sectormonitor
bouw
november 2011
▶ > ABN AMRO verwacht na klein herstel in 2011 een terugval in 2012 ▶ ▶
1
Sectormonitor Bouw – november 2011
Meer focus op kosten en liquiditeit door krimpende markt
Inhoudsopgave Macro economisch beeld
2
Bouwsector
2
Woningbouw
4
Utiliteitsbouw
5
GWW
6
In deze publicatie kijken we vooruit naar de bouwsector in 2012, een jaar waarin we verwachten dat de bouwproductie weer afneemt na een korte opleving in 2011. We gaan tevens dieper in op wat er speelt in de drie grootste segmenten, woningbouw, utiliteitsbouw en de grond-, weg-, en waterbouw. Als ondernemer kunt u zich zo spiegelen aan de trends en zien wat de verwachtingen van ABN AMRO zijn over uw eigen branche. De door ABN AMRO verwachte lichte daling in de bouwproductie in 2012 raakt alle bedrijven in de bouwkolom, van architect tot installateur. Van de bouw ondernemers die wij spreken horen wij dat met name de woning- en utiliteitsbouwbedrijven gericht op nieuwbouw het onverminderd lastig hebben. Tegelijkertijd is onze indruk dat onderhoudsbedrijven en installateurs redelijk goed gevulde orderportefeuilles hebben voor 2012, omdat particulieren en de woningcorporaties nog steeds de kwaliteit van hun woning willen verbeteren. Wij verwachten dat de prijsdruk bij aanbestedingen zal aanhouden en dat aannemers zich als alternatief meer zullen proberen te richten op werken in bouwteam verband of publiek private samenwerking. Tevens zien we in de markt dat bouwbedrijven de klant nog meer voorop stellen en de geleverde kwaliteit benadrukken, in een markt die vooralsnog vooral prijsgericht is geweest. In deze onverminderd uitdagende markt voor nieuwbouw richten veel bouwondernemers zich nu op de renovatiemarkt, die doorlopend goede vooruitzichten heeft. Hiervoor richten ze hun organisatie en personeel meer op ambachtelijke herstelbouw en minder op monterende nieuwbouw. Verder horen we vaak dat de contacten worden aangehaald met de woningcorporaties die nog doorlopend aan het renoveren zijn. In het licht van de verwachte vermindering van het beschikbare werk in 2012 blijft de aandacht van bouwondernemers op beheersing van de kosten en liquiditeit onverminderd scherp. Zo heeft menig bouwondernemer zijn calculatiemethoden verscherpt om te voorkomen dat structureel onder de kostprijs wordt gewerkt. Aan de andere kant zien we dat juist deze uitdagende tijden ook vernieuwing brengen zoals meer aandacht voor ketensamenwerking, productinnovaties die bouwtijd- en kosten verlagen, en voor grondfinanciering om de koopsom van een huis betaalbaar te houden. Hopelijk vormen de bevindingen in deze publicatie een stimulans voor u om met ABN AMRO, uw collega ondernemers en uw adviseurs van gedachten te wisselen over de uitdagingen voor uw bedrijf en uw sector.
Annemijn Fokkelman, CFA Sector Banker Bouw ABN AMRO
2
Sectormonitor Bouw – november 2011
Macro Economisch Beeld Ontwikkeling economische groei en bruto
Lichte krimp economie in tweede helft 2011 verwacht…
investeringen in vaste activa (% j-o-j)
Na een forse groei eind 2010 en het eerste kwartaal van 2011 zakte het groeitempo in het tweede kwartaal weer in. De groei in het tweede kwartaal bedroeg 1,8% jaar op jaar (j-o-j) ten opzichte van 2,3% een kwartaal eerder. Het groeicijfer van het eerste kwartaal was overigens geflatteerd door het milde winterweer. Hierdoor stegen de investeringen met meer dan 10%. In het tweede kwartaal zwakte de investeringsgroei, na een uitbundig eerste kwartaal, weer af. Voor de tweede helft van 2011 wordt een lichte krimp van de Nederlandse economie voorzien. Dit is het gevolg van de afkoeling van de wereldhandel en de mondiale industriële productie en de aanhoudende Europese schuldencrisis. Door de verslechterende economie zal de winstgevendheid van bedrijven worden aangetast, waardoor de komende kwartalen de groei van de investeringen onder druk komt te staan. De vooruitzichten voor de particuliere consumptie zijn ook ongunstig. Het consumentenvertrouwen is sinds augustus stevig gedaald. De consument is door de schuldencrisis pessimistisch over het economische klimaat en de eigen financiële situatie. Dit zal de consumptie in de tweede helft van 2011 verder onder druk zetten. Desondanks komt de economische groei dit jaar, vanwege een goede eerste helft, toch nog uit op 1,7%.
20 10 0 -10 -20 08
09
10
11
12
bruto binnenlands product bruto investeringen in vaste activa
Bron: CBS
Kerncijfers Nederlandse economie (% j-o-j)
Particuliere consumptie Overheidsbestedingen Investeringen
2010
2011v
2012v
0,4
-0,2
0,5
1,0
0,6
-0,7
-4,4
7,0
2,8
Uitvoer
10,8
4,8
3,4
Invoer
10,6
4,9
2,8
1,7
1,7
0,9
BBP
Ramingen: ABN AMRO Economisch Bureau
… en slechts marginale economische groei in 2012 In 2012 zal de economie met slechts 1% groeien. Dit is het gevolg van de verdere groeivertraging van de mondiale economie, waardoor de Nederlandse uitvoer slechts een geringe groei laat zien. Daarnaast hebben de krimpende overheidsbestedingen een drukkend effect op de economische groei. Voor de particuliere consumptie wordt in 2012, ondanks een koopkrachtdaling, een kleine stijging verwacht. ABN AMRO verwacht namelijk dat de contractlonen iets harder zullen stijgen dan de inflatie waardoor het reëel beschikbaar inkomen toeneemt. Voorwaarde is wel dat, zoals wij veronderstellen, de mondiale economie in de loop van 2012 weer iets aantrekt en beleidsmakers de juiste maatregelen nemen om de schuldencrisis te beteugelen, waardoor het vertrouwen in de economie weer kan toenemen.
Bouwsector Milde winter gaf bouwsector sterke impuls in H1 2011… Ontwikkeling productieve uren en bouwproductie (% j-o-j) 20 10 0 -10 -20 08
09 productieve uren
10
Bron: CBS, bewerking ABN AMRO
11 12 bouw productie
De bouw heeft in het eerste kwartaal van 2011 geprofiteerd van de uitzonderlijk goede weersomstandigheden waardoor zij in staat was meer productieve uren te maken dan enig ander kwartaal sinds het begin van deze statistiek in 1990. Doordat er veel meer gewerkt kon worden, steeg de bouwproductie in het eerste kwartaal van 2011 met 10%. In het tweede kwartaal nam de bouwproductie met nog eens 3% toe. Het beeld verslechterde echter in juli en augustus toen de bouwproductie met gemiddeld 1% afnam. Hiermee lijkt een einde te zijn gekomen aan de positieve ontwikkelingen in de eerste helft van 2011. Temeer omdat een aantal voorlopende indicatoren voor de toekomstige bouwproductie de afgelopen maanden zijn verslechterd.
3
Sectormonitor Bouw – november 2011
Ontwikkeling bouwsom nieuwe opdrachten
… maar marktomstandigheden architecten zijn verslechterd
architecten (% j-o-j)
De bouwsom nieuwe opdrachten ontvangen door architecten steeg na twee jaren van enorme krimp met 5% in 2010. In de eerste helft van 2011 daalde de bouwsom echter weer, met 16% j-o-j in het eerste en 15% in het tweede kwartaal. De daling in het eerste kwartaal was het gevolg van een sterke krimp van opdrachten voor nieuwe utiliteitsgebouwen, terwijl in het tweede kwartaal van 2011 stevig krimp van de opdrachten voor nieuwbouwwoningen de oorzaak was van de negatieve ontwikkeling van de bouwsom nieuwe opdrachten. Uit de conjunctuurmeting die de Nederlandse beroepsvereniging voor architecten (BNA) onder haar leden uitvoert, blijkt dat de werkvoorraad bij architecten in het derde kwartaal van 2011 is gekrompen. Daarnaast blijven de tarieven onder druk staan en neemt de werkgelegenheid verder af. Omdat de ontwikkelingen bij architectenbureaus voorlopen op de rest van het bouwproces, ligt een terugval van de bouwproductie in het verschiet.
25
0
-25
-50 08
09
10
11
12
Bron: CBS
… en de orderportefeuille bouwsector is licht gekrompen Orderportefeuille bouw (maanden productie) 10 9 8 7 6 5 08
09 Bouw Utiliteitsbouw
10
11 Woningbouw GWW
Bron: EIB, bewerking ABN AMRO
Bouwproductie naar deelsectoren (% j-o-j) 2011r
2012r
- nieuwbouw
3%
-2%
- verbouw
4%
-3%
- onderhoud
2%
-1%
- nieuwbouw
2%
-1%
- verbouw
2%
-1%
- onderhoud
1%
1%
- nieuwbouw
3%
-2%
- onderhoud
2%
1%
Totaal bouw
3%
-1%
Woningbouw
Utiliteitsbouw
Grond-, weg- en waterbouw
Ramingen: ABN AMRO
12
De orderportefeuille van de totale bouwsector steeg in de eerste twee kwartalen van 2011 tot 6,3 maanden productie. In het derde kwartaal was de omvang van de orderportefeuille iets kleiner met 6,2 maanden productie. Hoewel de totale orderportefeuille nagenoeg stabiel bleef is de orderportefeuille van de woningbouw in het derde kwartaal van 2011 met 5% gedaald tot 6,3 maanden productie. Dit is het gevolg van de grote onrust op de financiële markten als gevolg van de aanhoudende schuldencrisis. Wij verwachten dat hierdoor de orderportefeuille van de woningbouw de komende kwartalen verder onder druk komt te staan. De orderportefeuille van de utiliteitsbouw zit sinds de tweede helft van 2011 in een lichte opwaartse trend. Sinds het derde kwartaal van 2010 is de orderportefeuille met bijna 7% toegenomen tot 5,9 maanden productie in het derde kwartaal van 2011. Het is vanwege de slechte economische omstandigheden onwaarschijnlijk dat deze trend doorzet. De orderportefeuille van de grond-, weg- en waterbouw (GWW) is sinds het eerste kwartaal van 2010 nagenoeg stabiel gebleven en schommelt rond de 6,5 maanden productie. Daarmee presteert de GWW gemiddeld genomen beter dan de woningbouw en utiliteitsbouw. Doordat lokale en centrale overheden in 2012 stevig moeten bezuinigen, is te verwachten dat de orderportefeuille van de GWW de komende periode kleiner wordt.
… waardoor de bouwproductie in 2012 weer afneemt Door het milde winterweer steeg de bouwproductie in het eerste halfjaar van 2011 met bijna 7%. Voor het tweede halfjaar verwacht ABN AMRO echter een terugval van de bouwproductie, waardoor per saldo de bouwproductie in 2011 met slechts 3% stijgt. In 2012 slaat de groei weer om in krimp en neemt de bouwproductie met circa 1% af. De verwachte daling van de woningbouwproductie is het gevolg van de blijvende terughoudendheid van particulieren in de aanschaf van een woning als gevolg van de aanhoudende crisis op de woningmarkt. De utiliteitsbouwproductie stagneert in 2012 doordat het bedrijfsleven door de matige economische omstandigheden minder in nieuwe gebouwen investeren. Bedrijven die grotendeels van export afhankelijk zijn, vormen hierop een uitzondering. De GWW-productie krimpt in 2012 eveneens door overheidsbezuinigingen.
4
Sectormonitor Bouw – november 2011
Woningbouw Aantal verleende bouwvergunningen en
Licht herstel van de woningbouw in eerste helft 2011…
gereedgekomen woningen (4-kwartaalstotaal)
In 2010 daalde de woningbouwproductie zeer sterk als gevolg van de crisis op de woningmarkt. Hierdoor kwam het aantal gereedgekomen woningen in het laatste kwartaal uit op slechts 56.000 op jaarbasis. In het eerste halfjaar van 2011 steeg het aantal opleveringen tot 57.500, een toename van slechts 3%. Dit gematigde herstel laat zien dat de problemen op de woningmarkt nog niet achter de rug zijn. Door de terughoudendheid van particulieren stijgt het aantal afgegeven bouwvergunningen nauwelijks. In het tweede kwartaal lag het aantal afgegeven vergunningen met 62.500 op jaarbasis slechts 2% boven het niveau van eind 2010. Het aantal gereedgekomen huurwoningen is de laatste kwartalen iets toegenomen, van 21.500 op jaarbasis in het vierde kwartaal van 2010 tot 22.500 in het tweede kwartaal van 2011. Het aantal afgegeven bouwvergunningen voor huurwoningen is de laatste drie kwartalen nagenoeg stabiel gebleven. Toch verwachten we dat de productie van huurwoningen in de nabije toekomst licht zal afnemen. Dit komt omdat woningcorporaties aangeven de komende jaren meer te investeren in renovatieprojecten en minder in nieuwbouw. De gereedmeldingen van koopwoningen zijn sinds eind 2010 nagenoeg stabiel gebleven met circa 35.000 opleveringen op jaarbasis. De verleende vergunningen voor koopwoningen schommelen al zes kwartalen rond de 43.000. Doordat het aantal vergunningen al tijden niet toeneemt en niet alle afgegeven vergunningen daadwerkelijk resulteren in een bouwproject, verwachten we voor de komende kwartalen een lichte daling van de productie van koopwoningen.
90.000 80.000 70.000 60.000 50.000 08 09 Vergunning verleend
10
11 12 Gereedgekomen
Bron: CBS
… maar de verkopen nieuwbouwwoningen krimpen weer Aantal verkopen en opgeleverde nieuwbouw koopwoningen (4-kwartaalstotaal) 40.000 30.000 20.000 10.000 0 08
09 V erkoop
10
Bron: Monitor Nieuwe Woningen
11 Oplevering
12
De verkoop van nieuwbouw koopwoningen steeg eind 2010 met 55% ten opzichte van dezelfde periode een jaar eerder en kwam uit op 27.500 op jaarbasis. De verkoop zakte echter in de loop van 2011 weer in. In het tweede kwartaal van 2011 lag het aantal verkopen op jaarbasis nog maar op 23.500. Op basis van uitlatingen van de Nederlandse Vereniging van Makelaars (NVM) en de Nederlandse Vereniging van Bouwers (NVB) kan worden gesteld dat de situatie in het derde kwartaal verder is verslechterd. Dit is deels het gevolg van de aanscherping van de hypotheeknormen maar ook door de aanhoudende schuldencrisis die het consumentvertrouwen sterk heeft doen dalen. Daarnaast zijn nieuwbouwwoningen relatief duurder geworden ten opzichte van bestaande woningen vanwege de verlaging van de overdrachtsbelasting. Door de bovengenoemde ontwikkelingen verwacht ABN AMRO dat het aantal verkochte nieuwbouwwoningen in 2011 op 19.000 uitkomt. Dit is vergelijkbaar met het crisisjaar 2009 toen bijna 18.000 woningen werden verkocht. Gezien het feit dat de woningbouw nog maar net aan het herstellen is van de vorige crisis, komt deze tweede dip extra hard aan. Het aantal opgeleverde nieuwbouw koopwoningen is in het tweede kwartaal van 2011 op een dieptepunt uitgekomen met slechts 19.000 opgeleverde koopwoningen op jaarbasis. In het tweede kwartaal van 2009 bedroeg het aantal opleveringen nog 35.000 op jaarbasis.
… hierdoor krimpt de woningbouwproductie weer in 2012 Op basis van de ontwikkeling in de eerste helft van 2011 en voorlopende indicatoren, zoals het sterk gedaalde consumentenvertrouwen, verwachten we dat de situatie in de woningbouw de komende kwartalen weer verslechtert. Hierdoor zal het aantal verkochte nieuwbouwwoningen over
5
Sectormonitor Bouw – november 2011
Kerncijfers woningbouw 2010 Verkochte nieuwbouwwoningen
2011r
27.500 19.000
2012r -
Verleende bouwvergunningen
61.000 60.000 65.000
Gereedgekomen woningen
56.000 61.000 59.000
Ramingen: ABN AMRO
Vergunningverlening utiliteitsbouw is nog niet hersteld…
Utiliteitsbouw Waarde bouwvergunningen utiliteitsbouw (voortschr. 4-kwartaalsgemiddelde, EUR mln) 800 600 400 200 0 08 09 10 Hallen en loodsen Combinatie bedrijf shallen Scholen
11 12 Kantoren Winkels Overige bouw w erken
Bron: CBS
Ontwikkeling utiliteitsbouwproductie (% j-o-j) 10 5 0 -5 -10 08
09
heel 2011 met meer dan 30% dalen tot 19.000. Dit niveau is vergelijkbaar met het crisisjaar 2009 toen slechts 18.000 nieuwbouw koopwoningen werden verkocht. Hiermee ligt een tweede dip in de woningbouw voor 2012 in het verschiet. Het aantal afgegeven vergunningen zal in 2011 uitkomen op circa 60.000, net iets onder het niveau van 2010 en het aantal gereedgekomen woningen zal dit jaar met 9% stijgen tot 61.000. ABN AMRO verwacht voor 2012 dat de nieuwbouwproductie van woningen met 2% zal dalen waardoor het aantal gereedgekomen woningen uitkomt op 59.000. In 2012 neemt de verbouw- en onderhoudsproductie in de woningbouw eveneens af. Dit is het gevolg van het aflopen van de tijdelijke BTW-verlaging voor de verbouw van en onderhoud aan woningen per 1 oktober 2011. De BTW-verlaging gaf de woningbouw een welkome impuls. Doordat hierdoor ook werkzaamheden naar voren zijn gehaald, zal er in 2012 een terugval plaatsvinden. De verbouwactiviteiten dalen daarbij harder dan de onderhoudswerkzaamheden.
10
Bron: CBS, ramingen ABN AMRO
11r
12r
Na twee jaar van krimp steeg de waarde van verleende bouwvergunningen in de utiliteitsbouw in het tweede kwartaal van 2011 met 1% ten opzichte van het eerste kwartaal en kwam uit op EUR 1.079 mln. Ten opzichte van het tweede kwartaal van 2010 was er echter sprake van een daling van 18%. De waarde van de vergunningen voor hallen en loodsen, winkels en scholen is, op basis van hun 4-kwartaals voortschrijdend gemiddelde, in het tweede kwartaal van 2011 licht gestegen. De waarde van de vergunningen voor kantoren, combinatiebedrijfshallen en overige bouwwerken daalde in het tweede kwartaal echter nog. De laatst genoemde gebouwtypen zijn samen goed voor meer dan 80% van het totale vergunningsvolume. Gezien de economische vooruitzichten verwacht ABN AMRO dat de vergunningverlening in de utiliteitsbouw de komende kwartalen niet zal herstellen.
… waardoor de utiliteitsbouw in 2012 stagneert Het producentenvertrouwen is vanwege de verslechterende economische vooruitzichten de laatste maanden eveneens gedaald. Ondernemers stellen vanwege de verslechterende vooruitzichten beslissingen over nieuwbouwen uitbreidingsinvesteringen uit. Hierdoor neemt de vraag naar combinatie bedrijfshallen en kantoren af. Daarnaast bezuinigt de overheid de komende jaren om haar begroting weer op orde te krijgen. Dit zal een drukkend effect hebben op de nieuwbouwplannen van overheden. ABN AMRO verwacht wel een lichte groei van de export volgend jaar. Dit is gunstig voor exporterende bedrijven en de logistieke sector. Hierdoor zal de vraag naar hallen en loodsen op niveau blijven en wellicht stijgen. De situatie op de kantorenmarkt blijft de komende jaren slecht. De invoering van Het Nieuwe Werken is door de crisis in een stroomversnelling geraakt. Bedrijven en overheden zien steeds vaker besparingsmogelijkheden op het gebied van huisvesting. Dit leidt tot een verder oplopende leegstand van kantoren en een toenemende maatschappelijke druk om wat aan deze leegstand te doen. Dit zal hoogst waarschijnlijk ten koste van investeringen in nieuwbouw gaan. Investeringen in winkelvastgoed zullen het komende jaar onder druk staan doordat consumenten vanwege een daling van de koopkracht in 2012 minder te besteden hebben waardoor er minder nieuwbouw gepleegd wordt.
6
Sectormonitor Bouw – november 2011
Voor 2012 verwachten we dat de nieuwbouw- en verbouwproductie in de utiliteitsbouw met 1% zullen dalen. De onderhoudsproductie is minder gevoelig voor conjuncturele schommelingen dan nieuwbouw- en verbouwactiviteiten waardoor de onderhoudsproductie volgend jaar marginaal stijgt. Hierdoor krimpt de utiliteitsbouwproductie in 2012 met 0,5%.
GWW Licht omzetherstel voor meeste branches GWW in H1 2011…
Omzetontwikkeling (% j-o-j) 40 30 20 10 0 -10 -20 08
09 10 11 Grond-, weg- en waterbouw Bouw wegen, spoorwegen, tunnels Buizen- en kabelleggers Overige civieltechnische bouw
12
Bron: CBS
Na vier kwartalen van krimp is de omzet in de GWW in het eerste kwartaal van 2011 met meer dan 11% toegenomen. Dit was het gevolg van het milde winterweer waardoor bedrijven in de GWW in staat waren meer productieve uren te draaien en dus meer omzet te genereren. Alle branches profiteerden hiervan, uitgezonderd de “overige civieltechnische bouw” (voornamelijk natte waterbouw). In het tweede kwartaal trad er een vertraging op en steeg de omzet in de GWW met slechts 3%. De omzet van buizen- en kabelleggers stagneerde in het tweede kwartaal. Dit komt omdat een groot deel van hun werkzaamheden op nieuwbouwlocaties plaatsvindt. Nu gemeenten moeten bezuinigen, lopen investeringen in openbare ruimtes en infrastructuur terug. Bovendien komen door de negatieve grondexploitaties weinig nieuwe nieuwbouwprojecten van de grond. De bouw van wegen, spoorwegen, tunnels deed het beter. Hier nam de omzet in het tweede kwartaal nog altijd met 8% toe. Dit is vooral het gevolg van overheidsstimuleringen aan de wegenbouw.
… maar krimpt weer in 2012 door overheidsbezuinigingen Ontwikkeling GWW-productie (% j-o-j) 20 10 0 -10 -20 08
09
10
Bron: CBS, ramingen ABN AMRO
11r
12r
De GWW is voor een groot deel afhankelijk van overheidsbudgetten, ongeveer twee derde van de GWW-productie komt voor rekening van gemeenten, provincies en rijksoverheid. Door de aangekondigde bezuinigingen bij deze overheden, zal de GWW volgend jaar licht krimpen. Gezien de ongunstige economische vooruitzichten zullen nieuwe opdrachten vanuit het bedrijfsleven dit niet kunnen compenseren. ABN AMRO verwacht dat de overheidsbezuinigingen vooral de nieuwbouwproductie in de GWW beïnvloedt, waardoor deze in 2012 met 2% daalt. De onderhoudsproductie zal marginaal toenemen vanwege het doorlopende onderhoud aan wegen, bruggen, spoor, etc. Hierdoor neemt per saldo de GWW-productie in 2012 met 1% af.
7
Sectormonitor Bouw – november 2011
Economisch Bureau | Sector & Commodity Research Otto Schell tel: +31 20 383 2694
[email protected]
Commercieel Contact | Sector Advisory Annemijn Fokkelman tel: +31 20 383 5132
[email protected]
Disclaimer De in deze publicatie neergelegde opvattingen zijn gebaseerd op door ABN AMRO betrouwbaar geachte gegevens en informatie, die op zorgvuldige wijze in onze analyses en prognoses zijn verwerkt. Noch ABN AMRO, noch functionarissen van de bank kunnen aansprakelijk worden gesteld voor in deze publicatie eventueel aanwezige onjuistheden. De weergegeven opvattingen en prognoses houden niet meer in dan onze eigen visie en kunnen zonder nadere aankondiging worden gewijzigd. Teksten zijn afgesloten op 2 november 2011.
© ABN AMRO, november 2011 Deze publicatie is alleen bedoeld voor eigen gebruik. Het gebruik van tekstdelen en/of cijfers is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Verveelvoudiging en/of openbaarmaking van deze publicatie is niet toegestaan, behalve indien hiervoor schriftelijk toestemming is gekregen van ABN AMRO.
0900 - 0024 (E 0,10 per minuut) abnamro.nl/sectoren
