BIJDUGE TOT DE STUDIE DER GRIEKSE MBTRISCHE GRJIFSCHRIFTm
Verhandeling t o t het verkrijgen van de graad van l l c e n t iaat i n de letteren en wijsbegeerte, groep kla~sîekef ilologle, BkaBemiedaar 1967 1968.
-
Licentiaat sverhandeling
Promotor :
van Mar jor ie Hoefmans.
Prof. Dr. H. van b o y
.
rl
j
I
Mijn @ank gaat u i t naar a l l e leraren en pro'fessoren, die bijgedragen hebben t o t mijn klassieke vorming.
Voorat prof. Dr. H. van Looy, mijn promotor, dank i k van hprte voor z i j n suggestie van het onderwerp van mijn thesîg, en voor z i j n b e l a n g s t e l l i n g b i j d e uitwerking 8 ~ ~ 8 n Q
Verdey zou i k prof, Dr. G , Sanders, en de heren a s s i s t e n t e n J. Muyle enH. De Ley w i l l e n bedanken voor hun deskundig kommenterar, d a t z i j mij zo b e r e i d w i l l i g verstlekt hebben.
LIJST VAN DE GELEZEN EP G E 8 A A D P m G D E WERKEN.
A G E ~ N , O. von
BmHE E
CAGNAT R *
-Das Kind L;i 5 e r epi.schen Dichtung d e r Griechen. Dir,:i. Bern 1923. -Ahnenbild und Familienge SC hichte be i Römern und Griechen. Hlinchen 1935. -Sur les manuels des graveurs d i n s c r i p t ions. Revue d e Philologle 13 (1889) 55-56. -Tod und Totenkultus bei den a l t e n Griechen. Gtitersloh 1907. -Astrology and Religion among the Greekt ancì Romans. New Y ork/&ndon 1912. - V i r g i l e e t l e s morts prématur6es. Paris 1%. -Lux pe rpe t ua Paris 1949. 4 i m e t i é r e s d e bébds. Revue arch4ologfque de P e s t e t d u centre-est, 1955, J a n v i e r h a r s V I ,
,
f
.
p . 231/47.
DIELS H. DIECEL K.
FLACELIERE R FOHLEF G,
-Der ant ike Pessimismus, Berlin 1921. -Das Gleichnis i n d e r frühen g r i e c h i s c h ~ Lyrik. Diss. Ellnchen 1939. Liefde in het o d e Griekenland. Aula 111, Utrecht, 1963 -La tombe e t le c u l t 8 des morts chez les grecs dans les Qpitaphes metriques Société Toulousaine d 'Etudes Clnssique
-
J
GOOSSENS R. GRIESSKAIR E.
Melanges I1 (Toulouse 1948) p. 43/67 -Les circonstances de l a mort dan6 les; Qpitaphes grecques métriques. MBlanges ofTurls > Victor Magnien, Toulouse,G.I p.29/34. -Quelques aspects 32 l a vie antfque d9aprbs les & p i t a p h e s m6triqties grecques. Les Etuàes Classiques, 22(1954)145/56. -Seuthbs, f i l s d9Epimachos. L' Antiquitd Classique, 3(1934)91. -Das Motiv der mors immatura i n den griechischen me t r lschen Grabinschrifte: Commentat ione s Aenipontanae X V I I Innsbruck 1966.
,
-UTHP
.., rmom.
Revue de PhilologLe 1909, p.8. -Das Kind i r n Z e i t a l t e r des Hellenismus, Bonner Jahrbncher, 132(1927)250. -Das unschuldige Kind. Jahrbuch ft'lr Antike und C h r i s t e n t m , 4(1961)146/62. -Das Kind i n der griechischen Kunst. He fdelberger Diss., W i e sbaden 1903. -Phthonos. in: Roscher, F1.H. "Lexicon d e r griechischen und römischen Mythologie", p. 2673 e . v .
-Qumodo quibus l o c i s apud veteres s c r i p t o r e s Graecos infantes atque parvuli pueri inducantur describantur commemorentur r
Diss. Nainz 1954.
-Unter suchungen zur g r iechischen tand r6mischen Kansolat i o n s l i t e r a t u r . München 1958. -1nf ant bur i a l , C l a s s i c a l Review X V I I , 1903, p.83. -Quaestiones Phaethonteae. Berlin 1886, -Die Figur d e s Kindes auf d e r antiken
KING J O E .
KNAACK G.
KRAEGER H.
Bühne. d
,
,
1 t
i
Gemania, t i j d s c h r i f t voor Vlaamse beweging, Brussel 1902, 4(p.203/13) 5(p.265/71) 6 ( ~ * 3 7 2 / 8 1 ) -L' irnportance de 19enfant dans l e s r e l i g i o n s à mystbres, Collec t i o n Latomus X X V I I I , Brussel 1957, ~ * 3 2 2 / 3 3 * -Themes i n Greek and Lat i n Epitaphs. I l l i n o i s Studies i n Language and L i t t e r a t u r e 28, Urbana 1962. -Topica carminun sepulcralium latlnorum. Philologus 62 (1903)445/77, 63 (1904) 54/65. -Histoire d e l'éducstion dans 18Anti-
LATT 1ItOR.E R
LIER B.
MARROU H . I .
.
quit
NILSSON X. NOCK
A . D O
e.
P a r i s 1948, ,Mouc bxbc &vfip. Grenoble 1938. -Griechische Religionsgeschichte. I , ìfíínchen 1955 11, Xnnchen 1956. -Eros the child. C l a s s i c a l Review 1924, p.152.
-
a ~ e r t u ì l i a nand the ahor i. V l g i l l a e Chr 1st ianae IV (1950 12294 -Griechische Versinschriften. Band I : Q3raBepigramma. Berlin 1955. ~ G r i e c h i s c h eGrabged ichte Berlin 1960. -Les Rosaliesq Bullet i n de Corre spondance Helldnique XXIV (1900)299. -Ueber Fora und I n h a l t g r iechlscher Grablnschriften. Programm Gymnasium Nwnberg 1955. -eed anken zur "we ischlchtenlehre n Euphrosyne 2 (1959) 189/97. -Bibliographie d e r griechischen Versinschriften. H i l d e she ia 1964, -Die r i t u e l l e Totenklage d e r Griechen. Tilbinger Beitrage zur Altertuaswissenschaft 30, S t u t t g a r t I B e r l i n 1938. -01d age among the ancient Greeks. Balt imore 1933. -Bespreking van %riechische Versin'schriften" I. Gnomon 31(1959)1/30. -P syc he Tnbingen 1925. -The B r i d e of Hades. Class i c a l Philology 20(1925)238/k2
.
PERDRIZET P.
PFOHL G.
,
.
.
-Bijdrage t o t de s t u d i e d e r L a t i j n s e
SAND@RS G.
metrische g r a f s c h r i f t e n van het he idense Rome. De begrippen w l l c h t w en w U u i s t e r n i s en ~ verwante themata. Verhandelingen van de KoninMi jke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van Belgia 37, Brussel 1960. -Ueber das S p i e l e r i s c h e b e i Kallimachou In: Die Entdeckmg des Geistes, p 353/70, Haburg 1955. -Hors brnatura. Diss. Leiden 1960,
SNELL B.
TE3 VRUGT-LEWTZ J.
-Hors immaturri.
WASZINK J.H.
V i g i l i a e C h r i s t ianae 111, 1969, p.107.
W'Lw0W1TZmHoELLENDoRF
von
WUIVQIERLICH E.
-Hellenist ische D i c htung de s Kallimachos. B e r l i n -Die Bedeutung d e r r o t e n Kultus d e r Griechen und Giessen 1925.
i n der
Ze it
1924. Farbe ia
Rber,
Voor deze d i s s e r t a t i e heb i k me voorgenomen e e n k l e i n g e d e e l t e van de Griekse g r a f i n s k r i p t i e s t e b e s t u d e r e n , e n wel de metrische i n s k r i p t i e s voor kinderen. D a a r b i j heb i k d e volgende grenzen getrokken: a . I k heb m i j beperk* t o t de verzameling van Werner Peek (l), d i e n i e t - c h r i s t e l i j k e epigrammen bevat, a l s ook e n k e l e c h r i s t e l i j k e , d i e nog helemaal a a n s l u i t e n b i j de heidense mental i t e i t en t e r m i n o l o g i e . I n deze u i t g a v e h e e f t Peek z i c h beperkt t o t a l l e , t o t dan (1955) t o e bekende m e t r i s c h e g r a f i n s k r i p t i e s t o t en met het e i n d e van h e t Hellenisme, e n t o t e e n , n a a r z i j n mening r e p r e s e n t a t i e v e , keuze u i t de l a t e r gedateerde i n s k r i p t i e s ( 2 ) . b. De g r e n s Lussen kindsheid e n p u b e r t e i t heb i k g e s t e l d b i j d e r t i e n j a a r ( 3 ) . Zodoende heb i k u i t de GV h o n d e r d v i j f t i g g r a f i n s k r i p t i e s voor kinderen verzameld, waarvan e r 129 d e l e e f t i j d vermelden, De o v e r i q e 2 1 vermelden de l e e f t i j d n i e t ,
(1) brERNER PEEK, "Gr i e c h i s c h e Ver s i n s c h r i f t e n r t , Band I: Grabepigramme. B e r l i j n 1955. (Voortaan a f g e k o r t t o t : GV. ) (2) c f r . GV, p.XV. ( 3 ) Zoals tegenwoordig i n de p r a k t i j k algemeen h e t g e v a l is: d e s c h e i d i n g t u s s e n bv. l a g e r e schoolople id irig en middelbare s c h o o l o p l e i d i n g l i g t b i j t w a a l f - d e r t i e n j a a r . H s t ant i e k e Griekenland met z i n o n t e l b a r e s t a d s t a a t j e s kende zek e r geen algemezn gelden e l e e f t i j d s g r e n s t u s s e n kindsheid e n p u b e r t e i t maar, afgaande o:) gegevens d i e H.I.F.larrou i n z i j n boek l % l s t o i r e de l f é d u c a t i o n dans 1 7 A n t i q u i t é f t (Ed. d u S e u i l , P a r i j s 1948) v e r s t r e k t kende men ook t o e n vaak rond h e t d e r t i e n d e j a a r een s c h e l d i n g i n de f a s e n van de opvoed ing : bv.Sparta: s c h e i d i n g- t u s s e n 11 en 12 j- a a r (p.48) t1 It piat0 : 12 e n 13 11 Hippokrates: 1 3 en i 4 b i j de fiP7i volgens Marrou 14 j a a r (p.141 Aristoteles: De opvoeding van m e i s j e s werd van minder b e l a n g g e a c h t , e n h i e r o v e r z i j n dus weinig gegevens bekend.
d
,
ti::;$]
maar hebben naar m i j n mening d o o r hun inhoud d u i d e ' l i J k betrehfng op kinderen (4) c. IQ aanmerking nemende, d a t de algemene thema's, d i e i n de Griekse gr afe pigrammen voorkomen, nagenoe g a l l e behandeld z ijn door Lattimore (T), heb i k m i 3 beperkt t o t d i e thema's en mot i e v e n , d i e i n de g r a f g e d i c h t e n voor k i n d e r e n voorkomen, louter met b e t r e k k i n g t o t k i n d e r e n , en d i e d u s t y p i s c h z i j n voor d e a e k a t e g o r i e van epigrammen.
In deze d i s s e r t a t i e w i l l e n behandelen: e n e r z i j d s d e motieven, d i e s p e l e n rond d e dood van h e t k i n d , a n d e r z i j d s d e f i g u u r van h e t kind % e l f , n l , hoe deze n a a r voren komt u i t d e g r a f g e d i c h t e n .
V a deze grenzen getrokken t e hebben, heb i k h e t volgende
(4) a ] Zie de t a b e l oppll3,e.v. b Gediohteai d i e op Qr-n en d e z e l f d e s t e e n s t a a n , maar d i e v e r s c h i l l e n d e doden b e t r e f f e n , h e e f t Peek t e l k e n s onder
één nmmer verzameld, e n i n d e a f t e l l i n g van de verzen a l s één epigram beschouwd (GV -645 e . v . ) , Het aantal
van 150 epigrammen, d a t i k ui4 i e verzameling g e l i c h t heb, betekent r 150 nummers u i t de GV. De nummers 2024 2025, 2039 b e v a t t e n i e d e r twee epxgrammen voor v e r s c h i l l e n d e kinderen. Aan d e andere k a n t z i n e r epigrammen d i e voor twee of meer doden t e g e l i j k bes emd z i j n , waaronder Qén of meer kinderen: GV 124,-241, 312, 574,'654, 737, 793, 860, 1179, 1606, 1716. c ) ~ rkomen kog ve61 e igrammen zonder l e e f t i j d s b e p a l i n g i n d e GV voor, d i e o p Einderen t o e p a s s e l i j k zouden kunnen z i j n , maar d e i n b u d i s van d i e n a a r d , d a t ze evengoed b i j een a d o l e s c e n t , of z e l f s een volwassene zouden kunnen passen, I k heb d a z e b i j m i j n s t u d i e n i e t i n aanmerking genomen, omdat i k m i j v o o r a l g e r i c h t heb op h e t t y p i s c h .c&xvov k i n d e r l i j k e i n de ep:gramrnen. Woorden als xaCc xoupq e n d e r g e l i j k e z i j n t e vaag om e r e e n k o n k l u s i e u i t t e kunnen t r e k k e n omtrent de l e e f t i j d . cfr. bv. B.Haussculier 'r Aczqp.. ycvópqv ' l , Revue d e P h i l o l o g i e 1909, p,c: "0n s a i t combien e s t f l o t t a n t e l a s i g n i f i c a t i o n A Athbnes p a r exemple, i1 d é s i g n e l e s Jeunes d u mot c i t o y e n s j u s q u 9 b 1'8 e de d i x - h u i usqu'au jour OU ils s o n t admic dans f ; > ~ ~ h é b iUn e. qui a atteint sa seizibme année, e s t encore un xaTc (5) R.LATTIHORE, 'Themes in Greek and L a t i n E p i t a p h s t r , I l l i n o i s S t u d i e s i n Language and L i t t e r a t u r e 28, Urbana 1962.
i
,
.
,
.
".,
,
D i t petekent d a t i k
a. een hoofdstuk gewijd heb aan de "menselijke" m o t i e i r e ~&;h d e grafgedichten voor k i n d e r e n , d,w.z, de klachten vafi krill beren e n ouders, en d e opvattingen over h e t hiernamaals, d i e alle b e h e e r s t worden door de t e vroege dood van h e t b. een hoofdstuk gewijd heb aan d e l i t e r a i r e motieven,
nl.
d e v e r s c h i l l e n d e vormen van. beeldspraak, d i e t y p i s c h genoemd kunnen worden voor de grafgedichten voor kinderen (7). c , een hoofdstuk gewijd heb aan d e v o o r s t e l l i n g , d i e d e grafgedichten ons geven van de f i g u u r van h e t k i n d , e n d i e b l i j k g e e f t zowel van h e t onbegrip a l s van h e t b e g r i p , d a t de ant t e k e n voor hun kind hadden (P). A l l e k o n k l u s i e s , d i e i k i n de l o o p van mijn betoog getrokken heb; kunnen u i t e r a a r d s l e c h t s g e l d i g z i j n binnen de grenzen, d i e $k i n deze i n l e i d i n g heb aangegeven. r e s e n an en d w r bezi w E;& ~.S&L!fedt, %ma?2i BrPessmaQr Bi!, handen: - ' 9 a s f t o t i v d e r mors immatura i n den g r i e c h i s c h e n metrischen Grabinschr:ftenN, Commentationes Aenipontanae XVII, Innsbruck 1966. Zoals d e t i t e l aanduidt behandelt B i j het motief van d e mors immatura i n d e Griekse grafged i c h t e n , w a a r b i j h i j z i c h eveneens beperkt h e e f t t o t Peek, Veel van mijn k o n s t a t e r i n g e n bleken ( u i t e r a a r d ) p a r a l l e l t e lopen met d i e van Griessrnair, voornamelijk d i e u i t mijn e e r s t e hoofdstuk, Toch meende i k d a t d i t geen bezwaar was om mat deze t h e s i s verder t e gaan, aangezien de opzet van m i n t h e s i s e h e e l v e r s c h i l t van d i e van Griessmairs pu l i k a t i e , gaar i k h e t aksent heb gelegd op h e t k i n d e r l i j k e , h i j op de mors immatura. Verder s t r e k t z i j n onderzoek z i c h u i t t o t ongeveer de h e l f t van Peeks verzameling, h e t mijne t o t s l e c h t s een k l e i n a a n t a l grafgedichten. T e n s l o t t e z i j n e r e e n a a n t a l punten, waarop i k met Griessmair van mening v e r s c h i l , zoals/$k tn de loop van mijn betoog z a l uiteenzetten. (7) H e t formele aspekt, de metriek9 en de zinsbouw, heb i k bul t e n beschouwing g e l a t e n , d a a r h e t n i e t t y p i s c h i s voor de grafged i c h t e n voor kinderen, (8) 1ndien mogelijk, heb i k v e r g e l i j k i n g getrokken met d e "groteff l i t e r a t u u r j om na t e gaan, i n hoeverre d e motieven overeenstemden. H l e r b i j heb i k e e n dankbaar gebruik gemaakt van de u i t s t e k e n d e d i s s e r t a t i e van R .Kassel: lli;uomodo quibus l o c i s apud v e t e r e s s c r i p t o r e s graecos i n f a n t e s atque p a r v u l i puer i inducantur d e s c r i b a n t u r comriiemorentur'', Diss. Yainz, 1954. (Voortaan afgekort t o t : K a s s e l ) .
;%H
I -
d
H O O F D S T U K
I: EORS N A T U R A
-
Wie de grafepigramraen voor kinderen wil bestuderen, komt automatisch t e r e c h t op h e t t e r r e i n var! d e mors immatura, d e t e
1
l
I I I
vroege of o n t i j d i g e dood. Ge s t o r v e n kinderen behoren immers t o t ~ en wier epih e t g r o t e l e g e r van doden, d i e men E ~ P Q noemt gramriien, z o a l s E.Griessmalr opmerkt ( l ) ,meer dan d e h e l f t van Peeks verzameling beslaan. Laten w i j d u s a l l e r e e r s t nader ingaan op d e b e t e k e n i s van i n de grafepigrammen ( 2 ) . D e dood komt voor h e t woord b p o c een mens a l t i j d 'te vroegw: toch zal men i n grafepigrammen voor 40- of 50- j a r i g e n n o o i t zeggen, d a t z i j dwpoc gestorven zijn, of schoon d e z e l e e f t i j d z e l f s n a a r Griekse begrippen (en i n d e oudheid l a g h e t s t e r f t e c i j f e r v e e l l a g e r dan tegenwoordig) t e jong i s voor een "normalev dood, Yen g e b r u i k t dan h e t woord Exabpoc Het ad j e k t ief awpoc i s t o e p a p s e l i j k op de dood van mensen, d i e v8ór of nog t i j d e n s hun &pa gestorven zijn. Onder &pa wordt verstaan: d e b l o e i d e s l e v e n s , waarvan h e t begin de p u b e r t e i t is. Het s p r e e k t v a n z e l f , d a t daarom i n g r a f ged i c h t e n voor kinderen b p o c u i t s l u i t e n d betekent : "zonder d e &pa b e r e i k t t e hebben". De p u b e r t e i t immers b e g i n t rond d e
.
(1) Ewald Griessmair, "Das EPotiv d e r Nors immatura i n den
g r i e c h i s c h e n me t r i s c h e n G r a b i n s c h r i f t e n t l Commentationes Aenipontanae XVII Innsbruck 1966, p.10 b o o r t a a n afgekor t t o t : G r iessmair). ( 2 ) I k volg h i e r Griessmair (p.12/3) v o l l e d i g , d a a r mijn e i g e n materiaal t e beperkt is om de b e t e k e n i s van b p o c nauwkeurig t o e t e l i c h t e n .
,
13 i%1 4 j a a r . Kaar d e vraag, waar men h e t einde van d e
Gpa
p l a a t s t e , m.a.w. wanneer een dode n i e t meer &.wp~c genoemd kan worden, i s m o e i l i j k op t e l o s s e n , e n e r valt zeker geen p r e c i e z e l e e f t i j d aan t e duiden. Het huweli.jk i s , z o a l s wel b l i j k t u i t de grafepigrammen, h e t hoogtepunt van de k a maar ook nog van gehuwden wordt gezegd, d a t ze &wpoc z i j n . Het a a n t a l keren d a t d i t gebeurd h e e f t Griessmair met opzet n i e t vernoemd, daar e e n v e r g e l i j k i n g met ongehw4tden naar z i j n mening i n de verzameling van Peek nut t s l o o s i s , gezien de onvolledigheid van de o v e r l e v e r i n g en van Peeks-keuze van d e epigrammen na d e l e eeuw. P e r s o o n l i j k ben i k van mening, d a t a l l e e n op diegenen, d i e voor h e t huwelijk s t i e r v e n , de term &opoc toepasselijk i s i n d e enge b e t e k e n i s van " t e vroeg gestorven l t ; d a t de term toegepast op hen, d i e ria h e t hoogtepunt van hun &wpoc &pa h e t huwelijk, s t i e r v e n , opgevat moet worden i n de meer algemene z i n van E x a b ~ o c " n i e t o p z i j n t i j d 1 ' . De gehuwden hebben h e t levensdoel a l b e r e i k t ( 3 ) , waarvan h e t gemis d e bpoc near mijn mening j u i s t t o t &wpoc maakt. Griessmair g e e f t omtrent d e z e kwestie geen mening t e kennen, en i s h i e r bij z i j n bepaling van de b e t e k e h i s van b p o c m , i. i n gebreke gebleven. De v r o e g t i j d i g e dood is h e t c e n t r a l e motief i n de epigrammen voor kinderen, en i s , z e l f s a l s h i j n i e t met name genoemd wordt, bepalend voor a l l e andere thema9s d i e in deze epigrarnaen verschijnen. Daarom v e r e i s t he t b e g r i p 'lrnors imrnaturav a l l e r e e r s t een nadere u i t l e g .
,
,
,
,
( 3 ) Over h e t huwelijk a l s levensdoel zij verwezen naar B,
2O.
4. BEP&IbTG Vfl HET BEGRIP AOROS THlWlirrOS- NORS lNIfATUnA* l0Ontwikkeling van he t begrig Rmors immatura". --------LI-
m----*----*
...--""--CIIII--l-
De dood van babyps e n kinderen h e e f t men s t e e d s als i e t s o n n q t u u r l i j k s beschouwd. H i j betekent een breuk i n e e n b e s t a a n , d a t nog maar nauwelijks begonnen was, e n , tlcomme t o u t phénomkne
anormal', e l l e s u s c i t e d e s croyances s p é c i a l e s e t d e s r i t e s f u n e r a i r e s a u t r e s que ceux d e s a d u l t e s " (4). Vooral onder de primitieve volkeren, h e e r s t e r i n verband hiermee een w i jdverbre id b i j g e l o o f e n z i j n e r a p a r t e gebruiken (F), maar ook i n d e klassieke oudheid waren ze n i e t afwezig ( 6 ) , z o a l s h i e r n a uiteengez e t z a l worden, en zelfs h e t christendom h e e f t sporen van deze opvat t ingen i n verband met vroeggestorven kinderen bewaard (7). De opvattingen over d e mors immatura i n de oudheid, , v o o r a l nagegaan door Frans Cumont, en l a t e r door J. t e r Vrugt-Lentz en J .H.Waszink (8) hebben een h e l e e v o l u t i e gekend, l), B i j Homeros b e s t a a n z i j e i g e n l i j k nog n i e t hoewel h3.3 r e e d s een dood vernoemt, d i e n i e t op h e t door h e t l o t v a s t g e s t e l d e t i j d s t i p komt (9) Zo waarschuwt Poseidon bijvoorbeeld Aeneas om n i e t met A c h i l l e s t e s t r i j d e n (11. Y 336):
.
(4) Waldemar DEONPA, "C imet i e r e s de b6b6su Revue krchéolo ique de l p e s t e t d u c e n t r e - e s t , Jan.-Ears I$, 1955, p.232. %e r e c e n t e Belgische opgravingen t e Thorikos i n Griekenland hebben een a p a r t e b e g r a a f p l a a t s voor kinderen aan h e t l i c h t e b r a c h t . v e r s l a g e n - o v e r Thorikos I1 (1964), p.34/6. b u s s e l 1 9 7). (5) idem, c f r . p.232/4. ( 6 ) idem, c f r . p.234/6. (7) idem, c f r . p.237 e.v. ( Q ) F.CüMOIFP ,o.a. '!Les Nages H e l l e n i s é s w , P a r i j s 1938 ( + 3 . B i d e z l "Lw Perpetuafl, P a r i j s 1949, J. t e r VRUGT-LEWZ, 'Yors Immatural, Groningen 1950, J.fT.WASSIrJK, l%ors Immaturatt, V i g i l i a e C h r i s t i a n a e 111, 1949, p. 107/12. ( 9 ) J , t e r VRUGT-LENTZ, O . C . , p.9
b
Is Homerod de enige getuige d i e we hebben voor zijn t i j d , van d e posth homerische z i j n a l v e e l meer g e t u i g e n i s s e n bewaard gebleven, d i e ons t o e l a t e n h e t bestaan van een volksgel o o f aan t e tonen, volgens welk e r 6;opob bestonden, d i e , b e lust o p wraak, op aarde terug konden keren om de levenden kwaad t e doen (lO), het hame bijvoorbeeld h e t meisje O e l l o , van wie men d a c h t , dat de i na haar Vroege dood opgenomen i n h e t gevolg van Hekate, Be dood verobrz8iakte van k l e i n e k i n d e r e n (11). Sappho, frg, 178 (LobeldPagd) sppeekt over een Ttfh'hw ~ a c 6 0 pt,hwrEpa ~ e s y d h i u sgekft d e d e f i n i t i e : Tc.Eh)imc b a t p ~ v , q
y v v a t x ~ czh ~ ~ o y i t~bd L ó 1 ùqác bv &meeL V 9 en hij i d e n t if icee& heb? diei fimpo~sd, eveneedi eed kwaaäaard i g e demon; h e t Griekse voiksddlo~flkbrit ook nu hog den kwade g e e s t , d ie G i l 1 0 genoemd wordt, ett d i & tlezllfde f u h k t i e s c h i j n t u i t t e oefe-en a l s d e antieke Gello. (RE V I T 1005/6), 2 ) . Het volksgeloof neemt af i n d e Se e n 48 eeuw onder d e ontwikkelde mensen, d i e nog i n zoverre aandacht schonken aan 8e.i v r o e g t i j d i g e dood, d a t ze medelijden hadden met hen, d i e e r het s l a c h t o f f e r van werden (12) Ongetwijfeld stonden d e Grieken u i t deze t i j d onder inv7oed var. a l wat t e r Vrugt-Lentz "Orphico-Pythagorebche" !dgeen noemt (131, d ie een d irekte wedergeboorte van v r o e g t i j d i g gestorven kfndereii aannamen, en d u s niet geloofden d a t hun geesten v o l wraaklust t e r u g n a a r d e aarde kwamen (14). t
.
1 r
1 1.
I
l
l
E 1 I
i
(10) idem, p. 13/4 (11) J. C ~ P .VRUGT-LEWTZ (12) idem, p.39. (13) idem, p . 1 5 . (14) idetn, p . 2 5 .
,
O , C,
, p.
ll.
I
I
3 ) . He t gewone volk blert' deze opvattingen e c h t e r behouden, en zij ontaarden i n d e H e i l l b d i s t ischb en G r ieks-Romeinse periode in d i e z i n , d a t a l l e r l e i braktijkeil i n gebruik kwamen, z o a l s de vervloekingstabletteh;en magische papyri ons aantonen2 hef afroepen bijvoorbeelb van de vermeende wraaklust van e e n awpoc over een trijdtkl (15). DeLd magische p r a k t i j k e n zouden volgens t e r ~ r u ~ t - ~ e nh et td e e r s t e e n enige gevolg z i j n van Oosterse invloed op h e t vblksgeloof, itr t e g e n s t e l l i n g t o t de o p v a t t i n g van F.Cumont er, J - B i d e z , d a t h e t g e l o o f , d a t &pot b u i t e n g e s t o t e n werden u i t de Hades, t o e t e s c h r i j v e n i s aan Oosterse invloeden ( Itles mages h e l l 8 n i ~ é s ~. ~T )e .r Vrugt-Lentz! h e e f t naar mijn mening overtuigend h e t t e g e n d e e l bewezen.
Ook Franz C m o n t wi3st op h e t bestaan van twee stromingen ( L w P e r p t u a , p..321 e b v . ) i n verband met de CEw o t 9 namelilk he t volkctgeloof, d a t hen zag als wraak- u s t i g e machten, d ie o aarde rondwaarder, e n d e o v a t t i n e e n van d e meer o n t u i k e l d e n ea d e o f f i c i e l e r e l i g e, een zgn.. ttrBarCion morale" op h e t volksgeloof Cuqont h a a l t h i e r b i j v e l e g r a f i n s c r f p t ie s aan a l s voorbeelden voor deze "off icit3lew geloof so vat tingen. E r I s inderdaad i n d e g r a f g e d i c h t e n voor k nderen d i e h i e r bestudeerd worden, geen e n k e l spoor t e vinden van h e t volksgeloof. D i t komt w a a r s c h i j n l i j k hierdoor, d a t al-leen betel- g e s i t u e e r d e n zich konden permitteren een r a f s t e e n t e l a a t s e n voor een kind, diegenen dus, d i e o t de groe k h o o r d e n , d i e opat op na h i e l d e n , er meer Sumane o v a t t i n g e n omtrent de Griessrnair (p.29 : '%in anderer Grund mag d a r i n lgegen, inde~Grabins~Wiften dass m a n d a s bb'se los d e r bopob nicht "berufen" vfollte und i h n e n lieber dasselbe Schiclrs a l zuschrieb w i e den anderen Totenql'
f
i'
4
.
P
f
P
E
4) I n h e t a n t i e k e 1tali.b atah de anâûre kant waren e r de opvatt i n g e n van de Romeinen, d i e van mening waren, d a t iedereen s t i e r f op d e d a g d l e vastgeYtbld was door h e t l o t (16). Bij de dood van k l e i n e kindsitleii galden e c h t e r andere begrafenisgebruiken dah b i j d i d vhh *biwassenen (171, omdat men geloofde d a t deze imrnaturi n i e t dbgehbmbh webden onder de Hanes p e t e r n i (18)* 5) wanneer d e z e oud-Romeinse opvattingen over d e iotirhat~l,z i c h gaan vermengen met d e GrSekse, ontwikkelt zich i n de k e i z e r t i j d t e n s l o t t e het geloof, d a t kinderen na hun dood pas toegang verk r i j g e n t o t d e Hades, wanneer hun unormalew levensduur vers t r e k e n i s (19). D i t verriemen we bij T a r t r r r l l i a n u s , De Anima 56, : De moeten 'Ik0 usqué v a g a r i I s t I c , donec r e l l q u a t i o compleatur aetatum, quacum p e r v i x i s s e n t , s i non intempestive obissent ft, 6 ) Het christendom neemt deze o p v a t t i n g over d e immaturi, e n meer bepaald de k l e i n e kinderen, over, e n p a s t ze t o e n7 d e n i e t gedoopte kinderen (20): wanneer kinderen v& h e t doopsel s t i e r v e n , wilde h e t geloof, d a t ze geen toegang kregen t o t d e hemel, maar i n h e t ftvoorgeUorchten moesten b l i j v e n t o t h e t l a a t s t e oordeel.
(16) J . t e r Vrugt-Lentz, (17) idem, p.65. , . (14) idem, p.66. (19) idem, p,70/8.
O.C.,
p.63.
(20) F. Cumont, "Lux Perpetuafl, p.327.
20 Voorkomen van d e mbrg-~9g9tura --+---m-------aIm-. in d e Griekse graf--o -*--m---I-----------
gedichten c-e-------------------voo* jiiinieren, Wanneer i n d e epigr'ahit!k/i VOO* kinderen d e v r o e g t i j d i g e dood met name vermeld tjbdd'k) deeh hidkvoor de volgende ad j e k t i e v e n d i e n s t : :GV 228, 312, 789, 1299, 1994a. ~bpopoc h 6 p o t POC :OV 661 xpcipotpoc :GV 769, 1038, 1137, 1975 diopoc :GV 839, 1181, 1270 pt~bwpoc :GV l619 &mp6popoc :GV 2024 Het ad j e k t i e f &wpoc d a t voornamelijk i n d e Consolationds e n l a t e r onder f i l o l o g e n algemeen r e p r e s e n t a t i e f geworden i s voor d e aanduidirìg van een vroeg gestorven dode, b l i j k t h l e r op d e derde p l a a t s t e komen, wat b e t r e f t zijn frekwentie van voorkomen i n de epigrammen. Overigens komen deze a d j e k t i e v e n b e t r e k k e l i j k s c h a a r s voor: v i j f t i e n maal i n 150 epigrammen. Dit moet w a a r s c h i j n l i 3 k toegeschreven worden aan d e Griekse n e i g i n g tot eufemisme i n verband met dood en s t e r v e n (21). Veel l i e v e r dan de mors imtntttusa met e ~ e n z o v e e lwoorden t e vermelden, beschreef de o p s t e l l e r van h e t epigram d e omstandigheden, v a a r i n d e dood plaats vond, en b e r e i k t e daardoor een v e e l r e a l i s t i s c h e r e f f e k t , dan h e t simpele vermelden van h e t f e i t van d e dood zou kunnen bereiken. Een van de eenvoudigste
-
-
,
(21) cfr. A.Chudzinski, T o d und Toterikultus b e i den a l t e n Griechentl G4temrloh 1907, p.8: 'tDarum vermied e r (de Griek) nach I f ~ ~ l l c h k e di ti a Worter sterben' und > d e r Todp und suchte s i e durch andere, weniger t r o s t l o s e zu e r s e t z e n . Aber gerade d i e s e s Bestreben, d i e t r a u r i g e lnffxklichkeit durch a l l e r l e i euphemist i s c h e Redewendungen zu -rerschle ierr,, beweist am besten, wie s c h r e c k l i c h d e r Gedanke an das N i c h t s d e s Grabes f ü r e i n e n Griechen war." P
mfddelen was het àangpveh vdn d e l e e f t i j d , en hier c i t e e r i k G r iessmair : ~ ~ a t u r g e m .tuird ~ d s d i e genaue Anzahl d e r Lebensjahre vorwiegend nur dann angegeben wenn d e r Tod ia Hinblick auf das , f A l t e r d e s Toten als ~ x t r n m s i t h d t i o ng e f a s s t und empfunden w i r d ; das i s t e i n d r s e i t s b e i dek Erb$?j iamatura und andererseits bei besanders irnpbdantern ~ l k bei<~ F a l l i . .) Die genaue Angabe " och mahp a l s reine ~nfoFrnatibd, d e r Lebensdahre bedeutet je s i e wird zum krinstlerlschen ~ i t t e l i~ n dz h r zu eineth d e r e i n f a c h s t e n aber auch e f f e k t v o l l s t e n M i t t e l , detn Lesei! d i b R e a l i t t t t d e s 6opoc B á v a ~ o c nahezubr ingen" ( 2 2 ) . Door de jeugd van h e t kind t e beschrijven, deed men het harde ~vzûbc d o o d s l o t nog s t e r k e r uitkomen i n ad jekt ieven a l s : v7yc&a)(oc b p ~ c ~ o x o c vgoc zfvvoc ve67a7oc ~ E x p o c(pfxxoc ) b h ~ y o c of substantieven: ppdcpoc vfixtoc xat61ov Vooral door beelden t r a c h t men d e jeugd van h e t kind weer t e geven. Bijzonder g e l i e f d was h e t thema van het k i n d , d a t van d e b o r s t uan zijn moeder weggerukt wordt. Het felle k o n t r a s t t u s s e n het indrinken vcn het l e v e n u i t d e h o r s t van de moeder, e n het weggerukt worderi va3 d i e levensbron, s p r a k d e Griek e r g aan (23). Ook wordt vaak gesproken over h e t k i n d j e , d a t z i t t e babbelen op de schoot, om zodoende 3e s c h r i l l e t e g e n s t e l l i n g weer t e geven tussen d i t jonge, hulpeloze leven, e n de dood (24) Het jonge kind wordt vergeleken met pas ontloken bloemen, d i e a f g e p l u k t of verwelkt zijn ( 2 5 ) . De k o n t r a s t s t e l l i n g komt
4
,
,
( 2 2 ) G r iessmair
,
,
.
.
,
,
.
,
, p. 15/6.
( 2 3 ) a. c f r . Hoofdstuk 11. b. Bijvoorbeeldr GV 859, 1044, 1186, 1512. (24) Bijvoorbeeld: GV 632, 734, 977, 1512. (25) Bijvoorbeeld: GV 401, 1404, 1595.
,
,
'
,h
,i
buitengewoon veel voor i n de dbcikepigrammen (263. De dichter laat d e lezers beseffen hoe kort het leven van het kind wel was, door op t e noemen, wat het allemaal niet heeft meegemaakt: de ~ P v (bv. GV 974), het groeien van de e e r s t e baard (bv. GV 780), het huwelijk (bv. GV 665: &U&OC OV 958s f i b q g ~ GV 1980: b 6 ~ 8 cxap0Evoc 1 U i t h e t voorafgaande blijkt, dat d e mors immatura i n d e Griekse grafged ichten voor kinderen zelden me t name genoemd wordt, maar door liet aanhoudende beklemtonen van d e jeugd van d e dode b i j de l e z e r scherp bewust wordt gemaakt (27).
,
,
(26) c f r . Griessmair, p. 1718. ( 2 7 ) Voor zinskonstrukties in d i t verband z i j verwezen naar Griessrnair, p.16/7. Het l i g t n i e t i n mijn bedo?iing hierog, i n d e z e thesis in te gaan.
I. De pessimistl$cged r or p v a t t ai ni g van d e dood van h e t kind.
-or r r r - r P q b 4 i d i 4-rrrrr-rrrrrr-r-----.~~..11 -r--rr---rorrrird-r&i)iiii~~J1:r)+r--r-.~-.--..1-------------
Wanneer men d e Griekse $$aigedibhten v e r g e l i j k t met d e doodsp r e n t j e s van nu -en de o e r g b i i j ~ i n ggaat heel goed op, ook al z i j n d e t e k s t e n op d e d o o d s p r e n t j e s v e e l s t e r e o t i e p e r en onpers o o n l i j k e r dan d i e o p d e dfidk3e g r a f s t e n e n , waarvan men h e t z e l f d e beweerd h e e f t (28)-4 ddh v d l t d i r e k t he t g r o t e k o n t r a s t op t u s s e n d e Griekse houditi$ der(&hover d e dood (29) 3 e n d i e , welke u i t de t e k s t e n op d e doodsprc3htjes tiaar Voren karnt. I
(28) E.BETHE, "Ahnsnbild und Familiengeschichte b e i Romern und Griechenfl Künchen 1935, p.45/6: "Aber %!er sie (de Griekse grafgediclhen) i n e i n e r Sammlung l i e s t , d e r mag t r o t s d e r unendlichen Mannigfalt igke it d e r st i l v o l l e n Wendungen doch ermüden, wei1 d i e s e l b e n Gedanken wieder und wieder ihm entgegenkllngen, e r aber von dem Henschen nessen Ged8chtni.s gevahrt werden s o l l t e , au wenig e r f ä h r t . 8x1 op p.48 maakt h i J d e v e r g e l i j k f n g : Rundert g r iecliische Grabepigrame kann man le;en, ohne e i n Bild g r i e c h i s c h e n Daseins zu bekommen. Fast jedes römische g i b t l e b e n d i e s l e b e n , z e i g t was d e r l e n s c h gewesen ist was e r g e l e i s e t h a t , ze i g t hauf ig auch seinen Charakter i s t fast e i n geschriebenes P o r t r & t e t th l a t minder r a d i k a a l is G.FOHLEH, "Quelques a s p e c t s de l a v i e a n t i ue d p a p r & sles é i t a p h e s m&-iques recquestr, Les Etud e s l a s s i q u e s , 22(19!!ht)p.145:"~> il e s t onc v r a i que l e s é p i t a p h e s ne nous r é v k l e n t pas t o u j o u r s l e c a r a c t e r e de c e l u i dont c l l e s f o n t l ' d l o g e , i1 n f e s t pas moins é v i d e n t que, dans c e s t e x t e s , se r e f l h t e 1 7 i d 6 a l mora1 d 9 u n e epoque e t q u 9 i l s correspondent a un é t a t d e c i v i l i s a t i o n q u i a réellement e x i s t d . ( 2 9 ) Wanneer i n d e volgende b l a d z t j d e n over Grieken of Grieks gesproken wordt, dienen h i e r b i j wel d e volgende bedenkingen i n acht genomen t e worden: a, Het o v e r g r o t e d e e l van de grafgedichten voor kinderen stamt u i t de H e l l e n i s t i s c h e en Romeinse periode. b. EBn v i j f d e van d e verzamelde grafgedichten voor kinderen i s herkomstig u i t Rome. Aan de ahdere kant v a l t & p t e merken: a. De Griekse epigrammei? z t j n sterk belnvloed a o o r d e k l a s s i a k e
,
f
d
d
l
Griekse l i t e r a t u u r . b, Een zeer g r o t e l a a g van d e Rornelnse bevolking sprak Grieks en bewoog z i c h i n een Griekse ( h e l l e n i s t i s c h e ) l e v e n s s f e e r , I n d e voorname Romeinse m i l i e u ' s was "GrieksTfd e mode. Indien i k d u s d e woorden Grieks of Grieken gebruik dan mogen deze n i e t opgevat woräen a l s slaande o p de k l a s s i e k "Griek u i t Athenett, maar e e r d e r a l s slaande op d e a n t i e k e mens, d i e i n een G r ieks-Hallanistische levenssfeer leefde,
De l a a t s t e i s e r e e n Van bei
,
,
Athene, 26 E n.C, [ ~ p b l p v q c0 [ k t n]a&
6 ~ 06 ~~Úpf3oc,Bv
~ ~ L ~ ~ V( f&]vacz O L C
4 v y o v b ~ c~ a v l 0 o b v z s c &aE%iy
, huypfi[v]
,I
E ~ [ C O P ~ ~ C ~[]CL~O~E~ZU,
sdn~oc*
zpb680u xazéûa+av
1
potpav Evr:vxa~E[vqv].
(30) cfr. E.REINER, "Die r i t u e l l e Totenklage d e r Griechenft, Tilbinger Beiträge zur A l t .Wis$. 30, S t u t t g a r t - B e r l i n 1938, p.102. (31) c f r . H,DIELS, "Der a n t i k e Passimismus<:,Berlin 1921. J .C,OPSTELTEnT, 'lSophocles and Greek pess i m i s m H , Amsterdam
1952. (32) c f r . R , LATTIKORE Thetnes i n Greek and L a t i n e v i t a h s f t , I l l i n o i s Studies In Language and l i t e r a t u r e 28, U r ana 1962, p.178 @ , v , (Voortaan afgekort t o t : Lattimore).
E
Van Smyrna i s d i t graf, d a t u h i e r aanschouwt, voorb i j g a n g e r , h e t i s voor d e doden h e t eeuwige woonvert r e k ; hbbr hebben hdab büders v o l smart o p een d r i e sprong beg$airen, des j'àhr oud was z e , t o e n ze haar b i t t e r i04 h e t d i C h ~eehbijr. (GV 117) Het graf i s het einde van a l l e $ ( b n zowel d e ouders 41s het kind zijn t e beklagen om hun b i t t e r l o t . De o p r e c h t e r toon van het ge-" d i c h t i s treffend. Dat h e t anders gezegd kon worden, b e w i j s t de volgende p e s s i m i s t i s c h e jeremiade, w a a r b i j de t t î i c h t e ~ rvt o o r a l d e aandacht O D zijn e i g e n toestand richt. A
Rome, 2de e,n.C. GÚxpua vav cxt5vôw
, papmevû&a ôdxpua
6' 6pptv
pvccóûcv Ex npa6Cqc wp6pcvoc ~ p o x d o .
-?q yhp
Sytsv ~ E ? L E O CXPVCPQIC
bv\ P d v $ c c ~ v& ~ q c
7Ch&~0&' & ~ o q ~ ~ p E v$o&u ~ Y ~ 'bpE26p0~' OC Bc x p t v 6 q c h ~ ' a h b c 6bpsvat ~ 0 6 v a ' (xTX,
)
Tranen pleng i k nu, t r a n e n van b i t t e r leed v e r g i e t i k voor j u l l i e , weeklagend u i t 't d i e ~ s tvan mijn h a r t ; ja, want i k , ongelukkige, d o o l rond i n de d i e p t e n van e e n kille verdwazing, n*l j u l l i e l i c h t i s uitgedoofd ; i k , die z e l f e i g e n l i j k eerder in d e aarde had moeten nederdalen: ( e t c ) (GV 1547, VSS. 1/51
De voorafgaande gedichten z i j n a l s geheel meer i n een pessim l s t i s b h e s f e e r geschreven, Haar i n v e e l f gedichten staan rechts t r e e k s pess irnist ische meningen verkond igd d i e gaan van machtel o z e n e e r s l a c h t i g h e i d naar f e l l e o p s t a ~ igheid d en verwij t e n aan h e t a d r e s van de goden, meer bepaald Ha6es. De gedachte, i n h e t
,
hierboven g e c i t e e r d e gedicht g e u i t , over de o n n a t u u r l i j k h e i d van d e t e vroege dood, komt ook i n 't valgende naar voren:
Het graf maakka ze voor ouderen; maar de godheid i s n a a r een kind gegaan, omstreeks d i e n s zevende jaar. (CV 1796, VSS. 1/2) En de s c h r i j v e ? voegt e r a l s b e s l u i t z i j n mening aan t o e (vs.4):
ach, de verwachtinqen van de s t e r v e l i n g e n z i j n n i e t duurzaam. Een i e t w a t varie-ende o p v a t t i n g vinden we i n e e n gedicht u i t d e Rome (8e eeu-.d:
w e r k e l i j k , o n s t a n d v a s t i g is h e t leven d e r s t e r v e l i n g e n , e n k o r t , e n zelcer n i e t zonder l a s t .
Gaven de vorige gedichten u i t i n g aan h e t gevoel van weerloosheid d a t de mens bevangt b i j de dood van z i j n k i n d ) e r z i j n ook t a l r i j k e p l a a t s e n waar men z i c h a f v r a a g t waarom d i t voor een mens z i n l o z e en o n n a t u u r l i j k e gebeuren p l a a t s g r i j p t zonder d a t men h e t kan bevatten. I n GV 1118, vs.4, vinden w i j b i j n a een p a r a l l e l van ons "Gods wegen z i j n ondoorgrondelijktt, maar dan zonder d a t element van p o s i t i e v e aanvaarding van h e t l o t , d a t t y p i s c h c h r i s t e l i j k is:
,
P i r a e u s , 4e E.
...s t e r f i k , g e t r o f f e n door een m o e i l i j k t e b e g r i j p e n god he id
.
Haar meestal r i c h t men d e vraag r e c h t s t r e e k s aan de god, waarom h i j j u i s t een jong k i n d j e meeneemt, t e r w i j l h e t t o c h v e e l "rechtv a a r d i g e r f f zou z i j n om e e r s t anderen t e k i e z e n , of t e wachten t o t h e t kind ouder is. H e t i s e e n topos i n de grafgedichten op &.copot ( 3 3 ) . Zo vragen ouders z i c h v o l onbegrip a f , waarom Hades
( 3 3 ) c f r . ook de c i t a t e n op p. 22
.
I n h e t hoofdstuk "er Tod vor den E l t e r n - d i e Umkehrung d e r n a t b l i c h e n Ordnun 'I (p.44) n o e m t , ~ r i e c s m a i rde o n n a t u u r l i j k h e i d van d e doo8i van kinder e n voor d i e van hun ouders "ein gelauf i g e r Topos d e r g r i e chischen wie l a t e i n i s c h e n Sepulkralepigrammen, d a a r b i j steunend op B.Lier (To i c a carminum $e u l c r a l i m latinorum, P h i l o l o g u s 62, 190!, 465-47'7; 63, f904, 54-65). Ik heb echt e r i n d e 154 g r a f g e d i c h t e n voor kinderen d i e h i e r bestucìeerà worden s l e c h t s twee p l a a t s e n gevonden waar deze topos voorkomt, n l . GV 1036, vss. 1 / 4 , waar h e t b e l a n r i j k s t e g e d e e l t e Een vermoedee e n a a n v u l l i n g van Peek i s , e n OV 1547, vs.!. l i j k e t o e s ~ e l i n gop deze gedachte g e e f t GV 1518 vss.5/6. H e t schaarse voorkomen van deze topos i n de g r a t g e d i c h t e n voor kinderen zou er misschien op kunnen i j z e n , d a t h i j b i j voorkeur voor adolescenten OP oudere b p o t gebruikt
werd.
zo haastig is:
(Athene, Se e .n.c.)
TC
c x ~ b c a c , ' ~ t b q , %b vfinbov flpnacac
fi@v
;
waarom, Hades, heb je zo haastig ons kind je weggerukt? W 1590, ~8.1 (Rome, Se e,n.C.)
Onverzadigbare Hades, waarom heb je m i j nog zo jong vijandig meegesleurd? braarom d i e haast? Hebben w i j niet allemaal verplicht ingen tegenover jou?
En een dichter u i t d e Anthologia Palatina (V11 643) s t e l t d e vraag nog d u i d e l i j k e r (vs.3/4):
TC
npbopov & p ~ c C c y o t p a v z'ijt n á v ~ wccGo x o ~ ' EccopEvqc ;
waarom stuur je het l o t voortijdig af op een meisje, dat eens i n ieder geval de jouwe zal zijn? W i586
In deze -magen kan t w i j f e l doorklinken aan d e rechtvaardigheid van d e goden, zoals i n GV 180, vs.2: (A.P.VII 187, ie e.n.C.1 ? ~ d 6 q ,aoUf3' bctwc xExpcxac ;
Haàes, heb je hierin wel juist geoordeeld?
En OV 126, vs.4, g e e f t het ahtvoord: (Vroege Keieert ijd,Cures,
, ' A C ~ ~ b& C
&at x&
4jpzacsv v ~ a P c ~ J o v
Kaar Hades heeft b i j , dog h e e l j o n g , o n r e c h t v a a r d i g me ege s l e urd , Van t w i j f e l aan de onrechtvaardigheid van d e goden naar d e d a t d i e inderdaad b e s t a a t , i s maar een k l e i n e d t a p z o a l s u i t d e z e twee c i t a t e n b l i j k t , en zo wordt Hades e e n boeman, wie h e t v e r d r i e t van d e mensen n i e t s kan schelen, of z e l f s een s a d i s t , d i e z i c h over d a t v e r d r i e t verheugt: (2e E , Amath US-Cyprus) b x ~ a d z r cyospbc bóVvac
I
zox6ccr h r a o b c a ,
&v ' ~ 1 6 q cob 6fi B a ~ b v & x c c ~ p b q w c a r .
I
I
a c h t jaar oud, jammerlijke sma-ten voor h a a r o u d e r s a c h t e r l a t e n d , waarom Hades z i c h z e l f s geen z i e r bekommert.
(GV 698, vss. 3/41 ( l e / 2 e e.,
b a x p u ~ a p $ c ílhobzwv, ob xvebgaza nÚvza
~
Vapels. ~
~
T
E
L
P l u t o , j i j d i e je om t r a n e n verheugt, v a l l e n niet a l l e mense1lJke l e v e n s jou t e n deel? Waarom oogst j e dan d e o n r i j p e d r u i v e n van d e jeugd? (GV. 1883, VSS. 5 / 6 )
U
A l e e n veel b i t t d h d e r toon $$$dekt uit d e volgende verzen van een g e d i c h t voor t'lied gestbdven zoons;
Bvqce 6' obbEv
6
Xanthos, 1 8 / 2 8 e . , ~ i c d / h t bI ~ o b cyovqc.
Van geen enkel nut i s voor de ouders hun vroomheid geweest
(GV 271, VS.5) En e e n gedicht u i t Rome, 2e/3e E.
een jongen d i e e r even a l l e r l i e f s t uitzag a l s de d r i e C h a r i t e n tesamen, h e ~ f tde Afgunst aan de ouders o n t r u k t , d i e heu t o t zijn ongeluk verwekt hebben. Ir\ h e t ene g è d i z h t dus v e r b i t t e r i n g van de ouders om hun e i g e n l o t , i n h e t andere v e r b i t t e r i n q an h e t lot van Ce zoon, samengebald i n dat éne woord atv0~6xwv . Louter onmacht s p r e e k t u i t h e t gedicht voor Rufina, e e n k o r t na d e geboorte gestorven meisje,
e n o p mijn g r a f s t e e n schreeuw ik 't u i t om de v i j a n d i g he id van he t leven.
En na a l deze p e c s l h i s t i s c h e d a g e n vinden w i j i n de epigrammen ook h e t antwoord op dat s t e e d s maar h e r h a d d e Itvaaromtl. En h e t i s u i t e r a a r d een p e d s f m i s t i s c h hntwoord. De goden kunnen de frisheid e n schoonheid vhn h e t kind o f z i j n s c h i t t e r e n d verstand n i e t verdraged: de z i j n gedoon j a h e d s . De a f g u n s t van de goden, g e p e r s o n i f i e e r d i n a86voc $e?oarzaakt d e dood van h e t kind (34). We hebben e l ( p . 17 ) van h e t l o t gehoord van een k l e i n e ~ d i e zo mooi was a l s de Romeinse jongen, Wenbphilos j ( d $831, d r i e C h a r i t e n tesamen; maar d e 4kgunst h e e f t hem dan bok meege4
,
s l e u r d . En zo z i j n e r v e e l vool'beieldeh aan t e halend Miet a l l e e n d e schoonheld, maar ook s c h i t t e r e n d verstand kunnen de gbden n i e t velen: (Rome, 3s e.n.C.1 xodpov EXW Kpt ] ~ & q 8v 1 E q , EEva, p q c t v 6 x 8 bxzó, f dhha V ~ O Vnohcflc E g t . 0 ~fihb I X G ~ C * T O ~ V E X ' Epq xohú~slxpdc & c " A ~ G O C ' bchacc y á p I pbv
6
@BÓvoc &c dnak3v
I
6Evôpov & c ~ h av b ~ o u ,
I k berg h i e r d e jongen K r i t i a s , vreemdeling, d i e twee jaar e n d a a r b i j nog a c h t maanden t e l d e , maar een v e ~ s t a n dhad, d a t opwoog tegen d a t van de g r i j z e l e e f t i j d . Daarom i s h i j b i t t e r beweend naar d e Hades gegaan: want de kfgunst h e z f t hem gebroken, zoals d e zuidwe ster storm een.-:dunne boom
En a l s h e t d e a f g u n s t n i e t i n e i g e n persoon i s , d i e h e t kind meerooft, dan zijn h e t godheden, z o a l s h i e r &én van de schikgod innen:
(34) cfr. L a t t i m o r e , p,148/9.
(Rome, 2e/3e e . )
b~~a&% fier )$ T L
AtlCfin.
~ h w 0 h~ a X ) i r x p d ~xat q
I
x n z k x ~ a v s 11 papfipqvbc
I
xap86wxo
záqq
1
.
1
x i j , ~ a 1 l i k r a t e . iadht ~ jaar oud en nog een k i n d ,
h e e f t de ~ r a a k z u e hi& t Rlotho gedood e n overgeleverd aan h e t gPaf. (GV 940.) Toch kunnen we een zekere tiendihg vinden In d i t themh, n a a r een meer p o s i t i e v e i n t e r p r e t a t i e van de oorzaak van de dood van h e t kind, z o a l s d a t g e u i t wordt in: (Rome
le/Se e.
)
N6pqapal xpqvatat pe cvvfipnacav Ex ~ 1 6 T o b o x a t ~ Ú x axov TLJ+?~Cs t v e x a
TOUT'
8xaeov
,
Bronnimfen hebben me meegeroofd u i t 't l e v e n , en i k heb d a t bovendien spoed ig b e l e e f d , waarschi j n l i j k omwille van m i jtì waarde.
.. .
.
(GV 952, vss l/2. ) Wiet meer u i t j a l o e r s h e i d hebben de ni-mfen d i t m e i s j e , dat P h i l e s i a h e e t , weggenomen, maar omdat sij h e t kind bij zich wilden hebben %m haar waardeft4 I n deze woorden k l i n k t de invloed door vcn wat Franz Cumont de llrdaction moralell noemt ( z i e noot 15) d i e aan vroeggestorvenen een gelukkiger l o t toed a c h t dan een v e r b l i j f i n de sombere o n d e r w r e l d . Hierover z a l v e r d e r nog u i t v o e r i g e r gehandeld worden, nu dient a l l e e n gezegd, d a t de bovengenoemde v e r o n d e r s t e l l i n g , w a t aarzelend (xou ) geponeerd, z i j n p o s i t i e v e b e v e s t i g i n g v i n d t i n h e t g e l o o f , d a t " h i j , d i e d e goden l i e f h e b b e n jong s t e r f t 1 ' :
,
Ja, een mooi geschenk heb i k gekregen, a l s h e t gezegde van d e mensen n i e t gelogen i s , dat d i e kinderen s t e r v e n , d i e de goden liefhebben.
(GV 1029, vss. 1314.) En we vinden h e t pessimisme g e h e e l overwonnen i n e e n g r a f s c h r i f t u i t d e derde eeuw t e E l e u s i s , voor d e jonge Glaukos van t i e n jaar, d i e h e t jaar t e voren was ingewijd I n de o r g i e e n van Demeter, :
schoon i s het mysterie van de gelukzaligen, d a t d e dood van d e s t e r v e l i n g e n n i e t a l l e e n n i e t s l e c h t is, maar z e l f s goed, ja,
(GV 879, vss.5/6. ) Toch z i j n deze p o s i t i e v e noten i n 't geheel van de verzameling g r a f g e d i c h t e n b e t r e k k e l i j k ze%dzaam, en we kunnen g e r u s t zeggen, d a t u i t deze gedichten, evenals u i t d e r e s t van d e a n t i e k e lit e r a e u u r , d e diepe o v e r t u i g i n g van d e Griek ons tegemoet komt, dat ( A . P . V I I 662, 30 e.)
...dat
d e godheid h e t s m a r t e l i j k s t e t e r beschikking
van d e mensen s t e l t . (GV 839, vss. 5 / 6 . ) \
En v a n u i t deze p e s s i m i s t i s c h e entourage komt ons een beeld van
h e t Griekse leven en de Griekse levenswaarden tegemoet, e n wel zo d u i d e l i j k , d a t de u i t s p r a a k van E r i c h Bethe: !Kundert g r i e c h i , sche Grabepigramme kann man l e s e n , ohne e i n B i l d g r i e c h i s c h e n Daseins zu bekommenVf( c f r . noot 281, wel overdreven aandoet. Want de k l a c h t e n , waar d e grafepigrammen voor kinderen van overlopen, b e t r e f f e n juist deze levenswaarden, of l i e v e r , h e t gemis ervan. A l wat d e Grieken t o t de goede dingen d e s l e v e n s rekenden, h e e f t h e t vroeggestorven kind moeten missen, want voor de Griekse mannenmaatschappij z i j n de goede dingen d e s levens i n h e r e n t aan d e volwassenheid, en h e t k i n d - z i j n i s s l e c h t s een voorstadium t o t deze toestand (35). Wat d e z e goede dingen d e s levens z i j n , l
s t a a t opgesomd In d e Pseudoplutarchische Consolat i o ad Apolloniua: 113 B-C ( 3 6 ) : 7t)v & v at$ plq vivop~cplvwv&yaesv oTov yápov xab6etac aehc L'6~q'cocXOALTU Cac & p ~ & v(zat).r;a ydp e'Evat AvmUvrca pdh t c a a ~ o b cEnt TOZC &WPOLC d a v ~ o ~ v ~,a6 ct h a b &cpqp?jcûar npb TOQ
...
I
~ E O V T O CZ
,
~ CQ A X C ~ O C)
.
Toch i s d ' t n i e t d e enige reden t o t klagen, Het gemis van bovengenoemde goederen i s weliswaar een automatisch gevolg van d e t e vroege dood, en voor h e t kind zelf een reden t o t klagen, als h e t nog zou kunnen, maar e i g e n l i j k i s h e t t o c h een i r r i e B l e voors t e l l i n g , en a l s zodanig n a t u u r l i j k e i g e n aan een p e s s i m i s t i s c h levensgevoel. P e t kind kan. eenvoudig n i e t s meer merken van deze F
(35) Hierover meer i n hoofdstuk
111.
( 3 6 ) Geciteerd door Griessmair, p, 6 3 .
gevolgen, h e t i s dood. Vaar een z e e r reBle en gegronde reden t o t klagen hebben d e ouders. Want de dood van hun kind h e e f t , naast h s t d i e p e v e r d r i e t d a t h i j hun berokkend h e e f t , z e e r onaangename gevolgen op m a a t s c h a p p e l i j k en r e l i g i e u s gebied voor henzelf'. I n hun kind hebben z i j , v o o r a l als h e t d e e n i g e jongen was, d e Dersoon v e r l o r e n , d i e hen a l hun moeiten, besteed aan z i j n opvoeding, zou vergelden, d i e hen op hun oude dag zou v e r zorgen, e n hen b i j hun dood een waardige b e g r a f e n i s zou kunnen geven, e n a l i e zorgen aan Sun g r a f zou kunnen b e s t e d e n , d i e daarvoor nodig z i j n ; d i e voor e e n n a g e s l a c h t zou kungen zorgen, d a t deze taken zou overnemen. De ouders zijn m.a.w. hun l e v e n s v e r z e k e r i n g k w i j t . D i t k l i n k t ons n o g a l grof I n de o r e n , maar ook nu nog b e s t a a t e r de w i j d v e r b r e i d e o p v a t t i n g , d a t d e kiLider e n , na hun s c h o o l j a r e n , e e r s t t h u i s wat moeten gaan 'finbrengen", b i j w i j z e van t e r u g b e t a l i n g van de k o s t e n , d i e o u d e r s aan > tkind gehad hebben. De meeste k l a c h t e n i n de g r a f g e d i c h t a n worden g e u i t i n f u n k t i e van deze gedachten, en zelfs de "onbaatzuchtigen k l a c h t e n , om a l wat h e t kind moet missen, staan i n d i r e k t hiermee i n verband ; want h e t f e i t d a t h e t kind n i e t gehuwd was, b e t e k e n t voor de ouders: geen n a g e s l a c h t en tius e e n onzekere toekomst. Hiermee w i l i k zeker n i e t aantonen, d a t d e o d e Grieken v e e l e g o i s t i s c h e r zouden geweest z i j n dan de hedendaagse otiders, o f d a t hun v e r d r i e t om d e dood van hun kind minder g r o o t geweest zou z i j n , De l i e f d e van de ouders voor hun k i n d e r e n z i t nu eenmaal v e e l d i e p e r , dan d a t ze door tijdsomstandigheden gekond i t i o n e e r d zou kunnen worden. Datgene, wat aan d e o p p e r v l a k t e komt: d e maatschappelijke verhoud ingen t u s s e n ouders en k i n d e r e n , de maatschappelijke waarden, d i e naar t i j d en p l a a t s v e r s c h i l l e n , i s h e t onderwerp van d e volgende b l a d z i j d e n .
1"
Xa~uit-heS-sian~~un,t-~an-he4-kLnd*
Zoals gezegd l i g t h e t Griekse l e v e n s i d e a - r l i n de volwassenheid. Toch mag deze volwassenheid n i e t opgevat worden i n de enge z i n van l i c h a m e l i j k e r i j p h e i d . Een meisjc van twaalf j a a r kan l i c h m a l i j k volwassen z i j n , zonder d a t de Grieken h a a r , evenmin t noemen. Evenmin kan als k r i t e r i u m a l s w i j , w v o ~ w a s s e n tzouden de g e e s t e l i j k e r i j p h e i d g e s t e l d worden, d a a r deze e t t e l i j k e jaren flvolwassenheidtt n o d i g h e e f t om b e r e i k t t e worden. E r was i n h e t l e v e n van de Griek een welbepaalde g e b e u r t e n i s d i e hem maakte t o t een volwassen mens: h e t huwelijk. Het huwelijk marlteerde de volwaardige mens, e n i e d e r s gebeurten i s d i e vooruitwees naar d i t hoogtepunt, z o a l s h e t g r o e i e n ..-an de e e r s t e haard, was een vreugdevolle g e b e u r t e n i s . \iauw hiermee verbonden was de o p l e i d i n g van d e jonge Griek; de goede r e s u l t a t e n d i e h i j op school behaalde v o o r a l i n d e s p o r t , wezen naar z i j n toekomstige " s t a a t s b u r g e r l i jkett volwessenhe id en waren d u s g e b e u r t e n i s ~ e nd i e gevierd moesten worden. Deze o p l e i d i n g vond immers h a a r eindpunt en h a a r hoogtepunt i n d e ephebie. De ephebos onderging d e doklrnasia en werd Ingeschreven a l s volwssrd ig burger i n he t l e x i a r c h i k o n van z i j n demos (37). De ephabie betekende dus h e t eindpunt vzn d e opvoeding en het begin van h e t burgerschap, n e t z o a l s h e t huwelijk h e t e i n d e van de k i n d e r t i j d betekende en h e t begin van h e t t f v o l w a a r d í g ~
,
mens-zijn ( 3 9 ) .
,
.
(37) c f r . A.BAILLY, D i c t i o n n a i r e g r e c - f r a n ç a i s :gcpqpoc ( 3 R ) C? r. G r i e s s m a i r , ,p. 13: % a r k i e r t d l e P u b e r t % t den Beginn
,
so b i l e e t d i e Verehelichung i h r e n Höhepunkt d e r &pa und i h r e e i g e n t l i c h e E r f u l l u n g , 'l
Een k i n d , d a t d i t a l l e s n i e t had meegemaakt, en t e vroeg g e s t o r v e n was, had gewoon nog niet g e l e e f d : (Rome, 18/28 E,)
,
pfi7~0 Y G V C & ~ E V O C?$qc f Gjh~c80v& C V 4 6 ~ ~ Gdxpua ( xat C T O V U X & ~ he t$ac @v L yo ( vebc t v ôbcpopoc, 066' Evóqca I g p o ~ y v$a'Uca~@ t b ~ o ~ o '
Ofschoon i k nog n i e t g e ~ r o e f dhad van d e jeugd, kwam i k om e n ging n a a r d e Yades, t r a n e n e n k l a c h t e n voor a l t i j d a c h t e r l a t e n d voor mijn o u d e r s , ik ongelukkige, e n i k heb h e t leven van de mensen n i e t kunnen aanraken. (GV 974,
VSS*
W3.1
Dat h e t leven h i e r i d e n t i e k g e s t e l d wordt met d e volwassenheid i s d u i d e l i 3 k . De beelden van h e t proeven ( y ~ f i o p a )~ e n het aanraken ( WCa ) z i j n r a a k g e t r o f f e n en p r a c h t i g i n hun eenvoud; d a t ij de Griek, met d i j n v o o r l i e f d e voor t o n e e l , aanspraken, b e w i j s t het h c h a a l d e l i j k t e r u g k e r e n van d e r g e l i j k e v e r g e l i j k i n g e n met menseli,ike gebaren e n handelingen. Enige b l a d z i j d m t e v o r e n (p.26 ) hebben we r e s d s h e t beeld van Hades g e z i e n , d i e de o n r i j p e d r u i v e n van d e Ueugd plukt (GV 1883). I n d i t g e d i c h t trouwens z i j n d e 6pcpaxac e e n s t e meer e e n v e r wijzing naar h e t jonge l e v e n , d a t nog niet t o t r i j p h e i d gekomen was, e n d u s de volwassenheid h e e f t moeten missen. Keren wij t e r u g naar het yecjopab De mededeling d a t h e t kind van h e t l e v e n z e l f s n i e t h e e f t kunnen proeven: (Perge-Pamph.-,le2e E,)
.
men h e s f t h e t m e i s j e begraven, d a t nog n i e t van h e t h e e r l i j k e l e v e n geproefd h e e f t ,
(GV 1083
,
VSS.
5/6
i s voldoende om ons medelijden o p t e wekken, maw h e t e f f e k t wordt nog verdubbeld, als men z e g t , d a t h e t kind maar Qven h e e f t mogen proeven. Het kan nu a.h.w. weet hebben van wat h e t a l l e m a a l gemist h e e f t , t e r w i j l i n h e t e e r s t e nabestaander he t gemis kunnen b e t r e u r e n , Het geen t o e v a l , d a t , t e r w i j l h e t v o r i g e gedicht Sion geschreven i s , h e t volgende j u i s t i n de
E ~ ; .
Is daarom misschieri i n de d e r d e perik-vorm staat:
(Rome, 2e E.n.C.) ~ p d q o cf i p x a c ~ &aCpov EdlyaûG~atztov e t z c xax@v.
PC ~ G V ~ ~ B V G&C O V
06% OT&'
geval s l e c h t s de
,
K i j , een kind j e , d a t nog maar pas van h e t l e v e n proefd e , h e e f t de godheid meegesleurd, e n i k weet n i e t of i k goed of kwaai? veroorzaakt heb.
(CV 975, vss. 1/2.) V s . 2 benadrukt nog e e n s de onmondigheid van h e t k l e i n e kind. He t weet nog n i e t s af van goed e n kwaa6, omdat h e t kunnen onderscheiden van d e r e twee t e g e n g e s t e l d e n e e n eiqenschap i s van d e volwassene. Oot h i e r weer hebben we een i n d i r e k t e v e r w i j z i n g n a a r h e t gemis van d e volwassenheid. I n de volgende verzen kunnen we d u i d e l i j k z i e n , d a t het u i t e i n d e l i j k volvassen worden t e g e l i j k e e n eindpunt e n een hoogtepunt betekende:
(Kylasa (Kar i 8 1, 3e E. )
O e i n d e van de p r i l l e jeugd van een zoor
, d ie
haar
n i e t t o t h e t e i n d e t o e beleefd h e e f t . . .
voordat van h e t h e e r l i j k e l e v e n en de jeugd de v e r v u l l i n g gekomen was. , ( 3 9 ) .
.
(GV 231, v s . 3.1
I n h e t aangezicht van d e dood i s h e t l e v e n yhvxepóc
, ''heerlijk1'.
D e Griekse epigrammend i c h t e r s houden van k o n t r a s t e n , e n n i e t s kan k o n t r a s t r i j k e r z i j n dan de n e g a t i e v e pool ttdood" en d e posit i e v e pool vlevenll. Het i s ec.n verwoorden van h e t i n s t i r , k t i e v e aanvoelen van d e mens dat h e t l e v e n "goedv en d e dood een "kwsadU i s (40). Toch dachten de Grieken, met hun p e s s i m i s t i s c h e i n s t e l l i n g , m e e s t a l n i e t over h e t leven a l s iets h e e r l i j k s , maar keerden d e waarden z e l f s om, zoal^ wi: o.a. van de l y r i c u s
(39) Het i s m o e i l i j k om zEhoc
i n h e t Wederlands k o r r e k t t e v e r t a l e n , omdat d i t woord zowel "e i dpuntn a l s lthoogtepuntv kan betekenen. I n d i t v e r s h e e f t a& oc d e z e dubbele b e t e k e n i s , e n i l l u s t r e e r t h i e r d o o r p r a c h t i g d e Griekse opv a t t i n g over d e volwaseenheid. Het l e e k m i j het b e s t e om he t 'ITederlandse woord u v e r v u l l i n g f l t e nemen, omdat d it eveneens zowel e e n r e s u l t a a t , en d u s een e i n d p u n t , aand u i d t , alsook een hoogtapunt. (40) c f r . G.SAnTDERS, : "De p r i m i t i e v e n r h e t k i n d , h e t o n g e d a c h t e l i j k e bawustzijn, verwant a l s z i j z i j n door de
9
Theognis vernemen: t*So w i e d e r h o l t e r (v3. 425. e.v.) i n d e r Verzweiflung das a l t 6 Wort: Wicht geboren zu werden i s t d a s B e s t e , wenn man aber einmal d a s L i c h t e r b l i c k t h a t , s o schriel1 w i e mögllch wieder i n d a s Dunkel hinabzutauchanu. (41). Volgens h e t " a l t e brort" was d u s d e dnod h e t b e s t e , e n h e t tweede-beste zo s n e l mogelijk te s t e r v e n , d.w.z. als biopoc He t i s een gedachte d i e +re h e r h a a l d e l i j k tegenkomen i n de Griekse l i t e r a t u u r (421, e n d u s wel a l s t y p i s c h G r i e k s kunnen beschouwen. 'Paar de d i a m e t r a a l t e g e n o v e r g e s t e l d e o p v a t t i n g , d a t h e t l e v e n h e e r l i j k , e n de dood s l e c h t i s , r e c h t s t r e e k s o f o n r e c h t s t r e e k s e n b i j i e d e r e gelegenheid i n de epigrammen op b p o t g e u i t , is a l even G r i e k s van k a r a k t e r . D i t t e k e n t wel h e e l d u i - d e l i j k de grondhouding van h e t Griakse (en van i e d e r ander) pessimisme, d a t i e d e r e s i t u a t i e waar men z i c h i n b e v i n d t , s t e e d s als s l e c h t wordt aangevoeld ( 4 3 ) . Wat nu demorboden van h e t " h e e r l i j k e l e v e n f r z i j n , i s r e e d s gezegd: voor de jongens is d a t e e r s t en v o o r a l h e t g r o e i e n van de e e r s t e baard. I n d e g r a f g c d i c h t e n op k i n d e r e n wordt u i t e r aard a l l e e n h e t gemis vpn d i t e e r s t e versch!.jnsel van mannelijkheid b e t r e u r d
.
,
P h i l a d e l p h i a (Lyd .) 2e E.n.C.
(41) H.DIELS, oe. p. 10. ( 4 2 ) c f r . v o o r a l SOFOKLES Oedipus i n Kolonos, v s s . 1224-1227. (43) c f r . Griescmair, p.2d e n p.47. I k kan s l e c h t s i n zoverre instemmen met G r i e s s m s i r s b e t i t e l i n g : "die b e t o n t o p t i m i s -
t i s c h e Grurdhaltung d e r Griechen dem Lleben gagenUberJl, vanneer d s a r b i j d e b o ~ e r k i n gtlordt gemaakt: i n een s i t u a t i e waar o v e r l i j d e n e n dood op de voorgrond s t a a n . I k zou e c h t e r l i e v e r geen vGruncihaltlmgtr noemen maar e e r d t r t.en r e a k t i e op de s r t u a t i e v?n h e t ogenblik. $%ar mijn mening i s de G r i e k s ~grondhoud ing t w e e s l a c h t i g , e n n i e t t y p i s c h levenso p t i m i s t i s c h . I n d i e n Griessmsir met t r G ~ u n d h a l t u n g een v soori i n s t i n k t b e d o e l t ( c f T . v o r i e p a g i n a ) , g a i k met hem akkoor6 D i t is a c h t e r n i e t t y p i s c h !?r ielcs, maar algemeen-menselijk.
want de Xoira s l e u r d e me mee, voordat d e e e r s t e ontloken baardharen mijn jonge k i n rondonî s i e r d e n .
(GV 750, vss. 5/4). Dat d e b e t e k e n i s , d i e aan d e e e r s t e baard gehecht werd, e e n z e e r oude oorsprong had, b e w i j s t ons d e Odyssee, waar Penelope v u r i g ver l a n g t om h a a r zoon ysve ~.r)cavza t66cûat tt (6,176) ($BZ), Een a n d e s g e b e u r t e n i s die v o o r u i twijst n a a r de volwassenheid z i j n d e s p o r t y r e s t a t i e s , of d e stud i e p r e s t a t i e s . D a t h e t kind z e l f s geen school h e e f t kunnen bezoeken I s verschrikkelijk: Notion (IOlq.) le E.n.C. pc, TÒV
1
[ ~ ~ C J T ~ V O aòv V ,
oGx E q ~ 6 6 v ~n aa ~ a C c [ ~~p a ] v
m i j , ongelukkige, d ie d e w o r s t e l s c h o o l n i e t g e z i e n heeft
,-
(GV 1159, vs. 16.)
Daartegenove? staat he t geval Jan \Tepos, d i e p r a c h t i g e result a t e n behaald h e e f t op school: T h e s s a l o n i k a , 29/38 E,
TG
ca6qoc & v z6ppotc;
1
x a v x p a ~ t o vy s v 6 ~ q vo66Z
-
K&I
vtxqqópov,
1 04% bafic
y&pi
hqc tepac' (
c ~ s p 0 s t c6' &v ~ á ~ ~ p 6yc c o u c( &v&Oqxa a o x e 8 c ~ I x p t v c ~ e q d v o u c , oOc vqv &v%&l ha@ov z s e v e 6 c .
krat b e t e k e n t d i e k r a n s op je graf? -Dat i s een overw i n ~ i n g s k r a n s ,want i k was een u i t b l i n k e r i n h e t pank r a t i o n , e v e n a l s i n h e t h e i l i g worstelen. I n mijn vad e r l a n d bekroond heb i k voorheen zoveel k r a n ~ e naan mijn oldders opgedragen, a l s i k nu bij mijn dood
t erugge k r e gen he b.
(Gv 1865, v s s . 316. )
r. l
De ouders hebben de overwinningen van hun t w a a l f j a r i g z o o n t j e i n z i j n g r a f v e r s d e b e l a n g r i j k s t e p l a a t s gegeven, e n d i t i s n i e t h e t e n i g e g e d i c h t waar d e overwinningen vermeld s t a a n (64). Andere gedichten leggen meer de nadruk op h e t i n t e l l e k t u e e l ond e r r i c h t (bS). Dat ook i n t e l l e k t u e l e p r e s t a t i e s h e t onderwerp van e e n g r a f g e d i c h t konden z i j n , , b e w i j s t ons GV 1926, een dubbel grafged i c h t op d e Jonge Vaximus van t w a a l f j a a r u i t Rome, d a t e rend van k o r t na 94 n,C. Hij had meegedaan aan e e n w e d s t r i j d voor Griekse d i c h t e r s , e n , z o a l s d e L a t i j n s e t e k s t onder h e t g r a f r e l i g f ons v e r t e l t , Ithic ( . .) favorem, quem ob tenôram aetatem e x c l t a v e r a t , i n admirationem ingenio suo p e r d u x i t e t cum honore d i s c e s s i t M . Ftaar d e jongen h e a f t z i j n d i c h t e r l i 3 k e inspanningen dan ook n i e t o v e r l e e f d :
Z i e k t e en moeheid hebben me omgebracht. Want zowel ' s morgens a l s 's avonds was mijn g e e s t g e r i c h t op d e Fuzen (vss.46/7).
De ouders hebben z i j n middelmatige r e s u l t a a t ("cum honore d i s c e s s i t ! l t ) na z i j n dood opgeschroefd t o t een meesterwerk, en h e t g e d i c h t i n z i j n v o l l e l e n g t e op de g r a f s t e e n l a t e n u i t b e i t e l e n (43 v s s . ) . Sn h e t tweede epigram vermeldt d a a r b i j : (44) c f r . ook GV 556 e n 1420, waar r e s p e k t i e v e l i j k & E B A O ~ & ~ O V ~ P ' C L c8 bv BiZhhov~a V E O L C &d yvyv&boc Cpyotc " ep vobraan en i n de e e r s t e v e r s r e g e l van h e t g e d i c t t vermeld staan. (45) BV. GV 874, VS. 4 e n GV 1300, vs. 4.
t1
KIeih is d i t gedenkteken wel, maar j e roem reikt t o t aan d e hemel, E.axSmus, e n je g i n g heen, t e r w i j l de P i e r i d e n a c h t e r b l e v e n , Je was geenszins onbekend, toen de meedogen3oze H o i r a j e h e e f t gedood, maar ze h e e f t j e welluidendheid a c h t e r g e l a t e n , d i e geen d e e l h e e f t aan de v e r g e t e l h e i d .
( v s s . 54/7.
Wat dezs welluidendheid b e t r e f t s l u i t i k me v o l l e d i g aan b i j h e t komaentaar van H.I. K a r r ~ u : ~ ' S e sp a r e n t s , d ' a i l l e u r s , ont p r f s s o i n de t r a n s c r i r e sur l a p i e r r e son poeme, pour que nous puiss i o n s juger de s a v a l e u r , %e p a r e n t ( e s ) a d f e c t i b ( u s ) s u i s induls i s g e v i d e a n t ( u r ) ", Hélas, Nous ne partageons pas l e u r enthousiasme, C e s vers sont a u s s i mauvais, que le s u j e t e s t a nos yeux a r t i f i c i e l : l l P l a i n t e de Zeus à H B ï i b s . pour a v o i r p r e t 6 son (46). Dat d e jonqen z i j n i n s p i r a t i e voor een c h a r à PhaBthon. g r o o t d e e l b i j Ovidiils gezocht h e s f t vermeldt ons G.Knaack (47). D i t g r a f g e d i c h t Is e n i g i n z i j n s o o r t onder de epigrammen voor k i n d e r e n , e n nergens wordt een s p o r t - of s t u d i e p r e s t a t i e nog zb opgeblazen, Het l a a t ons e c h t e r d u i d e l i j k z i e n wat voor een grot e p l a a t s de i n t e l l e k t u e l e e n meer bepaald l i t e r a i r e opvoeding h e e f t ingenomen. Gaan w i j e n k e l e eeuwen i n de t i j d t e r u g , dan z i e n w i j de l i c h a m e l i j k e ontwikkeling on de e e r s t e p l a a t s staan (48).
,
,
(46) H.I.liARROU, ~ o b c ~ x obvfip c lt Gronoble 1938, p.205. (47) G.I
.
"B ,
Een harmonische opvoeding, d i e p l a a t s l a a t voor zow91 ~ I C ~ V I P Q I l i j k e als g e e s t e l i j k e ontwikkeling, i s n a t u u r l i j k i d e a a l , en ook h i e r v a n hebben we g e t u i g e n i n d e epigramqen: Rome, 3e/be E, 7 r ; a ~ 6 e t a t c txahaZc n a t y[up]vactobc rirapsbpefiwv
Goede l e e r s c h o l e n en s p o r t s c h o l e n bezoekend..
i
.
IiatOela d u i d t hier op de g e e s t e l i j k e ontwikkeling, e n yupváctov op d e l i c h a n s l i j k e , hoewel i n de l a a t s t e i n s t e l l i n g ook m e e s t a l g e e s t e l i j k o n d e r r i c h t werd gegeven, GV 1518 g e e f t h e t nog beknopter weer: E r e t r i a , 2 e / U E. ?rar6&tqb T E $ xbcqb [ & ] X ~ X P E T E C
door een goede flall-round "-opvoed Ing blonk j e u i t
I n de g r a f g e d i c h t e n voor m e i s j e s wordt n a t u u r l i j k n i e t s van deze aard vermeld, omdat hm opvoeding eenvoudig n i e t van belang T~fas.Fiat e n i g s z i n s e q u i v a l e n t s e s t e l d kan worden met de b a a r d g r o e i b i j d e jongens i s de maagdelijkheid van h e t m e i s j e , een voor de Gri3ken z e e r n e g a t i e v e t o e s t a n d , d i e e c h t e r eveneens verwees n a a r h e t p o s i t i e v e gebeuren van h e t huwelijk. Ontelbare k e r e n w o r d t b i 3 het m e i s j e vermeld d a t z i j napûEvoc was, d.w.z. ongehuwde vrouw. Griessmair echter i s een andere mening toegedaan: 'Fan muss s i c h gegenwartig h a l t e n , dass das ~ a p 8 0 v o v tva ai nlcht ausschliesslich negative, s m d b r n durchaus auch p o s i t i v e Akzente t r & g t w , d a a r b i j steunend op zijn i n t e r p r e t a t i e van CV 6 8 , waar hij h e t "xclpc x c x ~ $ c o ~ aac l e t'
i n t e r p r e t e e r t a l s "geradezu e i n Ehrent i t e l , den d a s Mgdchen als E r s a t z fllr d i e Ehe von den G ö t t s r n e r l a n g t e " (49). Verder s t e u n t h i j O D de naar z i j n mening m e e s t a l p o s i t i e v e waardering van d e ongereptheid, d a a r b i j a l s voorbeeld de ad j e k t i e v e n d ~ b f i c (GV 853, v s . 6 ) aanhalend. (GV 935, v s . 3) en b$auc.roc A l l e r e e r s t ben i k h e t n i e t e e n s met G r i e s s m a i r s i n t e r p r e t a t i e van epigram 68, waasvan h i 3 o v e r i g e n s l a t e r z e l f z e g t , d a t h e t e e n u i t z o n d e r i n g i s , daar i n d e epigrammen, waarban ongehuwdz i j n sprake i s , ttdurchaus Klage, R e s i g n a t i o n , pepJrtpotp6a usw. i m Vordergrundv s t a a n (50). I k kan d i t m o e i l i j k r i j m e n met z i j n e e r s t g e c i t e e r d e u i t s p r a a k . Ik zou e e r d e r w i l l e n aanleunen b i j d e i n t e r p r e t a t i e van Pfohl, Gutscher, Peek e n F r i e d l a n d e r (Tl), hoewel i k evenmin t!Resignationtl i n h e t epigram kan bespeuren, Het g e d i c h t i s indrukwekkend door z i j n b e h e e r s t h e i d e n e r v a l t volgens m i j geen e n k e l e gemoedstoestand u i t op t e maken. Het zou t e v e r g e l i j k e n z i j n met d i a Griekse beelden, waarvan h e t g e l a a t een verheven e n b e h e e r s t e u i t d r u k k i n g h e e f t , maar waarop geen e n k e l e emotie s t a a t t e lezen. Verder kan i k h e t ook n i e t e e n s z i j n met G r i e s s m a i r s p o s i t i e v e i n t e r p r e t a t i e van de ongereptheid i n ad j e k t i e v e n a l s & e b A c e n & $ a u c ~ o c Niets w i j s t h i e r n a a r mijn mening naar de s a k r a l e ongereptheid, d i e i n d e auäheid als waardevol werd beschound, maar e n k e l i n de resgie en v o o r a l b i j kinderen (52). ifanneer i k de g e c i t e e r d e ad j e k t i e v e n i n hun k o n t e k s t p l a a t s , kan i k geen e n k e l e p o s i t i e v e nuance i n hun b e t e k e n i s vinden:
,
.
,
(49) GRIESSKAIR p.63/4. (50) GRIESST!AIR, p.65. (51) c f r . CRIESSIAIR, p.63, Noot 3 . (52) c f r , H.HERTER, 'IDas unschuldige Kind1! Jahrbuch fl2 Antike und Christenturn b , 1961, I t u n s t e r , p.153/4.
i n GV 935, vs. 2 , worden het b r u i d s v e r t r e k en h e t e c h t e l i j k bed vernoemd, m.a.w. h e t huwelijk, h e t l e v e n s i d e a a l van d e G r i e k , waarvan de b e t r e f f e n d e jonge man n i e t geproefd h e e f t . het levenslicht Daarna komt d e mededeling d a t h i j biûtyvc di0tyqc eerder negatief interv e r l a t e n h e e f t . I k zou h i e r p r e t e r e n , d a a r h e t h e t gemis van h e t huwelijk nog e e n s benad r u k t . I n GV 853, vs.5 wordt gezegd, d a t Tharsumachos nog maar pas e e n baard had staan, een verheugend f e i t , omdat, z o a l s r e e d s e e r d e r gezegd, d i t batekende, d a t de jongen r i j p werd voor h e t huwelijk, Vs.6 komt dan met d e mededeling, d a t h i j &$auczoc h g x ~ p o vvupcpt 6lov gestorven is. Ook h i e r
kan ik &~rauc.r;oc
, indien het
ongerept b e t e k e n t , s l e c h t s neg a t i e f i n t e r p r e t e r e n . D e a k t i e v e b e t e k e n i s "zonder beroerd t e hebbenn l i j k t me e c h t e r k o r r e k t e r . hTa d e s t e l l i n g van Criessmair onderzocht t e hebben b l i j f i k van mening, d a t de Grieken de maagdelijkheid n e g a t i e f i n t e r p r e t e e r d e n i n d e z i n van ''ongehuwd z i 3 n u , zowel b i 3 h e t m e i s j e , a l s b i j de jongen. Het belang van d e ephebie voor h e t kind was, v a n u i t h e t standpunt van de ouders g e z i e n , triinder akuut dan h e t huwelijk. De v o o r t z e t t i n g van g e s l a c h t kwam o p d e e e r s t e p l a a t s , en z e l f s meer p e r s o o n l i j k e g e b e u r t e n i s s e n , z o a l s s p o r t p r e s t a t i e s , werden vaak g e l n t e r p r e t e e r d i n f u n k t i e van d e roem van de f a m i l i e (53). Het i s daarom n l e t v e r w o n d e r l i j k , d a t d e ephebie i n de grafged i c h t e n voor k i n d e r e n s l e c h t s &én k e e r vermeld wordt, e n wel i n de oudste 1 - e f t i jdsgroep: d i e van twaalf jaar:
(53) c f r . GRIESSiAIR,
p. 78 e.v.
I k a r i a , 2e/3e E.
de ongelukkige, h i j h e e f t z i c h niet e e r d e r ( s c . vbbrdat d e dood kwam) d e ephebenmantel kunnen omhangen, of z e l f s Hermes, v o o r z i t t e r van d e s p o r t s c h o o l , aanschouwen.
(GV. 119, vss. 3Ik.l De jonge P h i l o k l e s h e e f t de ephebie n i e t meer beleefd, maar, wat meer i s , h i j i s zelfs n i e t 28 oud geworden, d a t h i j het gymnasium h e e f t kunnen bezoeken. I n v e r s 4 h e e f t 0664 naar mijn mening een versterkende f u n k t i e , met als d o e l d e jongen als dwpb.ca%oc voor t e stellen. W a a r s c h i j n l i j k z a l d e vermeu ing van h e t gemis d e r ephebenopleiding t a l r i j k e r worden b i j adolescent e n , daar deza r e e d s van een e i g e n i n d i v i d u a l i t e i t beginnen blijk t e gcven, doch d i t i s s l e c h t s een v e r o n d e r s t e l l i n g (54). I k meen, dat de ephebie beschouwd moet v o r d s n al s t begin van d e v o l w a s ~ e n h e l dvan h e t i n d i v i d u , dat a l s zodanig erkend wordt d o o r d e s t a a t . De aanvang van d e volwasse.iheid van een mens
(54) Griessmair b e h a n d e l t bij zijn bespreking vac de ephebie (p. 55 e.v.) h e t r e e d s g e c i t e e r d e epigram, e n goor d e r o s t d i e r e e d s apheben zijn. epigrammen voor dwpor
,
a l s l i d van de gemeenschap g e e f t h e t h w e l i j k aan ( 5 5 ) e n h e t I s n i e t v e r w o n d e r l i j k , d a t i n d e g r a f g e d i c h t e n voor kinderen, d i e immers nog n i e t van hun i n d i v i d u a l i t e i t hebben b l i j k gegeven, e n nog helemaal opgaan i n de algemeenheid van d e gemeenschap, v e e l vermeldingen voorkomen van h e t huwelijk, d a t ze hebben moeten missen. Ze komen meer voor b i j m e i s j e s dan b i j jongens, doch h e t a a n t a l g r a f i n s k r i p t i e s voor k i n d e r e n is t e k l e i n om h i e r u i t k o n k l u s i e s t e kunnen t r e k k e n , g e t u i g e wel d e bevinding van Griessmair (p.64/5) dat de verhouding w a t d i t b e t r e f t tuss e n mannen en vrouwen nagenoeg g e l i j k is. D a t voor m e i s j e s h e t e n i g e l e v e n s d o e l h e t huwelijk i s , b l i j k t d u i d e l i j k u i t GV 1400: Tegea, 2e/3e E*
vaarwel, mooi m e i s j e , e l f j a r i g e Hygiaro; j e was op weg n a a r een huwelijk, maar j e bent n a a r Hades gegaan.
Het huwelijk is i e t s h e e r l i j k s : K i l e t e , e i n d e 2e E. Kbxpt.60~ t p ~ p % 0 1 [ v 6'
&ppopov
0ahd]~~v.
ach, zonder d e e l t e hebben aan h e t h e e r l i j k e h w e l i j k van Kuprls. (GV 756, vs.8.)
( 5 5 ) D a t voor een Griekse man z i j n huwelijk n e e s t a l meer een ,
aangelegenheid was d i e d e f a m i l i e en d e gemeenschap b e t r o f , dan hemzelf, b e w i j s t ons wel R . F l a c e l i è r e ( ~ i e f d ei n 't oude Griekenland, Aula 111, U t r e c h t , p.103 e.v. ). E e t h e t Hellenisme b e g i n t h i e r i n e c h t e r een k e n t e r i n g t e k ~ m e nt e n guns t e van een g r o t e r e waarderfng van h e t huwelijk door de man (idemd p.111 e . v . ) . Griessmair s t i t voor de g r a f i n s k r i p t i e s aan, a t v m a f de e e r s t e eeuw de k a c h t om h e t gemis van h e t huwelijk b i j mannen verhoud ingsgewijs g r o t e r wordt (p.65: en z i e t h i e r i n h e t b e w i j s voor een g r o t e r e waardering van h e t huwelijk
f
Een buitengewoon g e l i e f d k o n t r a s t i s de t e g e n s t e l l i n g huwelijkg r a f ( 5 6 ) , z o a l s h i e r i n h e t grafged i c h t voor e e n twaalf j a r i g e jongen: M i l e t o p o l i s ( k y s i 8 ) , 2 e / l e E. d v ~ t66 POL Bahápoto xat c 6 ~ 6 p o v6 ~ e v a t w ~ t p p o cxat czfihhrj xat xbvtc E ~ ~ p o z & m I n p l a a t s van h e t b r u i d s v e r t r e k e n rituele bruidsgezangen: een g r a f , een g r a f s t e e n en d e meest gehate aarde (GV 1584, vss. 5/6.)
.
Een h e r h a a l d e l i j k voorkomende vorm van k o n t r a s t , v o o r a l i n gedichten van d e Anthologia P a l a t i n a , i s h e t tegenover e l k a a r s t e l l e n van analoge a t t r i b u t e n en v o o r s t e l l i n g e n van huwelijk en b e g r a f e n i s , z o a l s de f a k k e l s e n de gezangen (57). I n h e t vorige g e d i c h t komt r e e d s h e t h u w e l i j k s l i e d voor, maar h e e f t geen b e g r a f e n i s l i e d a l s tegenpool. Het i s ongetwijfeld een verwijzing naar deze k o n t r a s t s t e l l i n g . Deze heb i k overigens v e r d e r i n geen e n k e l grafgedicht voor een kind gevonden. D i t kan ons naar d e v e r o n d e r s t e l 1 ing l e i d e n , d a t d i t thema meer g e l i e f d was voor adolescenten, voor wie h e t huwelijk a l een meer reBle vorm aannam, zodat men z i c h r e e d s kon gaan verdiepen i n d e t a i l s , Het v a f t op, d a t deze éne r e m i n i s c e n t i e aan d i t thema i n de oudste l e e f t i j d s g r o e p v a l t : d i e van twaalf j a a r . Net h e t hoogste levensdoel, h e t huwelijk, hebben we h e t g r o o t s t e gemis van h e t kind behandeld: r e e d s i n h e t citaat u i t d e C o n s o l a t i o ad Apollonium hebben we yápoc op d e e e r s t e p l a a t s vermeld gezien ( p , l 5 ) . I k zou d i t onderwerp w i l l e n afs l u i t e n met e e n c i t a a t u i t Lucianus, d e Luctu, kap. 13, d a t
(56) cfr. GRBSSKAIR, (57) c f r . G R B S S X A I R ,
p.70 e.v.
p.71 e.v.
een klacht v o o r s t e l t van een vader b i j h e t opgebaarde l i j k "), e n d a t ook weer van zijn zoon ( I t Z L C V ~ O Cxat xahbc h e t gemis V a h h e t huwelijk op de a e r s t e p l a a t s s t e l t , naast h s t k r i j g e n van kinderen, en op de tweede p l a a t s d e individuele p r e s t a t i e s i n d e maatschappi3. Zo z i e n we hier weer, d a t h e t lidmaat schap van d e gemeenschap belangrijker wordt geacht dan i n d i v i d u a l i t e i t , of schoon d e jongen naar alle waarschí jnl i j k h e i d r e e d s rond d e e p h e b e n l e e f t i j d I s (58): 76xvov fi&tc70v,
[
okxn pot xat T ~ ~ V ~ X U C xpb Gpac dwplnác0qc p6vov &p&zbv 6 8 h ~ o vxazah~x$v, 06 xab60xo bq6&psvoc 3 1 °ob G yap.ricac c~pazsucápcvoc 06 yeopyficac obx E ~ Cyqpac Ehû<Sv,
lxat
En LUC ianus gaat verder i n kap. 14: aaPza 6E xat T& ~ o t a b ~ a qficet, olbpavoc ~ b utbv u b e t c û a ~pEv E 7 t zo6~wvxat E ~ t e ~ p ~ r v xat FEZ& q v Z E ~ G V T ~ ~ V06 , b$vac0ab 68 ~ S Z ~ XL VE a 6 ~ @ v .
(59) I k neem h i e r
graa d e schikking van deze passaqe door e r i t u e l l e Totenklage d e r G r -echenff zur A l t , wiss. 30, S t u t t g a r t / B e r l i n deze d u i d e l i j k l a a t uitkomen hoe c e n t r a a l h i e r staan,
E.REIWì3R over ("D Tiìbinger Be itrage 1938, p.25), dasr d e levensgoederen
f
,
l
2 O Vanuit h e t standpund van de ouders. -------------------w---------------
De k l a c h t e n van de ouders om hun e i g e n s i t u a t i e , z i j n i n v e r g e l i j k i n g met d i e om hun k i n d e r e n dubbel zo hevig. D e e n i g e gedachte, d i e de vader i n bovengenoemd fragment van LUCianus aan z i c h z e l f w i j d t , " póvov EpE zòv & @ ~ L O V xazah.tnóv "9 h i e l d voor zijn t o e h o o r d e r s een h e l e r e e k s j a m ~ e r k l a c h t e n i n , d i e i n d e graf ged i c h t e n overvloedig z i j n opgetekend. Wanneer a l l e r e e r s t de h e r i n n e r i n g e n aan h e t v e r l e d e n bovenkomen, wordt soms d e wens g e u i t , d a t h e t kind t o c h maar n i e t geboren was: Róme, 2e/3e E. at'ûc c s pfiz3 1 6 . 5 p ~ ~ f i~ ~ X T~ ~ ~ C U C8cp~hhov, ~ ~ L i ~ c q a h C o v * pEhhec yÙp &vbÚcebv p.& 6cov qcûqv c z u p v h d a ~ Lc ~ e a t cv q ~ ~ a ~ s u o p 6 v o v .
o, mocht i k j e t o c h n o o i t gezien of gekregen hebben, Asphalion: want je z u l t m i j even e r g b l i j v e n bedroeven a l s i k e e n s p l e z i e r had i n 5e gebabbel b i j je kinder spe lle t je s.
(GV 734,
VSS.S/~.~
Ook a l i s deze wens in e e n t a m e l i j k e g o l s t i s c h e vorm gegoten, z i j g e p i t toch d u i d e l i j k u i t i n g aan de l i e f d e van d e vader, d i e z i c h v e r t e d e r d e b i j h e t gebabbel van z i j n k l e i n e jongen, e n d i e op deze manier z i j n g r o t e v e r d r i e t u i t s p r e e k t om d i e n s dood. Nergens i s e r sprake van een w e d e r d i e n s t , d i e de jongen l a t e r aan z i j n ouders had moeten bewijzen, z o a l s i n andere epigrammen. D i t i s o v e r i g e n s de enige p l a a t s i n de g r a f g e d i c h t e n voor kind e r e n , waar een d e r g e l i j k e wens uitgesproken wordt. I n een ander gedicht wordt h e t l o t van d e ouders veralgemsend, en p r i j s t men d e k i n d e r l o z e n geltikkig:
&
Caesarea (Naur.) ,2e/3e E. ~ & X a p u c@vrj~t)v,h o t ob y&pov 066E ~ ~ ~ ~ ~ v c L v
O g e l u k z a l i g e s t e r v e l i n g e n , d i e noch huwelijk noch de zorg k e n t van h e t b e d r i e g l i j k e l o t van iemand,
d i e k i n d e r e n groot b r e n g t . (GV 977, vss. 7/8.) Z e l f s h e t huwelijk wordt h i e r a l s ongelukkig a f g e s c h i l d e r d , en h i e r d o o r neemt d i t gedicht wel een a p a r t e p l a a t s i n . D i t f r a g ment g e e f t o v e r i g e n s o v e r d u i d s l i j k e r e m i n i s c e n t i e s aan d e " g r o t e f f l i t e r a t u u r , e n v o o r a l aan E u r i p i d e s , d i e d i t onderwerp herhaalde malen h e e f t behandeld (54q). Toch zou i k h i e r Sophokles (Trach.vs. 14'3 e.v.) w i l l e n c i t e r e n , d i e de gsdachtengang van bovenstaande v e r s r e g e l s nog h e t meest n a b i j komt: D e i a n i r a verk l a a r t , d a t mep gelukkig i s Eoc
,
TLC
dvzt xapû6vou yuvfi
xhqev h6pq z' & v vuxzt cppovzlôwv ~ E p o c TOL xpbc & V ~ P O C q ~ E X V W VcpoPoupBvq.
,
Van de wens, d a t h e t kind maar n i e t geboren zou z i j n , t o t d e v r a a g , of h e t wel z i n h e e f t kinderen t e verwekken e n groot t e brengen, i s h e t , z o a l s Griessmair z e g t ( 5 9 ) , maar $dn s t a p . Deze s t a p wordt i n d e g r a f g e d i c h t e n voor kinderen e c h t e r nergens g e z e t , t e r w i j l deze vraag i n gedichten op andere $wpo~ h e r h a a l d e l i j k b l i j k t voor t e komen ( 6 0 ) . Nergens wordt bij k i n d e r e n deze vraag g e s t e l d , w 4 1 k o n s t a t 5 e r t men s t e e d s weer de droeve
(58) c f r . K a s s e l , p.59 e.v. (59) GRIESSKAIR p. 37.
(60) c f r . GRTES~EAIR,p.37/40.
verwisseld z i e t : Rome, l e / 2 e E.
c 4 a& n h i Eov &E
pqnipbc & V I C K A & ~ . Y X V O L&fit C t v a hbnqc 6 * 4 7 ~ x 0 +?L ~ l~A ~' G U Z O l~
I
... maar mijn l e v e n g r e e p g r o t e n d e e l s plaats i n de schoot van mijn moeder, e n mijn moeder h e e f t haar barensweeen verwisceld voor smart. (GV 1024, v s s . 213.)
mijn moeder, d i e e n i n GV 1181, v s . 6:
m i j
~ p ~ c ~ o v s C xfiabc q, Ar i s t o n i k e
, die
t o t haar ongeluk gebaard h e e f t .
~ ~
I u l i o p o l i s (Galat i a ) l e / 2 e E. C L ( V Ep Vá ~ q v
t e v e r g e e f s b a r e n s p i j n e n h e e f t gehad.
-veel klachten van de ouders d r a a i e n . Een moeder kan nog m o e i l i j k b e s e f f e n , d a t h a a r kind voorgoed heengegaan is: Alexandrië, 2e/3e E. [páaqv 6E p f i ~ q pp' & v x e v o ~ c ]6 6 ~ xa[h]cZ 0 ~ ~ ~ & % q v ,"tevergeef s", i s een s l e u t e l w o o r d , waarrond
Tevergeefs r o e p t moeder om m i j i n h e t l e g e h u i s (GV 1339, vs,5.) Tevergeefs ook zijn a l l e moeiten geweest d i e de ouders z i c h voor h e t kind g e t r o o s t hebben. Het k i n a belichaamde voor hen
hun hoop op een gelukkige een zekere toekomst, en met z i j n do& rtas ook deze hoop dood (61). S t e e d s v e e r worden verl e d e n e n toekomst aan e l k a a r gekoppeld i n de gedachte : "het i s voor n i e t s geweestn e n de gedachte aan de hoop d i e men gekoest e r d h e e f t . U i t de v e l e voorbeelden s l e c h t s e n k e l e : Kios ( B i t h y n i e ) 3e/2e E.
a.h.w.
,
n e v z a E ~ o u c T E E ~ X GT ~ X V O V x 6 v r ~ v 8 v q c L V 6pváxwv ~ a p á g a ~ o zfiv z á c a v &IC yvv & ~ X < O O V xpbqac ~ap&v*
,
en hij heer %tief. ibet b~'&ld-tvan : zi~$n':viSf$ar.f g kind in Baten ui$boitxilern o m i$de3: ge:nos$en vqon de ogenqna h e e l de vreugde van z i j n ver~ajachtingen i n .,a aarde geborgen t e hebben.
(GV. 661, v s s . 4/6.) xCvqv i i v q c ~ v g e e f t de b e s c h r i j v i n g van h e t beeld i e t s i n d e volgende g e l a d e n s , e n s t a a t i n k o n t r a s t met C h K ~ ô w v r e g e l : xEvqv g e e f t aan hoe n u t t e l o o s en v e r g e e f s men e i g e n l i j k d e zorgen, aan ' t g r a f b s s t e e d , beschouwt. Deze kurineri immers h e t kind, en daarmee hun hoop, n i e t h e t l e v e n terugschenken. De beeldspraak van de hoop, d i e begraven wordt, handhaaft z i c h ook b i j andere begrafenisgebruiken: Athene, 28 E . E
~
C XCP
68 c n [ o b i a v
7'
E A K ~ G E C &EEXÚO&V].
i n vuur e n a s z l jn mijn verwachtingen u i t g e s t r o o i d .
(GV. 1 ~ 6 1 ,v s . 8.)
(61) Griessmair h a n d e l t eveneens over de r e a k t i e s van de ouders (p.30 e . v . ) , maar h e e f t b l i j k b a a r h e t m o t i e f , d a t h e t kind a.h.w. synoniem wordt gezien met d e hoop van de ouders op e e n goede toekomst, veronachtzaamd. Toch komt d i t vaak l e t t e r l i j k voor i n de g r a f g e d i c h t e n ( c f . bv. GV 2025, v s . 2 ) , e n w a a r s c h i j n l i j k n i e t a l l e e n i n d i e voor kinderen. I k acht h e t t e b e l a n g r i j k om n i e t a a n g e s t i p t t e worden.
Degene d i e deze woorden u i t s p r e e k t i s d e dode z e l f , en dus zou d i t c i t a a t eigenlijk In 11,1° hebben moeten s t a a n . Het I s e c h t e r h e t enige voorbeeld wasr d e dode over de e i g e n ~ h . n t ó a c spreekt, t e r w i j l verder d e z e verzuchtingen s t e e d s i n de mond van d e ouders gelegd worden. M e n kan zich afvragen of de a a n v u l l i n g wel j u i s t is. au i s het Euripides, d i e ons d e p a r a l l e l geeft met d e l i t e r a t u u r . I n de Troades (vss. 757/60) spreekt Andromache haar zoontje Astyanax, d a t t e n dode opgeschreven i s , a l s v o l g t t o e :
Hier wordt h e t Iftevergeefslt tweernazil herhaald: 6kh. xevfic It en y&zqVv. Soms wordt d e d o ä e voorgesteld als d e handelende ( e n ietwat vijand igc) persoon) Mytilene , le/2e E.
fi
, ' b ~ c b ~ & ~v a~ lFl ,
r
Y&P
W~*
@ ~ V E Cf l h a ~ b
ja, want je bent op d e derde dag gestorven, Theogenes, iongen, a l de hoop van je ouders wegstotend. (GV 2039, vs. 5/6.) Hij neemt h i e r de rol van Hades over, van wie i n GV 665 (vs.69 gezegd wordt d a t hij de hoop van d e ouders afkapt: E x x b ~ a c
zenmaal wordt een jongen z e l f s als ondankbzar voorgesteld: K i l e t o p o l i s , EysiB, 2e/le E.
... l i g
ik hier., t e r w i j l i k mijn ouäers i n hun weldaden heb t e l e u r g e s t e l d .
.
En ook bij d i t thè& van d e t e l e u r g e s t e l d e hoop komt de k e n t r a s t s t e l l i n g opduiken': Athene, midden 28 E.n.C. IJil'Vbc ' ~ e ? v [ a t & o c.&hxt~a,vUv 68 yóov 1, e e n s d e hoop van z i j n moeder Athenais, n u de k l a c h t . (GV 2025, vs. 2)
Frzarin b e s t a a t nu deze hoop van d e ouders, d i e h e t kínd had moeten verwezenlijken? De g r a f g e d i c h t e n l a t e n o n s n i e t i n h e t onzekere: h e t i s de v e r g e l d i n g , d i e de kinderen voor d e zorgen van de ouders, aan hun opvoeding b e s t e e d , hadden moe t e n geven (62). Een g e d i c h t z e g t h e t z e e r d u i d e l i j k , e n n a a r ons gevoel wat t e z a k e l i j k : P h i l a d e l p h i a (Lya)
, 29 E,n.C,
~ 6 p [ $ ] a % 6POL Y C V ~ T ~ [C ~~ J A ~ X~P ~oV Ov V * 06 y&p Ebwxa z o b ~ yTGV xap&zwv 1 [%*v x ] & p ~ [ v ] &v Ezp&qqv0
,
K i j n v a ä e r b e l e e f d e maar k o r t e t i j d genoegen aan mij: want i k heb hem niet kunnen bedanken voor de moeiten, waarmee i k werd grootgebrqcht.
(GV 780, vss. 3/4,) D e meest g e b r u i k e l i j k e vorm voor "bedanken voor d e opvoedingtt i s &xobo~vab doch ook wordt nog h e t Homerische 8p6xzpa &uo6oi3vat ( " a l l e s tiat de opvoeding met zich meegebracht h e e f t t e r u g g e v e n u ) g e b r u i k t (63) :
,
(62) c f r , GRIESSKAIR, p.33, ( 6 3 ) idem.
s i t h y n i 8 , le/2e E. &net 06% &p' E ~ E A X O VEywyc fipqc p 0 ~ p o v16Eceo~Enr)p&zou obóE yops0ccv epdxzpa q ~ ~ o &xoôosvat t c
Mant fk zou n i e t )t eindpunt v%n mijn l i e f e l i j k e jeugd aanschouwen, noch mijn ouders de dank voor mijn opvoeding schenken..
I
.
l
I/ l
l
(GV 2022, vss. 9/11.)
I
t
I n 6én gedicht hehben d e Muzen d e plaats ingenomen van de ouders: L a r i s a , 18/28 E. xhaDce 6' b w ~ h t x i q pc nohbv ~ p 6 v o vfi&& z o ) X ~ E C , V. %OV xpononfic Mobcatc obx iLTEo66v~[a] ~ á L p mijn l e e f t i j d g e n o o t j e s en mijn ouders hebben m i j lange t i j d beweend, m i j , d i e de Fuzen n i e t h e e f t kunnen bedanken voor mijn vordering. (GV 1064, vss. 3/4.)
1
Dat deze verhouding van ouders t o t k i n d e r e n een wezenstrek was van d e Griekse maatschappij, vernemen we van R.Kasse1 (64), ( d i e daarna een h e l e reeks voorbeelden aanhaalt u i t de l i t e r a t u u r ) : IfSed ubicumque i n t e r Graecos homines usus f a m i l i a r i s i n t e r c e d i t , non minus qum n e s c i o quae affect10 animi valet, u t paulo a s p e r i u s l o q u a r , tritum i l l u d "do u t d e s w , v e l u t i n t e r amicos, eoniuges, nec non i n t e r p a r e n t e s l i b e r o s q u e f t . Uit d e v e l e voorbeelden zou i k e r een van Hesiodus willen nemen, waar h i j d e mensen van h e t s l e c h t e ( z i j n e i g e n ) t i j d v a k wil typeren:
(64) KASSEL, p. 9.
1
C
t
obad xev oYye y r l C d t v ~ e c c TOXB~SCLV ~ dnb B p c n ~ f j p ~beoev. a (Erga, vs. 187)
Zo laag z i j n volgens Hesiodus d e mensen gezakt, d a t ze aan hun oude ouders z e l f s geen dank voor d e opvoeding w i l l e n schenken. @ p & x T p ~ epsx.rqp'a o f ~ á p i c hebben hier s t e e d s een zeer specif ieke e n m a t e r i g l e b e t e k e n i s ( 6 5 ) waarover de g r a f gedichten ons n i e t i n h e t ongewisse l a t e n : het i s h e t onderhoud en d e steun van de ouders i n hu? ouderdom. I n d e oudheid bestonden er nog g e m s o c i a l e voorzieningen voor bejaarden, en zeker geen ouderdomspensioen. Iedereen moest het van z i j n eigen kinderen en fam i l i e hebben, Het was dus n i e t minder dan een ramp, wanneer men z i j n kinderen verloor. Een gedicht u i t d e 40 eeuw drukt d i t d u i d e l i j k uit: P i r a e u s , 4e E ,
,
,
Voor l e e d e n zuchten werd i k groot gebracht, en n i e t t o t h e l p e r van mijn l i e v e moeder, wanneer ze n a a r h e t e i n d e van haar ouderdom gaat.,. (GV 1118, vss. l / 2 . ) Hat z i j n mooie verzen, d i e w e r k e l i j k ontroeren. Ook h i e r i s weer h e t k o n t r a s t gebruikt t u s s e n h e t r e P l e l e e d , en de vervlogen hoop op een h e l p e r . Over de vader wordt n i e t gesproken, h : j i s misschien r e e d s dood, Vgor een vrouw a l l e e n was d e toekomst nog somberder, wanneer z i j haar kind v e r l o o r , omdat zij minder r e c h t e n had dan een man. Hoezeer men verlangde
(65) c f r . GRIESSKAIR, p, 33.
naar een kind voor d e toekomst, heeft Pindaros prachtig ultged r u k t i n een v e r g e l i j k i n g , d i e a l s h e t ware d e tegenpool vormt van bovengeciteerde verzen (OL. X , vs. $36. e.v.): &Ah' h e xatc &E d h b ~ o unazpt noûsbvbc txovzb V E ~ Z U % O C%b xdhbv fi&q pdha 66 o t B ~ p p a t v sgbh6%azt ~ vóov' (%%he)
,
Soms wordt de l!.~oira als d e boze macht aangeduid, d i e n i e t wil, d a t d e hoop op v e r g e l d i n g i n de ouderdom bewaarheid wordt: D a l d i s (Lydie), l e e.n.C,
,..
( m i j ) roofde de K o i r a , e n z i j liet m i j n i e t toe aan mijn o u d e r s de e d e l e dank t e schenken, d i e hun e e n verzorging op hun oude dag v e r z e k e r t , (GV 969, i ì
i
VSS.
2/3.)
Of het' is Hades, d i e de oorzaak is: l e E.
7dc
bp&v " A L O ~ Cyqpo~p6qovcE ~ x t ~ a tpq&v c t ccv. y&p úq'
want Hades heeft d e verwachtingen over j u l l i e (= de beide dode k i n d e r e n ) , dat j u l l i e je ouders op hun oude dag zouden verzQlgen, weggeroofd,
(GV 1420, vss, 9/10). Het b e g r i p , waar wij een h e l e omschrijving voor moeten maken, d r u k t d e Griek u i t met Sén woord: yqpozp6qoc. Het b e w i j s t , hoe ingeburgerd de ~ r l p o ~ p o c p tba i j de Grieken was. dn van Solons w e t t e n v e r p l i c h t t e een w e t t i g e zoon trclimens om z i j n ouders in
hun ouderdom t e onderhou8en. D i t is dus een onre?htstreekse s o c i a l e voorziening. A l s da zoon h e t n i e t deed vcirloor h i j zijn burgerschap of krcleg Be4n:-&il%toegekend b i 3 !Ie dokimasia voor de e@bWn, een zware straf. Hij was ontheven van z i j n p l i c h t a l s z i j n vader hem geen vak geleerd had ( 6 ~ t ) .Artistot e l e s (Eth. \Tic. IX 1165, 15-35) l e g t uit waar d i l onderhoud i n b e s t a a t : h i j moest o.a. zorgen dat d e ouders v o e d s i l hadden. D i t g e e f t wel d e z i e r materia10 kant van ~ d p t c aal\. Een v a r i a n t op h e t thema g e e f t GV 737, e e n g e d i c h t voor n i e t minder dan v i e r dode kinderen, voor een verwante van de moeder en voor e e n d i e n a a r . Ook h i e r wordt a l l e e n over d e aoeder gesproken, die blijkbaar i n haar leven heel wat t e verduren gehad heeft. He t gedicht b e s l u i t : Sidon, 2e/3e E. fi x á v ~ w vzs x6vcc 766' E n ~ b x ~ z a 5ppa r, I ~exobcqc yfipac &xEvûqzov h o ~ x b v ( EXTJ p t o ~ i j v . Het s t o f van a l l e n d o e t de volgende wens, d a t d e oude d a g van onze moeder verder een smarteloos leven moge kennen. (vss. 7/8.) Het spreekt: we3 v a n z e l f , dat h e t thema van d e vergelding en h e t onderhoud van ouders p r a k t i s c h a l l e e n voorkomt i n grafged i c h t e n voor jongens. Zij z i j n t e n s l o t t e degenen, d i e door hun opvoeding en hun p l a a t s i n d e msatschappij t o t w e r k e l i j k e hulp i n s t a a t z u l l e n z i j n , t e r w i j l h e t meisje l a t e r t o t de f a m i l i e van hasr van z a l behoren en zich s t e e d s i n een afhankelijke
(56) cfr. B.RICHARDSON, "Old age among the a n c i e n t Greekstt, Baltimore 1933, p. 56.
s i t u a t i e zal bevinden. Toch heb i k d i t thema o p twee p l a a t s e n ook bi3 m e i s j e s gevonden: CV 1237, 1264. De hoop op nakomelingen wordt i n d e g r a f g e d i c h t e n voor kinderen nergens verwoord. Toch b l i j k t d i t thema i n de i n s c r i p t i e s op andere &opob geregeld voor t e komen ( 6 7 ) . De reden hiervan i s ongetwijfeld d e jeugd van d e gestorven kinderen zelf. Om b i j hen r e e d s aan nakomelingen t e denken zou wat v o o r b a r i g z i j n . Als af s l u i t i n g van d i t g e d e e l t e , d a t de k l a c h t e n van de ouders om z i c h z e l f behandeld h e e f t , zou i k weer e e n c i t a a t u i t E u r i p i d e s w i l l e n nemen, waarin a l d e z e k l a c h t e n verzameld z i j n (68) ,
(67) cfr, GRIESSFfAIR, p. 75/7. (68) Aristophanes h e e f t met z i j n scherpe spot E u r i p i d e s ook met d i t thema b e l a c h e l i j k gemaakt, Ik c i t e e r h i e r Kassel, p.76: , . P r a n d i i s p e s u t r f s q u e tristissima discordiam s e d a t ; trag i c a larnentatio scaenam facetissimam non s i n e irr i s i o n e Eur i p i d i s claud i t tVesp?e 312) : na. TC ~ 4 4 % , ' o p.sh~apfiasp, ETLXZEC ; Xo, (exclarna-tionem quae e s t d e s a l u t e sua d e s p e r a n t i s p e r r i d l c u l e pro v e r a i n t e r r o g a t i o n e a c c i p i e n s ) t v ' &pot
.
npáypa~aB ó c x o ~ vxyp xqc. ria. dv6v T O Y 6 u X d x ~ 6 v # e l ~ &ya?+a. x &pa vyv c ~ e v á ~ s ~ v . Xo. xat a
3 . $O'
g
I n d e H i k e t i d e s (vss. 919/24) t r e u r t het koor van d e ArgAvLsche vrouwen om hun zonen, d i e b i j Thebe gevallen z i j n :
d&
T~XVOV,
~ V C Z U X ?C' ~
E T P E ~ O V ,Eqepov +g' q x a ~ o c nóvovc EveyxoVca , &v G O ~ C L nat vPv '~1Gac %bv hpbv Exc t F ~ X ~ OdB~Cac, V &y& BE yqpopocxbv 06% Exo, TEXODC' & bha at va naï8a.
111. H e t l o t van d e kinderen na de dood. ---.-----.-ll-LII"I-.-..-.."------.II
--------.--"--LI---------------"----
Over h e t s p e c i a l e ongelukkige l o t , d a t h e t volksgeloof d e kinderen toedacht, hebhen we r e e d s gesproken(p. 15 1. I n t algemeen v a l t i n d e grafepigrammen aan d e k i n d e r e n e e n z e l f d e l o t t e beurt a l s aan d e volwassenen ( 6 9 ) . Een e n k e l e maai s p r e e k t men z i j n t w i j f e l e r over u i t , of h e t l i j k ook na d e dood nog i e t s v o e l t :
Rome, 2e/3e E. &AA'
e h ' bv q g ~ p E v o r c t~ r acl c e q c i c , z&xvov, E c z l v ,
xo8tpov Exobc yadqc flápoc efcepCqc &v1 ~ d p y .
maar als d e doden tenminste i e t s gewaarworden, k i n d j e , moge j i j dan de last van d e h e i l i g e aarde i n de grond l i c h t vinden
(CV 231, vss. 4/51 (@b)
c f r . noot 15.
Een p o s i t i e v e mening geeft he t volgende gedicht:
Herrnucolis Magna (Eg.) 20136 E. &AA' ETL nat vcv a[Zcêop]ac
, olxsdwv
xetwsvoc & y ~ qChov. t
Yazr ook nu nog heb i k gewaarwordingen, nu i k l i g n a a s t mijn verwanten
(CV 1299, v s s , V6.1 Het l o t i n h e t hiernamaals, d a t kinderen gemeen hebben n e t d e volwassenen, i s meestal een schimmig bestaan i n d e Wdes (Yb). kle z u l l e n e o r s t h i e r onze aandacht o p v e s t i g e n .
l0 De onderwereld. D s t d e Grieken geloofden i n een l o t na d e dood bewijst reeds h e t meest gangbare eufemisme voor s t e r v e n : l E v a b e l c "Abbav naar ( d e ) Hades gaan. Hades kan dan zowel de persoon van de god van d e ondsrvereld z i j n a l s de p l a a t s van d e onderwereld zelf. Voor d e onderwereld wordt ook d e naam Erebos gebruikt (GV 1036, 2025). Het v e r b l i j f in de onderwereld i s een verblijf aan d e oevers van Qén van d e stromen van de T a r t a r o s :
Anth. Pal. V11 482
(.m R.LATTIIL.ORE, oc. p.87/95 h e e f t h i e r de algemene trekken reeds van aangegeven, zodat i k m i j i n 't b i j z o n d e r met d e kinderen kan bezighouden.
8%. dywhn
4 ' ,*~ndwvltc &voc~&ccav.
fipav, K X E tx' ~ ~, Bij d e onbekende Acheron au1 je de b l o e i van je jeugd, d i e n o o i t meer terugkomt, doorbmngen, K l e o d Ikos. +@&CE LC
(GV 1510, vss . S / 6 . ) P a r i o n , 28 E,n.C. xad A.ij0qc n ~ t p b vEyevccv o8wp.
en h i j h e a f t m i j doen proeven van h e t b i t t e r e water van d e Dathe. (GV 1994a. v s . 16,)
De vernoeming van d e Acheron komt ook nog t e r u g i n GV 731 en GV 977: a l l e twee epigrammen u i t de 2e/3e eeuw na Christus. Het i s n i e t ondenkbaar, d a t h i e r een reminiscent16 s c h u i l t aan V e r g i l i u s , Aeneis V 1 426/9, waar hij z e g t , o n m i d d e l l i j k nadat A?neas van de oever van d e Styx v e r t r e k t voor z i j n t o c h t door de onderwereld: Continuo zlud i t a e voces v a g i t u s e t ingens l infantunque animse f l e n t e s , i n limine primolquos d u l c i s v i t a e e x s o r t i s e t ab ubere r a p t o s l s b s t u l i t a t r a d i e s e t funere m e r s i t acerbo. De kinderen worden door V e r g i l i u s v l a k bij de r i v i e r van de onderwereld g e s i t u e e r d . De namen S t y x en Acheron worden gemakkel i j k door elkaar gehacld, wanneer de r i v i e r bedoeld wordt, d i e d e pzsgestorvenen moeten oversteken om de Hades t e bereiken (747 1
.
-
(?t;) I n P r o p e r t i u s ' e l e g i e
ïV,
C o r n e l i a de Acheron t o e ,
7 vss, 1518 s p r e e k t de dode
Hefmes I s de begeleidor v do deüen naar de ademereldt Vapels, l e / 2 e E.
Bode van Persephone, Hermes, wie I s d a t h i e r d i e je b e g e l e i d t naar d e T a r t a r o s zonder g l i m l a c h , ( h e t verb l i j 9 van Hades? 62.)
(GV 1583, vss.l/2.) De dode komt e e r s t aan b i j h e t t r i b u n a a l van d e d r i e r e c h t e r s : Aiakos, Kinos e n Rhadamantys (73). Dezen b e s l i s s e n waarheen de dode moet gaan: n a a r d e onderwereld, of naar d e g e l u k z a l i g e n , I n h e t volgende epigram doen d e nabestaanden d e wens: Smyrna, 2e E. ~ t 6 e w~ u h á o u p s
, c3
~ l a x 6 ,c q p f i v a ~ c? L
4' cfay60v
~&.LGC
& u t 86xobc
d~pam6v.
Poortwachter van Hades, Aiakos, j i j d i e i n e e n h e i l i g e z e t e l z i t , wijs hen de weg, waarlangs zij volgens hun beschikking moa t e n gaan 1.
(GV 1179, v s s -
. W8.1
-
02) I k ben het n i e t e e n s met L a t t i m o r e ' s v e r t a l i n g %hyn van
zcva i n d e e e r s t e v e r s r e g e l ( p . 8 7 ) . T&va s l a a t op d e jongen, en ?;bvbe i s nog e e n s aanwijzend gebruikt: h e t r e l i g f s t e l t d e jongen voor t u s s e n zi3n ouders. (''79Van een d o o d s g e r i c h t i s i n d e g r a f s c h r i f t e n e e r s t na de H e l l e n i s t i s c h e t i jd sprske c f r . l!.FJilsson, Griechische R e l i g i o n s g e s c h i c h t e 11, p.233. (N> Voor Aiakos als pwrtwmhter z i e ook Aristophanes, Ranae vs. 464 e .v. (kommentaar: W.B. S t ~ n f o r d ) .
,
Ook a1 wordt Aiakos aangeilproken met het eplt&eton ~Bpoortwachteru, d e wens van d e nabestaenden i s gericht tot Aiakos d e "rechter". Hoe d s c h t men z i c h nu h e t l o t van de kinderen i n d e Hades? De k l e i n e kinderen waren bestemd voor Persefone, om z i c h ermee t e vermaken: Anth. Pal. V11 483 ~r6q & h ~ ~ ~ & v s ux% a tc &%pona,
%(XTC
TOL
oho
K&hha~cxpovt&Üc v f l ~ t o vhpcpdv bcac ; E C ~ @&v L 6 y& zaGc E v t 6@acb @ ~ p c c ~ o v c C o ~ c natyvcov
, &AA'
O ~ X O Lhvyph
h6hocne xáûq,
Onvermurwbare e n onafbendbare Hades, waarom t o c h heb $e d e jonge K a l l a i s c h r o s z o van h e t leven beroofd? H e t kind z a l w o l i s w s a r i n h e t p a l e i s van Persefone e e n spôelding z i j n , msar t h u i s h e e f t h e t b i t t e r e smart achterge l a t e n .
Het volgende g e d i c h t z i e t d e dood van het kind weer als het gev o l g van d e begerigheid van Hades (%). V a eerst d e e d e l e afkomst van vader en moeder vernoemd t e hebben, en de schoonheid van h e t kind, v e r v o l g t h e t gedicht: S y r o s , 2e/3e E. [ ~ o b v c ] x ev &p7cb$ac
'EP tobv LOC
[ a b ~ b v ] dûupya ~ E P E V@ B P C [ a t v b v ] &xoc hetxwv (%T&.)
E ~ ~ ~ O V X ~ L
E ~ ~Z* V ~ d~óxwt
oor
Daarom h e e f t E r i o e n i o s hem geroofd v-
( 8 )Omwille
,
Euboele
,
van d e "waardetf van h e t kind z o a l s i n een m d e r grafschrift ( c f r . p. 2 9 ) d e bronnimlen het kind om deze reden meeroven.
zifm wem P e r s e f o n e , e n hem a l s speelgged naar haar gebracht, v r e s e l i j k v e r d r i e t achterlatend ( e t c ) .
..
(OV 2030, vss. 9/11,) Ook i n d e beeldende kunsten was d i t beeld van Persefone met k l e i n e k i n d e r e n n i e t onbekend, g e t u i g e D.Heubach (7Z6), d i e naar a a n l e i d ing van bovengeciteerde r e g e l s zegt: "Auch h i e r g l e i t e t d i e P h a n t a s i e l e i c h t Qber zu dem B i l d e d e r Todes$bttin, die d i e k l e i n g e b i l d e t e n S e e l e n i n ihrern Schosse versammelt, wie e s d i e i n einem Heiligtum b e i Cspua gefundenen Bildwerke Zeigenw.
Eon meisje van 8 jas, d a t z a n g l e s en l e s i n h e t c i t a r s p e l gehad h e s f t , wordt v o o r g e s t e l d a l s o f ze nog s t e e d s na h a a r dood z a l zingen: Ravenna, 3e/4e E. &y& ô& $&hhovc' &18w
xpbc cócpov f i e p b e v ~ a~
~OÓVhL GXE t AOY aGsfiv
maar i k z i n g c i t e r s p e l e n d voor d e sombere d u i s t e r n i s , met een stem, g e l i j k e n d op een zwaluw. (GV 1951, vss. 2/3.) ficpoEvza v e r s t a a n moet worden a l s onderwerelt!, o f a l s dood. I n de I l i a s komt h e t a d j e k t i e f vaak voor i n v e r b i n d i n g met T á p ~ a p o c (bv. I l . V I I I , 1 3 ) . Toch b l i j k e n bovengeciteerde verzen s l e c h t s e e n v e r w i j z i n g en een u i t l e g van h e t r e l i e f t e z i j n , waarop o.a. een vrouw met e e n s n a a r i n s t r u ment s t a a t . Want o n m i d d e l l i j k d a a r o p staat i n h e t epigram: I k v e r o n d e r s t e l , dat G6cpov
(76) D.HEUBACH, 'Das Kind i n d e r g r i e c h i s c h e n K w s t w , Heidelberger Diss., Wiesbaden 1903, p.15.
Ma- mij h e e f t de jammerlijke Koira i n h a a r greep en h e t zwarte Docdslot. Zo v e r s c h a f t z i j m i j v e r g e t e l h e i d e n h e e f t zij mijn stem afgenomen (vss. 4/5), De d i c h t e r h e e f t b l i j k h a a r geen M m a a r gezien i n de tegenspraak. Het i s een zeer I s a t epigram, en h e t laat d u i d e l i j k z i e n , d a t d e kennis van h e t Grieks i n I t a l i e i n de 36/48 eeuw n i e t meer was wat ze moest z i j n . ( c f r . ook p. 96 ). Over h e t algemeen werd aan jonge meisjes echter e e n z e e r bepaald l o t toegedacht na Ge dood, z o a l s b l i j k t u i t de v o o r s t e l l i n g van de dood van een meisje i n d e epigrammen: Rome, 28 E,n.C, O ~ X 6cdoc fipxati~c bxb [ x ~ b v a ) , f xodpavc í ~ h o v ~ ~, t I!
Het i s n i e t b e t a m e l i j k dat je h e t v i j f j a r i g meisje, d a t door a l l e n aanbeden werd, meegesleurd hebt onder de azrde, h e e r s e r Plouteus,. (GV 1595, v s s , 1/2.) Het i s d u i d e l i j k , d a t h i e r gezinspeeld wordt o p d e mythe van Kore, alias Persefone, d i e d o c r Hades geschaakt werd, e n die z i j n vrouw moest worden i n d e onderwereld. E r zijn nog van deze voorbeelden i n d e epigrammen, d i e ons aan deze mythe doen denken, o.a. een zeer vroeg g e d i c h t , u i t de 3e/2e eem: Kos, 3e/2e E. [ ~ ] o r p a C FE yb(p] xhficl avza 67bv x l bxhouc
..
l
n h o b ~ w vcc o l x o v
E
1c pa6 l bv x a ~ y a y o v -
&h&'l e l 7 t c E c ~ i v6 p [ m a v ] o [ t c ~ ]l v Çpc~o, 7fiv FOU
X
l p6po L pov
l
&p[ ~ a y ]+v 6axp6ca.c~.
De Moiren hebben m i j immerJ,nadat i k d r i e j a a r c i r k e l s geleefd had, naar h e t diepliggende h u i s van Pluto gevoerd, Kaar a l s e r iemand is, d i e weeskinderen genegen i s , beweent dan mijn roof v6br mijn t i j d . (CV 1137, v s s . 215.1 De v o o r s t e l l i n g van h e t s t e r v e n , a l s zou Hades h e t kind meeroven, zoals i n zoveel g r a f s c h r i f t e n voorkomt, zowel i n d i e voor m e i s j e s a l s i n d i e voor jongens, h e e f t z i j n oorsprong i n d e mythe van Kore. In v e e l epigrammen (hoewel n i e t i n d i e voor kinderen) wordt d e dood van een meisje h a a r hinqtelijk genoemd (cFr.p.46 ). Toch hebben w e een z i n s p e l i n g o p d i t thema b i j een meis je van
elf Jaar: Tegea, 2 e / j e e. xahfj, & v 8 [ e ] x a & i . t ~ v '~ybaph' npbc y&p)ov Epxop6vq f i ? t u / e ~ c<e>lc i ' ~ t 6 a v . x a p û E v ~ , xalpc:
I
I
Vaarwel, mooi meisje, Hygiaro met je elf jaren; o p weg naar een h w l i j k , b e n je naar Hades gegaan. (CV 1400.) Het i s i n t e r e s s a n t om h i e r de mening van H.J.Roae te vermelden, d i e d e zaken e i g e n l i j k omkeert, en d e mythe van Kore verklaart n a a r d e dood van zovele jonge meisjes. bra e e n uite+=mzettlng t e hebben gegeven over de o p v a t t i n g van d e Grieken over kuisheid a l s een magische k r a c h t , als een soort opsparing van vruchtbaarheid, v e r v o l g t h i j : 'Wow t o t h e Greeks, f i n d i n g t h a t t h e b u r i a l of a g i r l was somehow a f e r t i l i t y r i t e , and being accustomed t o a male d e i t y of' t h e underwozid who was n o t only a l o r d of s o u l s but a g i v e r of t h e good g i f t s of t h e e a r t h (Plut o n , P l u t o s ) would s u r e l y envisage t h e m a t t e r t h u s , t h a t t h e v i r g i n was rnarried t o t h e earth-god. But t h i s would soon c r e a t e t h e d iff i c u l t y already ment ioned name l y what t h e god of a monogynous r a c e wanted w i t h so many wives. Hence, I t h i n k , t h e tale
,
,
of Kore being c a r r i e d o f f by Hades; she i s a kind o f l t p r o j e c t i o n t f from t h e many human xbpab who had had t h e Same e x p e r i e n c e . The i d e n t i f i c a t i o n of a dead g i r l w i t h Kore which we f i n d on some l a t e monunents may be of e a r l i e r d a t e t h a n t h e mystic cuìts t o which it p r o p e r l y belongs. Once Kore was e s t a b l i s h e d as queen of t h e underworld and wife of Hades, t h e old r i t e would be f e l t as l i t t l e more than a metaphor, and hence we g e t t h e a p p l i c a t i o n s of it t o t h e o t h e r sex a l r e a d y noted". ( p ) Wat d i e m e t a f o r i s c h e t o e p a s s i n g o p h e t andere g e s l a c h t b e t r e f t , daarvan zouden w i j a l s voorbeelden GV 1599 en 2030 kunnen aanh a l e n , hierboven r e e d s g e c i t e e r d , waar een kind h e t b 0 v p ~ a of n a t y v t o v van Persefone word t . A l l e twee deze k i n d e r e n z i j n j o n g e t j e s . I n deze metafoor i s h e t d o e l van de r o o f , n l . h e t huwelijk met de onderaardse godheid, dan w e l afgezwakt vanwege d e jeugdige l e e f t i j d van d e s l a c h t o f f e r s , H e t l i g t e c h t e r n i e t i n de l i j n van deze t h e s i s om na te gaan i n hoeverre de s t e l l i n g van Rose j u i s t is. b!.P.Nilsson g e e f t i n z i j n "Geschichte d e r G r i e c h i s c h e R e l i g i a n u geen konimentaar i.v.m. deze s t e l l i n g .
--
2 O Elysium. --LI-I
Soms v i e l h e t een dode t e b e u r t om, i.p.v. n a a r de onderwereld n a a r h e t land van d e g e l u k z a l i g e n t e gaan: Elysium. I n d e Griekse epigrammen v a l t d i t l o t verhoudingsgewijs v o o r a l t e b e u r t aan kinderen Een kan d i t o p v a t t e n a l s een t r o o s t , d a t t e vroeg g e s t o r v e n k i n d e r e n tenminste na hun dood e e n gelukkig voortbes t a a n kennen, z o a l s h e t gezegde b e w i j s t d a t h i j jong s t e r f t , d i e d o o r d e goden bemind wordt (*). Het s p r e e k t v a n z e l f , d a t h e t gelukkige hiernamaals zeker voorkomt i n de c h r i s t e l i j k e grafge-
(a.).
(w)H,J.ROSE,
'The Bride of Hades1', Class.Phil.20(1925) ,p,242, (743) c f r . GRIESSKAIR, p . 2 8 , noot 3 . ( B - ) cfr. GRIESSKAIR, p.101.
d i c h t e n , d i e Peek heeft opgenoma. Z e t volgende epigram voor een twee j a r i g meis je i s ongetwijfeld c h r i s t e l i j k : Dalmatia, 36/48 E . E ~ C E Q G ~ C xa8apfic bpáqc copóv , ?jv 8 % xo6pqv ~ &v%sh6ocncczfiv & E ~ T E ~ O EY ~ ~ EG%OC V &v ~ p b ~ á 26E y k&hotns P t o v xaxózq~oc&ysvczoc $ u ~ a Z czaGc d y i a t c c6vûpovoc &copdvq.
,
Ge z i e t d e k i s t van d e r e i n e Eusebia, d i e a l een v o l maakt gelovig meis je was t o e n ze twee jaar oud was; maar i n h e t derde jaar h e e f t ze h e t l e v e n v e r l a t e n , zonder van s l e c h t h e i d geproefd t e hebben, om t e t r o n e n onder de h e i l i g e z i e l e n . (GV 136.) !!aar n i e t a l l e e n de c h r i s t e n e n verkond igden h e t gelukkig v o o r t bestaan na de dood, ook d e heidense mysteriegodsdiensten hadden d i t a l s geloofspunt. Wanneer men ~ Ú c ~ q cd .w.z. ingewijd was, ging men na z i j n dood naar d e gelukzaligen. Daarom kwam h e t e r o p aan een kind zo vroeg mogelijk t e l a t e n inwijden i n &$n van deze godsdiensten, m e e s t a l i n d i e van Demeter of Dionysos. Van de l a a t s t e mysteriegodsdienst i s bekend, d a t e r z e l f s baby's ingewijd werden (80). I n d i t verband wordt d e volgende mededel i n g i n een epigram d u i d e l i j k : Rome, l e / 2 e E.
,
S l e c h t s zeven j a a r en twee maanden heb i k g e l e e f d , waarvan i k e r d r i e heb doorgebracht t e r w i j l i k d e gebeden bad i n de orgie6n voor Dionysos. (GV 974, vss. 4/5.) (86) cfr. P .LAKBRECHTS ,ItL? importance de l ' e n f a n t dans l e s r e l i gions à m y s t ~ r e s ~Coll. , Latomus, vol.XXVI1, Hommages & hlaldernar Deonna, p. 329 e.v.
En i n h e t volgende epigram, d a t stamt u i t Eleusist 38 E.n.C. yqpaXEqv $ v ~ i j vEn' dxpady c h p a z t I'hadxoc x a t xáhhet xepácac xpetz%ova coq~pocbvqv 6 g y t a n ä c t v t!hqatv~ BpaToZc qw,ecCpppo~aAqobc elváczec, 6 c x d ~ y 3hee ~ p b c& O ~ V & T O V C .
Glaukos, d i e de z i e l van de ouderdom paarde aan een lichaam op h e t toppunt van z i j n bloe??aan u i t e r l i j k e schoonheid een nog v o o r t r e f p e l i j k e r bezo~nenheid, toonde op negenjarige l e e f t i j d de orgiegn van Deo, d i e l i c h t doen s c h i j n e n b i j d e mensen, aan a l l e stervel i n g e n , en i n h e t t i e n d e jaar ging h i j naar de onsterfeli3ken. (GV 879, vss.1/4.) De beide mysteriegodsdiensten s t a a n z i j aan z i j i n h e t volgende epigram voor het meisje Thesmofane: Athene, 28 E.n.C. x g t &bv x a t a á v ~ w vp c xahGv,
6ca nabct g e p l c ~ o t c ,
xhflcev npoqpov6oc x h s t v b c & p e t 0 n a ~ f i p ' xácac y b p ho~fiác ctvcx'
TE
x a t &ca
yEpqXc ~ E O Z C L V
&pqc $ u ~ f i c o b hdne ~ E L ~ L X G O L C *
x a t yáp p' ~ 6 p [ ó h x o ~ oBuqn6Aot ] e~psctóvqv
e n w e r k e l i j k , mijn beroemde vader h e e f t m i j van harte volop a l het mooie geschonken, d a t aan de b e s t e kinderen toekomt: want a l l e plengoffers e n a l wat de milde goden t e r h a r t e ging h e e f t h i j n i e t nagelaten
voor mijn z i e l ; ja, want d e o f f e r p r i e s t e r s van B m o l pos hebben m i j door een doodskrans t e vervaard8gen grot e roem meegegeven; een hoofdband hebben voor m i j gev l o c h t e n de aanbidders van ~ i o n y s o s ,e n ik heb d e mys-= t ieke handelingen van d e vuurdragende Deo v o l b r a c h t . (GV 1029, vss. 5/12.)
I n h e t volgende gedicht wordt de lazer verzocht om d e dode h e t v e r b l i j f i n E l y s i u m t o e t e wensen. Want h i j h e e f t h e t w e l verd iend: h e t i s namelijk h e t gedicht voor de jonge ' d i c h t e r
en
met e e r b i e d i g e mond e n k e l d i t onder tranen: "Dat je n a a r h e t Elyseese land moge gaan. Want je hebt levende nachtegalen nagelaten, d i e Aidoneus n o o i t meer z a l kunnen g r i j p e n me t afgurlstige hand. (GV 1924, vss. 50/3.) zeg
I n a l l e t w e e de epigrammen van GV 1924 wordt trouwens d e nadruk gelegd op de o n s t e r f e l i j k h e i d van de jongen i n z i j n l i t e r a i r e roem. Een mooie b e s c h r i j v i n g van h e t land d e r gelukzaligen g e e f t he t volgende ged i c h t :
06% ~ û a v c c ,IIpÚxr), p z d p q c 1 6' & c dpGvova @pov ( xaE va&sLc ~1.axáp0vvficouc I û a h i ~& u t xohhQ, I Evea x a ~ ' ' H ~ V C C W V ~s6Cov I c x b p ~ 3 c ayEyv8ac I &vû&cbv& v p a h a x o ~ c b vxaxov I E x ~ o c û s vdxáv~wv*I ob x e ~ p h v~ V K EC ' ~ 06 xaDpa, 1 o6 voOcoc E v o ~ h s Z I, oG ~ C v qc' , o6 6Gqoc EXEL C' , I & h l * OGGE n o û s ~ v ó c l &vûp&ov EZL C O L ~COTOC' I ~ G E L cyàp &pEpn~wcI abyatc &v xaûapaïcbv '0 ~ 6 p l ~ onhqcCov u 6vzwc. 1
,
J e b e n t n i e t gestorven, P r o t e maar overgegaan n a a r een b e t e r land, e n Je woont op de e i l a n d e n van d e gelukzaligen i n g r o t e overvloed, waar j e , d a r t e lend over de Elyseese velden, je verheugd t u s s e n zachte bloemen, v e r verwijderd van a l l e e l l e n d e . Geen b i t t e r e koude d o e t je p i j n , geen h i t t e , geen z$ekte bezwaart je, geen honger, geen d o r s t h e e f t v a t op j e , maar z e l f s h e t leven van d e mensen h e e f t geen bekoring voor je, want je l e e f t w e r k e l i j k zonder blaam i n d e r e i n e zonnestralen v l a k b i j de Olympos ( 0 % ) . (GV 1830.) -
( 8 % )Deze b e s c h r i j v i n g v e r t o o n t een o vallende g e l i k e n l s met sommige beschrijvingen van h e t h ernamaals i n e B i j b e l ,
d
B
met name h e t v i s i o e n van d e nieuwe hemel en de nieuwe aarde i n h e t Boek d e r Openbaring (21: 4-6), d a t z e l f d u i d e l i j k r e m i n i s c e n t i e s bevat aan v e l e passages i n h e t Oude Testament, v o o r a l b i j Isaias, waar we o.m. een b i j n a i d e n t i e k e b e s c h r i j v i n g vinden van h e t Kessiaanse he i1 d a t 'IJahweh9s Dienaarvf z a l brengen ( I s a i a s 49: 1 0 , 1 1 ) , en d a t i n h e t ?Tieuwe Testament een voorafbeelding eworden Is van h e t hemelse Jerusalem. Wanneer men boven i e n i n aanmerking neemt d a t de Apocalyps door de e e r s t e c h r i s t e n e n v e e l meer gelezen werd dan het Evangelie, omdat zij e r v a n overtuigd waren d a t de dag van het l a a t s t e o o r d e e l n a b i j was, kan men wel zeggen, d a t d i t g r a f s c h r i f t c h r i s t e l i j k e invloeden v e r t o o n t , ook a l i s d e toon lfaardservtdan d e h i g r a t i s c h e s f e e r van de b i j b e l t e k s t e n .
8
t
ii i
Het v e r b l i j f i n het land d e r elu uk zaligen i s e e n g r o o t voorr e c h t , maar e r b e s t a a t nog een g r o t e r e gunst d i e de goden kunnen verlenen: d e metamorfose in een s t e r . B i j he g r a f g e d i c h t e n voor kinderen z i j n e r d r i e , waar men h e t dode kind v o o r s t e l t a l s veranderd i n e e n s t e r , d a t wil d u s zeggen: een god o f e e n halfgod. Deze v o o r s t e l l i n g i s Qén van d e u l t i n g e n van het bekende thema van de h e r o l c a t i e (@2), d a t door h e e l d e Griekse g r a f l i t e r a t u u r s p e e l t , en d a t v o o r a l b i j g r a f g e d i c h t e n voor k i n d e r e n overdreven vormen kan aannemen. He t e e r s t e g e d i c h t komt u i t K i l e t e , e n v e r t e l t hoe d e r e i s van d e nieuwe s t e r n a a r h e t firmament v e r l o o p t . Het g e e f t hiermee w e l e e n r e m i n i s c e n t i e aan Ovid i u s v e r h a a l over Phae thon: M i l e t e , 2e E.n.C. 06 4fleqc , ' E Q ~ ~ [ T cc E , xotpece v f j y p ~ ~ oY,XVOC c J, of 66 c ' .5xpuxas [~ácpoc], c ~ u y v f l cb w a z [ b ~ ] q c , &hhá c' Exov & c Y ~ h u g x o vdv~fjyayev]~Gcqupoc ' ~ p p q c , &x ~ a h e x [ o 3 ]pspbxov bucápevoc Bc6zou. a & û & p ab 8 b x z a E ~ q cx a ~ c b & vE c ~ p o c c&a h&Clns~c x&p xdpac GhsvCqc a l y b c d v e p ~ ó ~ e v o c , xaec t vcv Exapoybc E v t c 8 ~ v a p a Z c cx a h a t c ~ p a c c
,
P i e t nam de v a s t e s l a a p van d e Lethe, H e r a a i o s , je mee, noch verborg jou h e t g r a f , h e t v e r b l i j f van een v r e s e l i j k l o t , maar Hermes met de s t e v i g e e n k e l s nam je mee en b r a c h t je omhoog naar de Olympos, na J e verl o s t t e hebben u i t h e t l a s t i g e l e v e n van de s t e r v e l i n g e n (82) c f r . B. HAUSSOULIER,ttX~c~qp.. yevbyqv
?'.Revue de P h i l o l o g i ~ 1909, p.7. c f r . LATTI140RE, p.97 e.v. c f r . K.NILSSOVe O . C . , p.117: De h e r o l s e r i n g komt de apotheose n a b i j , e n v a l t soms met d e godenkultus samen.
Op achtjarige ' l e e f l i j d je b l i k werpend op d e a e t h e r s c h i t t e r je met de s t e r r e n , t e r w i j l je omhoog gaat langd e hoorn van de steenbok, en ja v e r t o o n t je nu aan d e jongens a l s h e l p e r i n h e t s t e v i g e worstelkamp, wanneer de g e l u k z a l i g e n je d a t goedgunstig t o e s t a a n , (GV 1829. )
De jongen wordt a.h.w. de beschermgod vari de knapen i n de w o r s t e l s c h o o l . H i e r k r i j g e n we b i j n a een i d e n t i f i k a t i e met Hermes. Het volgende gedicht d r i j f t d e h e r o l s a t i e op de s p i t s , waar d e vader v e r z o c h t wordt z i j n dode kind t e v e r e r e n a l s e e n god, De mentamorphose i n een s t e r i s h i e r d u i d e l i j k e e n troostmot i e f , d a a r he t epigram v e r k l a a r t : Albanm (Latiurn), 38 E.n.C. 871 ~ u ~ Q [ D ] [ P T X ~ ] TxAWE, L X ~ T E PY ~ V X E & U T E [od]xxpóv, 6 v t c ~ 6 p v o t . cx6vûoc &hac%ov gxwv, [ob y]&p 3 x o ~ e b v c o cx a ~ & yqc ' ~ c 6 q c~s xExsuûe, [&]?LX&A L & xbps6poc hezbc fipxacE pc [lx]pq &OB x a t 6p6i y e y ~ 8 6 a a , E v û a cbvsopoc Qocqópy fi6& xahQ ' E C X E ~ &pa ~ x6ho. [ ~ o b v ~ l xxaXhsG$ac a ~ á 6 eGdxpva ûbc, ~ Ú x s p . p o t * [&cz]dpa y&p p' Ecopqc t x ~ q& q s ~ b p c v o v ,
,
Ween n i e t meer, a l l e r l i e f s t e v a d e r , e n wees n i e t meer bedroefd om d i t k l a g e l i j k e , ook a l heb je i n je h a r t o n d r a g e l i j k l e e d , Want n i e t b e r g t Hades, d e god van de onderwereld, mij i n de a a r d e , maar de a d e l a a r , d i e n a a s t de z e t e l van Zeus z i t , h e e f t me meegeroofd, terw i j 1 i k m i j kon verheugen i n ('t b e z i t van) e e n paard zowel a l s een f a k k e l , opdat i k d a a r zou gaan z e t e l e n met Phosphoros e n de mooie Hesperos. Daarom, v a d e r ,
laat deze tranen achtemege, en offer voor m i j : want
je z i e t me a l s een s t e r , gezeten op e e n paard. (GV 861, vss. 5/12.) Het l a a t s t e gedicht i s voor een m e i s j e , en de metamorfose i n e e n s t e r i s o v e r d r a c h t e l i j k gezien: Apollonia (Thrakig), 2e/3e E. xht3 t V?)U
qv nacplq
I
X B ~ t~ @EE
(
Z & ~ O CC ~ V F ~ Z P ZE~(
x&hhovc & c ~ E p a@fix& v g o v .
X O ~ V ~ U V
l
Het g r a f b e r g t m i j , de vermaarde Secunda, samen met mijn moeder, m i j , d i e Paphia ( = ~ f r o d i t e )om mijn schoonheid t o t een nieuwe ster gemaakt h e e f t . (GV 1980, vss. 3/4.) Het i s opvallend, d a t de gedichten, waarin h e t geloof i n een gelukkig hiernamaals u i t g e d r u k t wordt, p r a k t i s c h a l l e u i t de 2 e 3g eeuw na C h r i s t u s stammen. Verwonder1ij:i i s d i t e c h t e r n i e t , d a a r e r rond deze t i j d e e n algemeen geloof i n een gelukkig v o o r t b e s t a a n d o o r b r e e k t , tengevolge van d e wed i j v e r t u s s e n d e heidense mysteriegod sd i e n s t e n en h e t opkomende christendom, d i e j u i s t rond d i t punt t o e g e s p i t s t i s ( @ Q ) .
30 De s i t u e r i n g van de onderwereld en Elysium. ----------I
r------------------------
-m--
Naar a a n l e i d i n g van d r i e h i e r n a t e c i t e r e n epigrammen zou i k i n 't k o r t w i l l e n ingaan op de vraag, waar de a n t i e k e n de onderwereld en Elysium s i t u e e r d e n . Op h e t e e r s t e gezicht immer, wordt i n deze gedichten aan de dode een dubbele v e r b l i j f p l a a t s toegedacht: zowel i n de onderwereld, als i n de hemel,
($9)
c f r . Prof. P .LWBRECI.ITS, kiir sus "Godsd lsnstgeschiedenls'' (1966/67 1.
Soms i s d e t e g e n s t e l l i n g tussen deze beide v e r b l i j f p l a a t s e n wel erg f l a g r a n t i n h e t z e l f d e g e d i c h t , z o a l s i n h e t volgende epigram waar etcavEpq tegenover Baetv A X ~ P O V Tstaat: ~ Athene, 28 E. ¶
6x.r;a&tve
obpavbv ~ d c a v b g q J.
$ux[fi 6'
G&npva 6E c ~ o v [ a ~ &%s c qlhobc Ac [novca y o v ~ 8 c LV]
,
&vzt yáywv o t k [ o t ~ o U z oab cf'jys E h a ~ o v ]
~ b p pa6Gv <e>lc
...acht
' ~ ~ [ E p o poho~c' v ~ a ' ~ ( 6 ~ze6 &$a]'
jaar oud ; maar h a a r z i e l i s opgegaan Jen hemel. I k l a a t t r a n e n en k l a c h t e n a c h t e r voor mijn lieve ouders en heb i n p l a a t s van e e n huwelijk, wee, d i t graf gekregen, nu i k n a a r de d i e ~ eAcheron en h e t buis van Hades gegaan ben. (GV 1361, v s s , 4/7.) De j u i s t h e i d van d e a a n v u l l i n g door Peek kan e c h t e r met r e c h t i n t w i j f e l getrokken worden. Andere aanvullingen g e e f t h i j n i e t . De volgende verzen zijn d a a r e n t e g e n a u t e n t i e k : Rome, 2e E.n.C.
o6x bclwc ?jpxa&c !mb [ ~ 8 6 v a ] ,
1
xof p a v s I l h o u a c ~ , I
x e v z a 6 ~ r j vOycprjv x Z c ~ v 1 &yahhop6vqv'
(...l c l X c v ybp x ú p ~ v , E a d ~ E p o c8 c ~ e~
~ Y E
~
)
~ ~ ~ V I X ~ ~ XO~ LO CC L~ O L C I, L&0al V V ~ T O L C L 66y09c. 1 ~
E& qV 8
.coTc nbpoc o h - p u û o ~ c~ t c . c e b ( c a ? ; ~x' a t b a
6c6hSv
I
06 e d v a ~ o c . I Het i s n i e t j u i s t , d a t je h e t v i j f j a r i g m e i s j e , op wie i e d e r e e n fier was, h e b t meegesleurd ~ n d @de r aarde h e e r s e r Plouteus. (vss 1/2 .)
fipxacav &c zeprvfiv
( e * . )
al
want ze was zo l i e f , m e t 'haar g e z i c h t j e d a t 20 zacht van huid was, d a t z i j i n bet o n s t e r f e L i j k ala ais van d e hemel z a l vertoeven. S t e l t dus vertrouwen fn de aloude verhalen: want d e va$aden hebben h e t goeBe kind geschaakt, omdat h e t zo l i e f was, en n i e t de dood.
(GV 1595, v s s * 7/CLD*3 D e verzen 7/10 z i j n g e r i c h t t o t d e ouders a l s t r o o s t . En t e n s l o t t e h e t l a a t s t e g e d i c h t , d a t i n de l e t t e r l i j k e z i n van h e t woord e e n tweelingepigram genoemd kan worden. Het e e r s t e epigram i s bestemd voor de éne jongen van een tweeling, h e t andere
voor d e andere. U& h e t e e r s t e haal i k d e volgende r e g e l s aan: Athene, mid4en 2e EoPoCo E@6opov & x ~ i o l p ác c
OEX[&GOC
fiy& v [ 6 w v
~ O ~ V On V hijcav~&
q C X ~ a ~ ocvt c
kvtau~óv]
'E~E~oc].
n d a t je s l e c h t s acht van d e t i e n j a r e n t e n einde geleefd had, bracht d e Moira jou, l i e f s t e onder de jongeren, paar d e Erebos. (GV 2025, vss. 3/4.) De a a n v u l l i n g i s van Vilhelm, en ze l i j k t m i j j u i s t wat d e p l a a t s b e t r e f t waar de jongen naar toegebracht wordt, De Yoira i s een o n h e i l s p e l l e n d e macht, d i e d e mensen s t e e d s n a a r de Hades s t u u r t , n o o i t naar Elysium of d e oeranos. De volgende verzen z i j n u i t h e t tweede gedicht voor de andere jongen: x a t ~ 6 ~ '6~ 'h b c ~ óTE c 66poc x a t ~ [ G p o c b p e t v o v ] rhauxtou u r a
~ L V COCGTEPOV
[ E x YGVGQC]
Zqvbc k u t n p o 8 x o v ~ a~ o p o c ~ a c C [ q ~Ec~~E vX T O ] , a h o x a c t y v f j ~ oEbvôpop ~ [OV
TL ûaveZ 1.
Het E l y s i s c h e h u i s en een b e t e r land o n t v i n g ook deze zoon van Claukios, d e tweede van é6n geboorte, d i e o p y i e l i n de koren van Zeus, zodat h i j z i c h voegde b i l z i j n Dasgestorven tweelinnbroer. (GV 2025, vss. 7/10.) Wanneer men de aanvullingen van Peek en Wilhelm a l s j u i s t a c c e p t e e r t , dan s t a a n we voor h e t f e i t , d a t men i n d e twee e e r s t g e c i t e e r d e epigrammen de dode o g e n s c h i j n l i j k een dubbel v e r b l i j f t o e s c h r i j f t , zowel i n de onderwereld, a l s i n de hemel. I n h e t l a a t s t g e c i t e e r d e gedicht i s de dode (van h e t e e r s t e e p i gram) i n h e t tweede epigram van de Hades naar Elysium verhuisd. Een e e r s t e v e r k l t r i n g hiervan kan z i j n , d a t de t a a l van d e grafged i c h t e n verankerd l i g t i n een zeker a a n t a l formules, i n d i e mate, dat, men ze n a a s t e l k a a r g e b r u i k t zonder d a t men de onderlinge tegenspraak opmerkt. De formules z i j n nietszeggend geworden, omdat ze zo vertrouwd zijn. Toch kan deze o p l o s s i n g , voor GV 1361 e n 1595 a l t h a n s , n i e t helemaal bevredigen. Een j u i s t e v e r k l a r i n g geven ons de o p v a t t in. gen van de H e l l e n i s t i s c h e mens over de s i t u e r i n g van h e l e n hemel, d i e aanmerkelijk v e r s c h i l d e n van de o p v a t t i n g e n van de k l a s s i e k e Griek. A l s g i d s i n d i t onderwerp heb i k Fxanz Cumont genomen (&'b) De k l a s s i e k e o p v a t t i n g , d a t H&es onder, of i n de d i e p t e n van de aarde zou l i g g e n , e v e n a l s Elysium, h e t land d e r gelukzaligen (een o p v a t t i n g , d i e V e r g i l i u s i n z i j n zesde boek van d e Aenels op onnavolgbare w i j z e h e e f t u i t g e s p r o k e n ) , begon op de a c h t e r grond t e geraken t e n gunste van d e menkgen van a l l e r l e i f i l o s o f i s c h e r i c h t i n g e n , d i e ook op het gewone volk indruk
.
(($4)F.CüNONT, "Astrology and R e l i g i o n among t h e Greeks and RomansH, Vew York/Londen 1912, p.195, e.v.
maakten. De massa kreeg een nogal verward idee o v e r het verb l i j f van de doden i n h e t hiernamaals, een mengsel van oude mythologische o p v a t t ingen en moderne f i l o s o f i s c h e l e e r s t e l l i n g e n . Hun algemene indruk was, d a t de ziel z i c h "tussen d e s t e r r e n v bevond. De o p v a t t i n g e n van édn w i j s g e r i g e r i c h t i n g , d i e van d e S t o a , d i e over h e t algemeen volkse ideeen met f i l o s o f i s c h e t h e o r i e ë n w i s t t e verzoenen (8B), z u l l e n we hier aanhalen: "In copformity w i t h t h e i r system of p h y s i c a l i n t e r p r e t a t i o n s of mythological names, Acheron became i n t h e i r e y e s t h e a i r , T a r t a r u s and Pyriphlegethon t h e zones of f i r e and h a l l . A s f o r t h e E l y s i a n F i e l d s , they a r e found t o be l o c a t e d s m e t i m e s i n t h e moon, soaietimes i n t h e sphere of t h e f ixed s t a r s and p a r t i c u l a r l y i n the E i l k y 'IJay, somet imes beyond t h i s extreme sphere of t h e heavens, o u t s i d e t h e limits of t h e world." (815). I n het l i c h t van deze idee8n wordt de o g e n s c h i j n l i j k e tegenspraak i n d e hierboven aangehaelde epigrammen o p g e l o s t . Wanneer w i j n a m e l i j k i n chronologische volgorde e e r s t GV 1361 behandelen, dan z i e n w i j , d a t e r i n 't g e h e e l geen tegenspraak b e s t a a t tussen h e t o6pavÒv eGcav6f3q e n ~ b gpa û % v '~xc'povza ~ t G a oze 6Qha. De Acheron werd immers n i e t meer onder de aarde g e s i t u e e r d , maar i n de oeranos, z o a l s we hierboven gezien hebben, en werd h e t zinnebeeld voor h e t element " l u c h t f t . Ook d e Hades werd h i e r g e s i t u e e r d , t e r w i j l onder i n de aarde a l l e e n nog maar boze demonen en misdadFge g e e s t e n verbleven. GV 1595 g e e f t d u i d e l i j k d e verwarring weer, d i e o n t s t a a n was door een geloof aan d e oude mythen e n e r z i j d s , e n e e n geloof in d e f i l o s o f i s c h e s t e l l i n g e n a n d e r z i j d s . Ook a l word d e oncìerwereld e e r s t g e h e e l volgens d e a n t i e k e t r a d i t i e , onder de aarde
(3,s)idem, p.68/9.
(86) idern, p.196.
,
~ 8 ) 6waarbij ~ een z i n s p e l i n g op d e mythe van gesitueeid ( k o r e deze i n d r W no$ w i & ~ % e ~ I ~even ' t , l a t e r z e g t men a l s troost t o t de o u d e r s , d a t h e t kind bl66poc b0avázobc~ 6 6 ~ 0 z~ al ~ vertoeven, dus n i e t i n E l $ s i m , d a t men v o l g e n s d e a n t i e k e t r a d l t i e ook onder de &=de situeerde, maar w e l degelY3k b u i t e n d e aapde, i n d e aC~qp,aoaX$ d e l a t e r e f i h o s o f i s c h e t h e o r i e g n d i t aangeven. Wat GV 2025 beSlraft;, 890 g&gZeh$, Bosw5 he% IaaCsC .geda$eerd, g e e f t e e n tame2iJk &lass%ekeo p v a t t i n g weer. Wanneer immers van d e e e r s t e jongen waeí3t gezegd, d a t h i j n$aP d e Erebos gebracht is, en vat~de %wesste jongen, d a t hij z i c h voegt b i j z i j n b r o e r $n E l v s i u ~ ,dm kan d i t slechts betekeneh, dat ask Elysium a l s m3er d e aarde Zbggsn& wordt opgevat, Dé nam Erebos duid t algemeeh h e t "unbe~aa&&e~ aan, d e duis$iernbh: van h e t schimmenr i j k . Ik meen, dat Morpo 6ye e t c ' ' ~ ~ e p o ftc hier overdrachtel i j k moet opgevat vïuo&f?n, als een forrntth, d i e s l e c h t s betekent: dood gaan. Op deze manier 9-s de, tegenspraak ges* tegenspraak meer. Ook a l i s 62L g e d i c h t h e t jongste i n ouderdom, h e t b l i j k t d e "oudstelf o p v a t t i n g t e weerspiegelen, t e r w i j l een g e d i c h t u i t de 20 E.v,C, (OV 2361) de moderne o p v a t t i n g e n aanhangt. I n d i e n h i e r e e n konklusie u i t t e trekken v a l t , dan i s h e t misschien deze, d a t men voor een g r a f g e d i c h t gaarne gebruik maakte van de oude mythen ( z o a l s i n GV 1595, de mythe van Kore), omdat deze p o e t i s c h e r z i j n dan de meer wetenschappelijke f i l o s o f i s c h e t h e o r i e g n , d i e s i n d s h e t Hellinisme opgang maakten.
"
Hiermee s l u i t i k dan h e t hoofdstuk '!Mors irnmaturatf a f , om de aandacht t e r i c h t e n op d e beeldspraak i n de g r a f g e d i c h t e n voor kinderen,
HOOFPSTUK
BEELDSPRAAK
I1 :
.
p -
Naast de beeldspraak, d i e we i n a l l e Griekse g r a f g e d i c h t e n terugvinden - z o a l s de beelden i n verband met dood e n s t e r v e n ( l ) , de licht/duisternis-symboliek ( 2 ) - z i j n e r i n de g r a f g e d i c h t e n voor k i n d e r e n ook beelden, d i e meer t o e p a s s e l i j k z i j n i n grafg e d i c h t e n voor k i n d e r e n e n op d e kinderen zelf, Deze b e e l d s p r a a k w i l l e n w i j i n d e volgende b l a d z l jden behandelen.
l0 De moederborst. L
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
L
I
De i n n i g e verbondenheid van moeder en kind i s a a n l e i d i n g geweest t o t h e t volgende beeld: S o l o i (Kupr.), 28/38 E.
[ b j l d v & L c s l xah[ck]v Auyph c & a [ ~ u, xotpave Iiho6~wv v f i x ~ axpbc g o ~ s p b vx G pov ~ &xo@ tp6vov0 fip t xacac &y fiarjGv pa%& lpoc ' ~ c @ b h b o v .
J e had n i e t d a t arme k i n d e r l e v e n t j e , h e e r s e r P l u t o naar h e t d u i s t e r e land van d e overledenen mogen roepen: je hebt Asbolios van d e b o r s t van z i g n moeder geroofd.
(GV 1598.1 ( 1 ) c f r . R.LATTIE!ORE, O . C . , p. 159/70: trFigure~f o r t h e Descript i o n of Deathu. (2) cfr. GRIESS~,PAIR, p.19/23. I k ben h e t n i e t met hem e e n s waar h i j de t e g e n s t e l l i n g l i c h t / d u i s t e r n i s (=leven/dood) z i e t a l s e e n u i t i n g van levensoptimisme (p.22.). Deze beelden zijn a.h.w. a r c h e t y p i s c h , en hebben naar m i j n mening als zod a n i g n i e t s t e maken met optimisme of pessimisme. Deze l a a t s t e z i j n trekken, d i e a l v e e l d i c h t e r b i j d e oppervlakte van h e t menselidk bewustzijn e n de m e n s e l i j k s i n d i v i d u a l i t e i t l i g g e n dan de o e r v o o r s t e l l i n g e n l e v e r i = l i c h t e n dood=duistern i s (cfr.~andersp'~p.7/8.)
De moeder h e e f t h a a r kind negen maanden i n h a a r schoot gedragen. Deze l i c h a m ï i j k e verbondenheid z e t z i c h nog v o o r t na d e geb o o r t e , wanneer z i j h a a r baby voedt aan h s a r b o r s t . Z i j h e e f t haar kind h e t leven geschonken, e n onderhoudt d i t l e v e n nu met h a a r moedermelk: h e t kind d r i n k t uat haar d e k r a c h t i n d i e h e t nodig h e e f t voor z i j n e e r s t e p r i l l e levensbegin. Het b e h o e f t geen n a d e r e u i t l e g , d a t d e moederborst i n d e g r a f g e d i c h t e n voor k i n d e r e n h e t symbool i s van h e t p r i l l e l e v e n e n d e l e v e n s k r a c h t . ' En, z o a l s b l i j k t u i t h e t hierboven g e c i t e e r d e , ook d i t levenss y ~ b o o wordt l graag i n k o n t r a s t g e z e t met d e dood, d e onderwereld ( Cocpepbv ~ O p o v). Hades i s weer d e boze macht, d i e h e t kind wegrukt van d i e levenbrengende bron, de moederborst, Een geb r u i k t v e r s c h i l l e n d e benamingen h i e r v o o r : p a c ~ Ó c Xóhxoc c ~ d p v a ~ l a ~ o cSoms i s de Y o i r a degene, d i e h e t kind wegrukt,
,
,
.
,
a l of n i e t met Hades a l s h e l p e r : E r e t r i a , be E. V V V 6E &xb fiaczod pqapbc & ~ E ~ ~ E Motpa T O c%v " ~ b b q b
maar nu h e s f t de Eoira(hem) van de b o r s t van z i j n moeder weggenomen, samen met Hades.. (GV 1184, vs. 3 . )
.
MOT^' &<pa> b~çd -
TLC U V
-
P ~ C T P ~ C4 I3 [ b
Melos, 3e E.n.C. of l a t e r c ' c v ~ E ( ~ >I ~x a t [ & ] ~ g t & [ ~ x JExl oc 8 1 6 ~
I -
W W
W W L.
- 3 1
c~&pllvwv
Een h a t e l i j k en bi+ t e r lot h e e f t (haar) u i t h e t leven geroofd van do b o r s t va0 haar moeder.
(GV 859 9 vss
3/4*
Een p a r a l l e l i n de l i t e r a t u u r vinden we b i j A r i s t o p h a n e s
(AehaPh; v3; 690 e.v.), %&ha~v'
,
&cap7cÚcac P O L
waar e e n moeder k l a a g t : .cdhuiva, xo2, ~b x a t b l o v qpoV6oc &x8 705 T L T ~ ~ O U .
Wiets i s er dan ook z i e l i g e r dan een baby d i e z i j n moeder mist, e n de epigrammendichters hebben van d i t beeld dankbaar g e b r u i k gemaakt om de wreedheid var! h e t l o t van h e t kind nog s c h r i l l e r t e kunnen s c h i l d e r e n , z o a l s ook E u r i p i d e s , van w i e Kassel zegt: "Euripides cum Phoen. 1603 Oed i p o d e n ~f a c e r e t d$centem se pac.cbv noûoDv~a exnositum e s s e , duobus v e r b i s plurimum m i s e r a t i o n i s r e i i m a i s c u i t n ( 3 ) , Het beeld u i t h e t volgende epigram d o e t ons daarom nogal o n n a t u u r l i j k aan, waar d e d i c h t e r , misschien omwille van de v a r i a t i e op h e t thema, z e g t : Rome, 2e/L3e E. ~ b v p o v&8pqcov 1 n a t 6bc &qvw paì$v PTT] pbc & n o n ~ a ~ E v1 o y be!;ijk h e t g r a f van e e n jongen, d i e p l o t s e l i n g weggevlogen i s van de b o r s t van zijn moeder,
(GV 1280,
VSS.
1/2.)
Een kind d a t w e m l i e g t van d e b o r s t van z i j n moeder i s wel een ongewoon b e e l d , v o o r a l waar h e t h i e r g a a t om e e n jongen van t i e n j a a r , d i e men z i c h nog m o e i l i j k kan indenken a l s e e n babyt j e d a t v l e u g e l t j e s gekregen h e e f t , p r e c i e s z o a l s een Cupidoot je. De d i c h t e r moet i e t s d e r g e l i j k s wel i n gedachten gehad hebben. Het b e e l d , z o a l s i e d e r beeld op den dixur, i s hier f l i n k v e r s l e t e n , d a a r h e t kind wel w a t t e oud is om nog 3an d e b o r s t t e l i g g e n . l ~ r a a r s c h i j r i l i j kwerd d i t beeld graag o v e r d r a c h t e l i j k g e b r u i k t , ofschoon d i t epigram h e t e n i g e i s , waar i k h e t b i j zo'n oude l e e f t i j d nog gevonden heb.
Een mooie k o n t r a s t s t e l ! . i n g vinden we i n h e t volgende gedicht: Paphlagonig 26/36 E.
,
De aarde houdt m i j aan h a w boezem, na m i j ontvangen t e hebben van de b o r s t van mijn moeder. (GV 1044, v s s . 3/4.) Het huiveringwekkende van de dood, i n h e t e e r s t e d i s t i c h o n opgeroepen door d e Voira e n Hades, wordt h i e r afgezwakt met de vernoeming van ~ a t a: de aarde i s n i e t afschrikwekkend v o o r g e s t e l d maar e e r d e r v e i l i g , beschuttend a l s he t ware a l s de v o o r t z e t t i n g van de geborgenheid, d i e het kind bij d e moeder h e e f t . Het k o n t r a s t i n d e ware z i n van h e t woord b e s t a a t e i g e n l i j k n i e t . W 6 1 i s h e t aanwezig i n h e t volgende gedicht : K e g a l o p o l i s , 3e E.n.C. [p7 6' Exsv q x ó h ] x o ~ cp+qp 660 q t A ~ a z a~ d x v a [ T O Z C & X L Q E ~ C E vqc ~ ~ 66j.m~' ] &p& ~$apCvq.
,
De moeder ging heen om h a a r twee a l l e r l i e f s t e k i n d e r e n aan h a a r boezem t e houden, maar ze h e e f t er h e t h u i s van Persefone voor i n de p l a a t s moeten stellen. (GV 793, v s s 7/8.) X O ~ O L Cwordt h i e r tegenover b b a ~ ag e p l a a t s t . Het is d u i d e l i j k , d a t flboeeemll n i e t l e t t e r l i j k moet opgevat worden, maar e e r d e r a l s veilige b e s c h u t t i n g : a l de geborgenheid en l i e f d e r i j k e zorgen, d i e h e t kind b i j z i j n leven k m e g v a l l e n weg nu h e t n a a r h e t h u i s van Persefone moet: daar wordt het-*'behandeld a l s een s t u k speelgoed, z o a l s we i n h e t vorige hoofdstuk g e z i e n hebben ( p . 63 ).
.
De verbondenheid van moeder en kind h e e f t men z e l f s i n d e dood n i e t w i l l e n scheiden, vant een g e d i c h t voor moeder en kind l u i d t a l s volgt: Thugga ( A f r , ) , 2e/3e E, 'EPPE Cac Evb ( ab~<wv>kg, ( pqvWv 6' 1 E ~ a x C c z w v[ J ,l & v x6Azy 1 nxstpac pql [ z l p b c '~eqv[aC6oc]. I k , Herqeias, z e s jaap en z e e r weinig maanden oud, l i g aan d e b o r s t van mijn moeder AthenaXs.
(GV 453.) Een naar ons gevoel wat t é charmante b e s c h r i j v i n g van h e t g r a f r e l i g f i n h e t volgende g r a f g e d i c h t h e e f t o n g e t w i j f e l d t o t d o e l h e t kind zo lief en hulpeloos mogelijk af t e s c h i l d e r e n , om de schok b i j d e vermelding van z i j n dood nog harder t e doen aankomen, Het l i j k t e c h t e r a l s o f de d i c h t e r bij d e b e s c h r i j v i n g van h e t t a f e r e e l t j e de droevige r e a l i t e i t vergeten is* Smyrna, 41 n.C. vfxroc &v zJv&,' xs t p c t v
I
T C C 4p' kc@'
OIO&;
&c 6 . c a h a t c ~
y h a x ~ o n a y e Z paczg &xL l xExh L T ~ .
Een jong k i n d j e i n h e t g r a f ; wie I s h e t e i g e n l i j k ? Hoe s t e v i g houdt h e t met z i j n kinderhandjes d e b o r s t v a s t , d i e gespannen s t a a t van d e melk.(GV1884, vss, 1/2.) Naar a a n l ~ i d i n gvan d i t epigram maakt G.Fohlen d e volgende aantekening: T u r i e u s e c e t t e epigramme de Smyrne sous un basr e l i e f ' r e p r e s e n t a n t un bébd s'appuyant sur un s e i n q u r i l ent o u r e d e s e s deus mains e t qui e s t mort peut-8tre parce-que sa mère n ' a v a i t plus d e l a i t . On s a i t quron c o n s a c r a i t dans d e s s a n c t u a i r e s , comme offrandes, d e s sculphures r e p r é s e n t a n t
d e s membres g u d r i s , pourquoi n ' a u r a i t on pas f a i t a l l u s i o n à ceux q u i ont causcj l a mort d'un B t r e ~ h e r ? ~ ~ ( De k ) .veronders t e l l i n g , d a t h e t kind door gebrek aan melk g e s t o r v e n zou z i j n
l i jkC me n o g a l o n w a a r s c h i j n l i g k , en d e v e r g e l i j k i n g van h e t g r a f r e l i e f me t d e exvoto' s nog o n w a a r s c h i j n l i j k e r . Zoals we gezien hebben i s h e t kind aan d e b o r s t van de moeder e e n geregeld voorkomend beeld i n d e graf gedichten voor k i n d e r e n , en h e t g r a f r e l i g f l i j k t m i j een u i t b e e l d i n g h i e r v a n , e n k e l en a l l e e n met h e t d o e l een k o n t r a s t op t e wekken. I n h e t grafged i c h t kan i k nergens een a l l u s i e vinden op een e v e n t u e l e hongerdood van h e t k i n d j e , wel s t a a t h e t v o l met d e gebruikel i jke u i t d r u k k i n g e n d i e men v i n d t i n een g e d i c h t o p een 6wpoc ebc Aqhov If(IV) Het c i t a a t d o e t s t e r k denken aan de hymne van Kallimachos, waar Apollo beschreven word t als zuige l i n g (vs.274): b 68 yhuxuv Ecnace pagbv H i e r m ~ ez i t t e n we midden i n de H e l l e n i s t i s c h e g e n r e t a f e r e e l t j e s , en z i j n we e i g e n l i j k wat afgedwaald van onze beeldspraak i.v.m. de moedurborst, waarvan i k de bespreking h i e r zou kunnen beëindigen. I k zou e c h t e r nog wat l a n g e r w i l l e n b l i j v e n s t i l s t a a n b i j d i t onderwerp, en h e t motief van de moederborst, d a t de g r a f l i t e r a t u u r gemeen h e e f t met de t v g r o t e f fl i t e r a t u u r , ook van een andere kant onderzoeken. Een thema, d a t z e e r g e l i e f d was i n de Griekse l i t e r a t u u r , was d a t van de moeder, d i e , nadat h a a r smeekbeden g e f a a l d hebben, haar o n t b l o t e b o r s t t o o n t aan haar zoon, om z i j n k i n d e r l i e f d e e n z i j n medelijden op t e wekken. Volgens K a s s e l ( 5 ) is d i t motief t e r u g t e voeren t o t Hornerus:'%ec r e f e r e n d a e s t ad Hom.
.
"...
".
(4) G.FOHLEY, "Les c i r c o n s t a n c e s d e l a ' m o r t d a n s l e s é p i t a p h e s grecques mktriquest1, Ecjlanges o - ' f e r ts 3 V i c t o r Hagnien (Toulouse 19491, p. 31.
(5)
KASSEL, p.48.
ìiqouba .. ut; Hectorera a sinistro cm A c h i l l e certmins re t i n e a t sinm aperiens opat r
X 79 ss.:
He t volgende g r a f s c h r i f t bevat o n g e t w i j f e l d een re n i n i s c e n t l e h i e r ~ a n ,waar h e t zegt: Rhodos, l e E. ~ v z b o x t cpqsqp fi ~ h f i p o v a)J,acûbv ~ ~ E C X E
,
Ant i o c h i s i s mijn moeder, d i e een onge lukk.'.ge b o r s t gegeven h e e f t . . (GV 1625, vs.6).
.
A i s c h y l o s , l a t e r nagevolgd d o o r E u r i p i d e s , h e e f t d i t thema overgenomen, maar u i t g e b r e i d met een b e s c h r i j v i n g vat d e baby d i e aan h e t d r i n k e n is:
~ C C X E C , Z) nul, ~ 6 v 6 e8' a l & c c a b , d x v o v p a c ~ ó v ,xpbc 4 cv n o ~ k h6fi QpC&wv &pa
.
o b h o t c ~ vEcflpchgac ~ b c p a q E cy&Xa Het i s n i e t verwondelijk, d a t ork deze b e s c h r i j v i n g i t d e g r a f ged i c h t e n is overgenomen, maar dan als smartmot ief voor d e moeder, d i e n i e t meer d e gelegenheid z a l hebben om haar kind j e t e voeden; Demetrias, Se/2e E. hvnpbv &q' ' H S L C T ~ L Moïpa 't&& vqpu &n* dzpáxmv xhQcav, &CE G6Gvoc vbppr~& x q v s ~ a c & v 0 c ~ e ~ h l qo4' y&p E p ~ k h~b ~ V ~ K L O V' ~ V X ~ ~ L B Z C B ~ L PUCT@ T E & P B E ~ C E L VX & ~ ~ Okor0 C ppdq0~~' 8 v yap & C & G O & qáoc x a t & ~ f i y a y c ve l c E v a ~ b p p o v zobc 6cccobc dxpt~ocwzoZc6&pohodca Tem.
Een bedroevende draad sponnen d e Xoiren op hun weef getouw voor Hed i s t e , t o e n d e jonge vrouw haar barensweeen kreeg; de ongelukkige: want z i j zou h e t k i n d j e n i e t op haar arm dragen, of h e t l i p j e van haar baby bevochtigen aan haar b o r s t ; want s l e c h t s édn dag heeft h e t h e t l i c h t aanschouwd, en t o e n kwam Tuche o p hen t o e , zonder onderscheid t e maken, en h e e f t hen beiden n a a r 64n graf gebracht. (GV 1606. ) De tqon van d i t mooie grafgedicht i s u i t e r a a r d v e e l i n n i g e r dan d i e van h e t c i t a a t van Aischulos, en d o e t o n w i l l e k e u r i g denken aan h e t fragment van Simonides, d a t Dionysius van H a l i karnqssos(comp.26, ii 140 Raderm.) c i t e e r t , waar Danag de k l e i q e slapende P e r s e u s t o e s p r e e k t . H e t beeld van da t e d e r e moederliefde, d a t door Stmonides met f i j n psychologisch inzich* opgewerkt wordt, komt ons ook u i t d i t g r a f g e d i c h t tegemoet i n h e t tweede d i s t i c h o n , t e r w i j l i n h e t 8 e r d e d i s t i c h o n d e eenheid van moeder en kind nog eens benadrukt wordt, nu ze sqmen de dood ingegasn z i j n . Zo af en t o e wordt e r i n d e grafgedichten ook nog gewag gemaakt van h e t Griekse gebruik b i j een b e g r a f e n i s , d a t de vrouwen z i c h onder v e e l misbaar op d e b o r s t sloegen. I n een grafged i c h t voor een kind k r i j g t d i t weer een geladen b e t e k e n i s , daar d e b o r s t e n a.h.w. e e n b e d r i e g l i j k levenssymbool geweest zijn: Smyrna, l e / 2 e E. 6' ~bzuxlal pacQp[b]c x a ~ e x b l ~ r a ? oTc ;~, & T ~ E ~ E V ~ C E MoCpa~c En j e v o e d s t e r Eutuchia h e e f t z i c h o p haar b o r s t e n ge s l a g e n , waarmee ze jou gevoed h e e f t voor de Noixai. ' .
(GV 542, vss. 3/4.)
.
Kan i n de l i t e r a t u u r h e t thema van d e moederborst en de zuigel i n g teruggevoerd worden t o t Homerus, i n d e beeldende kuns t e n s c h i j n t men pas v e e l l a t e r d i t thema, b i j d e mens a l t h a n s , t o t u i t b e e l d i n g gebracht t e hebben. Hierover e e n c i t a a t van Furtwangler (6), waarmee i k t e g e l i j k d i t onderwern zou w i l l e n a f s l u i t e n : tV.Jeberhaupt i s t d i e D a r s t e l l u n g d e s shugens b e i menschlichen Figuren s e l t e n i n d e r a n t i k e n Kunst. Der Grieche scheute s i c h , jene n a t b l i c h e Funkt ion, d e r etwas geheimnisv o l H e i l i g e s innewohnt, d i e aber d e r Kensch m i t dem T i e r e gemein h a t , am Xenschen d a r z a s t e l l e n . Die a l t e r e Kunst verz i c h t e t ganz darauf und d r u c k t e d i e Idee d e r mtltterlichen Pflege und nährender Flllle symbolisch durch T i e r b i l d e r aus, namentlich durch d i e Kuh m i t dem Kalbe. N5ahstdem wagte man s i c h an das Gebiet d e s H a l b t i e r ischen; so kamen mannigfache Sagen von GiJttern un Helden, d i e von T i e r e n gesaugt wurden, allmbhlich zur D a r s t e l l u n g Zemis malte e i n Rosswe ib. e i n e Kentaurin, d i e zwei Junge ssugt. Erst urn d i e s e Z e i t , um d a s Ende d e s f ü n f t e n J a h r h u n d e r t s , s c h e i n t man wenigstens i n Werken der E a l e r 8 i und der Kleinkunst auch begonnen zu haben, r e i n menschliche und g ö t t l i c h e B i l d e r d e s Saugens d a r z u s t e l l e n t r .
.
2O
Bloemen. --I.--".
Bij een b e g r a f e n i s bedolven de Grieken het graf onder d e bloemen, d i e h e t seizoen hen v e r s c h a f t e , c?;~c~av6cav7;ec TOZC w (7),zonder daarvoor een bepaalde k l e u r t e &padocc & v e e c t kiezen, z o a l s d e Romeinen, d i e a l l e e n rode bloemen o p een graf legden (8). Naar deze gewoonte v e r w i j s t h e t volgende
u.H.Ji-, o.c., p.36. (7) c f r . P.PERDRISET "Les R o s a l i s s " , Bull. de Corr. H e l l . x x ~ v( i q o o ) , p. 300. (8) C f r . E.MJi\TDERLICH, "Die Bedeutung d e r r o t e n Farbe i m Kult u s d e r Griechen und RBmern, Giessen 1925, p.48.
76) Geciteerd b i j
g e d i c h t voor e e n d r i e j a r i g meisje: Demetrias, 38/28 E. ~ O V V O ~ E V ~&~ EcTvc, C , @ s o x p C ~ a tic , [ 7 6 6 ~capa] ~ E p x cta bpaEo L c &vûec [ L x p u n ~ b vov ~ c 1.
... z i $ n
eniggeboren k i n d , vrpemdeling, T h e o k r i t a , van wie ge d i t g r a f z i e t , verborgen onder mooie bloemen. (GV 840, vss. 3/4.) '~paGoc kan zowel tlrnooifl a l s "van h e t se izoenfl betekenen. F l a a r s c h i j n l i j k h e e f t h e t h i e r d e z e dubbele b e t e k e n i s ; i k heb h e t a d j e k t i e f vmooifi genomen, omdat "van h e t s e i z o e n n i n h e t Vederfands wat t e z a k e l i j k k l i n k t i n poezie, Een bloem i s ook h e t beeld b i j u i t s t e k d a t men k i e s t om d e jeugd, de schoonheid e n de f r i s h e i d t e symboliseren, en d e g r a f g e d i c h t e n geven ons h i e r v a n t a l r i j k e voorbe-;.lden. Het was b l i j k b a a ~n i e t ongewoon om z i j n kind Bloem t e noemen: " ~ v û o c . In de g r a f g e d i c h t e n voor kinderen zijn e r z e l f s twee d i e voor een jonge &hos geschreven z i j n , en de v e r g e l i j k i n g met e e n bloem l i g t voor d e hand: Albain e bergen, 3e E,n.C. w ~b vc &y& A E Y ~ G ~ Y , tbc itPwOQY~vOUC TE x a l @6ppqc0l
Anthos werd i k genoemd, d e zoon van Hermogenes en Firma: maar, na nog geen twee h e l e j a r e n een s l e c h t e b l o e i gekend t e hebben, werd i k aan h e t l i c h t o n t r u k t en l i g h i e r vbbr mijn t i j d , e e n baby. (GV 1038, v s s , 1/3.) He t l e v e n van d e z e Anthos wordt vergeleken met een bloempje,
d a t s t a a t t e kwijwn, flat e i g e n l i j k n o o i t gezond geweest is. De volgende Anthos beschouwt z i j n naam e c h t e r a l s e e n hoopvol symbool: Athene, 2e/3e E , w ~ v û o &y81 c xpoxt5 l x h q p a ~ ,x a ~ p b ccuvoparppvoo~6vop'b J c ~ o v nev~cxabbex&pqvovZxov 1 Snb Gat~ovocfipûqv. &v ~ p o ~ o t) cxfivûqca* pfi huxod, X & T E ~ , & V q e l [ ~ ] p t h o l c xoqk dvûfico. I k h e e t t e Anthos, i k krseg d e z e naam van m i j n e i g e n
v a d e r , e n i k werd, t o e n i k v i j f t i e n maanden oud was, door d e godheid meegenomen. Onder de levenden was i k al e e n bloempje: wees n i e t v e r d r i e t i g , vader, onder d e doden zal i k weldra eenmaal opbloeien. (GV 1244, vss. 3/4,) De Grieken zagen e r b l i j k b a a r geen bezwaar i n om hun zonen Bloem t e noemen, een naam, d i e w i j a l l e e n aan m e i s j e s zouden geven, Ook d e v e r g e l i j k i n g met e e n bloem zouden w i j maesta1 n i e t b i j j o n g e t j e s maken. Toch d o e t de beeldspraak i n d e twee bovengeciteerde g e d i c h t e n ons n i e t o n n a t u u r l i f k aan, d a a r het h i e r immers n i e t g a a t om een u i t e r l i j k e v e r g e l i j k i n g , maar wel om d e symboliek van h e t b l o e i e n en wegkwijnen, van h e t k o r t s t o n d i g e leven. De u i t e r l i 3 k e v e r g e l i j k i n g van e e n meis je met e e n bloem l i g t voor d e hand, e n d e g r a f g e d i c h t e n hebben d i t ook h e r h a a l d e l i j k gedaan. Dat z i j h i e r i n zeker niet de e e r s t e waren, b e w i j s t de vroege Griekse l y r i e k , d i e vaak m e i s j e s e n jonge *vrouwen met bloemen v e r g e l e e k (9). Zo maakt P h i l o s t r a t o s , ep. 51 (Kercher) over Sappho d e aant elren i n g : 'H ~ ~ X ~ I W%&C xahkc ~ t b vnapûEvov &XE t vy [sc. 'G@ b66y] b p o ~ o ~ c a " . l De volgende v e r g e l i j k i n g met e e n bloem i s voor een meis j e , maar h e t g e h e e l d o e t e e n b e e t j e g e v o e k r l g . aan:
...
,
?bhnis i n d e r frahen griechischen L y r i k t f , Diss. Mnnchen 1939, p.8617,
De adem van hoving, vreemdeling, h e t z o e t e honingr a a t je, de t e r e bloem van de d r i e C h a r i t e n , o m s l u i t h e t g r a f , de altijdbeweende jonge Truphera. (GV 2039, v s s . 15/7.) De g e v o e l s s f e e r d i e u i t d i t g e d i c h t je s p r e e k t is n i e t vreemd aan een zekere t i j d s t e n d e n s , d i e begonnen i s met h e t H e l l e n i s me; i n de beeldende k u ~ s t e nmet charmestukjes, z o a l s bv. h e t bekende Jongetje n e t de gans van Boethos, i n d e l i t e r a t u u r met de b e r d e r s r a n a n s , v a a r een zekere romantische gevoeligheid de hoofdtoon h e e f t , d i e gemakkelijk omslaat I n g e v o e l e r i g h e i d . De aandacht voor h e t kind wordt v e e l g r o t e r dan voorheen, omdat h e t p a s t i n deze g e v o e l s s f e e r . I n deze s f e e r behoort ook g e h e e l en a l de charmante b e s c h r i j v i n g van h e t E l y s i u n i n GV 1830 t h u i s , waar h e t gestorven #teiejez . t u s s e n d e bloemen speelt: Rome, 38 E.n.C. Evûa m?;' 'HAVCCUV K & G E ~ V I c x ~ p ~ yEyqûac k a I &vû&clv & v paAaxoZc~v xax0v ( bczocûcv drcav~ov*
...waar
j e , d a r t e l e n d over d e Elyzeese v e l d e n , j e
vermaakt t u s s e n z a c h t e bloemen, v e r verwijderd van a l l e kwaad. (OV 1830, v s s , 3/4.) Het i s dan ook n i e t t e verwonderen d a t alle bloemenvergelijkingen met k i n d e r e n voorkomen i n g r a f g e d i c h t e n voor k i n d e r e n d i e stammen uit onze j a a r t e i l i n g .
Soms wordt h e t l e v e n vergeleken met e e n bloemenkrans, waarvatì de mooiste bloemen i n d e jeugd v a l l e n : l e E, &PTL CE bv 0áAhov~aV E O I C t ~ yupvá60c t EWOLC) &$ac xahhlczo tc &vûcct % c p x 6vov ~~ T e r w i j l j e nog maar pas u i t b l o n k i n jeugdige s p o r t p r e s t a t i e s e n genoot van d e mooiste bloemen van j e jeugd,. (GV 1420, v s s . 1/2 .) Het symbool van h s t t e vroeg afgebroken l e v e n van de &PO& is i n d e Griekse grafgedichten d e r o o s (10). Het k o n t r a s t van de schoonheid van deze bloem e n haar vlugge wegkwijnen sprak t o t de v e r b e e l d i n g , en was buitengewoon g e s c h i k t voor een v e r g e l i j k i n g met een g e s t o r v e n k i n d , Zo l u i d t h e t volgende gedicht : Apollonia ( I l l , ) , 2e/3e E.
.
[ ~ A L X C ~ C xahbv] 1 &v000 , &TGV 6 E x a I xarps, @ L ~ & T L , &c bbôov fi6uzvoov 1 6q86v, za~Eoc&i3 f [papavûEv].
I
f . w i e jeugdige bloem, t i e n j a a r oud, vaarwel, P h i l o tis; men zag je a l s een zoatgeurende r o o s , maar a l t e s n e l verwelkt. (CV 1401.) E e t is een s i e r l i j k g e d i c h t j e , d a t nauwelijks p l a a t s h e e f t voor k l a c h t e n , maar d a t b i j d e l e z e r s l e c h t s één indruk w i l a c h t e r l a t e n : de v l u c h t i g h e i d van h e t leven. Het volgende g e d i c h t j e voor e e n jongen i s echter weer helemaal i n d e v e r w i j t e n d e stijl van de g e d i c h t e n op &pot geschreven: (10) Cfr. PePERDRIZET,
O.C.,
p.299.
H i e r l i g i k , E r o s , in > t graf, z o a l s u z i e t , o n e e r l i j k meegerukt a l s een l e n t e r o o s . . . (GV 401, vss. 1/2.) Weer Ss h e t Hades, d i e h e t kind wegrukt, e n hij wordt vergel e k e n met iemand, d i e rozen a f s n i j d t , i n h e t volgende g e d i c h t : Rome, 26 E.n.C. o b yàp &px6pevov bÓ8ov ~ U / a v o o vslapot? & p 1~ &E6aspsc b ~ t g q c ,
ptv ~ p 1 vov 6 ~XTBXCCQI
.
want z o a l s e e n v e l r i e k e n d e r o o s , d i e u i t b o t i n het v o o r j a a r , heb je haar afgesneden b i j de w o r t e l , voord a t ze haar t i j d had u i t g e l e e f d . (GV 1595, v s s ; 3/4.) Een mooie v e r g e l f J k i n g g e e f t GV 575, tnet h e r h a l i p g van d e beelden. A l l e e n i s h e t naar ons gevoel wat t e l i e f voor een jongen van a c h t jaar: Antiochië (Pis), 28/39 E. &c ~ U ' L ~ bVp ~ b û a l h E c , ~ P O C E P O ~ xC a ( p Ù v t i p a c t v ai>~ov,i &c bó8ov dpztcpultc ApocpavEv, xahbv / &v6ocS ~ p G z w v 1
,
ohoc
&Q
(x~h)
Zoals e e n pas o n t s p r o t e n p l a n t , groeiend langs frisse stromen, z o a l s e e n jonge r o o s , pas o n t l o k e n , d e mooie bloem van de E r o t e n , z6 nu ( e t c . ) (GV 575, vss, 1/2.) Een v a r i a t i e o p d i t thema b i e d t GV 1245, waar d e r o o s wel h e t jeugdige l e v e n t j e van h e t kind v e r b e e l d t , maar niet h a a r p l o t s e l i n g e dood:
N i e t a l l e e n i n t u i n e n l a a t een r o o s z i j n kelk ontgroeide o p i n v o l l e l u i k e n , maar ook i k , P o l i t W b l o e i , en nu l i g i k h i e r , p l o t s e l i n g naar d e Hades weggerukt. (CV 1245, vss. 5/7.) Een weer i e t w a t t 4 charmante b e s c h r i j v i n g g e e f t h e t volgende g e d i c h t , w a a r b i j e r voor dm v a r i a t i e v i o o l t j e s g e b r u i k t z i j n : Casinum, l e / 2 e E.
-.,
K l e i n i s d e steen wel, maar h13 bergt e e n l i e f g e z i c h t j e van binnen, Horphoon, a l s e e n v i o o l t j e i n een k o r f je. (GV 1794.1 T o t s l o t n i e t een v e r g e l i j k i n g met een bloem, maar met een boom, d i e ontworteld wordt door d e wind. Hij v e r b e e l d t h e e l goed h e t ruwe geweld, dat men z i c h als d e aorzaak van d e dood van h e t kind v o o r s t e l d e : Rome, 36 2.n.C.
want hem h e e f t d e Afgunst gebroken, zoals de zuidwesterstorm een dunne boom. (GV 591, VSS. 3/46]
Een enkele k e e r wordt d e moeder, d i e jammert om haar dode kind, vergeleken met een nachtegaal: K i l e t e , einde 28 E. utva ôE pup01 [ p E v a x e ~ a ] 6 ~z6xoc T bc [YS r v w l v
TLC
&q881 [ v ]
l?
maar d e v e r s c h r ikke1i j k jammerende moeder weeklaagt om haar kind a l s een nachtegaal.. , (W 756, vss. 546.1 De n a c h t e g a a l was b i j d e a n t i e k e n e r g g e l i e f d om z i j n pracht i g e g e l u i d , en i n h e t Grieks h e e t hij kortweg d e "zangern, briôóv Om de v e r g e l i j k i n g v o l l e d i g t e maken wordt h i j i n h e t v e t ~ r i jammerend genoemd : volgende ged i c h t
.
,
maar d e moeder, d e ongelukkige, weeklaagt t h u i s , met h a a r dodenklachten een jammerende n a c h t e g a a l overtreffend. (GV 661, vss. 7/8.) De v e r g e l i j k i n g van d e klagende moeder met d e n a c h t e g a a l z a l men h o o g s t w a a r s c h i j n l i j k gemaakt hebben naar analogie met d e sage van Aëdon of van Proknep d ie, veranderd i n een nacht e g a a l , welluidend haar dode zoon bejammerde (RE 1, 467/74.). H e t mag merkwaard i g h e t e n , d a t deze beide (enige) voorbeelden u i t de 3e/2e e e w vóbr C h r i s t u s stammen, en d a t deze vergel i j k i n g , d i e t o c h s i e r l i j k genoemd kan worden, geen navolging meer vind i n de l a t e r e grafgedichten voor kinderen. Een andere vogel, waarvan h e t geluid eenmaal vergeleken wordt met d a t van de mens, is d e zwaluw, H e t g a a t h i e r om h e t gezang van een meisje:
Ravenna, 3e/4e E.
maar i k z i n g c i t e r s p e l e n d voor de sombere d u l s t e r n i s met een stem, g e l i j k e n d op een zwaluw. (GV 1951, vsc. 2/3.) Het f e i t , d a t h i e r e e n zwaluw genoemd wordt, e n n i e t een n a c h t e g a a l , t o o n t aan, d a t d e Griekse t r a d i t i e i n I t a l i ë a l aan h e t a f s t e r v e n was ( c f r . ook x'35pa i.p.v. x.Plp i n vs.4.). De Grieken hadden n l . e e n bepaalde, p e j o r a t i e v e mening over h e t g e l u i d van e e n zwaluw. C i t e r e n we h i e r h e t Greek-English l e x i c o n van L i d d e l l - S c o t t b i j h e t woord X E X L ~ G V: T h e t w i t t e r i n g of a swallou was prov. used of barbarous tongues by t h e Greeks, E ~ X E P&CT\ p?) X E ~ C O Ó V O CG G X ~ V &YV&CL ( 9 0 ~ 4PdpQapov ~ De d i c h t e r X E X T ~ ~ E V A. Q Ag.1050: hence: 6 ~ =. b Páppapoc z a l d e zang van h e t meisje zeker n i e t hebben w i l l e n v e r g e l i j ken met e e n b a r b a a r s gekwetter. Een volgende opmerking b i j Lidde:! S c o t t g e e f t misschien een v e r k l a r i n g voor d i t f o u t i e f gebruikO V bowers t h a t r i n g w i t h p o e t a s t e r t e beeld: " X E ~ L ~ ~ VpovceTa t w i t t e r i n g s ( ~ .Ra.93) r (parodied from ailbbvuv ~ o u c ô z a i n E b , . brie n i e t meer op d e hoogte i s van de Griekse trav.Fr.88). d i t i e e n A r i s t o f a n e s op de g e c i t e e r d e passage l e e c t , kan de ~ e n o p v a t t e n als e i r o n i e van h e t XEALSÓVOV ~ O U C E Z ontsnappen, normaal b e e l d , g e l i j k w a a r d i g aan h e t aW6vwv ~ l o u c & z a van E u r i p i d e s . Misschien i s op een d e r g e l i j k e manier de verwissel i n g van aQôhv e n X E ~ L G @ V o n t s t a a n . FPisschien ook h e e f t men w i l l e n z i n s p e l e n o p de g e s c h i e d e n i s van Philomele, d i e i n een zwaluw veranderd wordt. Daar h e t e c h t e r d u i d e l i j k h e t stemgel u i d i s d a t vergeleken wordt, kan d i t opnieuw s l e c h t s wijzen n a a r een s l e c h t e r e k e n p i s van h e t Grieks,
.
Een meer p o s i t i e v e waardering v i n d t d e zwaluw i n z i j n f u n k t i e van aankondiger van d e l e n t e . I k meen d a t i n h e t volgende g r a f g e d i c h t d e zwaluw a l s zodanig opgevat moet worden, alhoewel de b e t e k e n i s van C E Z ~ T m i j n i e t helemaal d u i d e l i j k is. W a a r s c h i j n l i j k word t hiermee bedoeld, d a t de zwaluw v a n u i t den vreemde i n de l e n t e t e r u g n a a r h e t e i g e n land komt. Kaar n a a r onze maatstaven zou deze v o g e l dan e i g e n l i j k inheems genoemd moeten worden: Madytos(Thrak. H e l l . 1, l e E.n.C.
want de zwaluw u i t de vreemde, d i e m i j n j a r e n had bezocht, beweende de d e r d e k e e r mijn heengaan. 9
EXOK'G&~W
(GV 1237, v s s . 5/6.) b e t e k e n t e i g e n l i j k gadeslaan. Daar d e zwaluw s l e c h t s
i n d e l e n t e en d e zomer de j a r e n van h e t kind g a d e s l a a t , e n i n de h e r f s t weer w e g t r e k t , l i j k t tfbezoekenftm i j b e t e r
(To v i s i t n is dén van de b e t e k e n i s s e n d i e L i d d e l l - S c o t t e e e f t voor ~ x o x a l ~s v e~r t a ~ l i n g~ voor Pind .O. 7.19.).
,
Samenvattend voor d i t hoofdstuk kunnen we zezgen, d a t de verbind ing moeder-kind in de g r a f ged i c h t e n voor kinderen u i t gedrukt wordt door h e t beeld van d e moederborst, d i e dan h e t leven s y m b o l i s e e r t ; d a t men h e t kind graag v e r g e l i j k t met een bloem, om z i j n f r i s h e i d en Jeugd t e t y p e r e n ; d a t de jammerk l a c h t e n van de moeder om haar kind vergeleken wordt met h e t gezang van d e n a c h t e g a a l , w a a r s c h i j n l i j k naar a n a l o g i e met de sage van Prokne.
HOOFDSTUK I11 : BEGRIP EN ONBEGRIP VOOR HET KINDERLIJKE M DE GRIEKSE GRAFGED ICHTEX VOOR KINDEREN.
Pas van deze eeuw d a t e e r t de s p e c i a l e b e l a n g s t e l l i n g d i e men i s gaan k o e s t e r e n voor d e e i g e n aard van h e t k i n d , e n d i e een "psychologie van h e t k i n d v i n h e t leven geroepen h e e f t . Voord i e n herkende men wel de k i n d e r l i j k e eigenaardigheden, en int e r p r e t e e r d e d i e , a l naar gelang de e i g e n gemoedstoestand of t i j d s t r o m i n g , p o s i t i e f o f n e g a t i e f , d.w.z. men toonde b e g r i p voor h e t t y p i s c h k i n d e r l i j k e , of onbegrip, maar men maakte h e t kind n o o i t t o t h e t voorwerp van s t u d i e , met h e t d g e l h e t b e t e r t e b e g r i j p e n , e n h e t een e i g e n p l a a t s t e geven n a a s t de volwassene Het zou daarom n i e t j u i s t z i j n om h e t onbegrip voor h e t kind t o t een t y p i s c h e t r e k van de a n t i e k e mens t e bestempelen, evenmin a l s h e t b e g r i p vpor h e t kind een u i t v i n d i n g van deze tijd . i s . Het nieuwe van nu i s de waardering voor h e t kind a l s een e i q e n p e r s o o n l i j k h e i d , i n t e g e n s t e l l i n g met de vroegere opv a t t i n g over h e t kind a l s was h e t s l e c h t s een onvolgroeide volwassene. I n de oudheid w i s s e l d e n b e g r i p e n onbegrip voor h e t kind e l k a a r af. I n de Griekse gouden eeuw, waar een u i t g e s p r o k e n i n t e l l e k t u e e l e n mannelijk i d e a a l op de voorgrond s t a a t , z a l h e t onbeg r i p overheersen, i n ' t Hellenisme e c h t e r , waar een meer v r o u w e l i j k gemoedsideaal aan invloed w i n t , z a l ook h e t b e g r i p meer d e boventoon voeren, daar k i n d e r e n t h u i s h o r e n i n een gevoelssfeer.
.
Zo s c h r i j f t G.Fohlen ( 1 ) : "Les modernes ont p l a i n t souvent l e t r i s t e s o r t de l ' e n f a n c e chez l e s Hellénes. C e r t e s , l e t r a i tement f a i t awr nouveau-nés e s t r e v o l t a n t . P o u r t a n t ce s e r a i t une e r r e u r d e c r o i r e que l ' a n t i q u i t é a i t ignoré l e charme d e l a v i e e n f a n t i n e . Homère, q u i f a i t i n t e r v e n i r Astyanax d a n s l a schne d e s adiewc, H é s i d e , Sappho, l e s t r a g i q u e s , l e s poet e s a l e x a n d r i n s s'accordent avec nos é p i t a p h e s e t l e s peintur e s de v a s e s pour nous donner de numbreuses preuves d u t e n d r e i n t é r d t que l e s Grecs p o r t a i e n t a u ê t r e s jeunesv. \rat deze weerzinwekkende behandeling van pasgeborenen b e t r e f t , deze was h e t r e c h t s t r e e k s gevolg van een u t i l i t a i r e , gevoelloz e i n s t e l l i n g , d i e de k i n h e n zag i n ' t p e r s p e k t i e f van de toekomst, a l s t e r u g b e t a l e r van de moeite e n k o s t e n , d i e hun opvoeding meegebracht had, een i n s t e l l i n g , d i e ook i n de epigrammen bovenkomt. (cfr.p.53 e . v . ) . A l l e e n een jongen was d a a r t o e i n s t a a t . V ~ n d a a rde cynische u i t s p r a a k van de comicus Posi* d i p p u s ( f r . 11 K . ) : vlbu z p E q ~ tT L C x&v ~ E v q cT L C Gv zbxp , BuycmEpa b' E x ~ t û ~ x89 c ~6 ~ h o b c ~ o c . e e n u i t s p r a a k , d i e b l i i k b a a r t o e g e p a s t werd ook, g e t u i g e de b r i e f van e e n zekere H i l a r i o n aan z i j n vrouw, over haar kind d a t geboren moet worden:<' &&v z v dpcsvov, &q&c , &&v 6 efiha, Van zoIn rigoureuge d i s c r iminat i e t e n o p z i c h t e E x ~ a ~ "(2). e van m e i s j e s b l i j k t i n d e g r a f s c h r i f t e n e c h t e r n i e t s , de rouw van d e ouders i s even hevig voor jongens a%svoor m e i s j e s , A l l e e n i s h e t a a n t a l g r a f s c h r i f t e n voor m e i s j e s k l e i n e r , en bedraagt ongeveer tweederde van h e t a a n t a l van de Jongens. ( l ) G.FOHLZN, llQuelques a s p e c t s de l a v i e a n t i q u e d 9 a p r & sl e s é i t a hes métriques grecquesl', Les Etudes C l a s s i q u e s 22 (f954P P. 152/3. ( 2 ) The Oxyrhynchos P a p y r i , I V , 744.
A , Onbegrip.
Een e e r s t e aspekt van h e t onbegrip voor h e t k i n d , d a t i n de g r a f g e d i c h t e n t o t u i t i n g komt, namelijk de o p v a t t i n g van h e t kind l o u t e r i n f u n k t i e van de toekomst, zonder e n i g e waarder i n g voor de k i n d e r t i j d , hebben we r e e d s i n hoofdstuk I , (p. 33 /B ) behandeld, waar we de k l a c h t e n van de k i n d e r e n e n d e ouders naar voren gehaald hehhen. Deze kunnen we h i e r dus gev o e g e l i j k o v e r s l a a n e n onze aandacht wenden n a a r h e t andere a s p e k t , op p. 32 r e e d s a a n g e s t i p t , n l . de h e r o ' i s a t i e . E r bestaat i n de Griekse g r a f s c h r i f t e n e e n tendens, om d e dode t e h e r o l s e r e n e n mooier voor t e s t e l l e n dan h i j i n w e r k e l i j k komt h e r h a a l d e l i j k v o o r , e n s l i j t metheid was. De term fipwc t e r t i j d a f t o t de b e t e k e n i s '!dode mann ( 3 ) . Deze h e r o l s a t i e tendens d u i k t ook op i n de g r a f g e d i c h t e n voor k i n d e r e n , en i s de oorzaak van h e e l wat schromelijke o v e r d r i j v i n g e n . Het e p i t h e t o n lfheldl' kan immers wel aan een volwassene gegeven worden, maar b i j een kind s t a a t h e t b u i t e n de verhoudingen. Ongetwijf e l d s t a a t deze tendens i n de g r a f g e d i c h t e n voor k i n d e r e n ook wel onder invloed van de b e s c h r i j v i n e e n i n d e Homerische hymnen en de hymnen van Kallimachos, waar de goden a l s z u i g e l i n g a l bovenmenselijke daden v e r r i c h t e n , ofschoon d i t door K a l l i machos a l t h a n s o n g e t w i j f e l d h u m o r i s t i s c h bedoeld i s ( 4 ) .
---
l0 De b e s c h r i j v i n g van he t kind. m---------
-----w-------
Een t y p i s c h o u d e r l i j k e o v e r d r i j v i n g i s de gedachte, d a t hhn kind h e t mooiste e n h e t b e s t e i s van a l l e k i n d e r e n d i e e r z i j n .
( 3 ) c f r . LATTIEORE, p.97 e.v. ( 4 ) c f r . H.HERTER, 'Das Kind i m Z e i t a l t e r d e s Hellenismuslf, Bonner Jahrbilcher, 132 (1927), p.251/2.
Deze u i t i n g van o u d e r t r o t s h o e f t n i e t s t e maken t e hebben met onb e g r i p . I n de g r a f g e d i c h t e n voor k i n d e r e n eci7ter k r i j g t deze gedachte weer d e nuance van h e r o l s a t i s , soms door e e n e n k e l e u i t d r u k k i n g opgeroepen: Rome, 3 e h e E.? TQS'
E v t 76p&
[&y&] X E L ~ U L
, xa~Gwv6
~ & ' p ~ c ~ o [e c ]
I n d i t g r a f l i g i k , van k i n d e r e n verreweg d e b e s t e , (GV 745, vs.1.) De woorden 6~'aptczocroepen o n w i l l e k e u r i g h e t beeld op van Hektor e n Agamemnon, van wie Homerus z e g t , d a t z i j e l k 6 ~ &' P L C T O C van hun volk waren. Ook h e t volgende j o n g e t j e k r i j g t deze t y p i s c h e waardering van volwassenen: E.n.C. Smyrna, 8 ~ b xptv & v c03 A L O V V C L O C v x a v á p ~ c ~ o c ,
;jie
Dionusios, d i e v r o e g e r , t o e n h i j nog l e e f d e , de a l l e r b e s t e was, (.. ) d i e a l l e kinderen de baas was.. (GV 874, vs.1 e n 9 . ) En van een t w a a l f j a r i g m e i s j e wordt gezegd: Kydonia, K r e t a , l e / 2 e E. X&XAE L x a t ~ o p q a tT ~ VE X X Q ~ ~ #SP ~ Q Ç E V " ~ 6 0 a c alqvtôtoc ~ G L O L ~C C C LX O ~ E C V O T ~ T ~ V
.
,
Mij, d i e u i t b l o n k door schoonheid e n f i g u u r , h e e f t Hades p l o t s e l i n g meegeroofd, e n i k was door a l l e levenden zozeer g e l i e f d . .
.
(GV 958, vss. 1/2.)
.
' . <
I
Eenmaal wordt aan d e v o o r b i j g a n g e r s - gevjraagd om e e n jongen van v i j f j a a r t e bewonderen a l s was h e t een beroemd man: Leontopolis(Eg) l e ' E.n.C. a& : 'AEZLE & o p xav<S6up~xat x a v á p t c ~ c" 8 c xácqc bpi.cfic x á v m ~ cxvoaXCpcp.
,
Roep u i t : ItA6tios, wat ben j e jammdijk vroeg g e s t o r v e n , en wat was je v o o r t r e ? f e l i j k l t t , a l s t o t iemand d i e o v e r a l befaamd i s om zijn volmaakte v o o r t r e f f e l i j k he i d . (GV 1270, v s s . V8.1 Het i s n i e t v e r w o n d e r l i j k , d a t de h e r o l c a t i e van de overwinn a a r s i n de v e l e ?pelen d i e Griekenland t e l d e , z i j n invloed had i n de epigrammen voor k i n d e r e n , waar h e t hun k l e i n e s p o r t p r e s t a t i e s b e t r o f , De l o f d i e h e t kind toegezwaaid wordt &s b u i t e n verhouding: Aegina, 28/18 E. 'AVT t o ~ qOsptcovoc k ~ 8 h o q 6 p o vx 6 v t c fi6e
De p r i j sbehalende, twaalf j a r i g e zoon van Themisoon, Themistokles, u i t Antiochig b e r g t d i t s t o f . Evenveel b e l e i d en moed b e z i t t e n d als z i j n naamgenoot. (GV 556, v s s , 1/3.) De jongen wordt vergeleken met z i j n beroemde naamgenoot Them i s t o k l e s . Het volgende g e d i c h t g a a t nog v e r d e r , e n v e r g e l i j k t e e n t i e n j a r i g e jongen met Ren god, e e n halfgod e n e e n mythologische f i g u u r :
,
.
Rome, 2e/3e E.
zodanig nu was h i j , als e e n s Iacchos was, of de onstuimige Alkide, of de mooie Endumioon, (GV 1280, VSS. 5/6.) Iacchos i s de mystieke naam voor Bacchus, e n d e Alkide i s n i e mand a n d e r s dan Herakles. Endwnionn was de knappe g e l i e f d e van S e l e n e , d i e van Zeus d e o n s t e r f e l i j k h e i d verkreeg. Z e l f s b i 3 e e n volwassen man zou d e z e d r i e v o u d i g e v e r g e l i j k i n g a l overdreven geweest z i j n . Een gedicht'aan de q a r t i e v e overwinningen vari de jonge Nepos, van wie geaegd wordt dat h i j zijn mannetje stond In het pankration en het worstelen. Maar niet a l b e n de l i c h a ~ a l i j k ep r e s t a t i e s geven a a n l e i d i n g t o t o v e r d r i j v i n g , maar ook, en v o o r a l , d e g e e s t e l i j k e p r e s t a t i e s . Zo hebben we r e e d s ( p . 3 9 ) h e t g e d i c h t voor Kaximus g e z i e n , GV 1924, d a t geheel gewijd i s aan d i e n s kunnen op 't gebied van de schone l e t t e r e n . Een e n k e l voorbeeld van d e h e r o l s e r e n d e s t i j l waarin h e t epigram geschreven is: Rome, na 94 n.C. h c c c o p a ~bhha czfl8t 6 ~ 6 q v ~ Ó z occa v ~ x axoupov 69pa pdeqc CXEG Gou y p & p p a ~ o c~ G c n t q v
,
maar i k smeek u , s t a s t i l , omwille van de dode jongen, opdat u d e welluidendheid van h e t eenvoudige g e d i c h t z u l t opnemen.. (GV 1924, v s s . 48/9.) Deze h e r o ï s e r e n d e gedichten w i l l e n h e t doen voorkomen, a l s o f h e t kind een waarde had, waarmee h e t ook i n de wereld d e r v o l wassenen van t e l was. Want volgens v o o r a l i n d e k l a s s i e k e t i j d
.
*
recds germiteerd op p. 3 8
, nl,
GV 1865, is geheel gewijd
geldende maatstaven, was h e t kind waardeloos omdat h e t geen v e r s t a n d bezat z o a l s de volwassene^^ Vooral Aischulos s t e l t d e domheid van k i n d e r e n aan de kaak, z o a l s i n d e Prometheus, v s s . 98617: Ep. & x ~ p ~ Ó p q c 6qûev ac &c K C L L ~ ' 6 v ~ ap&. np. o6 y8p c 3 x a ï c TE X&TL ~ 0 0 6 ' h v o b c ~ ~ p o c (5) Hierna s p r e e k t h e t v a n z e l f , d a t de ouders, voor wie hun kind t o c h zoveel betekend had, de waarde van h e t kind t r a c h t t e n u i t t e drukken door h e t een geweldig verstand t o e t e s c h r i j v e n : S y r o s , 2e/3e E. [ob q a ~ b j v066' & K G E ~ K T O V E V V xáhhoc TE vOoc ze
O n b e s c h r i j f e l i j k en onverhoopt was de schoonheid, h e t verstand e n d e s t e v i g e k r a c h t van h e t z e s j a r i g kind. (GV 2030, vss. 1/2.) Ook d e volgende jongens hebben e e n v e r s t a n d , d a t g r o t e r i s dan hun l e e f t i j d zou l a t e n vermoeden: Tegea, 2e/3e E. ~ b c p o p o v , i j h ~ x d gvfi[ntov, ob 6.3 v69 ]
,
d e ongelukkige, d i e jong was van l e e f t i jd maar n i e t van v e r s t a n d . (GV 1036, vs. 6.) De jonge z e v e n j a r i g e Glaukos b e z i t a l a l l e k e n m r k e n van de volwassene : E l e u s i s , m i . 3e i3.n.C. yqpak&p $ u ~ f i v &X' &xpaGct, C&IJ.U?;L rhaf5xoc xat x6khe L x ~ p á c a cxpe G ~ ~ o vcoqpoc6vqv a Glaukos d i e d e z i e l van de ouderdom paarde aan een lichaam op 't toppunt van z i j n b l o e i , e n aan schoonheid een nog b e t e r e bezonnenhe i d . . (GV 879, vss. U 2 . Q
.
(5) Ook
Ag. vs. 277 e n v s . 479. Kaar ook H e r a k l e i t o s : f r g . B70 en B79.
Het toppunt van w i j s h e i d b i e d t n e l h e t verstand van e e n g r i j s a a r d , waarmee de t w e e j a r i g e K r i t i a s b e g i f t i g d is: Rome, 3e E.n.C. X O D ~ O BXW V K p l l ~ l q v6 ~ l ~ q , g E ~p vi c , tv
&K'
6x74
I
&hh& vóov xohtíjc & ~ t o vfikt l x i q c .
I k berg de jongen K r i t i a s , vreemdeling, d i e b i j z i j n
twee j a a r nog a c h t maanden t e l d e , maar e e n verstand had d a t opwoog tegen d a t van de g r i j z e l e e f t i j d , (GV 591, v s s . 1 / 2 . ) Het verstand van d e g r i j s a a r d wordt h i e r a l l e s z i n s hoger gewaardeerd dan i n de k l a s s i e k e t i jd waar een oud spreekwoord z e g t 6 l c n a l W c o i ~ i p o v ~ e c(6), naar a a n l e i d i n g waarvan P l a t o 06 póvov &p' , bc ~ O L X E V i n d e Wetten (I 666 A) aantekent:" b ydpwv 6 t c naGc y t y v o b ~ ' %v , & ~ h b x a t b p i 8 v c 0 ~ t c " Bn Antiphoon beweert, d a t Yilpo~~oCPfag e l i j k s t a a t met " a t 6 0 popc ca (7). Ook voor oude mensen had men d u s , evenmin a l s voor k i n d e r e n , n i e t v e e l a c h t i n g , a l t h a n s waar h e t hun verstand b e t r o f . Op d i t punt v e r s c h i l l e n de g r a f g e d i c h t e n van de l i t e r a t u u r . Z e l f s b i j een m e i s j e wordt eenmaal gezinspeeld op h a a r verstand: Thasos, e i n d e l e E.
,
,
.
z
[pat,]bv
h&pJiacáv 1 s [ a d
I
[ x a t ] p66voc, 8v apanC[6wv
p q ]Epoc ~ fipnaci MOT [ p a ]
I
E[VE]XEV
ECXOV E[pOv].
Nadat i k even s t r a l e n d e gezondheid gekend had, rukt e n m i j van mijn moeder weg de K o i r a en d e a f g u n s t , d i e mijn d e e l werd omwille van mijn v e r s t a n d . (GV 705, v s s ; 516.1
(6) c f r . KASSEL, p,49, (7) idem.
I
De t e n d e n s , om h e t klnd met de volwassene t e v e r g e l i j k e n , komt t e n s l o t t e nog t o t u i t i n g i n h e t volgende g e d i c h t : Rome l e /2e E.
,
8% &TEUV &pvc, ~ A & ~ O~ VE p a c , bhha ~ 6 h q 0 v 0pswcfjpc~vhe iaov f i h ~ x t q cg h ~ o v
i n d e jeugd van z e s j a r e n , k l e i n van g e s t a l t e , maar aan z i j n opvoeders een smart a c h t e r l a t e n d , v o l g r o e i d van l e e f t i j d . , (GV 715, v s s . 3/4.) O f , a l s men T & W ~ f i h ~ x c ~ c h y p a l l a g i s c h v e r t a a l t : I1Smart a c h t e r l a t e n d a l s vnor een volwassenen. Het i s i n i e d e r g e v a l de bedoeling van de d i c h t e r , om h e t kind evenveel waarde t o e t e s c h r i j v e n a l s e e n volwassene, om wie even h e v i g gerouwd wordt. De o m a t t i n g e n u i t de k l a s s i e k e t i j d ever h e t k i n d , z o a l s v o o r a l Aischulos ze n a a r voren b r e n g t , hebben b l i j k b a a r i n d e l a t e r e oudheid weinig van hun p o p u l a r i t e i t verloret?: de hierboven aange haalde g r a f ged i c h t e n stammen namelijk p r a k t i s c h a l l e u i t onze t i j d r e k e n i n g , en t o c h d r u k t men h i e r i n nog de waarde van h e t kind u i t i n volwassen maten, D i t b e w i j s t wel, d a t men ook aan h e t begin van onze t i j d r e k e n i n g nog geen weg w i s t met de e i g e n aard van h e t kind. Toch i s e r een zeker v e r s c h i l : i n de k l a s s i e k e t i j d schonk men eenvoudig geen aandacht aan h e t k i n d , e n vond men h e t n i e t nodig om h e t een g r a f s t e e n t e geven ( e r z i j n z é é r weinig g r a f g e d i c h t e n voor k i n d e r e n bewaard u i t de Te/4e eeuw). I n de H e l l e n i s t i s c h e en Grieks-Romeinse t i j d i s deze aandacht er w e l , waarvan de g r a f g e d i c h t e n op z i c h z e l f a l e e n g e t u i g e n i s z i j n . De g e e s t e c h t e r , waarmee men h e t kind bekerk, b l e e f m e e s t a l d e z e l f d e , ondanks h e t f e i t , d a t men d e t y p i s c h e k i n d e r l i j k e trekken beulust begon t e herkennen ( c f r . p . 1 ~ 4 , e.v. )
.
2 O
De verhouding t u ' s s e n - h e t kind e n de Ouders. --L---&--.-----------------------"-"------
Ds h e r o l s a t i e van het kind i n z i j n verhouding t o t z i j n ouders u i t z i c h i n de familierots, i n h e t rbemen van h e t g e s l a c h t . Vaak i s h e t g r a f g e d i c h t een gelegenheid om de aandacht t e vest i g e n op de p o s i t i e van de vader, of de beroemdheid van h e t ges l a c h t , terwi j 1 h e t kind z e l f , d a t o o r s p r o n k e l i j k h e t onderwerp van h e t g e d i c h t was, op de achtergrond r a a k t Aangezienhet p l a a t s e n van een g r a f s t e e n een k w e s t i e van stand was, a c h t t e
.
men h e t soms nodig, nog e x t r a de nadruk t e leggen op de bel a n g r i j k h e i d van de f a m i l i e . D i t v o o r s t a a n op r a n g e n s t a n d , d a t soms h e t kind z e l f i n d e mond gelegd wordt, behoort naar m i j n mening evenmin t o t de l e v e n s s f e e r van h e t kind a l s de overdreven l o f voor z i j n l i c h a m e l i j k e en g e e s t e l i j k e p r ô s t a t i e s , e n i k beschouw d i t dan ook als een u i t i n g van onbegrip voor h e t kind. I n h e t volgende g r a f g e d i c h t , e e n d i s t i c h o n , i s h e t e n i g e , d a t w i j t e weten komen over d e t w a a l f j a r i g e Spendoforos h e t f e i t , d a t h i j vermaarde opvoeders had: Rome 2e E,n.C. 2nevOoq6py 7 6 6 ~cqpa 1 x h v ~ o t~ & b ~ a v ~Tpoo q q c c , f O o 6 m 6 ~ o u cMo L pWv olpov / &p&bPop6vou. Voor Cpendoforos hebben z i j n vermaarde opvoeders d i t g r a f v e r v a a r d i g d , toen h i j o p twaalf j a r i g e l e e f t i j d het pad d e r Xoiren b e t r a d ,
(GV 195.1 En
i n h e t g r a f g e d i c h t voor Parthenope komen we s l e c h t s wat
meer t e weten over haar vader:
Het kind van de P e r s Mannos, een w i j s l e i d i n g g e vend man, l i g t v i j f j a a r oud h i e r i n h e t g r a f : P a r t henope (GV 461.) I n het volgende g e d i c h t worden d e kinderen z e l f s a l s h e i l i g voorgesteld : A.P.VI1 474 E ~ C 6 6 ~ NLXÚVGPOU T ~ X V O V T & ~ O C . 8~ &OC & O ~ C & V U C ~ zbv tcpav ~ u c l 6 C x a cycvEav.
.
D i t i s é6n e n k e l graf voor de kinderen van Nikander: T i j d e n s h e t l i c h t van s l e c h t s één dageraad s t i e r v e n de he i1i g e nakomelingen van L US id ika.
(CV 124. ) I n h e t volgende epigram, een van de weinige u i t d e 4e eeuw, b e z i t h e t kind roem i n z i j n voorouders; h e t wordt weer geheel i n f u n k t i e van de toekomst gezien: E r e t r i a , 4e E. A6cav6pov x p o y ó v o ~ c~~e x ( p a c ] p o p a c *8 1 ~ [ E z J p o fi$--q[c] v t x e ~ o ,T ~ V& y a û ~ v&v qlhoc ?v dpezaZc. I k o o r d e e l Lusandros n a a r z i j n voorouders: a l s h i j h e t eindpunt van z i j n o p g r o e i b e r e i k t zou hebben, zou h i j de vriend gewaest z i j n van a l l e f l i n k e mannen door zijn goede eigenschappen. (GV 1186, vss. 1/2.) De twee volgende g e d i c h t e n geven meer g e d e t a i l l e e r d e u i t l e g zowel o v e r de vader a l s over de moeder, e n ze z i d n geheel i n
d e s t i j l van een Homerische genealogie gehouden, Het e e r s t e g e d i c h t g a a t z e l f s zover, de pc^^ van de ouders t e p r i j z e n , b i j monde van h e t k i n d , D i t g e e f t toch w e l e e n e r g v a l s e n o o t , wanneer men bedenkt, d a t h e t epigram op l a s t van de ouders gemaakt is: Paphlagonie, 2 e / 39 E. ' pvoc +gpbavqc P' ~ I ~ E 'xE' P N ~ ~&@Y(~# Q cvka [- 6 ]- E zolpdv [ob] htûoc, fjv bp[&qc], &IA' d p s z t T O X E W V *
r?
...de
bezonnen Arr i a n e , d i e m i j gebaard h e e f t voor mijn goede vader Hermianos; mijn gedenkteken i s n i e t d e s t e e n , d i e ge z i e t , maar de a d e l van mijn ouders: van hen was mijn vader i n h e t land bevelhebber van de r u i t e r i j , op l a s t van de koning, mijn moeder daarenboven was een bloem i n e d e l e afkomst. (GV 1044, vss. 4/8.) En i n h e t volgende g e d i c h t wordt v o o r a l de aandacht gevestigd o p d e roem van de vader: S y r o s , 2e/3e E . [ ~ t x o x ] p & z e u c ,8 v T ~ X T E yuvfi xahfi z c xat 6cûhfib [ ~ p u c f o ] v, adGodq N ~ x o x p á ~ e v&hoxoc, c [ t x s L 701% nh60c e6p3 IlavEAhqcEv ze xat aGzoTc [ A t v & á ] 6 a ~ ccoqCqc EIVEXEV 46' & ~ E T $ C
..mikokrate ( u ) s , w i e
een mooie en e d e l e vrouw baarde, Chrusion, d e eerbiedwaardige e c h t g e n o t e
van Nikokrate (u) s , wiens roem wijd en z i j d a l l e Grieken en z e l f s de Aineaden b e r e i k t , omwille van z i j n w i j s h e i d e n a d e l , En Antiechie i s de moeders t a d van z i j n vermaarde e c h t g e n o t e , d a t l i g t aan de l a g e o e v e r s van d e r i v i e r d e ifeander met z i j n mooie stroom. (GV 2030, vss. 4/8.) Een epigram van 30 verzen, GV 1975, g e e f t afwisselend i n l i c h t ingen over de beroemde f a m i l i e van d e overleden S e u t h e s , een dode, d i e "een aangenamegeur h e e f t , en d i e n s o p v a t t i n g e n over de begrafenisgebruiken. Daar h e t g e d i c h t , d a t afkomstig i s u i t Hermoepolis Kagna i n Zgypte, l a n g en l a n g d r a d i g i s , w i l i k h e t h i e r n i e t c i t e r e n , en s l e c h t s aangeven, d a t zowel grootv a d e r , v a d e r , a l s b r o e r een p l a a t s k r i j g e n i n h e t g e d i c h t . D e meningen, d i s men de t w a a r j a r i g e jongen i n de mond l e g t aangaande de b e g r a f e h i s g e b r u i k e n , doen a l l e r m i n s t k i n d e r l i j k aan. Voor de tweelingzonen van Glaukbs, i n h e t r e e d s e z r d e r gecit e e r d e dubbelepigram ( c f r . p . 7 6 ) GV 2025, wordt z e l f s op staatsk o s t e n h e t graf gemaakt, w a a r s c h i j n l i j k , omdat ze u i t een z e e r voorname f a m i l i e stammen: Athene, tnid. 2 e E.n.C.
Glaukios9 zoon, d i e i n z i j n voorvaderen g r o t e roem bezat..
.
Kaar de stad na- grote rouw aan om d e overledene e n h e e f t hem o n s t e r f e l i j k e e e r bewezen met deze afbeelding.Naar ook voor deze r i c h t t e de s t a d d i t s t e n e n g r a f op, een gedenkteken b i j de g e l u k z a l i g e goden van onafgesneden haar (8).
(CV 2025, vs. 1, 5 / 6 , 11/2.) 3O
----------- -- -
Verkeerd begrig.
I n e n k e l s epigrammen wordt een poging gedaan om h e t kind voor t e s t e l l e n a l s k i n d , d i e e c h t e r m i s l u k t door de h e r o ' l s a t i e tendens, d i e men maar n i e t k w i j t kan raken. :?en t r a c h t het kind t e b e s c h r i j v e n i n termen, d i e s l e c h t s op een kind t o e p a s s e l i j k z i j n , maar de n e i g i n g om de dode t e i d e a l i s e r e n maakt h e t kind weer "onkinder li j k f f: Egypte, 2e E.n.C.
H i e r l i g t een jongen, d i e aan z i j n ouders h e e l gehoorzaam was, d i e , v i j f j a a r oud, b i j z i j n l e v e n a l h e t passende gekregen h e e f t ,
(GV 688, vss , 1/2. ) De l o f d i e h e t kind h i e r k r i j g t , n l . d a t h e t &*fixoocis, i s e e n t y p i s c h o u d e r l i j k e u i t s p r a a k . Hoe vaak zeggen d e o u d e r s immers n i e t tegen hun kinderen: " n i e t s t o u t z i j n f f , of "braaf zijn, hooru. Ondeugendheid h o o r t b i j een kind. Het f e i t , d a t een J o n g e t j e h i e r a l s een toonbeeld van gehoorzaamheid - -.
-
-
-
--
(8) Een z e e r p l e c h t i g e manier om t e zeggen d a t zij nog z e e r jong waren: men had nog n i e t een haarlok van hen geofferd aan d e goden.
wordt v o o r g e s t e l d , d o e t a k e l i g braaf aan. I n CV 1025 wordt e e n jongen van twaalf j a a r v o o r g e s t e l d a l s een ppbqoc dyaxov e e n l'liefhebbend kindt1. ~ p d q o c ,d a t norn:aal llbabyn b e t e k e n t , wordt h i e r op een t a m e l i j k oude l e e f t i j d t o e g e p a s t , e n i n v e r b i n d i n g met dyaxov i s h e t i e t w a t p c i s t e r l i j k . Ook h i e r weer i s e r de n e i g i n g h e t kind "braaf" voor t e s t e l l e n . En GV 136 i s h e t epigram voor de r e i n e Eusebia, d i e op twee j a r i g e l e e f t i j d a l h v z i h i a c z l c z d a s . Vroomheid i s wel h e t l a a t s t e d a t men verwacht van een baby van t w e e j a a r , Ook h e t volgende g e d i c h t i s voor e e n h e e l braaf meisje: Kemphis, 2e/3e E. di;yvocptzov bG ( gqc áyaûbv ph&c?;i qpa, 'TCO~E'LZ-a~ s xha6ca.c' EpE IIóh t ? ; ~ a v , I zfiv x€Lct ÙpqpExo l xbp gqzpt & ~ E ~ x ~ ? ; &o Vc~ ~ X A T ) Z - O CI ' T C C L ~ & x a ~ p & X & V T ~ < E > kzq GOOI a l c t t ÙvlaxhqcapE~q. O
,
e en Beweent, b u r g e r s , d e goede l o o t van w o r t e l , i n h e i l i g héid g e p l a n t , m i j , P o l i t t a , d i e aan a l l e n behaagde, d i e van moeder n o o i t s t a n d j e s k r e e g , van vader n o o i t vermaningen, en d i e v i j f jaar geleefd h e e f t , a l t i j d met v l e c h t j e s i n haar h a a r (9). (GV 1245 v s s . 1 / 4 , ) I n deze twee d i s t i c h a s t a a n de twee tendenzen v e r e n i g d , enerz i j d s de h e r o l s a t i e , beginnend met h e t p l e c h t i g e & y v o q b ~ o vbC* a n d e r z i j d s een e c h t aanvoelen van h e t Gqc dyaûÒv pháczqpa k i n d e r l i j k e i n de t y p e r i n g van h e t meis j e , d i e helemaal i n d i v i d u e e l is: &vaxhrj~ap,6vq , O f h e t kind w e r k e l i j k i s z o a l s h e t a f g e s c h i l d e r d wordt, een b r a a f m e i s j e , v a l t i n t w i j f e l t e t r e k ken. Het i s e e r d e r w s a r s c h i j n l i j k , d a t h e t s c h a n d a l i g verwend i s , zoals u i t e e n van de volgende verzen v a l t op t e maken:
,
( 9 ) I k neem h i e r dvaxhqcapÉvq a l s p a r t , A . X . van á v a ~ h 6 x w v l e c h t e n , ofschoon d a t e i g e n l i j k
*
$n i e t w a t vgrzwakt terugkomend b i j h e t avkyxhqzoc
is.
6pepxroc en
,
waar z i j n de k l e r e n , waar de gouden s i e r a d e n , waarmee i k door mijn vader opgesmukt werd? (vs.8.) Ook h i e r wordt h e t kind weer o n n a t u u r l i j k v o o r g e s t e l d , alsof h e t v r a a g t naar d e gewaden en d e s i e r a d e n d i e h e t van z i j n vader gekregen h e e f t . Een gezond kind van v i j f j a a r zou eerd e r geneigd z i j n zijn k l e r e n vuil t e maken, dan e r mee t e pronken. 3n t o t s l o t nog een v e r s voor een kind je van twee jaar, d a t bedoeld i s om h e t kind zo z i e l i g mogelijk voor t e s t e l l e n , om h e t medelijden van d e l e z e r s op t e wekken. Door zijn overd r i j v i n g v a l t h e t e c h t e r grotesk uit: Rome, 2e/3e E. z d p b 68 v q n ~ á x o vôdxpva x~q[cj f ' ~ x s p o v z t ~hcpvqv. a maar mijn k i n d e r t r a n e n z u l l e n de stroom van de Acheron v u l l e n , (GV 731, vs. 8.)
B. Begrip.
,
Ondanks d e onwennigheid waarmee d e a n t ieken he t kind e e n p l a a t s t r a c h t t e n t e geven i n hun maatschappij, z o a l s b l i j k t u i t de hierboven aangehaalde g r a f g e d i c h t e n voor k i n d e r e n , vonden z i j e r t o c h genoegen i n d e t y p i s c h e k i n d e r l i j k e eigenheden t e kons t a t e r e n , a.h.w. v a n u i t d e v e r t e , en z i j begonnen h e t kind met k i n d e r l i j k e maatstaven t e meten, e n n i e t meer met volwassene. D i t t o n e n d e g r a f g e d i c h t e n voor k i n d e r e n ons eveneens aan, waarin e r soms een e c h t e v e r t e d e r i n g om h e t kind t o t u i t i n g komt. D i t b e g r i p voor h e t kind i s , z o a l s r e e d s e e r d e r gezegd, v o o r a l h e t gevolg van een tendens i n h e t Hellenisme, waarin h e t g e v o e l de boventoon v o e r t . Bruno S n e l 1 maakt i n verband hiermee d e volgende v e r g e l i j k i n g : "Gegentiber den philosophischen Versuchen s i c h d e r Welt und d e s Lebens d u r c h e i n r a t i o n a l e s System z u bemachtigen, wird nun d e r Reiz n a i v e r U n r e f l e k t i e r t h e it m u e n t d e c k t , man k e h r t zurück zur Kindersprache d e r Menschheit, zur P o e s i e ; p r i m i t i v e Bräuche, e i n f a l t i g e s Leben(.. .),kindl i c h e s Dasein f a s z i n i e r e n d i e g e b i l d e t e n G r o s s s t ä d t e r t t (10). S n e l l s k r i t i s c h e b l i k h e e f t zowel h e t p o s i t i e v e a l s h e t negat i e v e g e z i e n i n deze H e l l e n i s t i s c h e tendens: aan de ene k a n t h e t verlangen n a a r n a t u u r l i j k h e i d e n f r i s h e i d , aan de andere k a n t de gemaniëreerdheid van de stadsmens, voor wie h e t lfeenvoudigettl e v e n e i g e n l i j k e e n mode is. Een v e r g e l i j k i n g t u s s e n h e t Hellenisme e n h e t vroege Christendom v a l t , waar h e t de kinderen b e t r e f t , ongunstig u i t voor h e t Christendom. w i r noch den G e i s t d e s HelZo s c h r i j f t H,Herter:"...k6nnen lenismus spilren, d e r I n s e i n e n K i n d e r d a r s t e l l u n g e n , um m i t ' J a c o b Burckhard t zu reden, 'Idurchweg das D r o l l i g e , S c h a l k î s c h e (10) B.SNELL, "Uber d a s S p i e l e r i s c h e b e i K a l l i m a ~ h o s ,in: ~ Die Entdeckung d e s G e i s t e s , p. 365*
,
L u s t i g e , auch wohl d a s Zgnkische und D i e b i s c h e , v o r allem aber d i e d e r b e Gesundheit und f r i s c h e K r a f t g i b t , welche e i n H a u p t a t t r i b u t d e s Kindes s e i n s o l l t e v . Eine ganz andere Anschauung ward z u Beginn u n s e r e r Zeitrechnung begründet; i n d e r Lehre C h i s t i e r s c h e i n t d a s Kind a l s e i n S i n n b i l d d e r Unschuld uid Vachklang d e s v e r l o r e n e n P a r a d i e s e s ; d a s h e i d n i s c h e Altertum a b e r h a t i n ihm ohne moralische S e n t i m e n t a l i t a t l e d i g l i c h d i e v o l l e und f r i s c h e vom Leben u n v e r f 8 l s c h t e Watur gesehen, daft2r i s t d e r Knabe d e s Boethos unser s c h ö n s t e s Zeugnis" (11). Van d e z e " o n v e r v a l s t e n a t u u r n geven d e g r a f s c h r i f t e n h e r h a a l d e l i j k b l i j k , en z i j l a t e n vaak de weegschaal d o o r s l a a n t e n g u n s t e . van een natuurgetrouwe weergave van h e t kind.
- --- L-ii---------.
i J v i n g van h e t kind
De v e r g e l i j k i n g van h e t kind met een bloem, waarmee zijn zachtheid en f r i s h e i d wordt u i t g e d r u k t , e n ook z i j n p l o t s e l i n g e *erven, i s i n h e t v o r i g e hoofdstuk ( p . 8 8 ) r e e d s behandeld, e n kan d u s , hoewel h e t ook onder h e t nu behandelde onderwerp h o o r t , h i e r achterwege g e l a t e n worden. B i j d e 1 i c h m . l i j k e b e s c h r i j v i n g g e e f t men h e t kind n i e t de h J a ï o v cBliattin kenmerken van d e volwassene, z o a l s h e t CV 879, maar d e kenmerken van h e t kind: z i j n z a c h t h e i d en frisheid: Rome, 2e E.n.C? E ~ ~ E yhp V XÚPLV, E ~ ~ E .&q'V ~ ~ ~ V X P ~ O X' ~C OLC & X O L C want ze was zo b e v a l l i g , met haar g e z i c h t j e d a t zo z a c h t van huid was,
(CV 1595,
VS,
7.)
Maar v e e l l i e v e r men z i j n doen en i e d e r e e n d i e het d a t i e d e r e e n van
ban het u i t e r l i j k van h e t kind b e s c h r i j f t l a t e n , e n hoe he t de l i e v e l i n g was van l e e r d e kennen. H e r h a a l d e l i j k wordt gezegd, h e t kind h i e l d : Amorgos, 38 E.n.C. o f l a t e r . ~ Ú v v o c~ [ b v ]xqc d n a p o 6 e [ G ~ a t ] , ) xäcb qbhr)lc6[c]l
,
Channos, zoon van Eunike, v o o r b i j g a n g e r s , b i j iedereen geliefd., (GV 395, vs. 1 . )
.
Atnathus, Cyprus, mid. 2e E.
A f r o d i s i a , d i e buitengewoon bemind was om h a a r verkwikkende l i e f g e l i j k h e id.. (GV 698, v s s . 1/2, )
.
,
A.P.
V11 643
' ~ p iba v ~ f i vE ~ ~ V G ~ OE pV d c p ~ o va t é v &8vp&a
Hmnis, h e t d o c h t e r t j e van Euander, een s l a v i n n e t j e d a t a l t i d d een g e l i e f d speelkameraad je was, e e n s c h a t t i g me i s je van negen jaar.. , (GV 1586, v s s 1/2. ) Men z i e t h e t kind a l s de v e r p e r s o o n l i j k i n g van de l i e f d e i n GV 409: a b ~ b cE p r c h y a e ó c ~ c,!'de l i e f d e i n e i g e n persoon, e n goed". En hoe f i j n i s h e t kind n i e t getypeerd i n GV 957, e e n g e d i c h t u i t d e Anthologia P a l a t i n a , waar men zegt: A,P. V11 308, 2e E,n.C ?
.
naZôá pc n c v ~ a 6 ~ q p o vdxq66a , 03pbv E x o v ~ a
Mi j,
hartje
kind van v i j f jaar, me t een onbezorgd
...
Een
Dit d o e t onwillekeurig denken aan het ~ a n a ë - f r a g m e n t van Simonides, waar de k l e i n e P e r s e u s midden i n het geweld van de storm ibablezbcgd &igb~ihes l a p e n , en Danaë t o t hem z e g t :
,
08% & k ~ ~ e ~" cj i j bent n i e t bezorgdf1 (vs. 1 3 . ) . GV 11.59 g e e f t een a a r d i g t a f e r e e l t j e u i t h e t d a g e l i j k s l e t e n van een d r i e j a r i g j o n g e t j e , d a t h e l a a s een d r o e v i g e afloop heeft: 8 > .. L,vt. Notion, I o n i 8 , l e E.n.C. 4;fiií b* #$itoc &Y Ebv npbc & & a ~ a[vvx.róc] I TOC pfi.rpw ~ o [ 6 c a c l]e a ~ G& lnvficac Zheov xebebc we ~ o r p a nr p o x a ~ d ~ a v oEvC C ( P [ P E ] l up abcof( gybuvov ybp eyW~ x a t &nqyC pc I ~ o G p axaxtc.rq.
,
SI:.3'
Toen de zon nu ondergegaan was i n h e t h u i s van de n a c h t , g i n g i k na h e t avondmaal met m i j n oom weg om gewassen t e worden; en t e r s t o n d z e t t e n de Moir a i z i c h voor m i j neer b i j z i j n put: want i k v i e l e r i n , e n e e n a l l e r e l l e n d i g s t l o t voerde m i j mee. (GV 1159, vss. 1/4.) Een e r g g e l i e f d thema i n de g r a f g e d i c h t e n voor k i n d e r e n is d a t van h e t k i n d , d a t zo l i e f kan babbelen, a l of n i e t op v a d e r s k n i e gezeten. Een vroeg voorbeeld g e e f t e e n epigram u i t de t i j d , d a t h e t Hellenisme i n v o l l e b l o e i verkeerde: Demetrias, 3e/2e E. u v b T ~ L E T L Cxobpa ~ a b a ~ p i o uE a t y b h a xwcdhhouc' & L X & % ' b ~ o [ q û ~ p ~ v a ] .
- -
V
Het d r i e j a r i g d o c h t e r t j e van Demetrios, d a t zo l i e f kon babbelen, i s dood heengegaan. (GV 840, vsc 1/2.) En d e z e l f d e woorden, voor h e t babbelen, a&yÚha xo~Chhovca komen t e r u g i n h e t volgende g e d i c h t : Smyrna, l e h e l f t 2e E. akpfha xw~dhhoucazsoÙc y ~ v E ~ a&z c t ~ d h h e c,
.
N e t l i e f gebabbel v e r t e d e r d e je j e ouders, door stamelende g e l u i d j e s u i t je mondje t e s t u r e n . (GV 1512, v s s . 1/2.) Beide epigrammen stammen u i t d e z e l f d e t i j d . Het i s eigenaard i g d a t alli$ha x m t h h o v c a h i e r a l s een sympathiek kindert r e k j e wordt v o o r g e s t e l d , t e r w i j1 Hesiodos t o c h p r e c i e s dez e l f d e term g e b r u i k t , om 6Qn vaq d e l i s t e n en lagen van d e vrouw aan t e duiden (Erga, 373 e.v. 1: MQ ôa yuvfi c c vóov xuyoczóhoc E ~ a x a a á ~ o a i p b h a xwcChhovca, z e q v ó t q f i c a xahtfiv 8 c 68 y u v a t x t ~ E x o ~ m X J, ~ ~ O L O8' y e - c p q h f j ~ g c ~ . Ook b i j Homeros r e e d s wordt h e t woord U ~ C L ~ ~ gL eOb rCu i k t om h e t l i s t i g overreden van d e vrouw aan t e geven (Od. 56/7.): a t ~ 6E t pahaxoZc~ na1 a t p v h l o b c b A ~ Y O L C L@ ~ ~ Y E L
H i e r i n d e grafgedichten e c h t e r d u i d t h e t h e t vertederende gebabbel van k l e i n e kinderen aan. Een gebruikt ook wel d e woorden czwpuhtq en ~ p a 6 h t c p a : Rome?, 28/36 E. p8hhec yap & V L & C E L V pe c ~ o p u h t a ~zeaLc c ~ vqxtaxcu~Evou.
&OV
fic@qv
Want je z u l t me even e r g b l i j v e n bedroeven, a l s i k e e n s p l e z i e r had i n je gebabbel b i j je kinderspelletjes. ( ~ ~ 7 3 6vss. , 6/7.) Caesarea, (?!aur.)
,2e/3e E.
TL
PC v q ~ t á ~ o tzpauhCcpact c xazpt %oebv&
xpoccalpovû' b a ~ x p b cv a u c z o ~ b ~ q c' 'A X E ~ U V T e r w i j l i k nog maar p a s met k i n d e r l i j k gebabbel m i j n vader l i e f t o e l a c h t e h e e f t d e b i t t e r e Acheroon mij doen overvaren. (CV 977, v s s 1/2. ) De k i n d e r e n z i j n d e l i e v e l i n g van hun vader, e n h i j l u i s t e r t met genoegen riaar hun gebabbel. Ook h i e r i n weer i s Homerus d e g r o t e voorganger, waar h i j met een e n k e l e z i n e e n h u i s e l i j k beeld kan oproepen (11. E 408/9) : o h & z t p~ V n a G 6 ~ c KOT^ y06vac L xan7tdi~ouct v khûóvz' & x xoh6poto n a t a t v q c 6qbozqzoc. Over Homeros' kunst kinderen i n hun doen e n l a t e n t e b e s c h r i j ven z e g t R.Kasse1 (10) h e t volgende: "Quomodo se g e r e r e n t quidque a g e r e n t i n e x s u p e r a b i l i a r t e ad oculos r e t t u l i t , cum tamen nul10 l o c o p a r v u l o s ipsorum g r a t i a v e l u t e l e g a n t i a s u b t i l i a que a r t i f i c i a prae se f e r r e t , i n d u c e r e t , id quod h e l l e n i s t i c a e quae vocatur a e t a t i s p o e t i s haud r a r o p l a c u i t f f . V.-orsl kinder e n , d i e op d e k n i e van vader of e e n d i e n a a r z i t t e n l a n t a f e l , h e e f t h i j graag beschreven (11). Het h o e f t dan ook geen verwond e r i n g t e wekken, d a t we ook d i t thema terugvinden i n d e grafged i c h t e n voor kinderen: Athene, begin 30 E. Y %bv 6 E Z L xaxzaCvovz' &x\ yobvact aaZ6a 8e60px6k "AL6qc t c x o ~ d a c&q&@ahsv xzépvyac.
.
.*
Toen Hades de jongen, nog rondkijkend o p de knieen, i n 't oog gekregen had, w i e r p h i j rond hem de vleug e l s van d e d u i s t e r n i s . (GV 632, vss. 3/4.) (10) KASSEL, p. 1 3 . (11) cfr. 11. UC 485 ss. XXL1 500 ss. Od. XLX 402 XVI 442 ss.
het gestorver kind nog e e n k l e h broertje of zusje had, wo':dt h e t soms zo vocrrgesteld, als of d i t broertje of zurqje in h e t h u l s naar h e t dode kind zoekt: Myt i l e n e , 18/26 ( 3 ) E.
Al
t
Maar t e r w i j l z i j n dochter, d e g e l i e f d e Trufera t h u i s n a a r h e t kindje zocht, h e e f t z i j op d e v i j f d e ochtend h e t z e l f d e l o t a l s haar b r o e r t je aanschouwd. (OV 2039, vss, 9/11.) En ook h e t volgende m e i s j e 1s k o r t na haar b r o e r t j e gestorvent A.P. VII 662, 3r E. 4 naGc &xeza &wpoc &v &f3bbvut fl&' &vtauz&t G ~ C' A G G ~ V nohhqc f i h ~ x c q cnpozdpq , bc t XaCq, xo8t5ovca aÒv c &xocdpqvov &6ehqbv , vfix L O V ~ C T ~ P Y O yeucápe V vov 8 a v d ~ o u .
Dit meis j e ging ontijdig i n haar zevende jaar naar d e Hades, eerder dan velen van haar l e e f t i j d g e n o o t j e s , d e ongelukkige, d i a zo terugverlangde naar haar b r o e r t j e van twintig maanden, nadat hij nog zo jong a l geproefd had van de l i e f d e l o z e dood. (GV 839, vss. 1 / 4 . ) Soms z i j n h e t ook d e kameraadjes, d i e zoeken naar hun dode vriend je t Leontopolis(Eg.),
Ie E.n.C,
o r %c qCho t ~ q z o d tcv bpfj~cxax s t cvv i9 ~ a ~ p o v ' cGpa 8' &&bv x t ~ a t~ 8 p o v1 IC c k c @ é a . e n mijn vrienden zoeken n a a r ht'? l e e f t i 3 d g e n o o t je e n speelkameraad je: maar mijn l Lchaerm l i g t i n h e i l i g e grond, (GV, 127tA.vss: 5 / 6 . ) 2O
De verhouding t u s s e n h e t kind en d e o u i e r s . -----w------
- - ~ w L I I I ~ - ~ - " - - " C I w - - - - . . ) . I . - w -
Ook van e c h t e vader- en moederliefde gevet, d e epigrammen voor kinderen ons t a l r i j k e getuigenissen. Het t olgende epigram b e s c h r i j f t d e vreugde van d e vader b i j d e geboorte van z i j n
zoon: Smyrna, 34~E.n.C, 7 pq'cpbc &R' G B E ~ V W V &c e l c cp&oc -qhayov Qpat , &x yacqc pe n a ~ p Epoc cthazo ~ e ( c EyeyqB6c x a t p * &xEhovcc h6ûpou xat cdc ca5pyava p' abzbc Eûqxcv, fi6x.570 O' & ~ ~ V & T O&REP L C , 06% q p 8 h h ~Eccceat, ~ Mo~paby&p xpünat nept pov xcxptn sbcav CE7Favzae xad p' & ~ p e q e Y v E V E T - ~ Cp q ~ E p apou ~ p o q b vcth&evoc a h l x a 6' 6vgavópqv ebepvfic x a t % Ec r n o e q ~ 6 c
Zodra d e Horaf m i j van de barenswciegn van miJn moeder naar h e t l i c h t gebracht hac:den, nam mijn vader m i j v o l b l i j d s c h a p met z i j n handen van de grond OP, en waste mijn v u i l af el. hij legde m i j z e l f i n de windsels en h i j bad t o e ' de goden om j u i s t datgene, wat n i e t zou g e b e a t e n , want h e t e e r s t van a l hadden d e Moirai al16 s over m i j bes l i s t ; en mijn vader b r a c h t m i j gl o o t , na mijn moeder als voedster voor m i j gekozen t e hebben, en d i r e k t groeide i k a l s k o o l en o ss de l i e v e l i n g van a l l e n , (GV 1166, vss. 4/10.)
Ket i s de b e s c h r i j v i n g van een gelukkig gezin, waar d e moeder z e l f haar kind voedt, Haar h e t jongetje wordt z i e k , en de vade r , d i e a l he t b e s t e voor z i j n zoon w i l d m n, sltriggtjiea. kenvankeli in :de,, ziekte de baas t e worden . . .. jk,. 1
-3
b zahad~povyevvficac ~ C b c a ~pou 6 vócov aìvfiv 2 0 0 ~ 0b o x ~ v, 8z L poZpav Ep+v E d&gact , c6cc L &?LX'
,
Haar mijn ongelukkige vader genas mijn v e r s c h r ikkel i j k e z i e k t e , i n de mening d a t h i j mijn l o t door genezingen zou kunnen redden (vss. 13/4.) T e r w i j l d e vader z i j n b e s t d o e t om z i j n kind t e genezen, v a l t h e t van de ene z i e k t e i n d e anderel e e r s t krijgt h e t e e n i n f e k t l e aan d e t e e l b a l l e n , vervolgens een o n t s t e k i n g van de voetbeend e r e n , en daarna een tumor i n d e ingewanden, e n s t e a d s wend d e vader a l l e genaesmiddelen aan, maar t e v e r g e e f s : h e t kind b l i j f t ziek totdat: & X P L C h o v +uxfiv @OU g q ~ p b c~ E p c c~ r h a v&x8 6ccov. t o t d a t d e handen van mijn moeder mijn z i e l van mijn ogen wegnamen (vs. 24). H e t g e d i c h t g e e f t t o c h wel d u i d e l i j k weer, hoezeer d e vader begaan i s met h e t l o t van h e t kind. Van d e moeder i s n i e t zov e e l sprake, alhoewel z i j minstens even zeer haar d e a l gehad z a l hebben i n d e zorgen. Ook i n h e t volgende g e d i c h t t r e u r t de vader om h e t v e r l i e s van z i j n zoon, en h e t k o n t r a s t met h e t f e e s t van d i e n s e e r s t e v e r j a a r d a g is scherp g e s t e l d : Mytilene, le/2e(?)E. ô a t ~ tx a t e ~ h a n t v a t cy~ 8ewv ~ a C p o v ~nat a zep7c6p~vovx p h g C E Z O ~ E V E ~ A L ~ O C &PTL ~ L O L ~ O ~ ~ 06hwv V W V 3 ~ 0 0 6 v ~ t o&hyoc v c6v, ~ b x o c , a l a x ~ o Z c&gcpE$ahsv ôaxpbotc' 6 ybg k u t .cptr&.cy e
>
=
~ é r ~ r l ik j l b i j verheugde aan h e t maal e n h e t banket GKd a* goden, en gelukkig was omdat je j u i s t BQn jaar
jeworden was, h e e f t d e p i j n , d i e woedde onder je tanden, mijn kind, t e r w i j l de t a n d g a t e n zich pas openden, mij gehuld i n t r a n e n van rouwklacht: ja, want je b e n t de derddee6aarop gestorven.. (GV 2039, v s s . 1/5, ) En d e kinderen worden door hun vader e n moeder v e r t r o e t e l d : B i t h y n i a , 18/29 E,
.
I
TETPQ~ETEC 6 [ & ] ~ b [&]&AC J
XUT?JP
%at c 6 ~ LvU pfizqp
t o e n i k v i e r jaar oud was v e r t r o e t e l d e n mijn vader en mijn e d e l e moeder me (GV 2022, vs. 7 , ) Hadytos, Thrak. H e l l . , l e E,n.C. &hybvouca aoxfloc a6ccov
, dcov
&b n&ap
q&&c6
xaptzwv eTXov
, Clqzcp ,
&V & ~ ~ O Z ~ P O G C *
...e n i k heb h e t h a r t
van mijn vader e n van u, moeder, p i j n gedaan, even e r g als i k l i e f d e van jullie beiden heb ontvangen. (GV 1237, vss, 3 / 4 4 De t r o t s van de o u d e r s om hun moole baby komt t o t u i t i n g i n h e t volgende g e d i c h t : Athene, 28/39 E.
,
76 c ~ c b c a c ' ~ í b q %b , vfixbov qpnucac fipQv ( %bv yhuxsp6v T C Xóhwva x a ~ f l y a y ~obx c E ~ s f i c a c ,I 7 8 @pEqoc Eg pqvlbv 6 5 xahbv ppEqoc ; bc acxpbv &Xyoc
,
Gethatobc
I
yov&ecc~
, Ilsxptq.~IBv~, 666 I d h c c c a c .
I
Waarom, Hades, heb je met zoveel h a a s t ons k i n d j e meegeroofd, heb je d e l i e v e Soloon n a a r beneden gevoerd zonder medelijden, d a t b a b y t j e van z e s maanden, d i e mooie baby? Wat een b i t t e r e smart heb j e aan ongelukkige ouders berokkend, noodlot. (CV 1590,) De jonge Philomelos was d e l i e v e l i n g van z i j n vader: Athene, l e E.n.C.
,
,
c o l 7 6 b e cqpa x[ahbv] 1 ' ~ c x h q n ~ a x d c@ r[ ~ 6 p q h c ] l ~ C V T L~ ~~ ~ EC Q Z [ U] LnabOt n a ~ Exa,p[ev], p Voor jou h e e f t j e vader Asklepiakos d i t mooie g r a f vervaardigd Philomelos, voor z i j n l i e v e z o o n t j e van v i j f jaar,
,
(GV 1421.) Herodotos t e k e n t op, d a t de Perzen, om een vader h e t v e r d r i e t om h e t e v e n t u e l e vroege v e r l i e s van z i j n z o o n t j e t e sparen, h e t kind t o t z i j n v i j f jaar b i j z i j n moeder l i e t e n , zonder d a t d e vader h e t mocht z i e n ( H i s t , I , 136) : l t nptv 6.8 f) K E V Z ~ E ~ ; T ) C V z@nazpt , &AA& xapa T ~ C LyuvaLyevfizab, obx & ~ t x v E c z a r& C , qv c t Btarlrav EXCL, Tobôe 6E s r v c x ~ vz.of).co o8zo X O L ~ E T ~ Cava pqbcpdav %C?V 't@7Cd'tpb x ~ o c $ & ~ ~ " &~CO~&VV ~ P E ~ ~ J A E V O C
,
C
l
1
Dit g e e f t e e n n e g a t i e v e g e t u i g e n i s voor h e t f e i t , d a t de v a d e r l i e f d e i n de oudheid n i e t minder was dan nu, Een g e e s t i g e aantekening van A e l i a n u s (v, h.XII 1 5 ) over Agesilaos bevestigt d i t nog eens:" ' ~ y q c d h a o c 6& xdhapov xep~pELc EXCU CUE PCT& zo5 v l o p n u ~ b b c6vzoc , xut npbc %bv yih6cavza i r x i r vllv pev citnra, 8zaw OE y6vq xazflp af zbc , ~ 3 &cayopsbcc ~ e L c". Ook h e t moedergeluk wordt mooi beschreven I n e e n r e e d s e e r d e r geciiieerd gedicht (p. 86 ) maar he t i s een geluk, d a t de
,
Demetrias, 3e/2e E. c ~ c z h t q ' ob y&p Epcxxc z b vijn~ovb v x a h ~ e Z c û a t p a c ~ 6 t76 & P G & ~ C E L Y ~ ~ T h oEOZO c @ ~ ~ ~ o u c ' de ongelukkige: want ze zou h e t kind je n i e t op h a a r arm d r a g e n , o f aan haar b o r s t h e t l i p j e van haar baby bevochtigen,
(GV 1606, vss. 3/4.) A l l e e n h e t b e s t e i s goed genoeg voor h e t k i n d , en de vader s p a a r t k o s t e n noch moeite voor d e b e g r a f e n i s : Melos,. 3e E.n.C. 6 c ~ t c&q&(6qcac ~ p vco9 l 6 ~ f i c a z ocw[a]) hawpbv, x a ~ b Eq t h n I zoDzo ~ a p b < ó p ~ v o c . h i j ( = d e v a d e r ) , d i e , zonder goud t e s p a r e n , een s c h i t t e r e n d g r a f h e e f t l a t e n bouwen, h i e r i n z i j n genegenheid tonend voor z i j n l i e v e d o c h t e r t j e . (GV 859, v s s . V8.1 E m v a d e r laat een beeld voor h e t g r a f van z i j n z o o n t j e maken: Kîos, B i t h y n i ë , 3 e / 2 e E 3 &x' ~ % u @ oc [] Q Q ~[ ' T ] o ~ T o # ~ c % h ~ b 0 6 6 % 0 ~ z a d j p N ~ ~ T Oxl3c.s~ C E ~ E P X ? T&~OV xat E E C T ~ V olxzp[o]3 x a ~ 6 b c&vg[t] ' cfipa~b kûqxs pcopbv ~ s v z a 8 z o u cze &Lx&T ~ X Y O U xevfiv b v q c ~ v6 v p B . c ~xapáEazo, ~ zfjv xacav E C C yqv & h x C b ~ vxpb$ac xapáv* Voor de vroeg g e s t o r v e n Asklepiodotos h e e f t de vader PoBtos d i t goed i n g e s l o t e n graf opgeworpen e n h i j h e e f t rond h e t gedenkteken van d e ongelukkige knaap een g e p o l i j s t a l t a a r geplaatst, e n h i 3 heeft e r h e t beeld van h e t v i j f j a r i g kind i n l a t e n b e i t e l e n , e e n
ijd.1 genot voor de ogen, na h e e l d e vreugde van z i j n verwachtingen i n de aarde geborgen t e hebben. (GV 661, vss. 1/6.) Voor ket meisje Thesmofane d o e t haar vader "van harte" a l l e s wat ht,ar een mooie begrafenis kan geven: Athene, 2e E.n,C? x a t #tv xat K ~ V Z W V PC kuAQv, 8ca x a t c t C ~ E ~ C C T O L C ~ X ~ CA E~ O ~ ~ O V xhsZvbc ~ O C &GO xazijp*
en w e r k e l i j k , a l h e t mooie, d a t e r voor de b e s t e kinderen i s , h e l = f taijn beroemde vader m i j van h a r t e volop ge schonken ; (CV 1029, vss 5 / 6 , ) Wat a l d a t mooie i s , s t a a t i n d e volgende verzen opgesomd ( r e c d s geciteerd op p.69 ): h e t z i j n de l i t u r g i s c h e handel-g e n . v e r r i c h t door de p r i e s t e r s van d r i e godsdiensten, d i e van Eumolpos, Dionysos en Demeter. De vader van Marcelinus hee ?t zelfs z i j n eigen leven gegeven: Ephese, 38 E,n,C. ExzaE~ovcb ~átpocxatbbc 1 xazpbc TE c3v abzpml Mapxchhctvoc dqv @qoz&pot[c] I 6vopa. I ho^ yEv c ~ c q á v o ~ cxoaTc, ~, ( Baxp6otc a6 u t bate T E L ~ U C L ZÒV V CÓV , Mapxehhstvs, / z6qov' 1 b v ~ tXOKW B* x a ~ f i pV V X ~ ~ VI 16Cav EXEOWIEM, 1 xotv8v EXELV &eEhav 05vop[a] ( xat Bávazov.
.
D i t i s het graf van een zevenjarige jongen en ook van z i j n vader: K a r c e l l i n u s was b i d e r naam. Anderen e r e n met kransen, plengoffers, t r a n e n en gezangen Jouw graf", K a r c e l l i n u s : i n p l a a t s van p l e n g o f f e r s e c h t e r h e e f t je vader z i j n e i g e n leven gegeven, omdat h i j verlangde dat j u l l i e naam
en dood gemeenschappelijk zouden hebben. (CV 654.1 De g r o t e voorganger i n de s c h i l d e r i n g van d e o u d e r l i e f d e hebben d e d i c h t e r s . van de grafeplgratnmen o n g e t w i j f e l d i n Homerus gevonden, waar deze de ontroerende ontmoeting t u s s e n Hektor en Andromache b e s c h r i j f t (Il.Z, 466 e . v . ) :
13c
elxhv
&$ 8'
6
06
x a ~ 8 b cbp6~a.cocpatc)bboc " ~ x z w p
nábc xpbc x6hnov & v ~ & v o ~~ o tûfivqc
CxhCvûq I&xov
, nazpbc
qthou ~ $ L ~VT V X ~ E E C ,
,
zapf3ficac ~ a h x ó vT C 16E hóqov t n n t o ~ a t ~ q v 6s L vbv
&s & x p o z & ~ q cxbpv60c
& x 8 , h y 6 ~ a c c enazqp
TE
V B ~ O V ZV ~O ~ C ~ C
q ~ h b cx a t x b z v t a p f i ~ q p .
,
&nb x p a ~ b cx6pvû8 elAszo qacbt@oc " ~ x ~ w p nat z$v pbv xaz66qxc v bnt XBOVE na~qavóucav a G d p 8 y' 6v qthov udbv kxet x6ce xgh6 TG X E P C C V abatx'
EGXBV 3O
&n~vg&pevoc AL^ 2 '
d h ~ o ~ c Tt Ev V ~ B O T C L :
,
(%TL)
.
Het onschuldige kind (12). rrrrrrrr-r--i-r--rrr r)
De v e r s c h i l l e n d e f i l o s o f i s c h e stromingen, d i e h e t a n t i e k e Griekenland e n d e H e l l e n i s t i s c h e wereld gekend hebben, hebben ook hun n e e r s l a g i n d e g r a f g e d i c h t e n voor k i n d e r e n , j u i s t waar h e t kind h e t onderwerp i s van beschouwing. *Het kind word t a l s onervaren en onschuld i g v o o r g e s t e l d : Albanum ( L a t i a ) , 313 E.n,C. ~6zv~o ~6 c . c u ~ 6 o vETL c
06
V ~ ~ X L Oo6pavbv C
3hûev
,
xanbv 0b8E hyaûbv yvouc, BEoc b z ~ t& p e t ,
(12) De gegevens voor d i t onderwer heb i k v o o r n m e l i j k gevonden bij H.HEBTER, "Das unschu d i g e Kindu, Jahrbuch fnr Antike und Christentum 4(1961), K a n s t e r , p.153/8.
P
Eutuchos Eutuchosj zoon is jong nog n a a r d e h e m d gegaan, zonder kennis van goed of kwaad, van w a t he't leven met z i c h meebrengt. (GV 861, vss. 1/2.) Deze v o o r s t e l l i n g van h e t kind als onervaren en onschuldig h e e f t volgens Hans H e r t e r (13) een tweevoudige oorsprong: a l l e r e e r s t h e t belang van h e t kind i n de k u i t u s , d a t bepaald wordt door a i jn '*ongereptheidtt, zoals bijvoorbeeld van he t n a t e &+,cpt$~hflc een kind waarvan de beide ouders nog l e v e n , e n d a t bruid en bruidegom naar h e t b r u i d s v e r t r e k moest v e r g e z e l l e n , Een tweede oorsprong z i e t H e r t e r i n d e d o c t r i n e van de v e r s c h i l lende f i l o s o f i s c h e scholen, d i e i n hun v i s i e o p h e t kind merkwaar4 i g overeenstemmen: zowel Herakle i t o s als d e Sophisten e n d e Hedonisten p r o p a g e ~ r d e neen Bloc
,
,
,
(13) idem (14) c f r , Herodotus 11, 2: h e t taalexperiment met twee pasgeborenen, (15) c f r . E t h i k a Nikomachea, l l l l a 25f; l l l l b 8 f ; 1099b 32/ 1100a 4.
A l d e z e f i l o s o f i s c h e o p i n i e s over h e t kind hebben hun neerslag gevonden onder h e t v o l k , zoals tenminste de grafged i c h t e n voor k i n d e r e n g e t u i g e n ; d e onervarenheid van h e t kind komt d ikwijls a l s t r o o s t m o t i e f terug: A.P. V I I 308, Ze E.n.C.
XUC yâp ~ ~ O T O L~OE T E C X O V naópou xat xa6pov %Bv P t 6 ~ o b oxaxGv. &AI&
p& p$i xhacobc
Elaar beween m i j n i e t : want weinig l e v e n i s m i j t e n d e e l g e v a l l e n , en d u s ook weinig van d e kwade kanten van h e t leven. (GV 957, v s s . 3/40) I n d e volgende g e d i c h t e n b e z i g t men d e g e b r u i k e l i j k term voor de inwijd ingen i n d e myster iegod sd i e n s t e n : Tomis(Thr&.), 28 E.n.C.
Vcordat i k ingewijd werd i n h e t kwaad, toen i k nog h e e l jong was.. (GV 956, vs. 1.)
.
Rome, 3e&e E.
~ ~ o EEvv
&V@~&OLCC
[xlaxbv yvobc
p ~ x p o ~ á ~pot v c ~ q c ,b h 8 hxCpatoc
, *<+a&
[alov J
Ez~
Zonder d a t fk onder de mensen van kwaad afwist, en zonder d a t i k was ingewijd i n 't minste geweld, maar terwi j 1 ik nog z u i v e r was.. , (GV 745, v s s 4/5.) Of men g e b r u i k t d e term trproeventt: Dalmatig 3e/4e E.
.
&v
~ p ~ ' C 6 a6Q pE ~
E ~ O L Kf3Cov, E
XUX~ZWOC
bY~~c~ot? U
'4
i n h e t d e r d e jaar h e s f t z i j h e t l e v e n v e r l a t e n , zonder van s l e c h t h e i d geproefd t e hebben.
(GV 136, vs.3.)
I n d e volgende twee gedichten s p r e e k t d u i d e l i j k e e n m o r a l i s t i s c h e o p v a t t i n g mee, d i e d e f i l o s o f i s c h e s t r i j d v r a a g : "kan e e n kind a l s l e c h t of goed z i j n ? " w e e r s p i e g e l t . Aristoteles h e e f t h i e r , z o a l s i n de vorige b l a d z i j d e n a l a a n g e s t i p t i s , e e n antwoord op gegeven: h e t kind handeld zonder npoaCpec~c d .w.z. d a t h e t z i c h nog n i e t bewust i s of h e t kwaad o f goed d o e t . Het i s o p d i t punt onschuldig: Albaanse bergen, 3e E.n.C? xat 06% 0t6' E ~ X E :x a h k E ~ Z E 1 X U X ~86avov. I e n i k weet n i e t of i k goed o f s l e c h t g e s t o r v e n ben.
(GV 1038,
VS
-4.1
Rome, 2e E.n.C.?
ofx 0t6'
E ~ T E dyaû$v
a k z ~ o vE
~ T EX ~ X ~ V .
i k weet n i e t of i k de oorzaak ben van goed, of van kwaad. (GV 9759 vs.2.) I k zou d i t onderwerp w i l l e n af s l u i t e n met de k o n k l u s i e van H e r t e r ( l 6 1 , wsar i k m i j b i j aans1uit:'Wir kannen als0 f e s t s t e l l e n , dass d a s Altertum d a s Kind i n s e i n e r N a t b l i c h k e i t s a h , von d e r Welt d e r Erwachsenen geschieden, und damit i n einem mehr oder weniger r e i n e n Paturzustande. E s h a t noch ke ine Erfahrungen gemacht, n i c h t s Gute s und n i c h t s Schlecht e s e r l e b t un e r s c h e i n t b e i frühem Tode d a h e r entweder bejammerns- oder beneidenswert, K o r a l i s c h gesehen b e d e u t e t d i e s e r Naturzustand Unverdorbenheit, d i e f r e i l i c h vom e r s t e n Tage an g e s t b r t wird(Stoa)",
(16) H.HERTER,
O.C.
p.
158.
S L O T B E S C H O U W I N G .
Indien e r u i t de b e s t u d e r i n g van deze k l e i n e groep van 150 grafgedichten voor kinderen enige konklusie kan getrokken worden, dan i s h e t wel deze, d a t d e epigrammen ons i n v e l e opzichten een t a m e l i j k g e d e t a i l l e e r d beeld geven van de wereld van en rond h e t kind i n de ouàheid: de k l a c h t e n van kinderen e n ouders geven ons i n l i c h t i n g e n over de levenswaarden, d i e voor d e a n t i e k e n a l s o n o n t b e e r l i j k golden, over de opvoeding van de kinderen, over d e p l a a t s d i e h e t kind i n h e t ieven van de ouders innam. Z i j l a t e n ons v o o r a l merken, hoezeer h e t kind gezien wordt i n h e t perspektief van de toekomst. Z i j geven ons e e n indruk van d e a p a r t e p l a a t s d i e een vroege dood i n de ged a c h t e n van de a n t i e k e n innam. De epigrammen l i c h t e n ons i n over de opvattingen van d e a n t i e ken over een l o t na d e dood, meer bepaald h e t l o t van liinderen. W i j hebben h e t e i g e n l i t e r a i r e u i t z i c h t van de epigrammen voor kinderen l e r e n kennen i n de beeldspraak, d i e t y p i s c h genoemd kan worden voor deze epigrammen. En t e n s l o t t e hebben we een nadere k i j k gekregen o p de manier, waarop de epigrammen h e t kind v o o r s t e l l e n : s1 of n i e t met aandacht voor h e t t y p i s c h k i n d e r l i j k e , en we hebben d a a r b i j kunnen v a s t s t e l l e n , d a t deze voor s t e l l i n g t a m e l i j k getrouw d i e van de "grote l i t e r a t u u r w e e r s p i e g e l t , zodat we r e d e l i j k e r w i j ze kunnen s t e l l e n , d a t de grafepigrammen voor kinderen d e opv a t t i n g e n van d e a n t i e k e mens over h e t kind t o t u i t i n g brengen. Voor m i j z e l f kan i k h i e r nog aan toevoegen, d a t h e t t o t stand brengen van deze t h e s i s een b i j z o n d e r l e e r r i j k e e r v a r i n g i s
/
geweest, waar i k met genoegen op Wugkijk. Want d e epigrammen voor kinderen behoren weliswslar slechts tot d e kleinkunst i n de Griekse l i t e r a t u u r , en bereiken zelden een hoog literair niveau, maar de inhoud brengt ons, meer nog dan d e grote lit e r a t u u r , i n nauw kontakt met de a n t i e k e mens en het antieke leven. En d a t i s t e n s l o t t e h e t d o e l d a t iedere k l a s s i k u s zich stelt
.
LIJST VAN DE GRAFGEDICHTEN VOOR KINDEREN. (+) "-------.--.-----------------.---.-----------------------*"--
Ded i c a n g Dode L e e f t i j d b r o e r ( z u s t e r ) m e i s je .jongen ouders meisje 6 j a a r moeder jongen 12 j a a r 1 dag
Herkomst Athene Alexandr ie Athene I k a r ia m
.L
-
Cures(Sab.) Dalmat i 8
oude vrouw ouders vader moeder
O
Rome Rome Athene Xanthos(Lyc.)
-
Trikka(Thess) ~ o m i s ( T h r a k ). t1
-
. I )
.
vader vader ouders ouders II
..
Einoa(Amorgos) T he s p i a e Rome Caryae (Lak. ) Amorgos R ome Ninoa(~m.) X L ~ L ~ W ~~ AE O~ VL O V (Pontos) Rome vader Rome moeder
..
o
-
. . )
-
..
meisje 2 jaar meis je m jongen 12 jaar Jongen 3 j a a r
-
jongen jongen jongen jongen meisje me i s j e meisje meisje jongen jongen jongen jongen jongen
. . i
2 jaar 12 jaar 4 jaar 3 jaar 6 jaar 18 maand. 12 jaar
6 jaar 7 jaar 12 j a a r 4 jaar
4 jaar 4 jaar
Dateriw 28 E.n.C.? 3e E. 2eE.n.C. 28/38 E.n.C. 2e/3e E.n.C. vroege k e i z e r t . 3e/ke E.n.C. l e E.n.C. 2e E.n.C. 28/38 E. ke i z e r t i j d l e / 2 e E. 3e E.
le E. 28/38 E. 2e/3e E. 2e/3e E. l e / 2 e E. 2e E.n.C. 2e/3e 2? 3e E.n.C. 2e/3e E. 2e/3e E. 2e/3e E.
m e i s j e 19 maando2e/3e E. 4 jaar 2e/3e E.
-
(+) De l e e f t i j d s b e p a l i n g e n heb i k s l e c h t s i n v o l l e jaren,
v o l l e maanden, of v o l l e dagen aangegeven.
Herkomst
Ded i c a n s
Apollonia(I11.) Thugga(Afr. ) Rome Aegina Smyrna Hlerocaesarea Antiochia ( P i s . ) Rome Rome Argolis Athene Ephe s e ~ios(Bythinie) We st-Maked o n i ë Tenos
.
Egypte Amathus(Cypr ) Thasos R ome R ome Rome S id on
.
.. .. . i .
I
-
vader/broer
<..
vader vader vader
-
ouders O
-
Aeg i a l e ( ~ m o r g) R ome voed s t e r Halikarnassos 24 i l e t e He r a k l e i a (a.de Latmos) m I
L e e f t i j d Datering. m e i s j e 5 jaar 2e E.n.C.
Dde
m e i s j e 6 jaar jongen 8 j a a r jongen 12 j a a r jongen 8 j a a r jongen 5 j a a r jongen 8 j a a r jongen 8 j a a r jongen 2 j a a r meisje 8 j a a r jongen jongen 7 jaar jongen 5 jaar jongen 12 j a a r jongen 2 j a a r jongen S jasr meisje 8 jaar m e i s j e 12 j a a r jongen 6 jaar meisje 2 j a a r jongen 3 jaar jongen 11 j a a r jongen 7 j a a r jongen 9 jaar jongen 7 jaar jongen 5 j a a r jongen 11 j a a r jongen 1 2 j a a r m e i s j e 5 jaar O
jongen
5 jaar
2e/3e E. 3e E.n.C. 2 e / l e E. l e / 2 e E. 2e/3e E , 2e/3e E. 28/38 E. 38 Ebn.Co? îe
E.
begin 36 E. 3e E.n.C. 38/28 E. l e E. l e E.n.C. Se E.n.C, 28 E. e i n d e i e E. 1e/2e E. 28/38 E, 2 e / 3 e E. 2e/3e E.
3e E. of I s t e r 3e/4e E. 46 E. e i n d e 29 E.
le/2e E O
CV
Herkomst
Ded icans
780 Philadelphia (L@. 1 781 Rome 789 Rome
ouders
793 ?!egalopolis
vader
839 840 Demet r i a s 1
859 gelos 860 Athene 861 ~ l b a n u (nL a t )
.. vader I.L
874 Smyrna 879 Eleusis 938 Tenos 960 Rome
I
-.. o
952 Rome
956 Tomls\Thrak.) 957
-
-
958 KudoniaíKreta) 969 Daldis(lydi6) 972 Athene 974 Rome
.I>
o
I ,
975 Rome 977 Caesarea(I4awiet.)
984 Athene 1021 Rome 1024 Rome 1025 Rome 1029 Athene 1034 Tegea 1038 Albanische bergen
o
W
C
vader q
Dode -
Leeft ijd Datering /
jongen 11 j a m dongen 4 jaar '? 4 jaar me i s je meisje 7 j a a r meisje 3 jaar me i sje m e i s j e 12 jaar jongen 2 jasr jongen l1 jaar jongen 9 jaar Jongen 7 jaar jongen 8 j a a r meisje 1 jasr meis3e 4 jaar jongen 5 jaar meisje 12 j a a r jongen 1 2 jaar jongen 2 jaar jongen 7 jaar jongen 4 Baar
-
.L
-
?
jongen 8 meisje 5 meisje O jongen 1 2 meisje 7 jongen
jaar jaar jsar jaar? jaar ( . .
bijna jongen
2
jaar
GV
Dode
Ded i c a n s
Herkomst
1044 1053 1064 1083
Paphlagonie Rome Larisa(Thess.) Perge(Pamph.) 1118 P i r a e u s i137 Kos 1159 Kotion(Ioni4 1166 Smyrna 1179 Smyrna
. . I
beschermer
.. . . )
>
0
ouders
1181 ~ u l i o p o l i s ( G a l , ) 1186 E r e t r i a
I)
-
1231 K a l l a t is(Roem. ) 1236 Kios(Byth.) moeder 1237 Madytos(Thrak. Hell.) ouders 1244 Athene -. 1245 Memphis o 1264 Didyma 1270 Leontopolis(Eg. ) 1280 Rome 1299 Hermupolis Magna (Eg. ) 1300 Athene o 1339 Alexanäri8 1361 Athene 1400 Tegea 14-01Apollonia(I11. ) 1420 vader 14-21 Athene vader
-
o
-
-
..L
-.a
..
meisje m e i s je 6 jaar jongen 9 jaar meisje 12 jaar jongen 9 jaar ? 3 jaar jongen 3 jaar jongen 4 j a a r jongen 1 j a a r jongen 3 j a a r jongen 3 jasr jongen Jongen 6 j a a r m e i s j e 4 jaar meisje 3 jongen 15 meisje 5 meis je 8 jongen 5 jongen 1 0
.I>
-
Leeftijd Datering 2e/3e E,
3e E.n,C, 18/28 E. ì e / 2 e E. 48 E* 3e/2e E, l e E.n.C. 38 E.noC, 2e E.
..
le/2e E. 4e E. 3e E. l e E.n.C.
j a a r l e E.n.Co maand. 2e/3r E. jaar 2e/3e E. jaar 2e/ì.e E. jasr le 6.n.C. jaar 2e/3e E.
jongen 5 j a a r jongen 11 j a a r meisje 3 j a a r m e i s j e 8 jaar meisje 11 jaar m e i s j e 10 jaar jongen jongen 5 j a a r m
. OV
.
Herkomst
1456 Rome
-
1510 1512 Smyrna 1518 E r e t r i a
1547 Rome 15% Ant iochiF! (Syr ie. )
1558 Roma i584 i ? i l e t o p o l i s (Syr i @ )
i586
o
1590 Athene 1595 Rome 1598 Soloi(Kupr.
1599 .. 1605 1606 Deme trias 1613 K e p h i s i a
-
(bij ~thene)
1619
-
Ded icans
'
meisje 11 maand. jongen 2 jaar m e i s j e 2 jaar jongen 11 jaar jongen 9 jaar
m
a o
o
ouders O
ouders .C
.. .L
.. m
-
~ i d e L e e f t i jd D a t e r i n g
meisje jongen
9 jaar 3 jaar
jongen 12 jaar m e i s j e 9 jaar jongen 6 maand. meisje 5 jaar jongen jongen
O jaar O
r
m
O
vader
? 3
3 jongens
1dag
-
meis je jongen 3 jaar Jongen 11 jaar meisje 12 jaar jongens 1 dag m
1625 Rhodos vsdor 1674 14ylasa(KariB) ouders 1677 Telphusa(Arkada)
--
2e/3E E. .,
2 e E.
2e/le E. 28 E.n.C.
l e E.n.C. 28/30 E. 28/16 E. 2e/leE, 28 E,n.C. 2e E,n.C. 2e/3e E,
..
3e E. 38/20 E. 28 E,n.C. o
l e E.
38 E. 2e/3e E. "
(2)
1759 Athene 1794 Casimm 1796 Forum Iulii 1829 Kilete
jongen jongen ouders(verw. jongen o jongen W
I
7 jaar I
7 jaar 8 jaar
l e h e l f t 33 E. ls/2e E 2e E.n.C. 28 E,n.C.
OV
Herkomst -- - - - . , -
Ded -". -.--.a icans
1830 ~ b m @
. I )
1865 ~ h e ~ ~ a l o n i k e
..
1883 S a p e l s
-
1884 Smyrna
1924 Rome
m
-
1 9 5 1 Ravenna 1975 Hermupolis Nagna 1980 Apollonia(T hrak) 2009 Augusta E m e r i t a ouders 2013 Rome 2022 Bithyni8 2024 Thasos 2025 Athene stad 2030 S y r o s 2033 Herakle ia (Kar iZ!) 2039 Eyt ilene m
-
Dode
~ e et- fi j d-
jongen jongen 1 2 jaar jongen 7 jaar jongen jongen 12 j a a r L.
I)
. . I
-
. . i
I>
-
1994 a P a r i o n
jongen meisje Jongen jongen jongen jongen jongen jongen jongen jongen meisje jongen
12 j a a r 12 j a a r
7 jaar
5 jaar 4 jaar 11 jaar 8 jaar 6 jaar
8 jazr 1 jaar e
6 jaar
midden 2eE.n,C,. 2 e / l e E.
I P H O U D S O P G A V E .
Voorwoord. L i j s t van gelezen en geraadpleegde werken. I n l e $d ing. HOOFDSTUK 1% Mors immatura. A l Bepaling van ,hdb e g r i p a o r o s t h a n a t o s mors immatura. : :'c' i , 10. Ontwikkeling van h e t b e g r i p "mors immaturaN. 20. Voorkomen van de mors immatura i n de Griekse grafger d i c h t en *b3 j B, Thema's rond de dood van h e t kind. I . I. De p e s s i m i s t i s c h e o p v a t t i n g van de dood van het kind.-, l 11. De i m p l i k a t l e s , d ie de dood van h e t kind met z i c h meebrengt. 1 0 . Vanuit h e t standpunt van h e t k i n d . i5 k o. 2O. Vanuit h e t standpunt van d e ouders. 111. Het l o t van d e k i n d e r e n na de dood. .,. . 1°. De onderwereld. 2O. Elysium. 3O. De o p v a t t i n g e n o v e r de s i t u e r i n g van het h i e r namasls. p ? r? , HOOFDSTUK 11: Beeldspraak. D ,:, .I : 10. De moederborst. r 9~1 2O. Bloemen. p .C 3% Vogels. h. HOOFDSTUK I11 : Begrip e n onbegrip voor h e t k i n d e r l i jke i n d e Griekse grafged i c h t e n voor kindpren. A. Onbegrip. L t 1°. De b e s c h r i j v i n g van h e t kind. i 2O. De verhouding t u s s e n h e t kind en de ouders. , i 3O. Verkeerd begrip. , -,' 1 1
-
,
i
I
r
,)
+"-
C
.
,c
t
i-
s
,
T
r
lJ' \ p
i
+T.
# d
I
8
,
bX , m, ,
_
c
;r.-/ B . Begrip. 10. De beschrijving van h e t kind. 2 O . De verhouding tussen het kind en de ouders, 3O,
Het onschuldige kind.
Slotbeschouwing. Lijst van d e grafgedichten voor kinderen, Inhoud sopgave.
I i
.
;
2 , 2
w
l* C
'i
2
i
C
.
