P l a t f o r m v o o r h e t o n t w e r p e n , f a b r i c e r e n , b o u w e n e n g e b r u i k e n v a n P REFAB b e t o n p r o d u C t e n
‘Bouw verplaatsbare prefab parkeergarages aan rand van de stad’ ‘Onze architectuur brengt het innerlijk van een gebouw tot uitdrukking’ Sneller bouwen dankzij prefab balkbodem rukt op
#9
mei 2008
ouw:
ob Gelezen in C
g i d o n o r u e d r a j l i m e i d r n a D l r e d e N g o o r d n e e voor
Maar goed dat De Hamer alles van infiltratie én rioolsystemen weet! Bergbezinkbassins Bergbezinkleidingen Columbuizen Permeobuizen
AQUA Mensura bestrating Permeo Stones ZOAB-banden Voegstones
Nijmeegse Betonindustrie De Hamer B.V., Postbus 6553, 6503 GB Nijmegen Telefoon: 024 3441244, E-mail:
[email protected], Website: www.dehamer.nl
b:ton mei 2008
voorwoord: Verder kijken Het is een gemiste kans als men werkt volgens geijkte paden. Als men terugvalt op datgene wat men kent of zoals men het altijd doet. Men laat de mogelijkheden van vernieuwing liggen. Wat erger is: daardoor gaat men tevens voorbij aan de mogelijkheden op een hogere kwaliteit, een betere aansluiting op de wensen van de klant, meer efficiency, kortere bouwtijd en noem verder de aspecten maar op die het bouwen van vandaag en morgen bepalen. Ik heb dan ook bewondering voor individuen en partijen in de bouw die met een breder perspectief kijken. Mensen die uitdokteren of een gekozen oplossing, een bouwsysteem of een materiaal niet anders c.q. beter kan. Niet alleen in de eerste planvorming, maar zelfs nog switchen als de contouren van een project min of meer zijn vastgelegd. Die zelfs dan nog voor het alternatief prefab beton durven te kiezen in de wetenschap dat het uiteindelijk z’n vruchten afwerpt. Het mooiste is natuurlijk als men vroegtijdig het juiste bouwsysteem kiest. We zien steeds vaker dat bouwpartijen van een traditioneel bouwsysteem naar prefab beton overstappen omdat de voordelen van snelheid, vormvariatie en uit te besteden montage een steeds belangrijkere rol gaan spelen. Ook wordt de keuze van het vloersysteem niet langer een automatisme, maar gaat men op zoek naar de specifieke oplossing met alle voordelen van dien. Bijvoorbeeld met een interessant systeem met balkbodems. Of men kiest in plaats van een standaard toplaag voor een luxere toplaag. U vindt in deze uitgave van B:ton talrijke voorbeelden van projecten waarbij men de stap naar vernieuwing heeft gezet. Men kijkt verder dan de neus lang is. Kiest dan voor een gloednieuwe boogstal. Of voor bijzonder gevormde gevelelementen, voor nieuwe producten die door inventieve ingenieurs worden ontwikkeld, voor gevarieerde bruggen opgebouwd uit modulaire elementen. Kortom, kiezen voor toekomstgerichte oplossingen. Vanzelfsprekend in prefab beton. Veel leesplezier!
Bart van Melick Voorzitter BFBN
3
b:ton mei 2008
03: Voorwoord
inhoud:
13: Column 22:
#1 voor nummer KW505
24:
Sneller bouwen dankzij prefab balkbodem rukt op
6 Verrassend beton op fib symposium in Amsterdam Het fib symposium laat zien dat beton het startpunt moet zijn in de planontwikkeling en niet het eindpunt bij de materialisatie, omdat men anders kansen van modern beton laat liggen.
10
Spotlight
Superdun beton: uitdaging voor de architect De toekomst is aan prefab. Maar dan in vezelversterkt zeer hogesterktebeton, waarmee onderhoudsarme en superslanke elementen te vervaardigen zijn.
14
Prefab beton als uitgangspunt
‘Onze architectuur brengt het innerlijk van een gebouw tot uitdrukking’ De architect moet gevoel hebben voor de constructie. De constructeur moet op zijn beurt gevoel hebben voor vormgeving. Dat moet matchen.
4
b:ton mei 2008
32: Betonnen bruggen in Zuiderpark: prefab op maat
46: Nu ook waterdichte wanden met Holle Wandsysteem
34: Rechte lijn naar accuraat bouwen
50: Actualiteiten
38: Alternatieve energiebron ideaal in combinatie met lichtbeton
52:
Productnieuws
54: Colofon 40:
‘Bij innoveren hoort je nek uitsteken’
18
VVD-raadslid Bas van Tijn
‘Bouw verplaatsbare prefab parkeergarages aan de rand van de stad’ Juist in prefab beton zijn snel parkeergarages te realiseren. Tijdelijk of permanent. Op die manier is dit mobiliteitsvraagstuk adequaat op te lossen.
28 IFD voor koeien, varkens en opdrachtgevers Slim boeren en bouwen? Kies dan voor de nieuwe boogstal die tot maar liefst 40% goedkoper kan zijn dan traditionele stallen en beter is voor het welzijn van de dieren.
44 Karakteristiek gezicht heeft geen cosmetica nodig Het spanningsveld van de individuele woning en de gezamenlijkheid van een woongebouw is opgelost door een bijzondere prefab betongevel, met getordeerde woningkaders.
5
Cement&BetonCentrum
b:ton mei 2008
Prefab beton: europa versus amerika
verrassend beton op fib symposium in amsterdam
Als iemand wil weten wat er zich wereldwijd afspeelt op het gebied van beton, dan mag hij of zij het International fib Symposium 2008 van 19 tot 22 mei in Amsterdam niet missen. Met bijdragen uit maar liefst 46 landen belooft het vakevenement een bredere kijk op beton te
Romein Beton
bieden dan ooit tevoren. door Paul engelS
6
b:ton mei 2008
“een symposium over de totale breedte van beton. niet alleen het materiaal
uit toonaangevende landen als china en Japan komen totaal 45 abstracts. “mij
beton, maar juist ook de toepassing, de oplossing, het maatwerk. het is geen
verbaast het hoe groot die spreiding is. uit alle hoeken van de wereld komen
rekentechnische materiaalkeuze meer die ergens achter aan het proces aan bod
innovaties en praktijkoplossingen in beton. die exponentiële ontwikkeling van
komt, maar je begint thans bij de veelzijdige eigenschappen van beton en leidt
beton zal daarom eerder versnellen dan afnemen.”
zo het meest geschikte beton naar de optimale prestatie.” ir. dick Stoelhorst, secretaris van het organisatiecomité en directeur van de betonvereniging, be-
Wetenschap én praktijk: europese landen als nederland, duitsland en
nadrukt dat de 210 geselecteerde presentaties (155 inleidingen en 55 poster-
italië blijven toonaangevend op dit gebied. Zo vertegenwoordigen deze drie
presentaties) juist die exponentiële ontwikkeling van het materiaal bestrijken.
samen meer dan 100 abstracts. Zonder dat men bang hoeft te zijn voor dou-
“gingen we twintig jaar geleden in het stadium van materialisatie met beton
blures of eentonigheid. “we hadden in totaal bijna 400 abstracts ontvangen.
aan het modelleren, construeren en rekenen, bij het symposium ervaar je de
deze zijn gewogen, geselecteerd en gesplitst in een twaalftal thema’s. het
enorme sprong voorwaarts die we hebben gemaakt omdat beton thans heel
hoge aantal presentaties en de uiteenlopende thema’s tonen de breedte van
anders wordt benaderd. er wordt veel meer naar de mogelijkheden en eigen-
het symposium, dat gelet op de reikwijdte eigenlijk meer de titel van congres
schappen gekeken en van daaruit wordt naar de beoogde specifieke oplossing
dan symposium verdient. bovendien is er de confrontatie tussen de meer we-
toegewerkt. modern beton is niet meer het gangbare beton. die indruk zal
tenschappelijke bijdragen en de oplossingen vanuit de praktijk. daar staat de
men absoluut op het symposium opdoen. beton is maatwerk.”
fib (federation internationale du beton) ook voor, nadat de organisatie in 1998 uit een fusie van fiP en ceb ontstond en de wetenschappers en praktijkmensen
niet alleen uit landen die van oudsher de trom roeren wat betonontwikkelingen
zo bij elkaar bracht. het is terug te vinden in de editie van 2008, waarin prakti-
betreft, ook uit landen als brazilië, oekraïne, wit-rusland, Servië et cetera ko-
sche maatwerkoplossingen centraal staan. dat kan niet anders dan via synergie
men interessante bijdragen. brazilië heeft bijvoorbeeld 18 abstracts ingediend.
van wetenschap en praktijk.”
7
b:ton mei 2008
Twaalf thema’s: de inleidingen en postersessies zijn gerangschikt naar twaalf thema’s. met daarbij vermeld het aantal bijdragen zijn dit: •
lifecycle design (19)
•
design strategies for the future (9)
•
underground structures (9)
•
monitoring and inspection (8)
•
diagnosis (12)
•
innovative materials (41)
•
codes for the future (28)
•
modifying and adapting structures (10)
•
architectural concrete (13)
•
developing a modern infrastructure (23)
•
designing structures against extreme loads (19)
•
increasing the speed of construction (9)
meer informatie op www.fib2008amsterdam.nl
met een record aan deelnemende landen en een recordbreedte in beton ver-
invulmechanismen van beton hebben plaatsgemaakt voor vernieuwende con-
wacht dick Stoelhorst dat de animo behalve uit het buitenland ook vanuit ne-
structies en oplossingen in beton. het brengt (prefab) beton dichterbij het
derland zal toenemen. “we mikken op pakweg 500 á 600 bezoekers. men kan
prille begin van het planproces en tegelijkertijd dichterbij het beoogde hoog-
zich voor één dag aanmelden (€ 345,-) of voor het volledige lezingenprogram-
waardige eindresultaat. in die breedte van het bouwproces past het brede fib
ma (€ 950,-). omdat specifieke thema’s op meerdere dagen terugkomen, kun je
symposium, meent dick Stoelhorst. “ik hoop velen te mogen verwelkomen in
eigenlijk niet volstaan met één dag. neem prefab beton. dit komt bijvoorbeeld
amsterdam. in het congres centrum van de meervaart. een passende locatie
aan bod in een sessie waarbij prefab beton in europa wordt vergeleken met
die dan helemaal voor dit evenement wordt ingericht. ook maatwerk. het is
prefab beton in amerika. dat zou je als dagsessie kunnen volgen. maar omdat
een mooie voorbode van maatwerk in beton.”
prefab beton ook qua ontwikkelingen, noviteiten, maatschappelijke vraagstukken en wat dies meer zij ook in andere sessies aan bod komt, doe je jezelf tekort door een enkel highlight eruit te kiezen. nogmaals, wil je wereldwijd weten wat beton is en kan, dan is het fib symposium een uitgelezen kans daartoe. mede omdat de lezingen worden ondersteund met genoemde 55 postersessies en een expositie die met de dag in omvang groeit.”
9
b:ton mei 2008
spotlight:
De specialist in dunschalige betonelementen microbeton slaat een nieuwe weg in. Na jaren succesvol te zijn geweest in voornamelijk het ophogen van galerijen bruist directeur Pieter Nap (30) nu van de ideeën over nieuwe toepassingsmogelijkheden. Zoals gevelelementen met en zonder reliëf. Door frans bos
10
b:ton mei 2008
Superdun beton:
uitdaging voor de architect “Ferrocement, het materiaal waarvan het bedrijf uit Krimpen aan den IJssel ge-
“Nu er een goed ophangsysteem is bedacht, ligt gevelbekleding voor de hand.
bruik maakt, heeft bij een dikte van slechts twee centimeter een dekking op de
Die ophanging bestaat uit roestvaststalen haken die op het wapeningsnet
wapening van slechts drie millimeter nodig,” zegt directeur Nap. “De structuur
zijn gelast. De dekking door de ferrocement is voldoende om het net en de
is zo dicht, dat het materiaal waterdicht en zeer duurzaam is. De druksterkten
wapening te vrijwaren van corrosie door blootstelling aan lucht of water. Dit
liggen tussen 65 en 85 N/mm2. Er zit geen grind in, alleen cement, fijn zand en
ophangsysteem vereenvoudigt de montage en garandeert een betrouwbare
vulstoffen, maar de receptuur houden we voor onszelf.”
bevestiging.”
Heel wat tijd hebben Nap en de zijnen gestoken in de juiste samenstelling en
Nieuwbouw: “We zijn goed in galerijophogingen, maar dat is niet spannend
ook vooral in de methoden van verwerking. Volgens de jonge ondernemer
meer,” zegt Nap. “We bewogen ons op de renovatiemarkt. Nu wordt het tijd
heeft dat bij dit type beton nogal wat voeten in de aarde gehad: “Met gewoon
om leuke dingen voor de nieuwbouw te verzinnen. Een aannemer zal niet zo
storten kom je er met dit soort aardvochtige beton niet. Het is erg moeilijk ver-
snel uit zichzelf direct naar ons toekomen. We moeten het van een voorschrij-
werkbaar. Maar we zijn er inmiddels wel handig in geworden. De verwerking is
ver als de architect hebben. Die zal het product en de toepassingsmogelijkhe-
een groot deel van het bedrijfsgeheim. Een speciale tak van sport zijn de mal-
den moeten kennen en we willen hem dat graag vertellen.”
len. In de bouw wordt vaak gebruik gemaakt van hout of staal. Wij hebben een
Nap heeft nog een koffer vol andere ideeën: “Traptreden bijvoorbeeld. Wij zijn
manier gevonden om op een slimme manier kunststof mallen te maken. Die
in staat traptreden van slecht 4,5 cm dikte met een vrije overspanning van 150
zijn twee tot drie keer goedkoper!”
cm te maken. In IJburg is ons product gebruikt als alternatief voor hardhouten galerijen. Het lijkt er van een afstandje ook op. En het is gegarandeerd onder-
Verrassende toepassingen: Qua toepassingen is van alles te bedenken.
houdsvrij. Heel leuk zijn ook dunne panelen met allerlei soorten reliëf van wel
“De bakermat van producten met ferrocement ligt in de scheepsbouw. De
150 bij 60 cm. Die wegen maar 42 kilo per vierkante meter”.
duurzaamheid van het materiaal is ruimschoots bewezen. Zeilschepen van ferrocement zijn reeds twintig jaar oud en varen de wereld rond. De wapening
In de onderneming is ook ruimte voor wat meer ludieke onderwerpen. “Hier
wordt niet aangetast. En dat terwijl zeewater zo ongeveer het slechtste milieu
in het bedrijf hebben we een paar studenten rondlopen, die hun fantasieën
is dat er voor staal bestaat!”
uitleven”, zegt Pieter Nap. “Ze zijn nu druk aan het rekenen aan een kano van beton voor de volgende betonkanorace. Die beroemde betonnen roeiboot uit Zeeland is leuk, maar onze boot moet in alles beter zijn. En dat gaat lukken.”
Superdun beton, een wapeningsnet met een dun laagje ferrocement. De Erasmusbrug in reliëf op een paneel van microbeton.
11
VBI FlexCasco
Snel wind- en waterdicht
Uitgekiend bouwproces leidt tot beter resultaat Minder arbeid op de bouwplaats
De voordelen in vogelvlucht: s -INDER ARBEID OP DE BOUWPLAATS s %ENVOUDIGER BOUWPROCES REDUCTIE FAALKOSTEN s 3NELLER BOUWPROCES KORTE BOUWTIJD
Offerte aanvragen? ,OOVEER !* (UISSEN 0OSTBUS !! (UISSEN 4ELEFOON &AX % MAIL VBI VBINL )NTERNET WWWVBINL
Bouwen wordt assembleren
Eenvoudige montage
b:ton mei 2008
column: Belangrijke plaats voor beton in uitvoerende bouw het behoeft geen betoog dat de bouw aan verandering onderhevig is. opdrachtgevers en opdrachtnemers gaan gezamenlijk uitvoering geven aan projecten. aannemers en onderaannemers staan steeds dichter bij elkaar om de uitvoering tot een succes te maken. deze manier van (samen)werken heeft in positieve zin gevolgen voor het bouwproces. niet alleen kan zo de toelevering van materiaal en mensen ‘just in time’ plaatsvinden, maar het draagt ook bij tot vermindering van faalkosten. de uitvoerende bouw zal ook op een andere manier moeten omgaan met (toe-) leveranciers. daarnaast zien wij een andere noemenswaardige verandering: daar waar voorheen veel werk op de bouwplaats werd gedaan, zien wij dat de voorbereidende werkzaamheden nu veel meer in de fabriek plaatsvinden. dit betekent voor de bouwer dat de werkvoorbereider alle details van een project minutieus moet uitwerken. die voorbereiding vraagt van de medewerker in de prefab betonindustrie ook deskundigheid van het materiaal beton. door de verschuiving naar prefab bestaat het risico dat de kennis over beton, en met name over het storten van beton in het werk, afneemt. het prefab bouwen neemt een grote vlucht. natuurlijk zal in het werk te storten beton blijven bestaan, maar verschuivingen richting prefab bouwen zullen naar verwachting verder toenemen. kennis van beton en het omgaan met beton en betonconstructies is onlosmakelijk verbonden met kennis van de uitvoerende bouw. met name de direct verantwoordelijken voor de uitvoering dienen zich terdege bewust te zijn van het belang en de gevolgen van betonconstructies. op tekening kan het allemaal wel netjes worden aangegeven, maar in de praktijk kan het resultaat wel eens anders zijn. beton mag dan keihard zijn, het ‘leeft’ wel. drukvastheid en draagvermogen laten zich op papier prima lezen, in de praktijk zal dit soort zaken continue in de gaten moeten worden gehouden. dit betekent dat de medewerkers in de uitvoerde bouw veel kennis van zaken moeten hebben omtrent de voorbereiding en uitvoering van betonconstructies. niet altijd kan een beroep worden gedaan op deskundigen. het achteraf inroepen ervan geeft vaak onoverbrugbare problemen. Samenwerken in de bouw is ontzettend belangrijk. niet alleen om op een verantwoorde manier een project tot een succes te maken, maar ook om de beste kwaliteit af te leveren. in dit verband levert een goede samenwerking tussen functionarissen als constructeur, werkvoorbereider en de leverancier van (prefab) beton in de voorbereiding gebundelde kennis op. en dat is onontbeerlijk op het moment dat het op de daadwerkelijke uitvoering aankomt. beton heeft de toekomst. het is goed dat deze toekomst gepaard gaat met het toenemen van de kennis rond beton, betonconstructies en de uitvoering van beton in bouwwerken. voorwaar een uitdaging voor iedereen die betrokken is bij de uitvoering van bouwprojecten.
Jan de koning directeur bob opleiding, training en advies, Zoetermeer
[email protected]
13
b:ton mei 2008
14
b:ton mei 2008
Prefab beton als uitgangspunt
‘Onze architectuur brengt het innerlijk van een gebouw tot uitdrukking’ Jan van der Leij, directeur architect bij Bonnema Architecten, is een fervent voorstander van prefabricage. Het is een vanzelfsprekend vertrekpunt in het ontwerp. Het door hem ontworpen Orbis Medical Park in Sittard bestaat zowel van binnen als van buiten grotendeels uit prefab beton. “Onze voorkeur gaat daarbij uit naar een zichtbare constructie.” DOOR Mathilde van Hulzen Hoe omschrijft u de ontwerpstijl van Bonnema Architecten?
meer onderling overleg mogelijk dan in een traditioneel vormgegeven
Als functionele architectuur. Het gaat niet alleen om het realiseren van het
ziekenhuis en creëer je in feite een medisch expertisecentrum. Dat zie je
programma van eisen van een opdrachtgever, we brengen het wezen van
ook terug aan de buitenkant van het gebouw, de hoofdfuncties zijn onder-
een gebouw tot uitdrukking. Het gebouw faciliteert de organisatie en dat
gebracht in een aantal centra. Bovendien heeft het hoofdgebouw een ver-
heeft consequenties voor de indeling en de rest van het ontwerp. Daar-
binding tussen de begane grond en de eerste verdieping, een split level.
naast laten we zien hoe een gebouw in elkaar zit, de constructie vormt een
Dat zorgt voor een extra hoge en open werkruimte. Via de volledig glazen
wezenlijk element van het ontwerp. Kijk maar naar het kantoor voor Agis
gevel stroomt daar het daglicht binnen. De hoogte en de ruimtelijkheid
in Amersfoort, de uitbreiding van het politiekantoor in Amsterdam en het
die daardoor ontstaat, geeft een bijzondere sfeer. Als mensen in stilte ge-
Orbis Medical Park in Sittard.
concentreerd willen werken, kunnen ze zich terugtrekken in cocons.
Hoe gaat u bij het ontwerpen te werk? Voor het genoemde Orbis
Welke rol speelt prefab beton in het Orbis Medical Park? Prefab
Medical Park hebben we de uitgangspunten van de ziekenhuiswereld op-
beton is hierbij ons uitgangspunt geweest, zowel voor de constructie als
nieuw bekeken en in een nieuw organisatiemodel gegoten. Dat heeft tot
voor het uiterlijk zoals de gevel. Als architectenbureau zijn we voorstan-
een nieuw werkconcept geleid, waarin we veel energie hebben gestoken.
der van prefab materialen en met name prefab beton. Daarmee bereik je
In dit ziekenhuis staat de patiënt centraal en dat bepaalt de manier waarop
een constante kwaliteit en een strak product, je houdt toleranties beter
het gebouw vorm heeft gekregen. De patiënt hoeft bijvoorbeeld niet van
onder controle. Bovendien is het prijsgunstig en de hogere snelheid van
de ene naar de andere afdeling te lopen, de medische specialisten komen
het bouwproces speelt ook een rol. Prefab beton vraagt wel veel voorbe-
bij de patiënt. Een specialist heeft dus geen eigen domein maar werkt sa-
reiding en engineering, want al het werk moet tegelijkertijd worden uitge-
men met alle andere specialisten in een groter gebouw. Daardoor is er veel
voerd omdat bepaalde onderdelen toch nog moeten worden gestort.
15
(AKRON 4ERWA TOTAALOPLOSSING VOOR DE PREFAB BETONINDUSTRIE $E COMBINATIE (AKRON 4ERWA STAAT VOOR EEN JARENLANGE ERVARING IN DE PRODUCTIE ADVISERING EN VERKOOP VAN INSTORTVOORZIENINGEN $E KWALITEIT VAN ONZE PRODUCTEN WORDT ONDER MEER BEWEZEN VIA DIVERSE CERTIFICATEN EN BEPROEVINGSRAPPORTEN
#OMPLEET LEVERINGSPROGRAMMA OA s "OUWBOX KOUDEBRUGONDERBREKING s 'EVELPLAATANKERS s (ULPMATERIALEN EN BEVESTIGINGSMIDDELEN s +ONNEKTIEANKERS s 3ANDWICHPLAATANKERS s 4 SLOTANKERS s 433 BORDESOPLEGGING
-EER WETEN 6OOR EEN TOELICHTING OP ONS PROGRAMMA OF HET AANVRAGEN VAN DOCUMENTATIE BELT U % MAIL VERKOOP HAKRONTERWANL /F KIJK OP INTERNET WWWHAKRONTERWANL
(AKRON 4ERWA 6OLTWEG 0OSTBUS
#: .UNSPEET !! .UNSPEET
b:ton mei 2008
Jan van der Leij, directeur architect bij Bonnema Architecten
Voor het Orbis Medical Park hebben we de toleranties van prefab beton ge-
Denken uw collega-architecten daar hetzelfde over? In Nederland
bruikt als vaststaand gegeven voor het ontwerp. De verschillen in de construc-
is prefab beton aardig gemeengoed geworden. Wel zouden architecten nog
tie kun je duidelijk vanaf de buitenkant zien. De onderste bouwlaag heeft een
meer gebruik kunnen maken van de mogelijkheden. Ik zie wel meer prefab be-
breedplaatvloersysteem vanwege de zware apparatuur die daarop wordt ge-
ton als vormgevend element, dus het gaat de goede kant op. Maar je moet er
plaatst. Dan komt de technische tussenlaag die als een verbinding functioneert
ook gevoel voor hebben. Als architect moet je gevoel hebben voor constructie
tussen de bouwlagen. Die tussenlaag zorgt voor een maximale vrijheid want al-
en dan moet je een constructeur treffen met gevoel voor vormgeving. Je moet
les kan met elkaar worden verbonden zonder dat je de apparaatuur per se fysiek
met elkaar matchen.
op elkaar moet aansluiten. Die verbinding is door het hele ziekenhuis voelbaar
Jammer genoeg zijn bij de besluitvorming de bouwkosten vaak belangrijker
en zichtbaar. De verpleeglaag hebben we op eenpersoons kamers gebaseerd,
dan de architectuur. Dat is echt Nederlands, het moet allemaal sober en doel-
dus die modules zijn leidend geweest voor het ontwerp van die verdieping.
matig. Terwijl ik denk: je bouwt niet voor de korte termijn. Maar bedrijven heb-
Onze voorkeur gaat uit naar een zichtbare constructie, al kan dat niet bij elk
ben vaak niet zo’n boodschap aan duurzaamheid en de kwaliteit van leven van
project. Je ziet dat bijvoorbeeld terug bij het Interpolis gebouw in Tilburg, met
een project. Kijk maar eens naar die dozen op bedrijfsterreinen. Dat zijn etala-
een betegelde prefab gevel en zichtbare kolommen. Of bij het PEN gebouw in
ges voor de snelweg en verder niks. De uitstraling van zo’n gebouw moet gelijk
Alkmaar. We vinden dat belangrijk omdat functionaliteit niet alleen volgt uit
zijn aan het bedrijfsimago en dat laatste verandert zo snel dat er ook minder
de inwendige organisatie van een gebouw maar ook uit de architectuur. Daar-
aandacht is voor de vormgeving. Terwijl je toch telkens een geweldige aanslag
naast willen we duidelijk maken aan de constructeur hoe het gebouw in elkaar
doet op grondstoffen en middelen. Ik zie daarom meer in hergebruik. Gebou-
steekt. De vertaling van het ontwerp naar de fysieke uitvoering laten we dus
wen moeten ook geschikt zijn voor de verre toekomst.
niet aan hem over. Bovendien heeft ook de aanblik van een gebouw een functie. Dat laten we dus allemaal zien.
Ziet u nog nieuwe mogelijkheden voor prefab beton? Als je prefab beton als draagconstructie gebruikt, vormen isolatie en koudebruggen een beperkende factor. Dat is jammer, want daardoor verminderen de toepassings-
Functionele architectuur: Bonnema Architecten werd opgericht in 1957 door Abe Bonnema. Aanvankelijk ontwierp het bureau vooral woningen, maar daarna kwamen er ook opdrachten voor de utiliteitsbouw (zowel voor particulieren als voor de overheid). Daarmee won het bureau nationale en internationale prijzen. Bekende ontwerpen zijn onder andere het gebouw voor Nationale Nederlanden naast het Centraal Station in Rotterdam, het hoofdkantoor voor Interpolis in Tilburg en de Achmeatoren in Leeuwarden. Rode draad bij alle ontwerpen vormt de menselijke maat. De gebruiker van een gebouw staat centraal, de functie bepaalt het uiterlijk. Daarom mag de constructie worden gezien. Na het overlijden van Abe Bonnema in 2001 namen Jan van der Leij, Hylco van der Woude en Jaap Eenshuistra het bureau over. Alle drie werkten ze al
mogelijkheden. Een kantoorpand moet nu eenmaal goed zijn geïsoleerd. Voor het PEN gebouw in Alkmaar hebben we isolatie in het prefab beton laten instorten, maar zoiets vraagt veel energie en een strikte kwaliteitsbewaking tijdens het bouwproces. Dus als de fabrikanten daarvoor nog een oplossing vinden, graag. Verder maakt de huidige computertechnologie steeds meer mogelijk als het gaat om prefab beton als volwaardige gevelbekleding. Denk maar aan ingestorte of gefreesde patronen. De huidige architectuur kenmerkt zich hier ook door. Tegenwoordig worden er gebouwen gemaakt die niet mogelijk waren zonder computer. Dat geldt ook voor de vormgeving. Van de andere kant, een computerprogramma is alleen een hulpmiddel om de maatvoering onder controle te krijgen. Voor onze architectuur is de computer geen uitgangspunt. Onze ontwerpen faciliteren een organisatie. Het zijn geen droombeelden uit een computer.
jaren bij Bonnema Architecten. Als huidige directie hebben ze sindsdien de kenmerkende architectuurstijl voortgezet.
17
b:ton mei 2008
vvd-raadslid bas van tijn
‘bouw verplaatsbare prefab parkeergarages aan rand van de stad’ “Het ligt zó voor de hand: zet op de P&R-locaties rond de stad meer prefab parkeergarages. Dan wordt het aantal parkeerplaatsen snel verdubbeld en blijft de stad bereikbaar voor mensen die er écht moeten zijn, zoals zakenmensen en bewoners.” door franS boS
bas van tijn lanceerde het idee een tijdje geleden en tot zijn eigen verbazing is
“kijk, de kuip is particulier terrein en er komt toch een nieuw stadion, maar waar-
er massaal op gereageerd. Zelfs door grote bouwondernemingen, die meteen
om niet nu al een parkeergarage zoals ik bedoel op het huidige parkeerterrein?
klaar stonden met offertes. maar van tijn kan daar niks mee. de bal ligt bij de
met de aanleg van een metrolijn die kant op, zou dat een belangrijke bijdrage
rotterdamse wethouder en vvd-partijgenote baljeu, die met voorstellen moet
kunnen leveren aan de parkeeroverlast die men in iJsselmonde nu heeft rondom
komen. “ik pleit voor de bereikbaarheid van de stad, met het openbaar vervoer,
wedstrijden. neem de P&r bij rhoon. ik zeg: zet er nou eens één laagje op.”
maar zeker ook met de auto. en die bereikbaarheid is erbij gebaat als mensen, die enigszins kunnen, het openbaar vervoer nemen en mensen die per se in de
bas van tijn vindt ook dat de plaatsen van de Park & ride’s aan een onderzoek
stad moeten zijn voor bijvoorbeeld zaken, gemakkelijk per auto de stad in kun-
moeten worden onderworpen. “de P&r bij de kuip is behalve bij wedstrijden
nen. en zo ben ik op prefab garages gekomen.”
altijd leeg. die aan de kralingse Zoom is altijd druk, zo niet vol. hoe komt dat? liggen alle P&r’s wel op de goede plaatsen? er wordt in 2014 gebouwd op
het gemeenteraadslid vervolgt: “ik heb absoluut geen verstand van bouwen en
hoog- en laag-Zestienhoven. dat ligt aan de randstadrail die nu al rijdt. daar
zo. als iemand zegt: het kan daarom en daarom niet, neem ik dat onmiddellijk
kan dus naar mijn idee in de tussenliggende zes jaar een prefab parkeergarage
aan. ik kijk naar de verkeers- en vervoersproblematiek en bedenk daarvoor een
komen. als in de toekomst in Schieveen zou worden gebouwd, kan die garage
bijdrage aan een mogelijke oplossing. Prefab parkeergarages is dan één van de
als de behoefte zich voordoet, gemakkelijk worden verplaatst. ik weet zeker dat
mogelijkheden.” van tijn rekent voor dat een grondgebonden parkeerplaats in
men - als het goed geregeld is en het ov de mensen snel naar de stad brengt - er
rotterdam rond 18.000 euro kost. voor een plaats in een ondergrondse par-
rechtstreeks heen rijdt en niet eens meer probeert om met de auto de stad in
keergarage moet bijna 30.000 euro worden neergeteld. in een prefab parkeer-
te komen.”
garage kost een parkeerplaats rond 7.000 euro.
Miljoenen: “binnen de stadsregio is tot 2020 een bedrag van 240 miljoen beTweelaags: “de parkeergarages die ik voor ogen heb,” zegt van tijn, “zijn
schikbaar voor P&r-locaties. er moeten 12.000 P&r-plaatsen bij. wij hebben
tweelaags. dat is om aan de brandveiligheidseisen te kunnen voldoen. Ze moe-
niet gezegd: we willen in dat jaar op die plek een parkeergarage. we willen van
ten worden opgebouwd uit modules. de pilaren kunnen ook wat minder ro-
de wethouder weten hoe zij met dit gegeven denkt om te gaan. mijn suggestie
buust worden dan in permanente gebouwen. de wanden en dekken moeten als
is bedoeld om haar te helpen in een denkrichting, niet om haar voor de voeten
het ware in elkaar kunnen ‘klikken’. Ze kunnen in korte tijd worden gebouwd
te lopen. ik wil het proces versnellen.”
en als het nodig is, kunnen ze gemakkelijk worden afgebroken en elders weer opgebouwd. en ze hoeven niet lelijk te zijn. als je ze met mooie doeken met bijvoorbeeld foto’s erop inpakt, kan het er best aantrekkelijk uitzien. vergelijk het met de doeken op steigers.”
19
b:ton mei 2008
Bas van Tijn staat lijnrecht tegenover Arno Bonte van GroenLinks, die de Coolsingel autovrij wil maken. Alle parkeergarages in het centrum, ook de particuliere van de Bijenkorf en V&D, moeten van hem dicht en het restantje autoverkeer dat dan overblijft, moet ondergronds. Maar Bonte staat alleen, alle andere partijen in de gemeenteraad van Rotterdam zien er geen heil in. “Stadsarchitect Witteveen heeft na de oorlog een belangrijke rol gespeeld in de wederopbouw van de stad: brede haaks op elkaar staande straten, veel water en groen,” zegt Van Tijn. “Daar kunnen we nu van profiteren. Ik vind het verder wel prettig om niet altijd binnen gebaande paden te blijven. En gezien de positieve reacties spreekt het idee van prefab verplaatsbare parkeergarages kennelijk aan.”
Verschillende systemen in prefab beton: Tijdelijk of permanent, huren of kopen? Het idee van Bas van Tijn is zo
gebracht,” aldus Campen. “Steigerdoek geeft bovendien de mogelijkheid van
gek nog niet en bovendien praktisch gemakkelijk uitvoerbaar. Er zijn inmiddels
periodiek wisselende gevelreclame. Dan hoeft een parkeergarage aan de rand
zelfs concrete voorbeelden. BFBN-fabrikanten hebben parkeergarages ontwik-
van de stad ook niet een lelijk ding te zijn. Onder meer in Nieuwegein bij het
keld, die demontabel zijn en dus kunnen worden neergezet op plaatsen waar
ziekenhuis en in Zaandam bij het stadhuis zijn onze tijdelijke parkeergarages
tijdelijk behoefte is. “De parkeergarages kunnen voor vijf jaar, maar ook voor
gebouwd, die bijna permanent vol zijn.”
vijftig jaar worden neergezet,” zegt Harry Campen van Ballast Nedam. “We
De betonplaten komen ook goed tot hun recht op andere plaatsen waar grote
hebben samen met onder meer René Krom van onze dochter Haitsma Beton
kolomvrije ruimten gecreëerd moeten worden. Het draagvermogen is bepaald
een modulair systeem ontwikkeld, dat met een artikel 17-procedure tijdelijk
conform de NEN 6720 en NEN 6702 en voldoet aan milieuklasse 1. De belasting
of via ‘artikel 19’ permanent in huur, in koop of alle andere mogelijkheden in
door eigen gewicht van de prefab ligger en eventuele constructieve druklaag
korte tijd kan worden neergezet. In ons systeem worden stalen liggers en ko-
maakt geen deel uit van de permanente belasting. De sterkteklasse van de pre-
lommen neergezet. De hellingbanen geven stijfheid aan de kern. Op het frame
fab ligger is B65. De sterkteklasse van de druklaag is B35.
komen zogenoemde TT-platen van zestien meter lang. Dat is een ideale maat voor parkeergarages, twee maal vijf meter voor de haakse parkeerplaatsen en
Ook Betonson kent een systeem om snel (eventueel tijdelijke) parkeergarages
zes meter voor de rijbaan. Voor de exploitatie bieden we tevens beheer aan. Een
te bouwen. Jan van Haastert: “Ons systeem ParkSys is volledig modulair en de-
parkeerplaats kost 7000 euro, exclusief fundering en exclusief de btw.”
montabel. Er zijn twee typen: splitlevel en met hellingbaan. Maar steeds is de overspanning 16 meter. Het is een volledig betonnen casco met een vierpunts
De modules kunnen worden gestapeld. Standaard zijn begane grond en drie
oplegging.” De verlichting van de parkeergarage is geheel geïntegreerd. In fei-
etages. Daarboven moet aan specifieke brandweereisen worden voldaan.
te zijn verschillende afmetingen denkbaar. De kosten zijn afhankelijk van speci-
Door de constructie is het bouwwerk bijzonder transparant. En omdat alles in
fieke omstandigheden tussen 5.000 en 7.000 euro per parkeerplaats. En net als
het zicht is, ook in principe veilig. De kolommen van 25 bij 25 centimeter, die
bij vergelijkbare systemen is de afwerking een vrije keus van de architect: van
bovendien niet ‘middenin’ de garage staan, geven de garage een zeer slanke
een eenvoudig roosterwerk tot met klimop begroeide boomstammen, zoals bij
uitstraling. De randen zijn afgeschermd door open roosterbalustrades. “Des-
het ziekenhuis van Helmond.
gewenst kan een gevel van glas, metselwerk, hout of steigerdoek worden aan-
21
b:ton mei 2008
#1
voor nummer KW505
22
b:ton mei 2008
Kunstwerk 505 is beter bekend (en berucht vanwege de tijdelijke afsluiting voor vrachtverkeer) als de Hollandse Brug. De schakel tussen Amsterdam en Almere wordt in opdracht van Rijkswaterstaat niet alleen versterkt en voorzien van een nieuw wegdek, de brug wordt ook aan weerszijden met 2 meter verbreed, zodat de vluchtstrook volwaardig kan worden gebruikt. Medio maart is Spanbeton in samenwerking met de bouwcombinatie Strukton-Reef begonnen met de montage van de prefab betonliggers van 50 m lengte en 3,2 meter hoogte. Ze wegen 160 ton per stuk. Ze worden, geladen op zware trucks op pontons, van de productielocatie in Koudekerk aan den Rijn naar Muiden gevaren. Nummer 1 is hier op weg. In totaal zullen 14 van dergelijke liggers worden toegepast, waarop 196 speciaal ontworpen prefab betonnen bekistingsplaten (3,6 m lengte, 1,8 m breedte, 0,7 m hoogte, dikte 100 mm) worden gemonteerd. In een volgende uitgave van B:ton zal dit project uitgebreid worden beschreven.
Ineke Key fotografie, Capelle aan den IJssel
23
b:ton mei 2008
Sneller bouwen dankzij prefab
balkbodem rukt op Prefab balkbodems zijn vooral geschikt voor bouwprojecten waar het gaat om bouwsnelheid en herhaling van grote aantallen dezelfde bouwelementen. Die kenmerken zijn vooral van belang voor grotere gebouwen. Maar het ideale constructie-element voor grote projecten kan ook nuttig zijn voor minder omvangrijke bouwwerken. De balkbodem rukt op. door mathilde van hulZen
24
b:ton mei 2008
Balkbodem in de uitvoering: bij het aanbrengen van balkbodems kan voor de aansluiting op kolommen een kopsparing worden gemaakt of een oplegstrook die in het werk wordt gestort (natte knoop). de balkbodem kan worden voorzien van een stekwapening aan de kopzijde. voor de oplegging van de breedplaatvloer wordt een vlakke rand van 80 mm gemaakt, de beugels uit de balkbodem worden vervolgens 100 mm vanaf de zijkant terug geplaatst. een randjuk en koppelwapening zijn daardoor overbodig. 10 mm opleggen bij een afwerking van 30 mm kan ook, dan is echter wel een stempelrij bij de oplegging nodig. voor de montage van de balkbodem worden kogelkopankers ingestort. na het afstorten en verharden van de druklaag krijgt de balkbodem zijn definitieve sterkte. tijdens de bouw wordt de bodem waar nodig onderstempeld.
aan het bakstenen uiterlijk van het kantorencomplex maanplein van kPn telecom in den haag zie je het niet af. maar de dertien gebouwen met een totaal oppervlak van 85.000 m2 (opgeleverd in 2000) zijn opgebouwd uit betonnen kolommen, breedplaatvloeren en balkbodems. een recenter bouwproject waarvoor balkbodems zijn gebruikt, heet de Zomertuinen. op een voormalig volkstuinencomplex in Spijkenisse realiseert bam woningbouw drie woongebouwen met daarin 120 koopappartementen. daarnaast komt een modern woonzorgcomplex dat uit vier verdiepingen bestaat. de bovenste twee verdiepingen bieden plaats aan dertig koopappartementen, daaronder zijn 93 zorgappartementen gesitueerd rondom het wijkservicecentrum. van een geheel andere orde is het cSg melanchton college in rotterdam, een schoolgebouw met grote zalen en daardoor flinke overspanningen. voor al deze grote gebouwen zijn prefab balkbodems in combinatie met breedplaatvloeren gebruikt, om dat daarmee grotere overspanningen mogelijk zijn en een hogere bouwsnelheid kan worden gerealiseerd. bovendien levert de combinatie van balkbodem en breedplaatvloer in alle bouwstadia voordelen op: in de engineeringfase een besparing, tijdens de uitvoering verantwoordelijkheid in één hand en een vereenvoudigde projectcoördinatie en -voortgang. door het maken van natte knopen ontstaat een statisch onbepaald liggersysteem met navenante voordelen. grote aannemers in nederland zijn al lang overtuigd van deze voordelen en gebruiken balkbodems volop. de neiging om steeds meer prefab bouwmaterialen te gebruiken dringt ook door tot de minder omvangrijke bouwpartijen. Zo zijn bekistingen voor vloeren inmiddels vrijwel verdwenen uit de bouwwereld. naar alle waarschijnlijkheid zet deze ontwikkeling zich door in de bekistingen voor betonnen balken. daarvoor komen steeds vaker balkbodems in de plaats.
25
Omdat de wereld kleur heeft. Bayferrox®-poederpigmenten, Bayferrox®-microgranulaat, C-compact pigmenten.Vloeibare pigmenten en cementzwart, door een onafhankelijk instituut getest voor zowel gewapend als ongewapend beton. Chroomoxidegroen, Heucodur®-pigmenten, Titaandioxide. Gekwalificeerde adviezen voor pigmenttoepassingen, doseertechniek. Kleurpigmenten voor uw project. Scholz Benelux BV • Tel. 0317-61 70 44
[email protected] • www.scholz-benelux.com
b:ton mei 2008
Technische gegevens balkbodem element Standaard breedte
1000-1200-1500-1800-2400-2700 mm
Afwijkende breedte
in overleg
Maximale plaatlengte
ca.10,0 m
Dikte
tussen 70 – 240 mm; hoger op aanvraag
Massa
2400 kg/m3
Sterkteklasse beton C28/35; hoger op aanvraag Staalkwaliteit FeB 500, productie door KOMO
gecertificeerde buigcentrale
Oplegvlak breedplaatvloervlak
tussen 10 en 80 mm
Milieuklasse
XC1 t/m XC4, XF1 en XF3
Brandwerendheid
60-90-120 minuten
Standaard breedte
twee vellingkanten
Afwijkende breedte
één vellingkant
Toleranties
conform NEN 2889
Bouwkundige sparingen zijn beperkt mogelijk (behalve voor kolommen). Het doorvoeren en instorten van leidingen moet in overleg met de hoofdconstructeur.
Gladde afwerking: Een balkbodem is een geprefabriceerde vlakke betonbekisting voor een betonbalk of een verzwaarde vloerstrook. In feite gaat het om een halffabrikaat: een dikke ‘breedplaat’ die wordt toegepast als prefab gewapende betonbalk. De balkbodem vormt samen met het in het werk gestorte deel van de balk een hybride constructie, waarbij de balkbodem de tijdrovende bekisting en de wapening in één gang aanbrengt. Bij de balkbodem hoort een standaard breedplaatvloer of kanaalplaatvloer. De prefab balk is 7 tot 25 cm dik, voorzien van wapening en standaard uitgevoerd met vellingkanten. De uitstekende beugelwapening smeedt de balk en de vloer tot één geheel. Na het aanbrengen van de balkbodems kan de aannemer in één gang de breedplaatvloeren aanbrengen en het benodigde beton erop storten. Het halffabrikaat wordt voornamelijk gebruikt voor de bouw van parkeergarages en kantoorgebouwen. Naast een grote kolomvrije overspanning en een hoge bouwsnelheid maken balkbodems het ook mogelijk dat de verdiepingsvloeren een kleine constructiehoogte nodig hebben en dat er vrijwel geen bekistingwerkzaamheden op de bouwplaats nodig zijn. Ook het uiterlijk van de balkbodem mag er wezen; het product heeft een gladdere afwerking dan in het werk gestort beton. Prefab balkbodems hebben daarnaast de voordelen van een fabrieksmatige productie. Onafhankelijke keuringsinstanties certificeren het productieproces vooraf. Dat levert een constante kwaliteit op, onder gecontroleerde omstandigheden. Ten opzichte van een constructie uit gestort beton is een prefab systeem daardoor bijzonder bedrijfszeker.
27
b:ton mei 2008
Een nieuw stalontwerp wint het volgens de ontwikkelaars op kosten, snelheid van bouwen én het binnenklimaat voor het vee. De boogstal past volledig in het principe van Industrieel, Flexibel en Demontabel bouwen (IFD). De stal is vrij indeelbaar, indien nodig gemakkelijk te verplaatsen en wordt met een beperkt aantal prefab elementen opgebouwd, waaronder een onderbouw van prefab beton. door ing. e. PiJnaPPelS *
28
b:ton mei 2008
Boogstal tot 40% goedkoper dan traditionele stal
IFD voor koeien, varkens en opdrachtgevers De eerste boogstal is gebouwd in het Limburgse Dieteren voor melkveehou-
fab betonelementen op een strokenfundering is arbeidstechnisch een stuk
der Harry Houben, die er 85 koeien in onderbrengt. Slechts 24 verschillende
eenvoudiger dan het ter plaatse storten van een niet-onderkelderde stalvloer
prefab onderdelen zijn gebruikt om de stal van 35 x 85 te bouwen. De veertien
met allerlei verschillende oppervlaktestructuren, hoogteverschillen, afschot en
spanten van vuurvast verzinkt staal, met een hart op hart maat van 5,75 m,
giergootjes. Bij de demostal in Dieteren zijn vloerelementen met een beton-
reiken tot 9,5 hoogte. Dankzij de relatief geringe hoogte past de boogstal goed
sterkteklasse C45/55 toegepast. De vloer kan een aslast van 12 ton weerstaan.
in het landschap. Over de spanten is een speciale, ventilerende constructie van
De duurzaamheid van het zeer dichte beton garandeert een lange levensduur.
folie en gaas gespannen, die dankzij een grote luchtspouw zorgt voor koelte zomers en warmte ’s winters. Het leidt tot een goed binnenklimaat voor koeien
Ligboxen: De uitvoering van de prefab ligboxen is in de boogstal gelijk aan de
en mogelijk ook varkens. Het systeem is voorts geschikt voor opslag, stalling,
tot op heden toegepaste elementen in andere stallen, echter met een aange-
als manege, als drooghal voor biomassa en noem verder maar op.
paste maatvoering van 2,50 m in een binnenrij, en 2,75 m tegen de wanden. Ook het afschot is verhoogd tot 10 cm. De achterrand is standaard 15 cm hoog.
In het kader van het IFD-demonstratieproject heeft DLV Bouw, Milieu en Tech-
Een hogere achterrand is mogelijk.
niek uit Uden het nieuwe bouwconcept voor rundveestallen ontwikkeld. De Boogstal is opgebouwd uit een onderbouw en bovenbouw. Deze zijn onafhan-
Loopvloer met gierafvoer: Als loopvloerelementen zijn twee typen loop-
kelijk van elkaar te bouwen. Ook de fundering van beide is los van elkaar ge-
vloerenafwerking mogelijk: de ruitprofielvloer of de vlakke vloer met rubber
houden. Daardoor ontstaat een grote flexibiliteit in bouw en gebruik. Zowel de
afwerking. Beton is - mits voorzien van de juiste afwerking - een goede onder-
onderbouw als de bovenbouw zijn opgebouwd uit een beperkt aantal prefab
grond voor de klauwen van het vee. Een rubber loopvloer geeft een lagere be-
bouwsegmenten. Dit drukt de kostprijs aanzienlijk, zorgt voor een grote bouw-
lasting op de klauw en significant meer koeverkeer op stal. Als alternatief voor
snelheid, en bevordert de onderlinge uitwisselbaarheid. Er wordt door Harry
de geprofileerde betonvloer is er ook een vlakke betonvloer mogelijk, die van
Houben gerekend op een besparing tot 40% op de bouwsom ten opzichte van
een rubberen loopvloer kan worden voorzien.
een traditionele stal. De ontwikkelaars gaan uit van een gemiddelde besparing
De vloeren liggen op afschot naar het midden, waarbij overtollige gier via een
van 25 tot 30%. Dat is pas slim boeren én bouwen....
goot kan afstromen. De vloeren kunnen worden gelegd in breedtes variërend van 2,50 tot 4,00 m. De ruitprofielvloer heeft een goed beloopbaar profiel. Dit
Onderbouw: De onderbouw wordt uitgevoerd als een niet-onderkelderd
is erg belangrijk bij dichte vloeren. Door het afschot en het profiel in de vloer
prefab betonvloersysteem op een strokenfundering. Het betreft een nieuwe
blijft de vloer schoon en blijven de klauwen droger. De lengtesleufjes worden
systematiek van leggen, waarbij nieuwe types prefab vloerelementen voor
schoon geschoven met een kamschuif. Zodoende kan de vloer goed worden
loopvloer en ligbox worden geïntroduceerd. Tevens worden bepaalde prefab
gereinigd.
onderdelen in de stal geïntegreerd als strokenfundering voor het vloersysteem,
Bij de eerste stal in Dieteren is gekozen voor een dichte ruitprofielvloer. De vloer
waardoor de efficiëntie tijdens de bouw wordt verhoogd. Het plaatsen van pre-
is voorzien van een speciale profilering die voor het eerst is toegepast.
29
b:ton mei 2008
Voordelen IFD boogstal: • De bouwkosten zijn ca. 25 á 30 % lager dan bij traditionele bouw. Hier door zijn de huisvestingskosten aanzienlijk lager. Dit komt de rendabi liteit van het bedrijf c.q. veehouderijsector ten goede. • Door de goede geïntegreerde ventilatie in de boogstal is een goede diergezondheid gegarandeerd. Tevens wordt in de stal een leefmilieu gecreëerd met veel licht en lucht. Dit komt ten goede aan de vrucht baarheid, en gezondheid van de dieren. • Door een lagere investering per m2 stalruimte is de keuze voor een gro ter oppervlakte per dier goed mogelijk tegen geringe meerkosten. • De bedrijfsgrootte van de melkveehouderij groeit sterk. Daardoor is er
Mestopslag: De mestopslag is buiten de stal. Dit komt ten goede aan het kli-
bij nieuwbouw behoefte aan grote, brede stallen. Bij een breedte van
maat in de stal. Er komt namelijk veel minder mestgeur vrij. Bij grotere stallen
30 á 35 m resulteert dat traditioneel in een stal met een nokhoogte van
is een mestopslag buiten de stal goedkoper dan grote betonnen kelders onder
10 á 12 m hoogte. De Boogstal kan ondanks de maximale breedte van
de stal. Bijkomend voordeel is ook dat bij eventuele vergisting er een constante
50 m met een nokhoogte van 10 meter volstaan.
aanstroom van verse mest richting vergister mogelijk is.
• De uitvoering van dak en gevels is zeer flexibel qua materiaal- en kleurkeuze. Hiermee kan gemakkelijk worden ingespeeld op lokale
Bovenbouw: De bovenbouw bestaat uit een boog met één vrije overspan-
omstandigheden. Tevens is de uitstraling van het gebouw met de wel-
ning. Deze boog is opgebouwd uit 10 rechte tralieliggers, variërend in lengte,
standcommissie in te vullen.
die onder een bepaalde hoek onderling worden gekoppeld. De staalconstruc-
• De onderbouw wordt zo uitgevoerd dat de mest snel uit de stal is. Hier-
tie is zodanig uitgekiend dat met een minimale hoeveelheid staal kan worden
door komen er meer mogelijkheden voor de veehouders op het gebied
gebouwd. Vandaar ook de doorlopende bogen aan de zijkant van de stal. Af-
van mestscheiding en mestvergisting. Dit komt de benutting van de
hankelijk van de gewenste hoogte aan de zijgevel blijft een efficiënt benutbare
mest ten goede. Tevens zal er een reductie van broeikasgassen c.q.
netto stalbreedte over. De boogstal komt beschikbaar in overspanningen van
stikstofverbindingen als distikstofoxide (N2O) en stikstofdioxide (NO2)
25 tot 50 m breedte. Door de beperkte hoogte is er verlies van ruimte aan de
worden gerealiseerd.
zijkant; het resulteert in een effectieve stalbreedte van 19 tot 42 m. Ondanks
• Door toepassing van dit bouwconcept vindt een aanzienlijke reductie
de grote overspanning kan door de boogvorm de hoogte toch beperkt blijven.
plaats van gebruikte bouwmaterialen. Daardoor wordt ook de hoeveel-
Dit is gunstig bij een bestemmingsplan met beperkte nokhoogtes.
heid transport met ca. 55 % beperkt. In het kader van de beperking van uitstoot broeikasgassen is dit een aanzienlijke reductie.
Plaatsing folie en ventilatie: De bogen worden voorzien van een strak af-
• Flexibiliteit in huisvesting en bedrijfsvoering ten gevolge van toekom-
gespannen folie, met aan de bovenzijde een strak gespannen ventilatiegaas.
stige functiewisseling, uitbreiding of inkrimping; de boogstal is demon-
Hiermee krijgt de boogstal een vriendelijke groene of grijze uitstraling. Door
tabel en verplaatsbaar. Minder kapitaalvernietiging bij toekomstige
de combinatie ontstaat een heldere stal, met veel natuurlijke lichtinval, zonder
bedrijfsveranderingen en -verplaatsingen of aanpassingen ten gevolge
rechtstreekse zoninstraling of opwarming van de stal. Deze combinatie heeft
van gewijzigde regelgeving. De boogstal kan ook eenvoudig worden
een zeer positief effect op diergezondheid, vruchtbaarheid en dierenwelzijn.
toegepast bij verlenging of verbreding van een bestaande stal. • In de toekomst géén sloopwerk en sloopafval. Hierin zit een groot
maatschappelijk voordeel. Tevens is 80% van de gebruikte bouwmate-
*Ing E. Pijnappels is specialist huisvesting melkvee, verbonden aan DLV Bouw, Milieu &
rialen later te hergebruiken.
Techniek te Uden.
• Snellere en goedkopere bouw dankzij industrialisatie, prefabricage en beperking diversiteit benodigde elementen.
31
b:ton mei 2008
Betonnen bruggen in Zuiderpark:
prefab op maat
Vijftien nieuwe bruggen in het Zuiderpark van Rotterdam, veertien voor fietsers en wandelaars en één voor autoverkeer. Slanke, lichtgebogen bruggen over sloten en vaarten maken elk plekje van het drastisch opgeknapte park weer bereikbaar. DP6 architectuurstudio won er de Betonprijs 2007 mee in de categorie bruggen en viaducten. Door Frans Bos
32
b:ton mei 2008
“Wij wilden de bruggen - het zijn er in totaal vijftien geworden - soepel in het landschap laten vallen,” zegt ir. Robert Alewijnse van het Delftse architectenbureau. “Dat was nog niet zo eenvoudig, omdat geen van de bruggen hetzelfde was qua lengte. Samen met de Delftse constructeur ABT is dan ook heel wat gerekend. De krommingen zijn telkens verschillend vanwege de verschillende lengtes in combinatie met de wettelijke eisen. De hellingen moeten rolstoelvriendelijk zijn. En de aanlanding is telkens anders: aan de ene kant kan een hoge kade zitten en aan de andere kant een lage. Ook de breedte verschilt telkens. Dat vroeg dus om originele oplossingen.”
Alewijnse vervolgt: “Wij zijn uitgekomen op slanke, betonnen bruggen, die ge-
dikte van 300 mm oplevert. De delen zijn gestort verbonden. Omdat het brug-
ïnspireerd zijn door het verleden van het park. De bruggen zijn sober, praktisch,
dek relatief dun is, zijn de toleranties klein: minder dan twee millimeter.
functioneel en toch fraai vormgegeven.” Door een modulair systeem kon aan
De gebogen dekken zijn in een stalen mal op een flexibele tafel gegoten. De
de financiële voorwaarden worden voldaan. Elke brug heeft landhoofden die
rondingen zijn variabel: hoe langer de brug, hoe kleiner de straal van de ron-
uit prefab beton zijn vervaardigd. De basisvorm is gelijk. De dubbel gekromde
ding. En er zijn bruggen bij waarvan één of meer elementen gebogen zijn en de
elementen zijn van zelfverdichtend beton. Omdat de multiplex bekistingen de-
rest recht is. De grootste overspanning is 55 meter, de kleinste 14 meter. Om
montabel en verstelbaar zijn, konden de landhoofden met één dubbele bekis-
de 12 meter zijn kolommen aangebracht. Heel bijzonder zijn de bruggetjes met
ting worden gemaakt. De kleinste breedte was 150 cm.
zitbankjes aan de reling.
Meubelmakers: “De fabrikant, Waco Lingen Beton te Bergen op Zoom, heeft
Sierlijkheid: “De bruggen hebben door hun vormgeving een soort sierlijk-
uitstekend werk geleverd,” aldus Alewijnse. “Als meubelmakers is er aan de
heid,” zegt Alewijnse. “Men ervaart een brug vrijwel altijd vanaf de zijkant. Bij
mallen gewerkt. Het is altijd spannend als het eerste element uit de mal komt.
het ontwerpen proberen we de sfeer van de plek - in dit geval een stadspark van
We hadden wat last van ophoping van de toeslagstof, zwart basalt. Dat hebben
meer dan vijftig jaar oud - over te brengen. De gebruikers van het park staan
ze kunnen oplossen. De bruggen zijn heel licht van kleur, maar om het effect
hierbij voorop. We onderzoeken welke specifieke omstandigheden in de om-
van de aantasting door vuil te beperken, is de toeslagstof gebruikt.”
geving aanwezig zijn en welke materialen daarin passen. We willen eerst goed begrijpen wat de opgave is en geven daarna pas vorm aan de vraag. We hebben
Op de landhoofden rusten de brugdekken. Deze bestaan uit prefab platen en
er als studio met onze 25 mensen lol in om doorlopend technische kennis te
randelementen met een in het werk gestorte strook. De platen zijn maximaal
verzamelen en die waar nodig toe te passen.” Met als resultaat geslaagde en
twaalf meter lang. Daarvoor is gekozen, omdat dit een slanke brug met een
zelfs bekroonde projecten.
33
GC8 b:ton mei 2008
GC5 GC7 GC4
GC2
Rechte lijn naar accuraat bouwen T15 T13 T12 T14 T3
Tafelconstructie 1
T4
schaal 1: 40
GC6 GW1
GC7 GC2
GC9
T2 T1 T11
GC1 T10 T9 T5 T6 T8
34
T7
Tafelconstructie 1 schaal 1: 40
b:ton mei 2008
3D engineering van prefab beton:
Het werken met een 3D engineeringpakket biedt voordelen ten opzichte van het werken met een traditioneel 2D pakket. Doordat de tekenaar in een 3D omgeving werkt en alle onderdelen 1:1 gemodelleerd worden, is goed te zien of wat er wordt gemodelleerd ook werkelijk kan en past. Dit voorkomt faalkosten. Problemen worden in de voorbereiding gesignaleerd en opgelost. Geen passingproblemen op de bouwplaats meer. Door wim de beer*
Zelfs voor doorgewinterde ingenieurs en tekenaars - ook in de prefab
het element naar wens gemodelleerd, dan kan met behulp van diverse macro’s
betonindustrie - is het even wennen. Normaliter werkt de tekenaar altijd in
worden overgegaan tot het modelleren en aanbrengen van instortvoorzieningen
een plat vlak. Bij een 3D pakket wordt niet meer getekend in de zin van lijnen
en wapening. Nadat een element compleet gemodelleerd is, wordt er een
trekken, maar wordt er gemodelleerd in een 3D omgeving. De weg naar
merknummer toegekend en kan de tekening worden gegenereerd. Het
geschikte productietekeningen blijkt bij gebruik van een 3D pakket wezenlijk
toekennen van merk en positienummers wordt niet meer door de tekenaar
anders te zijn dan bij het gebruik van een 2D pakket. Wij hebben dat zelf aan den
gedaan, maar na het vergelijken met andere onderdelen in het model door de
lijve ondervonden. Sinds een kleine twee jaar voeren wij de detailengineering
software. Tekeningen worden automatisch gegenereerd, waarbij de tekenaar
van prefab beton onderdelen voor diverse projecten en opdrachtgevers uit met
kan opgeven welke aanzichten en onderdelen hij wil laten zien. Maatvoering
behulp van het 3D engineeringspakket Tekla Structures. Een onderdeel wordt
wordt naar wens automatisch of handmatig bijgeplaatst.
samengesteld of gemodelleerd uit één of meerdere volumes. De tekenaar heeft hiertoe de beschikking over een uitgebreide profielendatabase met vaste en
Beter in- en overzicht: Deze werkwijze leidt ertoe dat de tekenaar meteen
parametrische profielen. Bovendien heeft hij ook zelf de mogelijkheid nieuwe
ziet of alles klopt. Dit is een groot voordeel ten opzichte van het werken in een
profielen aan te maken en op te slaan in de profielendatabase. Door het plaatsen
2D omgeving, waar de tekenaar steeds wordt gedwongen in meerdere vlakken
van profielen in het model en het eventueel toevoegen of uitsnijden daarvan,
te denken en het overzicht beduidend minder is. Geen balken die door elkaar
kan elke gewenste vorm worden gemaakt.
heen lopen, geen kolommen die te kort of te lang zijn, geen knooppunten waar de aansluiting niet klopt. Dankzij deze 3D voorbereiding worden eventuele
Aan elk volume kunnen voorts materiaalkwaliteiten en andere eigenschappen
passingproblemen zowel in de fabriek als op de bouw doeltreffend voorkomen.
worden toegekend, die later op de tekeningen of in rapporten terugkomen. Is
Het modelleren van wapening is ook 1:1, dus met de juiste staafdiameters en
35
:Zc^ccdkVi^ZY^ZVXXjgVViZcZXdcdb^hX]lZg`ZcWZkdgYZgi BdCd8a^e7ZidcV[hiVcY]djYZghkddglVeZc^c\³)"&)bb#=Zic^ZjlhiZ!\ZeViZciZZgYZ! egdYj`ikVcBdaZcVVg7Zidc^cYjhig^Z/YZV[hiVcY]djYZgkddgOZa[KZgY^X]iZcY7Zidc OK7 # 9Vc`o^_]Zijc^Z`Z!igdbeZikdgb^\Z!kdajbZZcYZgdcYZideVVc YZWZ`^hi^c\ho^_YZldgYiYZBdCd8a^ei^_YZch]ZihidgiZckVcYZ OK7de\Zi^aY#=^ZgYddg`dbiZgZZcka^Zh_ZkVcWZidcdcYZgYZ V[hiVcY]djYZgiZgZX]ilVVgYddgYZBdCd8a^eidiVVadbhadiZc ldgYi#=ZigZhjaiVVi^hZZche^Z\Za\aVYdeeZgkaV`kVcjl ZaZbZcibZiYVVg^cZZc`lVa^iZ^ihV[hiVcY]djYZgY^Zodg\YgVV\i kddgYZ]d\Z`lVa^iZ^ikVc]Zi\ZegdYjXZZgYZWZidccZcZaZbZci# CZZbkddgj^i\ZWgZ^YZ^c[dgbVi^ZXdciVXibZidchde#
]^ZgV[\ZWZZaYYZ BdCd8a^e³)"&)bb
lll#bdaZcVVg"WZidc#ca Kddg^c[d/IZa# (& % &&(''(%(%q;Vm (& % &&('&&%&%q^c[d5bdaZcVVg"WZidc#ca
We hebben inmiddels wel wat opgebouwd in deze branche. Volcano Advertising is een full service reclamebureau met een voorliefde voor de bouwwereld. Om die reden zijn we de afgelopen jaren uit-gegroeid tot hét bureau voor bouwbedrijven en bedrijven die iets met de bouw te maken hebben. We bouwen inmiddels aan de naam en het imago van tal van gerenommeerde bouwers. Zodat zij zich kunnen onderscheiden van hun concurrenten. Wordt het niet eens tijd voor een opbouwend gesprek?
Postbus 4768 4803 ET Breda Tel 076 560 88 44 Fax 076 560 88 40 E-mail
[email protected]
b:ton mei 2008
buigstralen. Dit geeft een accurate weergave van de situatie in de mal of op
beschikbare 3D pakket af. Zo heeft genoemd pakket weliswaar een groot
de bouw en tevens de mogelijkheid tot het opstellen van correcte buig- en
marktaandeel, maar wordt er nog volop ontwikkeld aan de betonmodule.
knipstaten of digitale bestanden voor het aansturen van wapeningsmachines.
Vooral het toewijzen van merknummers blijkt nogal eens problemen op te
Wijzigingen in het model worden direct verwerkt in alle op het gewijzigde
leveren en ook op tekeningenniveau valt er nog één en ander te verbeteren.
onderdeel betrekking hebbende tekeningen en rapporten. Er hoeft dus maar
Bij elke update worden verbeteringen en klantenwensen doorgevoerd, zodat
op één plaats te worden gewijzigd. De tekening is altijd een 1:1 weergave van
er thans goed en vlot met het pakket te werken is. Wel blijkt in de praktijk
het model, de tekening zelf is inhoudelijk niet te wijzigen. Alle vormwijzigingen
dat er veel wegen zijn om tot het gewenste resultaat te komen, waarbij
of anderszins worden in het model verwerkt. Na nummeren, wat feitelijk het
nogal eens een verkeerde afslag kan worden genomen. Al doende leert men.
updaten van de tekening is na wijzigen van het model, kan de tekening weer
Met support van de leverancier en met vallen en opstaan komt men tot het
worden geopend.
gewenste resultaat. Het modelleren gaat steeds vlotter en er worden telkens
Er zijn een groot aantal macro’s of componenten beschikbaar die de productie
nieuwe mogelijkheden en onmogelijkheden geprobeerd. Het genereren van
van de tekenaar aanzienlijk kunnen doen toenemen. Veel gebruikte onderdelen,
rapporten, hoeveelhedenstaten, tekeningenlijsten, buigstaten en dergelijke
details en verbindingen kunnen hiermee snel worden gemodelleerd. Wijzigt
is allemaal mogelijk, wapeningsmachines kunnen digitale bestanden uit de
er later iets aan deze onderdelen, dan kan de component worden aangepast,
software ontvangen, zodat het maken van buig- en knipstaten in de toekomst
waarna alle hiermee in het model geplaatste onderdelen in het model
tot het verleden gaat behoren.
tegelijkertijd zijn aangepast. Deze componenten kunnen ook door de gebruiker zelf worden gemaakt, wat bij standaarddetailleringen en oplossingen erg
Inmiddels is de engineering van prefab onderdelen voor een groot aantal
handig is. Alle informatie wordt in één database opgeslagen en is in de vorm
projecten, cascobouw, woningbouw en infra, op deze wijze in 3D opgezet.
van tekeningen, lijsten of rapporten oproepbaar. Alles wat aan informatie in het
De beschreven voordelen zijn duidelijk voelbaar. We hebben stellig het idee
model wordt gestopt, is er ook weer uit te halen.
dat we dankzij 3D engineering in combinatie met prefab beton de faalkosten
Veel wegen: In theorie biedt 3D modelleren zowel gemak als verbetering.
kaarsrecht moeten blijven volgen. Op weg naar een accurate bouw.
in de bouw krachtig aan het beteugelen zijn. Dat is een 2D rechte lijn die we Wordt dit in de praktijk gestaafd bij de projecten die tot dusverre op deze wijze zijn uitgewerkt? Het hangt uiteraard van de stand van zaken van het
*Wim de Beer is directeur van Precast Engineering BV
37
b:ton mei 2008
Een veel besproken onderwerp op dit moment is onze behoefte aan energie en de kleiner wordende voorraden fossiele brandstoffen. Zeker met de huidige olieprijzen van meer dan $ 110,- per vat is het verstandig om te kijken hoe de warmtebehoefte in woningen en gebouwen anders geregeld zou kunnen worden en het verbruik van fossiele brandstof drastisch zou kunnen worden gereduceerd. Het beste is gebruik te maken van duurzame energiebronnen. Maar niet alleen de energiebron is bepalend voor de uiteindelijke behaaglijkheid in het gebouw of de woning. De keuze van het te gebruiken bouwmateriaal kan hierbij van veel betekenis zijn. Niet alleen temperatuur maar ook de relatieve luchtvochtigheid is van belang voor het wooncomfort. Door ing. A.H. Koning*
Alternatieve energiebron ideaal in combinatie met lichtbeton Lichtbeton is nog een tamelijk onbekend product in de huidige bouwwereld,
Onmiskenbare voordelen: Eigenschappen die kenmerkend zijn voor licht-
maar is wel bij uitstek een geschikt product in combinatie met een alternatieve
beton worden in de dagelijkse praktijk nog onvoldoende erkent. Bij de keuze
warmtebron. Lichtbeton of ook wel LECA (light expanded clay aggregate) is
van het materiaal wordt in de meeste gevallen gekeken naar de prijs en naar
een bouwproduct dat in de Scandinavische landen veel wordt toegepast. In de
de bekendheid met het bouwmateriaal. Voor lichtbeton zou je dus ook kun-
Scandinavische landen kiest men zeer bewust dit product met name om de fy-
nen stellen dat ‘wat de boer niet kent, dat eet hij niet’ van toepassing is. En
sische eigenschappen, te weten: isolerend, warmteaccumulerend en vochtre-
‘aangezien de boer het niet kent’, is het de zorg van de producenten dat de
gulerend. Nog een bijkomend en belangrijk voordeel is dat men er fabrieksma-
bekendheid groter wordt. Temeer daar de voordelen voor de woonconsument
tig grote prefab bouwelementen van kan produceren, waardoor er meer kan
onmiskenbaar zijn. Optimaal comfort in een woning wordt verkregen door de
worden gebouwd in een kortere tijd. Ideaal als je als land lange periodes kent
temperatuur en relatieve vochtigheid constant te houden. Door toepassing van
waarin buiten op de bouwplaats niet of onder zeer slechte weersomstandighe-
de geëxpandeerde kleikorrel wordt dit sterk positief beïnvloed. De vochtregu-
den wordt gewerkt.
lering van de geëxpandeerde kleikorrel is enorm te noemen. De korrel met zijn
In basis is lichtbeton een beton waar het traditionele grind wordt vervangen
open structuur kan heel goed water, dus vocht, absorberen maar bindt deze
door geëxpandeerde kleikorrels. Deze kleikorrel, die ook wordt toegepast in de
niet. Bij een hoge relatieve vochtigheid neemt het lichtbeton element eenvou-
hydrocultuur, vormt een basis waardoor de specifieke eigenschappen van licht-
dig het vocht op en geeft dit, zodra de luchtvochtigheid weer daalt, terug. In
beton sterk zijn voor toepasbaarheid bij alternatieve warmtebronnen. De ‘grind
vergelijking met het traditionele grindbeton zien we hier een groot verschil,
vervangende kleikorrel’ in combinatie met het productieproces is de belangrijk-
immers grindbeton neemt bijna geen vocht op. Bij kalkzandsteen is het nadeel
ste reden waardoor lichtbeton zijn specifieke eigenschappen verkrijgt. De eigen-
dat het product wel vocht opneemt maar dat het kalk ook bindt. Daarom geeft
schappen als hoog isolerend, vochtregulerend en warmteaccumulerend verkrijgt
kalkzandsteen nooit al het opgenomen vocht terug en neemt het vocht op uit
het lichtbeton door de geëxpandeerde kleikorrel. Het feit dat de eigenschappen
zijn omgeving, ook bij geringe luchtvochtigheid.
van de korrel goed tot zijn recht komen, ontstaat door het productieproces. In tegenstelling tot normaal beton wordt bij het productieproces van lichtbeton de
De toepassing van alternatieve warmtebronnen heeft als gevolg dat men een
beton niet verdicht door middel van trillen, maar door een walstechniek.
zogenaamde laagtemperatuurverwarming krijgt. Hierbij is het van belang dat
38
b:ton mei 2008
de dag- en nachtfluctuatie van de temperatuur zo gering mogelijk is. Omdat
de bouwplaats worden de elementen met behulp van een bouwkraan gelost
lichtbetonwanden sterk warmteregulerend zijn, geven zij van nature, zodra de
en worden ze direct op de uiteindelijke plaats gemonteerd. Hierdoor worden
temperatuur in een woning daalt, als eerste hun opgenomen warmte weer te-
geen kostbare manuren verspild door eerst een tussenopslag. Afhankelijk van
rug aan de omgeving. Hierdoor kan de laagtemperatuurverwarming, ondanks
de grootte van een woning kunnen productiesnelheden op de bouwplaats wor-
zijn trage start, toch comfort geven en worden de dalingen in de ruimtetem-
den gerealiseerd van meerderen woningen op één dag.
peratuur verkleint. Om het milieu zo min mogelijk te belasten en niet onnodig energie te verbruiken, is een goede isolatie van woningen en gebouwen nood-
Interessante warmtebron: Bij toepassing van alternatieve energiebron-
zakelijk. Met toepassing van lichtbeton is de RC-waarde te verbeteren met meer
nen, waarvoor in de meeste gevallen een warmtepompinstallatie wordt ge-
dan 4%, zonder extra kosten.
bruikt, ontstaat een zogenaamde laagtemperatuurverwarming. Toepassing van vloer- en wandverwarming is dan bij uitstek de meest geschikte methode
Comfortabel wonen: Wellicht is het met de huidige maatschappelijke dis-
om de warmte in de woning te krijgen. Ook hier heeft bouwen met lichtbeton
cussie en de wens om woningen te voorzien van energielabels van belang om
voordelen omdat zonder onnodige verstoring van het productieproces de slan-
de keuze van een bouwmateriaal niet alleen te laten afhangen van de prijs en
gen kunnen worden opgenomen in de wanden, zodat deze als radiator funge-
bekendheid van het materiaal. Er is een zeer goed alternatief waarbij op meer-
ren. Door het warmteaccumulatief vermogen van lichtbeton ontstaat tevens
dere aspecten voordelen te behalen zijn: energieverbruik, duurzaamheid van
de mogelijkheid om de wand toe te passen als buitenblad en dit buitenblad
het product, hoog bouwtempo en minimale arbeid op de bouwplaats. Als laat-
vervolgens te gebruiken als zogenoemde warmtebron.
ste voordeel wordt er een comfortabel gebouw voor de uiteindelijke gebruiker gerealiseerd.
Elbement bv, producent van lichtbeton, heeft dit gerealiseerd in een proefwoning die is gebouwd in Zutphen. Voor deze woning is 28 m² buitenspouwblad
Productie van lichtbeton vindt plaats in fabrieken waar in geconditioneerde
gebruikt om als warmtebron te dienen. Uit het experiment is naar voren geko-
ruimtes wordt gewerkt. Hierdoor kan er gedurende het gehele jaar elementen
men dat een warmtewand in combinatie met een totale constructie van licht-
worden geproduceerd. Met name in Nederland, waar op dit moment de discus-
beton afdoende functioneel is. Gelet op de huidige maatschappelijk discussies
sie volop aanwezig is hoe te kunnen voldoen aan onze woningbehoefte met
omtrent CO2 uitstoot, duurzame energie, milieu en de woningbehoefte in Ne-
een afname in het arbeidspersoneel op de bouwplaats, is meer industrieel bou-
derland heeft lichtbeton zeker toekomst in het Nederlandse bouwproces.
wen op zijn plaats. Omstreeks 1990 is lichtbeton in Nederland geïntroduceerd door de heren H. Meijer en B. Koning, de één industrieel/betonproducent en de ander aannemer pur sang. Beiden hadden het vertrouwen dat voor dit product
*Ing. A.H. Koning is algemeen directeur van elbement bv.
markt zou moeten zijn in Nederland. Een visie die geënt was op (1) het dalende bestand wat betreft het bouwplaatspersoneel, (2) een blijvende hoge woningbehoefte moeilijk realiseerbaar met traditionele bouwmethodieken en (3) een verandering in energie en milieu naar de toekomst.
Groei: In 1990 is gestart met een minimale productiecapaciteit van ca. 15.000 m² op jaarbasis. Dat de behoefte aan het product en de marktvraag zouden gaan toenemen is inmiddels duidelijk. Medio 2008 zijn er meerdere producenten die een gezamenlijk productiecapaciteit bezitten van ca.1.000.000 m². Hiermee kan 7% van de totaal benodigde vierkante meters in de bouw worden voorzien. Momenteel wordt nog maar ca. 3% van de bouw uitgevoerd in lichtbeton. Lichtbeton wordt in Nederland met name toegepast voor het prefabriceren van dragende wanden ten behoeve van woningbouw. Het product is ook toepasbaar bij kleinere utiliteitsbouw. Van belang hierbij is de hoogte van het uiteindelijke gebouw en de overspanning van de vloeren. Lichtbeton wordt geproduceerd van een handdroog mengsel dat wordt verdicht middels een wals. De wandelement worden op stalen productietafels opgebouwd. In de wandelementen worden de voorzieningen ten behoeve van sparingen, elektra, waterleiding en overige installatie volledig opgenomen, zodat op de bouwplaats een minimale arbeidsintensieve procesgang ontstaat. Nadat de mallen zijn opgebouwd, wordt door middel van een betonverdeler de mal gevuld. Zodra de mal voor de helft met het mengsel is gevuld, wordt een standaard wapeningsnet aangebracht. Deze wapening dient voor versterking van de wand tijdens het lossen van de mallen, het transport naar de bouwplaats, de montage en uiteindelijk tegen de mogelijke krimp van beton. Eenmaal op
39
b:ton mei 2008
Je doet aan innovatie of je doet het niet. Er is geen halfslachtige manier om nu en dan een idee te lanceren, vervolgens roepen dat je als partij in de bouwnijverheid innovatief bent, maar dan toch steeds weer terugvallen op het traditionele denken en doen. “Bij innoveren hoort ondernemen, je nek uitsteken. De techniek vertalen in een product en dit product verkopen. Het liefst samen met een aantal enthousiaste partijen die in die innovatie geloven.” Door Paul Engels
40
b:ton mei 2008
Miljarden euro’s is relatief begrip voor bewoonbaar Nederland
‘Bij innoveren hoort je nek uitsteken’ Ir. Dil Tirimanna is directeur/senior adviseur van FDN Engineering BV uit Am-
Lange termijn telt: Die kant gaat het volgens de civiel ingenieur op. Ten-
sterdam en Rotterdam. Het twaalftal (civiel)technici van dit bureau, regelmatig
minste, als Nederland door gaat krijgen dat vernieuwende en hoogwaardige
aangevuld met TU afstudeerders, is dagelijks bezig met constructieve adviezen
constructies en besparing op onderhoud van wezenlijk belang zijn. Of je het
en berekeningen. “Wij zijn ingenieurs die met beide benen op de grond staan.
nu hebt over prefab kabelgoten die gedurende 30 jaar een besparing van 30%
Tegelijkertijd kunnen wij ook gek doen. We besteden bijvoorbeeld een flink
opleveren omdat je geen graafwerk meer hebt of over drijvende constructies
deel van onze tijd aan ideeën en onderzoek naar innovaties. Een bedrijf dat fat-
voor woningen en kustverdediging, Nederland zal vooraf moeten investeren.
soenlijk innoveert, moet op z’n minst 5% van de tijd bezig zijn met vernieuwing.
“We zullen naar de lange termijn moeten kijken. Maar ja, alles moet nu bijna
Je bent écht innovatief als dat percentage tussen de 5 en 10% ligt. Wij zitten
gratis en daarom wordt naar de korte termijn gekeken. Echter, miljarden euro’s
vaak tegen de 20% aan. Niet omdat we per se ideeën willen spuien, maar omdat
investeren is een relatief begrip als je naar de lange termijn van een bewoon-
we als ondernemer kansen uitwerken voor nieuwe producten. Dat zou de bouw
baar Nederland kijkt.”
ook moeten doen.” Nederland zal moeten wennen aan lange termijn investeringen, inclusief de inJuist die focus op levensvatbare producten betekent voor FDN een selectie van
zet daarbij van vernieuwende producten en systemen. “Ik neem niemand iets
ideeën. Zo zijn prefab kabelgoten voor het trottoir ontwikkeld, zijn drijvende
kwalijk als ons land dat nog mondjesmaat doet. Bij de Deltawerken was sprake
steigers en golfbrekers gerealiseerd en is men thans volop bezig met het bou-
van grote risico’s en toen werd er volop geïnnoveerd. Nu is er een plan voor
wen van modulaire, onderhoudsvrije bruggen. Stuk voor stuk in prefab beton.
ondergrondse bebouwing onder de Amsterdamse grachten. In 2002 hebben
Tirimanna legt uit: “Ten eerste gaan we in de toekomst absoluut toe naar meer
wij op onze website al het idee gelanceerd om het parkeren onder de grachten
prefabricage. Dat is zeker. Ten tweede gaat zeer hogesterktebeton daarin een
te realiseren. Het gaat niet om de ideeën, het gaat er om hoe een goed idee tot
voorname rol spelen. Met name vezelversterkt beton, dat zeer duurzaam is, zeer
een goed product komt en goed wordt verkocht. Daar kan wel eens vijftig jaar
onderhoudsarm en waarmee je ook nog eens slanke constructies kunt maken.
overheen gaan, maar het komt er uiteindelijk wel.”
Staal is te duur geworden als materiaal. Het is net als hout ook niet zo onderhoudsarm als vezelversterkt beton. Geen wapening, maar een geprefabriceerde, slanke constructie van zeer hogesterktebeton. Denk daarbij aan een B200.”
41
bouwspecialisten bouwspecialisten
Specialisten in betontechniek Specialisten in betontechniek
Vilton B.V., Nederlands grootste producent en leverancier van constructieve en Vilton B.V., Nederlands grootsteisproducent en leverancier van constructieve waterkerende bouwmaterialen, een samenwerking aangegaan met Pfeiferen waterkerende bouwmaterialen, is een samenwerking aangegaan met Pfeifer GmbH, producent van transportankersystemen, verbindingsen bevestigingsGmbH, producent van transportankersystemen, verbindingsen bevestigingstechnieken welke wereldwijd worden toegepast in de betonindustrie. technieken welke wereldwijd worden toegepast in de betonindustrie. Beide bedrijven zijn zeer innovatief en oplossingsgericht waardoor unieke Beide bedrijven zijnontwikkeld. zeer innovatief en oplossingsgericht waardoor unieke concepten worden concepten worden ontwikkeld.
rondebeltweg 42 almere - postbus 50350 - 1305 aj almere nederland - t: 036 521 0521 - f: 036 521 0 531 rondebeltweg 42 almere - postbus 50350 - 1305 aj almere nederland - t: 036 521 0521 - f: 036 521 0 531
[email protected]
www.vilton.nl www.vilton.nl
[email protected]
www.pfeifer.de www.pfeifer.de
an ten duur
b:ton mei 2008
Concrete toepassingen: Het gaat ook sneller als meerdere partijen zich achter een ontwikkeling scharen. FDN heeft inmiddels zelf producten ontwikkeld
Trottoir kabelgoot
en gebouwd. De prefab kabelgoten zijn er en hebben recent de innovatieprijs van de gemeente Amsterdam gewonnen. “Wethouder Lodewijk Asscher toonde zich heel enthousiast. Er wordt gesproken over daadwerkelijke toepassing van de kabelgoten. Het is een prima modulair systeem voor laag- en midden-
De goot is geschikt voor de plaatsing van midden en Amsterdamselaagspanningskabels, telecom en CAI kabels. Onder fee onderhoud of nieuwe kabels. De standaard elementen van reikenInn inovgeval van atie Tro telecomkabels worden alle kabels ten behoeve van 2007 1,5 meter wordentelecommunicatie in onze opdracht door Betonfabriek Nichtevegt Den Boer en internet verstaan. Met en CAI kabels Beton vervaardigd.” worden de kabels voor radio en tv bedoeld. Door de aansluitingen aan beide zijdes van de kabelgoot kan ook de straatverlichting er op worden aangesloten.
r kunnen alles onder de stoep ordenen en gemakkelijk bespanningkabels. We 2e prijs winnaa
De kabelgoot is geschikt voor rechte stukken tracé. Voor de bochten kunnen mantelbuizen toegepast worden. De hoogteligging van de kabels in de goot is dusdanig dat dit geen problemen geeft. De vrijwel onbeperkte mogelijkheden voor tegelmotieven op de dekplaat maakt de trottoir kabelgoot bijzonder geschikt voor winkelstraten. Toepassing in een woonwijk is natuurlijk ook mogelijk.
DIMENSIES
Trottoir Kabelgoot Hierin kunnen de kabels in 4 gescheiden groepen geplaatst
Deopdracht goot heeft inwendig oppervlak van 610 bij 270 mm2. FDN geeft daar zelf toeeen onder het motto ‘Als zich geen partners aandienen, het zelf’. “Dat kost veelalle tijdkabels en geld. we geloven Zo De doen trottoirwij kabelgoot is een goot waarin onderMaar het trottoir kunnenerin. worden
worden. De goot is opgebouwd uit elementen met een lengte van 1,5 meter. Elk gootelement weegt ongeveer 600 kg.
door een dekplaat waarin een trottoirmotief is verwerkt. willengeplaatst we nu 1afgesloten op 1 de modulaire brugdekken bouwen op het terrein van de TU
Delft. Ons niet beperken tot onderzoekrapporten, maar in de hoogst mogelijke
betonkwaliteit (B200, vezelversterkt) liggen ermet straks brugdelen van 3,5 meter De goot wordt afgesloten dekplaten. De oppervlakte
inwendige breedte, voor diverse belasting. Dekan dekplaat vangeschikt een dekplaat is 1500verkeerscategorieën bij 750 mm2. Op deze
eenkoppelen willekeurig tegelmotief worden Deonmassa brugdelen aan elkaar tot de gewenste lengte en jeaangebracht. hebt een sterke,
vanDoor een dekplaat is ongeveer 300 kg. Deze massa derhoudsarme brug. ze daadwerkelijk te vervaardigen ervaar je demaakt maak- het deksel vandalismebestendig. Het deksel kan echter nog wel eenvoudig gelicht worden met een kleine kraan.
VOORD
laagspanningskabels, telecom en CAI kabels. Onder telecomkabels worden alle kabels ten behoeve van telecommunicatie en internet verstaan. Met CAI kabels worden de kabels voor radio en tv bedoeld. Door de aansluitingen aan beide zijdes van de kabelgoot kan ook de straatverlichting er op worden aangesloten.
• Gema repar • Het t nieuw • Geen aan le • Kabe • Besch
De kabelgoot is geschikt voor rechte stukken tracé. Voor de bochten kunnen mantelbuizen toegepast worden. De hoogteligging van de kabels in de goot is dusdanig dat dit geen problemen geeft.
BEHEE
Aanbev te laten wissele orgaan rol goed
De vrijwel onbeperkte mogelijkheden voor tegelmotieven op de dekplaat maakt de trottoir kabelgoot bijzonder VOORDELEN geschikt voor winkelstraten. Toepassing in een woonwijk • Gemakkelijk en snel bijleggen van nieuwe kabels, is natuurlijk ook mogelijk. repareren van kabels en verwijderen van oude kabels • Het trottoir ligt er na afloop van een ingreep weer als DIMENSIES nieuw bij De goot heeft een inwendig oppervlak van 610 bij 270 mm2. • Geen beschadigingen aan kabels meer door reparaties Hierin kunnen de kabels in 4 gescheiden groepen geplaatst aan leidingen worden. De goot is opgebouwd uit elementen met een lengte • Kabels zeer overzichtelijk in de grond aanwezig van 1,5 meter. Elk gootelement weegt ongeveer 600 kg. • Bescherming van boomwortels bij onderhoud
Voor de de kabe gebruik gemeen voor de zijn hie wat inh conven worden
De goot wordt afgesloten met dekplaten. De oppervlakte van een dekplaat is 1500 bij 750 mm2. Op deze dekplaat kan BEHEER EN FINANCIERING een willekeurig tegelmotief worden aangebracht. De massa Aanbevolen wordt deze beide taken door de gemeente van een dekplaat is ongeveer 300 kg. Deze massa maakt het te laten volbrengen. Omdat de kabelgoot meerdere en deksel vandalismebestendig. Het deksel kan echter nog wel wisselende gebruikers heeft zal een het geheel overziend eenvoudig gelicht worden met een kleine kraan. orgaan het beheer moeten opnemen. De gemeente kan deze rol goed vervullen. Voor de financiering wordt aanbevolen dat de gemeente de kabelgoot in eerste instantie betaalt en vervolgens de gebruiksrechten verkoopt aan de nutsbedrijven. In de gemeente Rotterdam wordt dit principe reeds toegepast voor de utility ducts. De kosten van de gebruiksrechten zijn hier gebaseerd op het ‘niets meer dan anders’ principe, wat inhoudt dat de kosten die de nutsbedrijven in een conventionele situatie kwijt waren geweest in rekening worden gebracht.
baarheid, werk je naar optimalisatie en kun je ze in de praktijk beproeven.”
Drijvende woonwijken: De derde concrete vernieuwing betreft drijvende betonelementen. In Griekenland is een drijvende golfbreker van prefab beton toegepast. Andere landen hebben interesse getoond. De drijvende steigers zijn ook productiegereed. “We hopen op partners in deze. Als ik bedenk dat
Figuur 1 Doorsnede kabelgoot met de aanwezige kabels in de goot.
Figuu
wij straks woonwijken op drijvende betonlichamen moeten bouwen, dan zie ik grote dokken voor mij waar die drijvende prefab betonconstructies industrieel worden vervaardigd. Dat kan toch feitelijk niet met in situ beton op een bouwplaats? Dan heb je de grootste moeite om alles recht te krijgen bovenop de polystyreenblokken. In Japan bestaan plannen voor drijvende steden en is een proef gedaan met een drijvend vliegveld van 1 km lengte. Ons land zal niet
MSK = Middenspanningskabels LSK = Laagspanningskabels Telecom = Telefoon en internet
achterblijven. Niet over 10 of 20 jaar, maar misschien wel over 50 jaar.” CAI = Centrale Antenne Inrichting Ir. Dil Tirimanna hoopt dat de eerste succesvolle innovaties van FDN bouwers, fabrikanten en opdrachtgevers zullen aanzetten om te participeren in innovatie.
Figuuren1 mede Doorsnede kabelgoot met devaak aanwezige “We zijn een klein bureau daardoor loopt het proces te langzaam in de goot. Maar of het nu linksom of rechtsom vanwege benodigdkabels investeringskapitaal.
Figuur 2 Trottoir kabelgoot
moet, we blijven werken aan innovatieve producten. Gewoonweg omdat er nog heel veel uit een toekomstgericht product als prefab beton te halen is.” MSK = Middenspanningskabels LSK = Laagspanningskabels Telecom = Telefoon en internet CAI = Centrale Antenne Inrichting
43
b:ton mei 2008
Vrijheid van beton gebruikt in Delftse woongevel
Het kan natuurlijk uiterst ingewikkeld worden gemaakt om een gevel een karakteristieke uitstraling te geven. Een overdaad aan tierlantijntjes, complexe detailleringen in materialen die zich daar nauwelijks voor lenen of de duurste materialen uit Verwegistan. Het kan echter ook simpel en toch verrassend. Door de vormvrijheid van het materiaal beton te gebruiken. Dat bewijst het vrijstaande woongebouw ‘De Vrije Bras’ in Delft met z’n markante architectuur, waaronder kenmerkende, getordeerde prefab betonnen gevelelementen. door Paul engelS
bureau kroner uit den haag kreeg van vestia uit delft de opdracht om een
massa van beton konden wij de zware geluidsnorm halen. overigens zonder de
woongebouw met 24 kleinschalige appartementen voor ex-psychiatrische
gevel helemaal dicht te zetten met beton. integendeel, we hebben zelfs extra
patiënten te ontwerpen. architect mark graafland legt uit: “we hebben af
grote raamopeningen weten te creëren in die betonelementen door extra dik
en toe een wat grote mond door te stellen dat wij op een snelle en goedkope
dubbelglas en extra kierdichting toe te passen. in de kozijnen zijn om en om ra-
manier fraaie en hoogwaardige stadswoningen op bestaande locaties kunnen
men en hPl vezelcementpanelen aangebracht, voor het betonnen binnenblad
realiseren. dat maken wij regelmatig waar door voor dergelijke stedelijke in-
langs. op de panelen zitten delftsblauwe tegeltjes met motieven van molens.
vullocaties gebruik te maken van prefab betoncasco’s, waar mogelijk compleet
de molens verwijzen naar de molen die in deze buurt heeft gestaan vanaf de
met prefab betongevels. maar dan krijg je op basis van dat statement ook de
16e eeuw. als je het gebouw van veraf ziet, lijkt het een stippenpatroon, maar
uitdaging voorgeschoteld om iets te verzinnen voor een moeilijke locatie aan
naarmate je dichterbij komt, herken je de delftsblauwe tegels en de molens.”
de brasserskade in den haag, waar voorheen een portiekflat stond. op deze zwaar geluidsbelaste en pal op de zon gelegen locatie moet je dan een markant
Torderende kaders: de vorm van de betonnen gevelelementen is bijzon-
woongebouw ontwerpen, met zeer kleine eenheden en met gemeenschappe-
der: ze bezitten een stevige kaderrand die in dikte en diepte verloopt. in feite
lijke ruimten voor het sociale contact. de moeilijke locatie vroeg om een door-
tordeert elk gevelelement. mark graafland: “door die kaders bedrukken wij de
dachte gevel. bovendien wilden wij de gevel architectonisch benutten in het
individuele eenheden. elke bewoner z’n eigen woning. Zo moet dat voelen bij
spanningsveld tussen de beslotenheid en veilige individuele woonplek voor de
deze vorm van ‘beschermd wonen’. Samen zorgen de kaders echter voor een
patiënten versus het beoogde contact met de buitenwereld. het moest een
dynamisch gevelbeeld, dat bijdraagt aan het nieuwe landmark dat het gebouw
gevel met letterlijk en figuurlijk meerdere dimensies worden.”
vormt. Zowel overdag als ’s avonds springt het gebouw eruit. het heeft écht een karakteristiek gezicht. heel simpel met de vormvrijheid van beton. Zonder
ook hier kwam vrij snel het idee van prefab beton naar voren. vanwege de
allerlei cosmetische ingrepen. het hoeft ook niet altijd baksteen te zijn voor een
verkeersbelasting was in de eerste plaats een ‘dove’ gevel vereist. “dankzij de
stadswoning of woongebouw.”
44
b:ton mei 2008
Denken in prefab: bureau kroner streeft ernaar om stadswoningen op een snelle en goedkope manier te realiseren, als het kan met minimale overlast rondom de bouwplaats. niet voor niets heeft dit bureau al jaren geleden voor Panagro stadswoningen van vier bouwlagen in een geheel geprefabriceerd betonsysteem ontwikkeld. niet alleen het casco, ook de betongevel is geprefabriceerd, compleet met vooraf aangebracht bakstenen metselwerk. in rotterdam zijn recent vijf stadswoningen met een prefab betonnen casco gebouwd, al is hier de bescheiden hoeveelheid metselwerk in de voorgevel losgekoppeld van het casco en ter plekke opgebouwd. een volgend project in den haag omvat vier stadswoningen die weer geheel in prefab beton zijn ontworpen. “we vinden het een aantrekkelijke bouwmethode met de nodige voordelen. maar het is geen blauwdruk voor ons. Zo is het woongebouw ‘de vrije bras’ getunneld, terwijl wij het in prefab hadden uitgewerkt. dat had vooral met het strakke ritme van de rechthoekige woonunits te maken. bovendien was op deze locatie meer ruimte om te bouwen. ik weet echter zeker dat er steeds meer stadswoningen in prefab casco’s zullen worden gebouwd. de belangstelling van opdrachtgevers neemt behoorlijk toe,” ervaart mark graafland. “dat heeft niet alleen met onze grote mond te maken, maar veel meer met de voordelen van de systematiek.”
karakteristiek gezicht heeft geen cosmetica nodig
alleen de gevel beschrijven, doet de architectuur van het woongebouw tekort.
betonnen gevelelementen zo’n expressie aan gevels kunt geven of met het ver-
het was namelijk een opgave om eenheden van 36 m2 bvo te ontwerpen, met
plaatsen van wanden een gemeenschappelijke ruimte kunt laten leven, dan is
woonkamer, keukenunit, separate slaapkamer en badkamer. deze zijn conse-
dat een maximaal effect tegen een minimaal budget. er zijn opvallend veel re-
quent in een breedtemaat van 4 meter op de bovenste drie bouwlagen gescha-
acties gekomen toen het gebouw klaar was. gebruikers en buurtbewoners zijn
keld. op de begane grond zijn drie garages, kamers voor het personeel en een
zeer tevreden met dit gebouw op die prominente plek. het is een mooi stukje
gemeenschappelijke ruimte ingericht. niet als één kolossale zaal, maar in de
modern delft geworden.”
vorm van allerlei woonkamertypen, zodat men zijn of haar eigen plekje kan vinden. ook de openslaande deuren naar de gemeenschappelijke tuin zorgen
Projectgegevens woongebouw ‘De Vrije Bras’, Delft
voor een goed gebruik van die gemeenschappelijke voorziening. de glooiende
opdrachtgever:
vestia, delft
tuin heeft een structuur gekregen met rijen banken in de vorm van zwarte be-
gebruiker:
Stichting Perspektief woonbegeleiding, delft
tonnen u-blokken (40x40x50 cm) in het gras, in combinatie met terrassen van
ontwerp:
bureau kroner architectuur – urbanisme –
betontegels en grasbetontegels. “ook het trappenhuis aan een kopgevel heb-
scenografie, den haag (mark graafland,
ben wij ruim opgezet met een spel van licht door een mix met doorzichtige en
Jaap mittelhaeuser, Patrick willemsen)
dichte gevelplaten. het is feitelijk niet meer dan een dunne regenjas rond een
uitvoering:
aannemingmaatschappij Panagro, leidschendam
functioneel trappenhuis van staal, hout en prefab betonplaatjes. Simpel, stoer,
Projectmanagement:
ceres Projecten, den haag
licht, maar zodanig vormgegeven dat het als sociale ontmoetingsruimte kan
betonnen
functioneren.”
gevelelementen:
loveld nl (gevelelementen), hoco beton (trappen, galerijen, consoles,
Veel effect: het verbaast de architect eigenlijk zelf dat met zulke simpele
binnenspouwbladen etc.), excluton
oplossingen zoveel effect is bereikt. “als je ziet dat je met het spelen met de
(betonnen u-blokken), holcim (betontegels)
45
b:ton mei 2008
nu ook waterdichte wanden met holle wandsysteem De toepassing van het Holle Wandsysteem past in de huidige tijd. Minder inzet van arbeid, materiaal en materieel op de bouwplaats en meer prefabriceren onder geconditioneerde omstandigheden. Moeilijk te maken bekistingen, hoge wanden, schuin geplaatste wanden, wandliggers, geïsoleerde wanden, het kan allemaal in het Holle Wandsysteem. Mits met een aantal beperkingen in afmeting (transport en productie) en een aantal randvoorwaarden op het constructieve vlak rekening wordt gehouden en goede kennis van de verwerkingsadviezen aanwezig is. Het systeem blijkt na onderzoek tevens geschikt voor een efficiënte uitvoering van waterkerende wanden, die met grote zekerheid waterdichtheid zijn. Bovendien past de krimpfilosofie van het systeem (waardoor krimpwapening kan worden bespaard) in de actuele noodzaak van doelmatig en efficiënt omgaan met grondstoffen. door SJorS vinke*
eind jaren ‘70 heeft alvon haar holle wandsysteem op de nederlandse markt
systeem volgt zonder probleem, ook bij seriegrootte één, de vorm van de wan-
geïntroduceerd. de toepassing heeft zich in de loop der jaren steeds verder uit-
den: hoeken, schuine wanden, sparingen, schuine onderzijde in verband met
gebreid tot onder meer kelderwanden, keerwanden en bouwmuren. toepas-
afschot van de bodemvloer zijn geen enkel probleem. op horizontale wape-
sing bij waterkerende constructies met een hoge duurzaamheidklasse, zoals
ning ter vermijding van krimpscheuren is veel wapeningsstaal te besparen. de
reinwaterkelders en bergbezinkbassins, stond evenwel regelmatig ter discus-
bouwsnelheid is zeer hoog: bekistingen en wapeningsstaal zijn geïntegreerd in
sie. reden om samen met ingenieursbureau J.g. hageman onderzoek te ver-
de geprefabriceerde schillen, waardoor veel specialistische arbeid op de bouw-
richten. het zwaartepunt van het verrichte onderzoek was de invloed van het
plaats wordt verplaatst naar de fabriek. hierdoor ontstaat een grote besparing
vulbeton op de geprefabriceerde schillen, alsmede de verticale voegen tussen
op bouwplaatskosten en wordt de werkorganisatie en de coördinatie op de
de geprefabriceerde elementen[1]. de uitkomsten openden de weg naar suc-
bouwplaats veel beheersbaarder en minder afhankelijk van onderaannemers.
cesvolle toepassingen.
Omslag: het systeem zorgt daarmee voor een omslag. traditioneel werden Zo is voor de waterleidingmaatschappij oost gelderland een aantal reinwater-
waterkerende constructies uitgevoerd als in het werk gestorte wanden met
kelders gerealiseerd. in het noorden en oosten van het land zijn diverse berg-
een hoogovencement cemiii/b42,5 lh hS en een grote hoeveelheid doorgaan-
bezinkbassins met het holle wandsysteem uitgevoerd. de ervaringen van de
de horizontale wapening ter beperking van de scheurwijdte. grote voordelen
verwerkende partijen en de betrokken ingenieursbureaus zijn bijzonder posi-
van holle wanden ten opzichte van monolitisch in het werk gestorte wanden
tief; de uitvoering verloopt volgens planning, de constructie voldoet volledig
zijn de bouwsnelheid en de eenvoud: de prefab schillen, waarin tevens de beno-
en financieel is er een besparing mogelijk ten opzichte van volledig monoliti-
digde wapening is opgenomen, functioneren als bekisting. als verbindingswa-
sche wanden of volledig geprefabriceerde massieve wanden. het holle wand-
pening tussen elementen worden geprefabriceerde korven meegeleverd.
46
b:ton mei 2008
een holle wand is een prefab halffabrikaat en bestaat uit twee, met elkaar ver-
zijn in de afgelopen jaren de ervaringen met het product en de toepassings-
bonden, verticaal gewapende betonschillen die de zijkanten van een wand vor-
mogelijkheden toegenomen, waardoor de behoefte is ontstaan aan vernieu-
men. de elementen worden volgens een montageplan op de bouw gesteld en
wing en aanvulling van de theoretische onderbouwing, gecombineerd met een
vervolgens volgestort. de constructieve beperkingen van deze prefab bouw-
praktische uitwerking van het constructieve aspect. dit resulteerde in rapport
wijze ten opzichte van de in het werk gestorte wanden zijn gering, omdat alle
goudstikker - de vries, construeren met alvon hollewandsysteem [2], waarin
onderlinge en aangrenzende aansluitingen ‘nat’ worden uitgevoerd. gelet op
onder meer aan bod komen:
de gunstige lengte/massaverhouding ten opzichte van volledige prefab wan-
• op buiging, al dan niet in combinatie met normaalkracht, belaste wanden
den, kan tevens worden bezuinigd op kraankosten. vanzelfsprekend tellen de
• wandliggers
prefab voordelen: minder bouwafval, beheerst en snel bouwproces, beperkt
• voegdetaillering
benodigde montageruimte (ter plaatse van damwanden en belendingen),
• krimpinvloeden in combinatie met waterdichtheid.
geen tussentijdse opslag op de bouwplaats, weinig benodigde arbeid. een bekend verschijnsel bij betonnen wanden van kelders, tunnels en bassins
Constructieve onderbouwing: in 1990 verscheen een Stupré-rapport over
is de scheurvorming als gevolg van belemmerende vervormingen. in het al-
samengestelde wandconstructies. Proefondervindelijk is toen vastgesteld dat
gemeen geldt dat ter beperking van deze scheurvorming vrij veel horizontale
er geen bezwaren waren de voorgeschreven schuifweerstanden van aansluit-
wapening nodig is. naar dit verschijnsel is al veel onderzoek gedaan en er zijn
vlakken ook toe te passen op samengestelde betonwanden. tevens werd tus-
methoden beschikbaar om de benodigde wapening te berekenen. deze me-
sen onderkant schil en vloer een stelruimte van 50 mm aangegeven, die door
thoden, zoals gegeven in cur-rapport 85, Scheurvorming door krimp en tem-
het vulbeton wordt opgevuld, waardoor de totale dikte van de wand als mee-
peratuurwisseling in wanden, gelden echter voor monoliete wanden.
werkende breedte kan worden benut. Sindsdien is de vbc 1995 verschenen en
47
b:ton mei 2008
de situatie bij het holle wandsysteem is echter aanmerkelijk gunstiger omdat: • de schillen al een zekere krimp hebben ondergaan voordat het vulbeton wordt gestort. • de krimp van de schillen kleiner is dan van het vulbeton vanwege hogere
verder is onderscheid gemaakt in toelaatbare scheurwijdte. eisen in het kader van de duurzaamheid zijn gesteld in de vbc 1995. de toelaatbare scheurwijdte bedraagt 0,3 mm in milieuklassen Xc2 t/m Xc4, Xf1 en Xf3 en 0,2 mm in milieuklassen Xd, XS, Xf2, Xf4 en Xa.
sterkteklasse van de geprefabriceerde schillen. • in het vulbeton hydratatie optreedt, die na verharding tot een temperatuurdaling leidt, die de druk in de schillen veroorzaakt.
in het algemeen zijn deze eisen niet hoog genoeg om een waterdichte wand te verkrijgen. meestal zal hiertoe de scheurwijdte tot 0,1 mm moeten worden
om deze gunstige invloeden te onderzoeken is de scheurontwikkeling en de
beperkt. nadere informatie hierover kan worden ontleend aan betonconstruc-
invloed van de wapening hierop bepaald met behulp van het hechtlaagmodel.
ties onder temperatuur- en krimpvervormingen (betonpraktijkreeks 2) van c.r.
uit de berekeningen blijkt dat er in volgestorte holle wanden minder krimpwa-
braam, k. van breugel, c. van der veen, c en J.c. walraven. de berekeningen
pening nodig is dan in monolitisch in het werk gestorte wanden.
van de benodigde hoeveelheid wapening zijn uitgevoerd voor een toelaatbare scheurwijde van 0,10 tot 0,20 mm. om een indruk te geven van de resultaten
er is onderscheid gemaakt tussen twee wandtoepassingen: • wanden in milieuklassen Xd, XS, Xf2, Xf4 en Xa met waterdruk aan beide zijden (bijvoorbeeld bassinwanden), vulbeton c28/35 met hoog-
zijn in tabel 1 de benodigde wapeningshoeveelheden gegeven voor een wand met een hoogte van 3 m, een schildikte van 60 mm en een dikte van het vulbeton van 180 mm (totale dikte 300 mm).
ovencement met lage hydratatiewarmte, sterkteklasse schillen c35/45.
48
• wanden in milieuklassen Xc2 t/m Xc4, Xf1 en Xf3 met waterdruk aan
bij kelderwanden (milieuklassen Xc2 t/m Xc4, Xf1 en Xf3) is de productie-
één zijde (bijv. kelderwanden), vulbeton c20/25 met portlandcement
technisch toegepaste wapening in het algemeen Ø 8-200 in de schillen en
met normale hydratatiewarmte, sterkteklasse schillen c35/45.
Ø 8-200 ter plaatse van de voegen. dit is voldoende waarborg ten aanzien van
b:ton mei 2008
tabel 1: benodigde hoeveelheid wapening in 60 mm dikke schillen van een wand met een totale dikte van 300 m bij een wandhoogte van 3 m. milieuklasse
Scheurwijdte
holle wand
w (mm)
WO (%)
volle wand
Ø 10 (mm2)
wapening
Ø 8 (mm2)
wapening
WO (%)
Ø 10 (mm2)
wapening
Ø 8 (mm2)
wapening
10- 55
1116
8- 45
Xd, XS, Xf2,
0,10
0,53
795
10- 95
636
8- 75
0,93
1395
Xf4 en Xa
0,15
0,31
465
10-165
372
8-135
0,57
855
10- 90
684
8- 70
(“agressief”)
0,20
0,21
315
10-245
252
8-195
0,38
570
10-135
465
8-110
Xc2 t/m Xc4,
0,10
0,37
555
10-140
444
8-11
0,76
1140
10- 65
912
8- 55
Xf1 en Xf3
0,15
0,20
300
10-260
240
8-20
0,47
750
10-110
564
8- 85
(“nat”)
0,20
0,12
180
10-435
144
8-345
0,32
480
10-160
384
8-130
tabel 2: benodigde voegwapening in het vulbeton (als alternatief voor afdichten) bij een wandhoogte van 3 m en een vulbetondikte van 180 mm (wapening per zijde) en een wanddikte van 300 mm. milieuklasse
Scheurwijdte
holle wand
w (mm)
WO (%)
Ø 10 (mm2)
wapening
Ø 8 (mm2)
wapening
Xd, XS, Xf2,
0,10
0,69
621
10-125
495
8-100
Xf4 en Xa
0,15
0,39
351
10-220
288
8-170
(“agressief”)
0,20
0,24
216
10-360
207
8-240
Xc2 t/m Xc4,
0,10
0,50
450
10-170
360
8-135
Xf1 en Xf3
0,15
0,25
225
10-340
180
8-270
(“nat”)
0,20
0,15
135
10-580
126
8-390
de duurzaamheid (w ≤ 0,20 mm). er is globaal Ø 8-100 nodig ten aanzien van
den van de voegen. de hiertoe benodigde wapening kan worden bepaald met
de (hogere) waterdichtheideis (w ≤ 0,10 mm). bij bassinwanden (milieuklassen
de berekeningsmethode voor in het werk gestorte wanden. in tabel 2 is tot slot
Xd, XS, Xf2, Xf4 en Xa) is ongeveer 50% meer wapening nodig om aan de eisen
de benodigde wapening gegeven ter plaatse van de voegen voor het geval dat
te voldoen.
de voegen niet worden voorzien van een afdichtingmassa, maar er wel een eis aan de scheurwijdte wordt gesteld.
Waterdichte voegen: doorgaans geldt dat veel wapening nodig is om de scheurwijdte als gevolg van opgelegde vervormingen te beperken. een andere methode om de scheurwijdte te beperken of zelfs te voorkomen, is het toepassen van dilatatievoegen of schijnvoegen. de bij de holle wand toegepaste voe-
*Sjors vinke, alvon
gen ontstaan door de beperkte lengte van de schillen. omdat deze voegen niet voorkomen in het vulbeton, zijn ze als schijnvoegen te beschouwen (vergelijk
literatuur:
de ingezaagde voegen bij bedrijfsvloeren). het voordeel van deze voegen is dat
rapport ingenieursbureau ir. J.g. hageman nr. 3840-1-7, Scheurbeperking alvon-wanden.
de scheur die in het vulbeton in de omgeving van de voegen wil ontstaan, van-
rapport goudstikker - de vries, construeren met alvon hollewandsysteem.
wege de verzwakte doorsnede altijd zal optreden ter plaatse van de voegen.
deze rapporten kunnen bij de prefab fabrikant worden opgevraagd
voor de waterdichtheid is dit geen bezwaar, omdat de voegen kunnen worden voorzien van een waterdichte afwerking. in plaats van het aanbrengen van een waterdichte coating ter plaatse van de voegen, kan er ook van worden uitgegaan dat de scheurwijdte beperkt moet blijven tot de toelaatbare waarde. dat kan worden bereikt door toepassing van wapening in het vulbeton ter weerszij-
49
b:ton mei 2008
actualiteiten: Europese bekroning arbeidsomstandigheden Tijdens de Europese Campagne ‘Lighten the load’ werden de Europese Good Practice Awards uitgereikt. Eén daarvan is voor prefab betonfabrikant Dycore met ‘Het vervangen van de traditionele houten ‘holblokken’ door een EPSsparing in het product’. De ribbenvloer-elementen werden jarenlang op zogenaamde holblokken geplaatst, waarin de lepels van een heftruck kunnen worden geschoven. Deze holblokken wegen echter tussen de 28 en 35 kilo per stuk en moesten met de hand worden verwerkt. Na een studie naar de fysieke (rug) belasting van de medewerkers en interne brainstorm zijn verschillende oplossingen bedacht en doorgerekend. De oplossing werd gevonden door in de polystyreenonderlaag van de ribbenvloer een uitsparing te maken, zodat daar de lepels van de heftruck in kunnen schuiven en er dus helemaal geen holblokken meer nodig zijn. De jury waardeerde de bronaanpak en daarmee de eliminatie van het risico. Informatie: www.dycore.nl.
Lente in zicht: Optimisme in de betonwereld De betonfabrikanten zien de markt weer krachtig aantrekken. Het orderniveau stijgt, hoewel uitbreiding van de personele sterkte voorlopig nog niet aan de orde is. Dit concludeerde het CBS na een onderzoek onder producenten in de sectoren beton, cement en gips. Zij constateert een groeiend optimisme. In januari 2008 nam bij 30 procent van de ondernemingen de bedrijvigheid echter af. Toch rekent één op de drie fabrikanten voor de nabije toekomst op groei. De orders uit het buitenland mogen dan licht afnemen, het binnenland plaatst juist weer meer bestellingen. Bijna de helft van de fabrikanten is van plan komende maanden de prijzen te verhogen. De orderpositie ligt ruim een kwart hoger dan in het peiljaar 2000.
50
b:ton mei 2008
Robot bevordert mechanisch straten Holcim heeft een nieuwe pakketteringrobot in gebruik genomen en conformeert zich hiermee aan de ARBO richtlijnen voor leveranciers van bestratingmaterialen. De zelf ontwikkelde en gebouwde robot zorgt ervoor dat de bestratingmaterialen op een zodanige manier worden aangeleverd dat deze mechanisch kunnen worden verwerkt. Om de fysieke belasting van straatmakers te verlichten zijn richtlijnen opgesteld om bestratingwerk machinaal uit te voeren. Mechanisch straten betekent dat de leverancier dan ook overeenkomstig moet aanleveren. De robot kan betonstraatstenen en betontegels in de vereiste pakketten samenstellen, palletteren en binden. De betontegels worden bijvoorbeeld per twee stuks opgepakt, gedraaid - waarbij een laatste kwaliteitscontrole plaatsvindt - en op de pallet gezet. Naast snelheid zorgt deze manier van palletteren er ook voor dat hoge concentraties van stofontwikkeling worden vermeden. Meer informatie www.holcim.nl
Eco-heipaal beste dubokeuze De door de IJB Groep ontwikkelde en geproduceerde Eco-paal
oppervlak aan de punt en een verjongde schacht. Op deze manier
is door het Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie
wordt alleen daar materiaal toegepast waar dit constructief nood-
(Nibe) beoordeeld als één van de beste dubokeuzes. De houten
zakelijk is. De lengte van de verzwaarde voet is afgestemd op de
heipaal afkomstig uit duurzame bosbouw met lichte betonopzet-
ontwerpnorm (NEN 6743) waardoor geen reductiefactor nodig is.
ter scoort weliswaar nog iets beter, maar is lang niet altijd toe-
Tevens zorgt de verjongde schacht voor een sterke reductie van
pasbaar. Deze prefab betonpaal is daarom een zeer interessante
de negatieve kleef ten opzichte van de massieve variant. De hei-
milieuvriendelijke keuze voor paalfunderingen. De crux zit in de
paal is geheel voorgespannen en heeft met een voetafmeting van
vorm van de paal met een doelmatige dimensionering en minima-
400 x 400 mm en een schacht van 250 x 250 mm. Meer informa-
le hoeveelheid materiaal. De heipaal is precies afgestemd op de
tie: www.ijbgroep.nl.
dragende functie in de grond met een zo groot mogelijk dragend
UHPC: licht, dicht en sterk Elegant bouwen met beton ‘UHPC’ (Ultra High Performance Concrete) oftewel ‘ultrahogesterktebeton’ is weliswaar nog relatief onbekend, maar een grote belofte. Naast zijn sterkte-eigenschappen openen met name de grote elasticiteit en taaiheid van deze betonsoort de deur naar elegante constructieve toepassingen. UHPC is sinds een paar jaar op de markt en vindt vooralsnog in de prefabricage zijn eerste toepassingen. Te denken valt aan schermen van gebouwen, grote overspanningen met een grote mate van lichtdoorlatendheid, overkappingen van stations, uitkragingen en meer. Het materiaal biedt de mogelijkheid om veel eleganter te bouwen. De grote vloeibaarheid maakt millimeterdunne en superfijne vormen en detailleringen in het oppervlak mogelijk. Zo kan de dikte van gevelpanelen met dit materiaal worden teruggebracht van 70 naar 10 millimeter. Werken met UHPC vraagt overigens wel een andere werkwijze. Zo moeten mallen bijvoorbeeld vloeistofdicht zijn. Op dit moment onderzoeken studenten van de TU Eindhoven de architectonische potenties van dit veelbelovende materiaal.
51
productnieuws: Holle heipaal: Licht en milieuvriendelijk ‘Hailight’ is de naam van de holle heipaal die werd ontwikkeld door Haitsma Beton. De innovatieve heipaal is 30 procent lichter dan de massieve heipaal, maar heeft dezelfde constructieve kwaliteit. Door minder beton te gebruiken wordt niet alleen het gewicht gereduceerd, maar verminderen ook de transport- en kraankosten. De lichtere heistelling levert opdrachtgevers een besparing op hun uitvoeringskosten op, die kan oplopen tot 20%. De holle heipaal wordt vervaardigd van zelfverdichtend beton en heeft een massieve kop en punt over 1,5 meter lengte. Informatie: www.haitsma.nl
Prefab energieconcept voor grondgebonden woningen De zoektocht naar alternatieve verwarmingssystemen is in volle gang. Zo
het ingebouwde circulatiesysteem in de vloeren. De prefab energiepalen
ontwikkelde Betonson voor grondgebonden woningen een zelfvoorzie-
zijn voorzien van een kunststof element waar het verwarmde of gekoelde
nend en zelfregulerend prefab energie-totaalconcept dat gebruikmaakt
water doorheen stroomt. Door deze uitgekiende constructie met minus-
van bodemwarmte. Het ‘WelWonen concept’ is een combinatie van be-
cule kanalen onttrekken de palen optimale energie. Het concept is het ant-
tonnen energiepalen en klimaatvloeren en kenmerkt zich door een groot
woord op torenhoge energieprijzen, strengere EPC-eisen en toenemende
bufferend vermogen. Betonkernactivering in de eerste verdiepingsvloer
comfortwensen. Het systeem levert in zomer en winter een constante tem-
blijkt dan voldoende om een hele woning te koelen en te verwarmen. Het
peratuur van 21ºC - 23ºC en dat met een energiebesparing van 40% en een
concept maakt gebruik van energiefunderingsbalken, die de constante
CO2-reductie van 40%. Voor meer informatie: www.betonson.com.
bodemtemperatuur absorberen, om deze vervolgens door te geven aan
Warme sfeer met verouderde langformaat steen Het design label ConteXtuur van MBI presenteert de langformaat steen, als onderdeel van de nieuwe Antica lijn met vormvaste betonstraatsteen die via een speciale verouderingsmethode extra natuurlijk overkomen. Dankzij de warme sfeer passen de stenen in vele straatbeeldtoepassingen. Alle denkbare formaten kunnen door middel van deze bewerking worden verouderd. De deklaag wordt opgebouwd uit kleurechte mineralen. Deze nieuwe lijn betonstraatstenen is ook in een plano (facetloze) uitvoering te verkrijgen. Voor meer informatie: www.contextuur.nl.
52
b:ton mei 2008
Betonnen pannen voor flauwhellende daken Monier, leverancier van producten voor hellende daken, heeft het Low Pitch System gelanceerd, een systeem voor daken met een hellingshoek tussen 7º en 15º. Dit wordt formeel als een plat dak beschouwd. De betonnen dakpannen van groot formaat hebben een waterkering in de lage wel. Daardoor kan geen regenwater onder de dakpan worden geblazen. De waterkering is van metaal, omdat een betonnen kering te kwetsbaar bleek. Onder de pan wordt een speciaal ontwikkelde ventilerende onderdakfolie toegepast. Deze is voorzien van zelfklevende plakstroken. Met een PU-lijm worden de tengels bevestigd. Kunststof profielen onder de dakrand en dakdoorvoeren maken de aansluitingen waterdicht. Meer informatie: www.monier.nl
60% Energiebesparing via kantoorvloeren Bouwen zonder klimaatvloeren wordt maatschappelijk onverantwoord. De vloeren functioneren als verwarmingsinstrument én koelapparaat en leveren een besparing van meer dan 60% op de energienota. Zoals het VBI EcoPrefab Concept. Het innovatieve klimaatsysteem levert een aangenaam binnenklimaat, verhoogt daardoor de arbeidsproductiviteit en levert met genoemde besparing op de energiekosten een indrukwekkende bijdrage aan een gezonde, duurzame toekomst. Bovendien valt het deels onder de regeling voor Energie-InvesteringsAftrek. Het klimaatsysteem is een perfect concept voor organisaties die verantwoord en duurzaam willen ondernemen. Informatie: www.vbi.nl.
Banden beschermen banden De nieuwe regelgeving voor bushaltes en de nieuwe subsidieregeling leiden tot een versnelde aanleg van haltes. De meeste recent aangelegde haltes voldoen echter niet geheel en al door een onjuiste maatvoering als gevolg van onvoldoende ruimte, een foutieve keuze van materialen en niet te vergeten een slechte constructie. Bij de verhoogde bushaltes worden doorgaans betonnen materialen toegepast. Aangezien deze materialen onderhevig zijn aan externe factoren zoals weer en verkeer zullen er na verloop van tijd verruwingen aan de betonbanden optreden, die schadelijk zijn voor de banden van de bussen. Nijmeegse Betonindustrie De Hamer heeft samen met Via-Futura een zeer speciale harde slijtvaste laag op het aanrijdvlak van de betonbanden ontwikkeld en beproefd. Door deze gladde harde laag kunnen bussen de speciale banden aanrijden om zo te komen tot de juiste haltering, zonder schade te veroorzaken aan de eigen banden. Samen met Gebra B.V. uit Gendt is in opdracht van de gemeente Westervoort de eerste halte met busbanden 21,6/30 x 26 x100 met een slijtvaste gladde laag aangelegd. Meer informatie: www.via-futura.nl
53
b:ton mei 2008
Creatief... NOE-Bekistingtechniek b.v. Postbus 25, 4240 CA Arkel Tel. (0183) 56 98 88, Fax (0183) 56 33 17 E-Mail
[email protected], www.noeplast.com
. . . betonoppervlakken vormgeven - met NOEplast NOEplast structuurmatten geven beton een individueel karakter. NOEplast is zowel bij betonbekisting als bij prefab inzetbaar. Meer dan 100 standaardstructuren leverbaar, zoals � houtnerf � metselwerk � natuursteen � pleister � gebouchardeerde � geluidswerende � vrije en grafische structuren Vraag vrijblijvend de NOEplast catalogus aan!
Olifantenhuis, dierentuin Keulen
colofon:
Redactiecommissie:
Bladmanager: Kostas Sfirtsis
mevr. H. de Kruijf
Traffic: Marloes Boogaard
ing. W. G. van der Garde ing. S.J. de Boer
Concept/vormgeving & productie:
R. Heijnen
Volcano Creatieve Communicatie
drs. ing. B. J. W. M. van Melick
Victor de Zeeuw, Marieke Albers
BFBN
ir. A. P. Pielkenrood
Postbus 194
C. Zwijsen
3440 AD Woerden
Advertentie exploitatie: Volcano Creatieve Communicatie
tel: 0348 484484
Aan B:ton werkten mee:
Postbus 4768
fax: 0348 484450
Auteurs: Paul Engels,
4803 ET Breda
e-mail:
[email protected]
Mathilde van Hulzen, Frans Bos,
tel: 076 560 88 44, fax: 076 560 88 40
internet: www.bfbn.nl
Liliane Verwoolde, Sjors Vinke,
Bob Postma
ing. E. Pijnappels, J. de Koning,
Secretariaat:
W. de Beer, ing. A.H. Koning
BFBN, drs. J.M. van der Wurf
Henk Snaterse, Ineke Key Fotografie,
Uitgever:
54
Fotografie/illustraties: Ellen Houtma, Patrick Willemsen,
Hoofdredactie: Paul Engels
Volcano Creatieve Communicatie
Jeroen Musch, Toon de Wit, Ellen Houtman,
Postbus 4768
Redactie: Volcano Creatieve Communicatie
4803 ET Breda
Den Haag
en BFBN
tel: 076 560 88 44, fax: 076 560 88 40
