mm. Deze vleugels suggereren dat het dak bijzonder dun is uitgevoerd. De werkelijke constructiehoogte van het dak, dat tot 18 meter overspant, wordt zichtbaar als je via de lichtopeningen door het dak kijkt. De dakliggers zijn namelijk tot 800 mm hoog (HEB 800). Om voldoende daglicht via de gevels in het museum te brengen is het dak geperforeerd met grote rechthoekige openingen. Deze zijn onder andere boven de stedelijke vitrine aangebracht, waardoor hier royaal daglicht achter de gevels naar binnen valt. Op de museumzalen op het hoogste niveau is met stalen vakwerkconstructies van buizen een dak gebouwd dat daglicht in de zalen brengt. In totaal is in het dak 275 m2 aan daglichtkappen toegepast. De onderzijde van het dak is bekleed met gefineerd houten panelen. De wijze van bevestigen was nog een behoorlijke uitdaging volgens Peter Hoeksma, destijds projectleider bij Bonnema architecten: “Als je de platen vastschroeft zitten ze te vast om de beweeglijkheid van het slanke dak te kunnen volgen. Daarom hebben we gekozen voor een systeem waarbij de platen met klemmen op het rachelwerk worden gemonteerd, zodat ze kun-

1

2

3

1 // De kleinere daglichtzalen hebben een houten betimmering rond de daklichten. 2 // Op de bovenste verdieping ligt een eivormige vergader­ zaal met een mooi uitzicht over het heringerichte Zaailandplein.3 // Een van de zalen van het Filmhuis op de begane grond in het Fries Museum.

Bouwwereld // 15

// State of the art

1

1 // De smalle rand van het dakvlak is gereali­

2

3

seerd door de dakliggers over een lengte van 4 meter te verjongen van 800 tot 200 mm. 2 // De gevel is afgewerkt met Diamond Black graniet. 3 // De detaillering van de aanslui­ tingen, zoals de kop van de hout/staalkolom op de liggers, is opmerkelijk verfijnd. 4 // De onderzijde van het dak is bekleed met gefi­

ImpressieImpressie begane grond engrond mezzaninevloer begane en mezzaninevloer

neerd houten panelen, die flexibel zijn beves­ tigd met klemmen. 5 // De parabolische kolom bestaat uit een stalen buis met opgelaste vin­

Impressie van de begane grond en mezzaninevloer. De begane grond is openbaar toegankelijk, zodat je er doorheen kunt lopen tijdens het winkelen.

nen en massief houten vulstukken. Aan de voet

Ook is hier een filmhuis gevestigd.

is de kolom ingeklemd om de kniklengte te

nen meebewegen met het dak. Dit systeem bleek ook bij een stevige storm goed te functioneren.” Bouwen op bestaande parkeergarage Een andere constructieve uitdaging was het bouwen op een bestaande parkeergarage. Deze garage onder het plein is uitgebreid van 542 naar 712 plaatsen. Op de plek waar het museum is gebouwd, is de tweelaagse garage gesloopt op de diepwanden na. Zodoende konden hier de heipalen voor het museum worden geslagen. De garage is vervolgens voorzien van nieuwe vloeren en een kolomstructuur, die is afgestemd op de draagstructuur van het museum. De draagstructuur van de bovenbouw bestaat uit in het werk gestorte kolommen, wanden en vloeren. Opvallend is daarbij dat er maar weinig betonschijven in het zeer open ogende gebouw staan. Vanwege de transparantie is gebruikgemaakt van kernen en kruisende wanden voor de stabiliteit op strategische plekken. Brand- en braakveiligheid Voor de brandveiligheid is het gebouw ingedeeld in brand- en rookcompartimenten. Per laag is de indeling van brandcompartimenten verschillend, omdat het passen en meten was om de ruimten binnen de maximale compartimentsgrenzen te krijgen. In de holle wanden tussen de compartimenten zijn automatisch sluitende stalen schuifdeuren opgenomen. Een belangrijk aan-

16 // Bouwwereld

1. Entree 1. Entree 2. Entreehal 2. Entreehal dachtspunt bij het brandveiligheidsconcept is3.hoe Balieje brand3. Balie 4. Museumwinkel 4. Museumwinkel veiligheidsvoorzieningen combineert met inbraakbeveiliging. 5. Museumcafé 5. Museumcafé “Immers”, zo vertelt Peter Hoeksma, “als een 6. inbreker Grote zaal 6.binnenGrote zaal Opgang 7. naar zalen Opgang naar zalen komt en hij veroorzaakt brandalarm, gaan alle7.deuren open en 8. Laden/lossen 8. Laden/lossen dan wandel je zo met een schilderij onder je arm naar buiten.” 9. Naar P-garage 9. Naar P-garage Daarom zijn in overleg met de brandweer alle10.deuren handmatig Museumzalen 10. Museumzalen Activiteitenruimte 11. Activiteitenruimte te openen maar wel controleerbaar. De holle 11. wanden met stalen 12. Stedelijke vitrine 12. Stedelijke vitrine branddeuren tussen de museumzalen vormen13.tevens de braakTechniek 13. Techniek 14. Vide Vide wanden. Deze schuifdeuren sluiten namelijk bij braak14. automa15. Contour15. dakvlak Contour dakvlak Langsdoorsnede AA Langsdoorsnede AA

verkorten.

4

5

tisch. De grote trap in het publieksdeel is meegerekend als vluchttrap, ook al is hij het formeel niet. De belangrijkste reden hiervoor is dat mensen die trap zullen herkennen om naar buiten te vluchten. De circa 0,4 meter dikke wanden tussen de museumzalen bieden niet alleen ruimte aan de branddeuren, maar ook aan de installaties. Door in de wanden via luchtbehandeling exact hetzelfde klimaat te creëren als in de zalen, worden de schilderingen aan beide kanten aan een gelijk klimaat blootgesteld. Lasergelaste gevel Opvallend aan de 440 m2 glazen gevels van de stedelijke vitrine is de wijze waarop de puien met stalen profielen worden ondersteund. De maximale hoogte van de puien is 16 meter. Op de verticale stalen gevelprofielen zijn IPE-profielen gelast. Tegen het profiel is het lijf van het profiel (zonder flens) met een robot-

Bouwwereld // 17

// State of the art

De gevel wordt doorsneden door glazen puien die een diepe inkijk geven in de vides langs het open­ baar toegankelijk trappenhuis.

las bevestigd. Deze las wordt met lasers in het materiaal gebrand, waardoor er geen lasrups ontstaat maar een scherpe inwendige hoek. Alleen aan de bovenzijde, waar het profiel met een momentvaste las is bevestigd, is wel een normale las toegepast omdat laserlassen daar niet geschikt voor is. Door gebruik van een halve IPE oogt de gevel veel slanker dan bij toepassing van een meer gebruikelijk kokerprofiel. Aan de bovenzijde van de stedelijke vitrine buigt de gevel als het ware om in een glazen dak. Dit gedeelte ligt recht onder een opening in het houten dak. Zo is er op een uitgekiende wijze voor gezorgd dat er overvloedig daglicht in dit deel van het gebouw valt, wat voor een verrassend effect aan de buitenzijde zorgt.

1

Oog voor detail Ten aanzien van de uitvoerende partijen wil Hubert Jan Henket twee beroepsgroepen een compliment maken. Ten eerste de Ierse stukadoors, die de videwand van 20 meter hoogte superstrak hebben afgewerkt. De afwijkingen zijn minder dan 5 mm over de volle hoogte. Daarnaast noemt hij de Portugese natuursteenverwerkers. Deze hebben de buitengevel en deels de binnengevel op een voorbeeldige wijze voorzien van 30 mm dikke Chinese granietplaten, type Diamond Black. Het oog voor detail was de bouwcombinatie Leeuwarden Centrum wel toevertrouwd. Al in de ruwbouw werd bij de keuze van de bekistingen rekening gehouden met het gewenste afwerkingsniveau. Zo zijn de hoge wanden gestort met behulp van stalen bekistingen en zijn voor de ronde kolommen kartonnen kokers zonder aftekenende naden ingezet. Ter plaatse van de stedelijke vitrine zijn de vloeren met zeer strak uitgevoerde consoles aan de ronde kolommen gekoppeld. De installatietechniek in de plafonds is heel mooi weggewerkt. Voor de brandmelding is zelfs gewerkt met een zogenaamd Aspiratie Detectie Systeem (ADS). Dit is een systeem waarbij via piepkleine buisjes in het plafond lucht wordt afgezogen en in het centrale systeem wordt getest op rook. De gaatjes in het stucplafond zijn nauwelijks te vinden en hinderlijke rookmelders ontbreken dus. De grootste uitdaging aan het ontwerpen van een museum is volgens Henket om rust in het ontwerp te bewaren. Dat is hier goed gelukt door te kiezen voor een expressieve en robuuste uitstraling met een zeer verfijnde detaillering. Projectgegevens // Locatie: Zaailand 5, leeuwarden // Opdrachtgever: gemeente leeuwarden, Fries Museum, IPMMC Vastgoed en syntrus achmea Vastgoed // Architect: Hubert-Jan Henket i.s.m. bonnema architecten // VO/DO: bierman Henket architecten, esch, biermanhenket.nl // Bouwkundige uitwerking na DO: bonnema architecten, Hardegarijp, bonnema.com // Constructeur: grontmij nederland, Zwolle, grontmij.nl // Installatieadviseur: Huisman en Van Muijen, den bosch, hvm.nl // Hoofdaannemer: bouwcombinatie baM Friso: Friso bouwgroep, sneek, baM Utiliteitsbouw regio noord, groningen en koopmans tbI bouw, enschede // Installatietechniek: baM techniek, bam.nl // Bruto vloeroppervlak: 8600 m2 // Bouwkosten: 19.500.000 euro excl. inrichting, incl. installaties, excl. btw. Het nieuwe Fries Museum is mede gefinancierd door de Ir. abe bonnema stichting, de Provincie Fryslân, het samenwerkingsverband noord-nederland, eZ/kompas en de bankgiro loterij // Bouwperiode: 2010 – 2012

18 // Bouwwereld

2

3

1 // De 16 meter hoge glazen gevels zijn versterkt met halve IPE­profie­ len. 2 // De stalen kozijnprofielen zijn met laserlastechniek tegen het on­ dersteunende IPE­profiel gebrand, waardoor er geen lasrups zichtbaar is. 3 // Aan de bovenzijde van de stedelijke vitrine buigt de gevel als het ware om in een glazen dak. Via de openingen in het houten dak erboven valt daglicht naar binnen.

Bouwwereld // 19