Bewustziin herwonnen. inleiding en naschrift: J. J. Witkam. Tewfik Al-Hakim

T e w f i k A l -H a ki m

Bewustziin herwonnen inleiding en naschrift:J. J. Witkam

Na de militaire'successen'van het Egyptischelegerop Isratl behaaldin oktober 1973,en sindsdien gestabiliseerddoor bekwaamuitgevoerdediplomatiekemanoeuvres,waardoorbeide oorlogvoerende part|en de oorlog wel gewonnenleken te hebben,kon in Egypte ook op het binnenlandsefront de ontspanninghaar intrededoen.Infebruari 1974werd de censuurop de pers,met uitzonderingvan de militaire berichtgeving,opgeheven.Door het aanmoedigenvan investeringenuit de binnenlandse privt-sectoren uit landen als lran, Saoedi-ArabiE,de Golfstaten,de VerenigdeStaten en Japan, niet bepaaldlandenmet een socialistische economie,werdgetrachteenoplossingte vindenvoorde nijpende economische problemen.Voorbereidingen werdengetrofen het Suez-kanaal,waarvanbeideoeversin Egyptischehanden gekomenweren, voor de internationalescheepvaartweer bevaarbqarte maken. Confscatiesvan particuliereeigendommen, die tijdenshet presidentschap van Ncsserhaddenplaatsgevonden,werdenbij decreetongedaangemaakt. Exit-visawerdenafgeschaft,zodat de Egyptenaren, mits in bezit van de nodige deviezen,weerongehinderdbuitenlandsereizenkonden maken. Enkele helden uit de oktoberoorlogwerdenop eervolleambassadeursposten in Europa benoemd,en in de perswereldvond een dubbeleaardverschuiving plaats door het ontslag van Mohammed Hasanein Heikal alshoofdredacteurvan al-Ahram, en de benoemingin zijn plaats van de enkeledagentevoren gegratieerdeen uit ballingschapteruggekeerde Ali Amin. Bij nationaal referendum(een suspecte meerderheidvan 99,5 procent van de kiezers stemde'Ja') liet president Sadat in mei 1974 zijn programmavan liberalisatieen ontspanningdoor het Egyptischevolkgoedkeuren. In dezeatmosfeervan ontspanningkonden stemmenvan protest over de achterliggende jaren van terreurvan krampachtigheiden overgevoeligheid van het regime Nasserzicheindelijklaten horen.Een van de eerstezogenaamdeonthullingsboeken is Brievenuit Huichelland (en het is duidelijk welk land daarmeebedoeldis)van Ibrahim Abduh,voorde oktoberoorloggeschreven, maar in I 974gepubliceerd.t Het is eenvoorEgyptesensationeel boek,maar voorde westerselezer,die de toespelingen vaak niet zal begrijpen,een nogal saaie satire in briefvorm,vol elementairenotiesoverpersvrijheiden vrijheid van meningsuiting,beginnendmet een verslagvan de begrafenisvan de Grote Leider Nasser,onder de veelbelovende titel'De dag der opstanding'.AbduhsDe duivelseinfluisteraar1974),2 eenevaluatie,ook in briefvorm,van twintig jaar geschiedenis(1950-1970)van Egypte,en zijn Geschiedeniszonder documentenuit 1975zijnvan dezelfdestrekking.3 Abduh staat niet alleen:de binnenlandseontspanningin Egyptebood gelegenheidvoorhet opkomen vQn een heel nieuw literair genre, dat van de 'onthullingen'.In een voortdurendgroeiend aantal geschriftenwerkt een toenemendaantal auteursaan de ontmythologiseringvan Ncsser. Van herinneringenuit de concentratiekampen en gevangenispoEzie tot publikatie van (op de band opgenomen?) Fiihrerbunkerachtige conversatiestussenNasseren zijn vertrouwelingentijdensde zwarte dagen van juni 1967,niets wordt de Egyptenarenbespaard. In dit nieuwegenrehoort ook thuis TewfikAl-Hakims Het bewustzijnherwonnen,dat naor zeggenvan de populaireauteur niet voorpublikatiebedoeldwas. Eengoedevriendzoude tekstclandestienhebbenverspreid;eengedeeltelijke Fransevertalingverscheen

239

Tewfik Al-Hakim

Bewustzijnherwonnen

in Esprit van december1973en dezevertalingdreigdeterugvertaaldte wordenin het Arabisch.Toen voelde AI-Hakim zich, door overmacht,gedw,ongenom verdere verbasteringvan ziin ideetjn te voorkomenen stond integralepublikatietoe.Dit moetechterniet alsveelmeerdan eenliteraireaanzet In 1966volgdeAl-Hakim een is dat het boek in Beiroet verscheen. beschouwdworden. Veelzeggend soortgelijkemethodeom een toneelstuk,De Bank van rusteloosheid,door de Egyptischecensuurte loodsen,en met succes.Wat er ookvan zij, het boekis er nu en is eeneigenlevengaan leiden.Hieronder volgt eenverkortevertaling:a Het zijn Wat ik hier schrijf is geengeschiedenis. getuigenissen en gevoelens,waarvoor ik me baseerop mijn geheugenen op geenenkeleandere bron. Het betreft de periodetussenwoensdag23 juli 1952en zondag23 juli 1972. Het gebeurdeop een woensdag,als ik me goed herinner.De volgendedag, donderdag,zou ik, zoals ieder weekend,naar Alexandri€vertrekken. Ik was toen directeur van de Nationale Bibliotheek.Ik had nog geenvakantiegenomen, maar dat zou binnenkortgebeuren.Mijn gezin wasme al voorgegaannaar ons vakantieverblijf brachtik bij hendoor. Nu wasik en de weekends alleenthuis. Ik had niemand nodig om me te helpen;ik at buitenshuis,bracht de avonden enjournalisten,en door met vrienden,schrijvers kwam pasdiep in de nacht thuis. In die laatste dagen van juli was Cairo bijna uitgestorven. Koning Faroek was naar zijn zomerpaleis Montazahvertrokkenen de regeringen de hoge naarde ambtenarenwarenmet hemmeegegaan in Bulkley.Alles ging die dag zomerresidentie zijngewonegang.Ik kwam paslaatthuisen ging slapen. De volgendeochtendstond ik op en zettede radio aan,zoalsik iedereochtenddeed.Maar ik ietsdat ik nog nooit hoordeietsmerkwaardigs, had gehoord.Het waseencommuniqu6van het legerwaarin het aankondigdedat het was opgestaanom een eind te maken aan de corruptie in het land, en dat het van het Paleishad geEist dat de corrupte elementenwerden verwijderd. Woordenvan die strekkingmocht ik natuurlijk zougraaghoren,maar dat ze erg verstrekkend den zijn dacht ik niet. In die tijd voeldeiedereen grote afteer over het gedrag van de koning,

240

zowel priv6 als in het openbaar.Hij schaamde zich er niet voor om overal te verschijnenin gezelschapvan eenstelverkwistendesouteneurs en hun aanwezigheidhield niet bij zijn prive-leven,dat gevuld was met ijdel vermaak,op maar hij tolereerdedat zij zich bemoeidenmet staatszakenen ook daarin hun invloedlietengelden. Eenenkeleadviseurhad wel getrachthem op het gevaarhiervan te wijzen en op de onvermijdelijke slechteafloop, maar hij wilde niet naar goede raad luisteren.Enkele politici hadden zich met een petitie tot hem gericht en hem gevraagdhet paleisvan dezekliek te zuiveren,maar hij was in woedeontstokenen negeerdehen nu voortaan. Zo was allesbij het oude gebleven.Daarom had ik bij het horen van het legercommuniqueniet het gevoeldat er ietsbelangrijksstond te gebeuren. Een protest,dacht ik, zoals er al zoveel geweestwaren. Ik trok mijn kleren aan, ging naar buiten, die ochtend,woensdagde 23ejuli 1952,enliep naar het SulaimanPashaplein om te gaanontbijten, zoals mijn gewoontewas. Op het plein zag ik tweetanksvan het Egyptischeleger.Dan waser meeraande hand dan ik gedachthad.We waren gewendom in dergelijkesituatiestanks van het Engelsebezettingsleger te zien staan. Maar tanks van ons eigenleger,en dat na een communiqu6dat tegende koning was gericht,dat was iets wat we niet voor mogelijk hadden gehouden.Ik ging bij Groppi binnen en trof een paar bekenden,die over de gebeurtenissen zaten te praten. De discussiewerd verhit, de stemmen klonken luider en bekendenen onbekenden mengdenzich in het debat. Ik begreepdat belangrijke gebeurtenissenons te wachten stonden. De volgendedag,donderdag,verlietik mijn

Tewfik Al-Hakim

kamer in de bibliotheek.Ik wilde om vier uur met de bus naar Alexandri€ gaan, over de woestijnroute.Daar aangekomenging ik direct naar mijn huis en kwam pas vrijdagochtend weerbuiten.Ik zag druk verkeervan legervoertuigenover de boulevard,terwijl de mensende soldateneen hartelijk applaus gaven.Ook ik werd door de algemevoeldehoe ik meegesleept ne feestvreugde.Iedereenin Egypte was wild enthousiastover de moed van het leger,dat het, in zijn eentje,toch maar gewaagdhad om op te staan tegende koning, die door iedereenwerd verafschuwdom zijn vunze levenswijzeen zijn vette varkenslijf. Het leek alsof het noodlot wilde dat het met hem afgelopenwas en hem blind maakte voor een mogelijkheidom zich te redden. Alle voortekenenvan de storm waren aanwezig,en om dezete kerenhad hij eennieuw dat zwak was en zonder kabinet samengesteld, gezag.Tot minister van defensiehad hij een elegantejongemanbenoemd,de echtgenootvan zijn zuster Fawziya: Ismail Shirin. Zelfs deze jongeman begreeponmiddellijk dat de situatie te ernstig en de verantwoordelijkheidte groot was voor iemand als hij en voor een kabinet als dit. Toen hij om be€digd te worden naar voren trad, knielde hij voor de koning neer,deed een beroepop zijn verwantschapmet het koninklijk huis en bezwoer de koning naar zijn oprechte raad te luisteren,en wel dat hij de enige man wastegende moestlaten komen die opgewassen situatie en de troon nog kon redden: Mustafa Nahhas Pasha,de leider van de oppositie.Deze kon nog steedsin het hele land op een wijde populariteit rekenen.Zijn verschijningop een ogenblik als dit zou de grote massawinnen en naar hem en de oplossingdie hij voorstond,zou zekergeluisterdworden. En het wasbekend,dat hij in iedergevalstrikt binnen de grenzenvan de constitutiezou opereren. Maar de koning aarzelde.Het leek hem een onoverkomelijkbezwaar om nu een beroep te doen op zijn doodsvijandom een uitweg uit de impassete vinden. Onder druk van zijn zwager

Bewustzijnherwonnen

Ismail Shirin bracht de koning de zaak ter sprake bij zijn premier en vroeg deze om zijn mening. Dit was Dr. Hafiz Affifi, een gezworen vijand van Nahhasen dienspartij en zijn mening wasnatuurlijk al van tevorenbekend.Zo gingde laatstekans voor de koning verlorenen raakten de gebeurtenissenin een stroomversnelling. Toen ik met de bus door de woestijnterug reed naar Cairo, in de namiddagvan 26 juli 1952,en we een ogenblik stoptenbij het Resthousevoor een kop koffie, hoorden we de radio-omroeper melden dat de koning het land verlatenhad, nadat hij afstandvan de troon had gedaan.Een golf van oprechtevreugdeging door het land. Het land keeknu eensnaar de nieuweheersers. Wie waren zij? Niemand van ons wist iets van hen,alleende naam van hun leider,die namens de beweginggesprokenhad in de communiqu6s in de kranten en over de radio. Het was een generaalvan de landmacht,MohamedNaguib. Zijn naam was de laatste maanden al vaker gevallen.Men zei dat de officieren,en vooral de jonge officieren,hem gekozenhaddentot voorzitter van hun club, maar dat de koning daar tegen was geweest.Hij had Naguib afgezeten iemand anders, een familielid, tot voorzitter benoemd.Naguib was populairgeblevenbij de jonge officierenen ten slotte bleek hij aan het hoofd te staanvan de bewegingdie leiddetot het afzettenvan de koning. Nu de zakenzo gelopen warenen de macht in handenvan de leidersvan de beweginggekomenwas, vroeg iedereenzich af watzijzoudendoen.Ik hoordeverluidendat generaalNaguib van meningwas dat het leger de machtnietmochtbehouden,dat hetde macht aan het volk diende over te dragen,geheelvolgensde grondwet,en dat het terug behoordete gaan naar zijn kazernesom de loop van de gebeurtenissen van nabij te volgen.Men vertelde dat hij hierovercontact had opgenomenmet de leider van de oppositie,Mustafa Nahhasen dat besprekingentussendezetwee over de telefoon warenonderschept.Onenigheidontstondtussen de generaalen zijn jonge officieren.

241

Tewfik Al-Hakim

Bewustzijnherwonnen

Eenvriendvan me,eenbriljantjournalist,s die in nauw contactstond met dezeoffcieren,zei op zekeredag tot mei 'ze vinden dat de situatie lijkt op jouw toneelstuk Pygmalion. Daarmee bedoefden ze dan,dat zij van Mohamed Naguib het standbeeldhadden gemaaktdat aan den volke getoond werd als de leider van de beweging, terwijl in werkelijkheid zij zelf alle touwtjesin handenhadden,alle plannenuitgedachthadden,pamflettenuit naamvan de'vrije officieren' geschrevenhadden en een datum haddenvastgesteld voor de uitvoeringvan hun plannen.Zij haddenzich bescheiden opgesteld toen de bewegingnaar buitenoptrad,omdat ze nog jong waren en laag in rang. Ze waren bang dat een beweging die opgericht was door een groepje onbekendejonge officieren door niemand serieusgenomenzou worden.Ze hadden iemand nodig die wat ouder was en minstens met de rang van generaal-majoor,die zij aan het hoofd van de beweging konden plaatsen en wiens vaandelzij konden volgen.Ze hadden generaalNaguib gekozenen hem als eenstandbeeld op de voorzitterszetelvan de beweging neergezet. Nu waszijn positiein de ogenvan het volk gestabiliseerden vergat hij dat hij alleen maar een beeld was. Hij begon de politieke toekomst van zijn land te bepalenvolgenszijn eigenidee€n.Nu herinnerdenzij zich het beeld van fogmalion, maar zou 6en van hen mijn toneelstukook werkelijkgelezenhebben,ofzouden ze het slechtsvan naam of reputatie kennen? Hoe het ook zij, in mijn toneelstukvernietigt \gmalion ten slotte het beeld en dat was precieswat zij met het hunne deden. De vraagrijst of zij van het begin af aan van plan waren geweestzich te ontdoen van Mohamed Naguib, zodra dezezijn taak had vervuld. Of waren zii door omstandigheden daartoe gedwongen?Er werd verteld dat enkelegeneraals en politici Mohamed Naguib hadden geadviseerdom zich zo snelmogelijkte ontdoen van dezedolgedraaidejongelui, maar zij waren hem voor en haddeneengoedelunch van degene

die gedachthad hen alsdiner op te dienen.Men verteldeook, maar ik weet niet of het werkelijk waar is of alleen maar een loos gerucht,dat Mohamed Naguib grote aanhang had in de Sudan - zijn moeder was Sudanese- en dat de Sudanezenbereid waren zich te verenigenmet een Egypte onder leiding van Mohamed Naguib; in dat geval zou er geen denken aan geweestzijn om zich van hem te ontdoen.Daarom, zo zegt men, maar ik heb het maar van horen zeggen,hebben de 'vrije officieren' snel iemandnaar de Sudangestuurdom te verhinderendat dezeverenigingtot stand zou komen. Geruchtenof waarheid?Degeschiedeniszal het ons na zorgvuldigonderzoekmisschienleren . . . Nog een vraag dient beantwoord te worden: Lag het van meet af aan in de bedoelingvan de 'vrije officieren'om zelf het land te besturenof werden zij weer door omstandighedendaartoe gedwongen?Uiteraardkan ik niet nagaanwat hun werkelijkebedoelingenwaren, maar uit eigenwaarnemingweet ik, en velen wisten dat, in wat voor toestand zij het land aantroffen: verscheurd door politici. Van partijpolitiekeruziesheb ik zelf eentreffend voorbeeldmeegemaakt: de revolutiewas al uitgebrokenen de elkaar snel opvolgendegebeurtenisseneisten voortdurend de aandacht op. Iedere avond ging ik naar de redactielokalen van Akhbdral-Yawm('Nieuwsvan de Dag') om te horen wat er gebeurdwas.Op een avond trof ik daar mijn oude vriend Tewfik Diab, de uitgevervan AI-Gihdd('De Strijd'),de krant van de Wafd-partij. Nauwelijkszatenwe of daar kwam Ahmed Abdal-Chaffar Pashabinnen, een van de kopstukken van de liberale constitutionalisten - de tegenstandersvan de Wafd. Deze begroetten elkaar op de meest hartelijke en vriendelijketoon. Toen begonnenze te praten over de nieuwsteontwikkelingen,over de toekomst van de grondwet,over de noodzaakvoor alle politiekepartijenom 6enfront te maken,dat eeneindegemaaktmoestworden aan de politieke ruzies,dat de politici de strijdbijl begroeven

Tewfik Al-Hakim

en eensgezindde grondwet beschermden.Ah'Maar med Abdal-Ghaffar zei: wie garandeert ons de goede trouw van de Wafd? en Tewfik Diab antwoordde: 'Als er ergenssprake is van kwade trouw, dan is die bij jullie te zoeken,bij jullie metjullie minderheidspartijl' De woorden vlogennu overen weeren ik hoordede stemmen luider worden naarmatehet gehaltevan de beledigingen toenam. De zware donderstem van Ahmed Abdal-Ghaffar schreeuwde:'Hoe zal iemandvredemet jullie willen sluiten,smerige Wafdisten,canaillepartij,vuile honden!' terwijl Tewfik Diab terugbrulde:'Hou jij je kop, schurk dieje bent,metje misselijkepartij van collaborateurs!' De ruziebeperktezich niet tot het uitwisselenvan scheldwoordenen verdachtmakingen maar ontaarddein eenvuistgevecht. Abdal-Ghaffar had zijn stok al opgehevenom op zijn tegenstanderin te slaan toen Diab met heelzijn welgevuldelichaam naar voren sprong om hem eenvuistslagte geven.Ik moesttussenbeide komen, dat was onvermijdelijk.Ik pakte Tewfik Diab bij eenslip van zijn jas vast en trok hem naar achter, maar hij gleed uit en samen gingenwe tegende grond. Hij stond weerop en probeerde zich los te maken uit mijn greep terwijl hij schreeuwde:'Laat me los, laat me los..., ik zal hem moresleren,ik zal hem zijn stommehersensinslaan,'en onderwijlstondde ander met zijn stok in de lucht te zwaaienen schuimbekteverwensingentegenhem en tegen alle Wafdisten.Ik kon niet dichtbij genoegkomen om mijn vriendnaar buitente trekken.Ten slotteslaagdeik erin en zei hem dat hij onmiddellijk naar huis moestgaan en gaanslapen.Ik wist dat hij kort geleden een hartaanval had gehaden ik was bang dat dit voorval gevolgen zou hebbenvoor zijn gezondheid.Toen ging ik terug naar Ahmed Abdal-Ghaffar en probeerde de sfeer te zuiveren, maar tevergeefs.. . Die nacht begreepik glashelderdat niets een einde zou kunnen maken aan het morbide fanatisme van de partijpolitiek in dit land. Wat ging er nu gebeurenmet de grondwet,die

Bewustzijnherwonnen

op dat ogenblikin Egyptevan kracht was? Ik had gehoord dat, toen de beweging van de officierenerin geslaagdwas koning Faroek af te zetten en een akte van troonsafstandvan hem had weten te verkrijgen (een akte die hem ter ondertekening was aangebodenin zijn paleis Montazahdoor de vice-president van de Raad van State,Sulaiman Hafez), de 'vrije officieren' maatregelendienden te treffen om in een regentschap over de troon te voorzien. Deze maatregelenwaren bij de grondwetgeregeld.Er wasme ook vertelddat de Ieidervan de meerderheidspartij,Nahhas Pasha,met hen tot overeenstemmingwas gekomenover al dezegrondwettelijke maatregelen,te weten het bijeenroepen van het parlement,dat ontbondenwas,de kandidaten voor de Regentschapsraad aan het parlementvoorstellen, allesgeheelvolgensde bepalingen van de grondwet;daarna zoudennieuwe verkiezingenuitgeschrevenworden. SulaimanHafez,ook eenvijand van de Wafd, zaaide vrees in hun harten door te zeggen dat vrije verkiezingenzonder enige twijfel een parlement zouden opleverenmet een meerderheid voor de Wafd. En dat het helemaalniet zeker was of zo'n parlementde officierenzou steunen. Hij adviseerdehen daarom de constitutie te negerenen maaktehen duidelijk dat zij het recht hadden om wetten uit te vaardigen buiten het parlement om, omdat zij de revolutie gemaakt hadden. En revolutie betekende toch het afschaffenvan regelsdie voordien golden...? Op die manierontving de bewegingvan de 23e juli de naam 'revolutie',nadat zij daarvooralleen maar 'de beweging'of door ons in ons enthousiasme,'de door de hemel gezondenbeweging'genoemdwas. Enkelehooglerarenbegonnentoen het revolutionairekarakter van de beweging te bevestigenen daarmee haar soevereinerecht om wettenuit te vaardigen. Enigeexpertsin staatsrechtontkendenechter dat de bewegingeenrevolutiewasen betoogden dat de enige toepasselijkenaam voor de beweging'militairemachtsovername' was,omdat revolutiesdoor het volk gemaaktworden onder leidingvan burgers...

243

Tewfik Al-Hakim

Bewustzijnherwonnen

Maar de beweging van een gewapendegroep militairenwas eenstaatsgreep. De'vrije officieren' waren het natuurlijk niet eens met deze mening en verwijderdendiegenendie haar toegedaan waren. De eerstevisie maakten zij de hunne en zij verbonden zich met wie haar verkondigden.Zo veranderdede bewegingin een revolutie,compleetmet een revolutionaire raad, die vanachter geslotendeuren, zonder oppositieen zonder openbaar debat, wetten uitvaardigde. Maar... waar waren wij? Waar warende intellectuelenvan Egypte? Waar was ik, die voorvechtervan de vrije meningsuiting? Om de waarheid te zeggen - en ik heb het hier kortheidshalve alleenover mijzelfen mijn eigen - had ik geenenkelonbehagen gevoelens overde situatiegevoeld.Ik was juist vol goedemoed over de komst van dezejongens,en ademloos van bewonderingdat zij een koning verjaagd hadden. Niemand had gedacht dat hij zich zo gemakkelijkzou laten wegsturen.Maar niemandvan onsrealiseerde zichop dat momentde gevaren van het verdwijnen van het normale politieke leven,zoals de grondwet dat regelde. Veel eerderwaren we immers al beland op een punt waar de grondwetveelvan zijn onaantastbaarheid had verloren, en de democratie een gemakkelijkeprooi was gewordenvoor opportunistenen portefeuillejagers.Ik heb dat uitgebreid beschrevenin mijn boek De boom van de kennisvan goed en kwaad. En als nu de grondwet werd misbruikt door mensenvoor hun eigen doeleindendan was dat niet voor de eerstekeer. Dat was al gebeurdop dezelfdedag dat Faroek de troon besteeg; hij was nogjong en onbekend met zijn constitutionele bevoegdheden.Het kwam niet bij hem op dat de constitutievan zijn land geschondenzou kunnen worden, maar adviseursuit zijn naasteomgeving,hovelingen als Ali Maher en Ahmed Hasaneinwilden hem veranderenvan een constitutionelevorst in een absolute monarch, opdat zij, door hem, hun macht konden uitoefenen.Zo zeid,en zij hem dat hij bovende grondwet stond en dat het zijn taak 244

was om bij de eerstegelegenheidhet volk duidelijk te maken dat hij de sterkeman was. Naar hun idee kwam deze gelegenheidtoen de verkiezingenNahhas de meerderheidin het parlement haddengegeven. Toen Nahhasde koning een lijst met namen van leden van zijn kabinet aanbood,adviseerden zij de koning enkelenamen te schrappenen te veranderenin de voor. gelegdelijst. Dit was een schendingvan de grondwet, en het was de drempel van een tijdperk waarin ieder waarlijk democratischleven vernietigdwerd. Daaromvoeldenwe weinigwroegingoverde schendingenvan de constitutie.principeszijn volgensmij nietswaard als er geenmensenzijn om ze in alle eerlijkheidtoe te passen.Mensen die in ze gelovenen ze jaloers bewaken.principesen constitutiewaren in Egypteechterin handenvan enkelen,die ze voor eigenprofijt en eigen doeleindengebruikten.Onze toekomstdroom was dat eens eerlijke mensen zouden verschijnen.Het leek ons dat dezejeugdige officierenoprechtde hervorming van het land ter hand namen.Zij hadden moedig afgekondigd waar wij lang om haddengeroepenzonder antwoord te krijgen. Een van hun eerstedaden was de afschaffins van de eretitelsdie al zo lang in omloop warei en waarmee wij al zo vaak de spot hadden gedreven.In mijn boek In het zonlicht van het intellect(1938)is een hoofdstukgetiteld'Taalbederfin de salons',waarin ik de velehoogdravendeeretitels,die deel uitmaken van de Egyptische omgangsvormen,op de hak neem. Het brengteenglimlach op ons gezichtalswe bedenken dat eenman als Churchill, die destijdshet lot van de wereldin handenhad,alleenmet'mister' werd aangesproken,net als zijn chauffeur.Dat schreefik toen, en ook benadrukteik de noodzaak van de afschaffing van de fez, en een hervormingvan het grootgrondbezit.Dat waren onze eisen;een afgevaardigdein het vroegere parlement had ze ter sprake gebracht en natuurlijk had niemand naar hem geluisterd.Toen ik het nieuws hoorde dat men serieustot een

Tewfik Al-Hakim

hervormingvan het grootgrondbezit had besloten,ontvingik dat berichtdan ook met enthousiasme.. . . Ja, we zagen, dat veel van onze wensen en verlangenssnel en zonder problemengerealiseerdwerden.Vroegerontmoette het minste of geringsteverlangenonoverkomelijke bezwaren en vervluchtigde in ruzies.Het eenvoudigste dat men zich kan voorstellenis wel de afschaffing van de fez, het symbool van de Turkse overheersing. De fezis eenkledingstukdat's winters geen warmte bewaart en in de zomer geen beschuttingtegende zon biedt,maar het was nog niemand gelukt het ding af te schaffen.De journalist Mahmoud Azmi had in de twintiger jaren een oproep gedaanom de fez af te schaffen; zelf ging hij een Europesehoed dragen, maar zijn voorbeeld werd door niemand gevolgd, zodat hij gedwongenwas weer terug te keren tot de fez. De ogen van de hervormers warengericht op Saiid Zaghlu| de leider van de revolutievan 1919,in de hoop dat hij de eerste stap zou zettenop dit pad. Als hij het voorbeeld gegeven zouhebbenzou hetheleland,oftoch de meestemensen,hem gevolgd hebben, zeker omdat Kemal Ataturk, de leidervan de revolutie in Turkije, in die tijd de fez bij decreet had afgeschaft.Waarom moesten wij de fez dan houden als hij in het land waar hij vandaan kwam afgeschaftwas?Saiid Zaghlul wilde geen hervormingeninvoeren,omdat die onenigheid en tweedrachtzoudenzaaien,waardoorhet volk verdeeldzou zijn op eenmomentdat het eenheid nodig had en we door gezamenlijke inspanning een eindewilden maken aan de Engelsebezetting. In de dertigerjaren werd de oproep nog eensgehoorden toenspeeldeik zelfook eenrol. Er waseenheftigepolemiektussenmij en Khalil Thabet,de hoofdredacteurvan het conservatieve blad al-Muqattam.Het slotvan hetliedjewas dat ik, als enige, geen fez meer droeg, maar voortaanalleeneenalpinopet.. . . Tot op de dag van vandaag draag ik een alpinopeten op veel hoofdenheb ik die sindsdien zien verschijnen.

Bewustzijnherwonnen

(De revolutieneemt een wijze voorzorgen liquideertde bestaandepolitiekepartijen) Een revolutionair tribunaal werd ingesteld, waarvoor voornamelijk de belangrijksteen meestinvloedrijkepolitici verschenen; zo verlorenzij al hun prestige.Van iederewaardigheid ontdaan, machteloos,angstig,hebzuchtig,zo verschenen ze voor het tribunaal.Iederbelasterde zijn collega om zichzelf te redden of om de gunstvan de heersers te kopen.De revolutionaire officierenwezenop hen en zeidentot het volk: 'Dit zijn de lieden die over u geheerst hebbenen die gij hooggeacht hebt.. .' Een klein aantalvan hen kwam voor en was moedig genoeg om de waarheid te spreken, zonderzichte verlagenen collega'sbij de autoriteiten aan te geven.Om een enkel voorbeeldte noemen,ik heb het van horenzeggen:Toen het tribunaalaan de bekendepoliticusen literator Dr. MohamedHusaynHeikalvroegwaaromhij zich niet had verzet tegen de willekeur van Faroek,terwijl hij toch leider van een politieke partij was,antwoordde hij de officierenvan het tribunaal doodkalm: 'Niet voor Faroek waren webang,maarvoorjullie,voor hetleger.Faroek was toch opperbevelhebbervan de strijdkrachten en jullie warenzijn trawanten.'.. . Toen kwam de grootsteslag,waarvande gevolgenin hetheleland werdengevoelden waardoor het oude regimemet wortel en tak werd uitgeroeid: de zuiveringen.Iedereambtenaarwerd aangezetzijn chef,aan te klagen,ondergeschikten hun meerderen, collega'selkaar.Een storm van veranderingen trok door de overheidsdiensten,ministeries,universiteitenen ziekenhuizen. Het openbarelevenin Egypteveranderdeoveral juist of in een strijdperk waar beschuldigingen, vals,overen weervlogen.Veelalechterwarende beschuldigingen vals omdat meestaldegenedie ze uitte op het baantje van de aangeklaagdeuit was.Somsook wasde aanklageralleenmaar uit op het veroorzakenvan chaosen verwarring en werd hem nu de gelegenheidgegevenzijn si-

245

Tewfik Al-Hakim

Bewustzijnherwonnen

nisterespel te spelen.Geen diensthoofdop een ministerie,geenhoofd van een overheidsdienst bleef gespaard voor een aanklacht door een ondergeschikte. Geenhoogleraarvoor beschuldigingenvan eencollega.. . . Met dit alleswas,in onzeogen,nog niet het punt bereiktwaarop wij wel kritiek op de revolutie moestenuitoefenen.Revolutiesbrengennu eenmaalveel vergissingenmet zich mee,en in ons geval gebeurdedat ook. We schonkener geen aandachtaan, beschouwdenze niet als vergissingen. Maar als revolutieseindigen in kolossalecatastrofesdie grote invloed hebben op het lot van de natie,dan dienendezevergissingen aan het licht te komen en moeten zij nodig onderzochtworden. Zo haddenwij geenaandachtvoor de consequenties van de revolutie,omdat die zich nog niet gemanifesteerdhadden. We zaten midden in de revolutieen iedere dag vielen in hoog tempobeslissingen die het volk ten goedekwamen, wat betreft de goedebedoelingtot hervorming die erachterzat, tenminste.Vandaagherinner ik me nog heelprecieshoe mijn gevoelens destijdswaren: geen ogenblik iets anders dan complete sympathie voor alle revolutionaire maatregelen, ook al waren er kleineteleurstellingen zoalsde aanklachtendie tijdensde zuiveringenals projectielennaar alle kanten werden afgeschoten. lk vond dat Egypte- en dat is duidelijk uit de meestevan mijn geschriftenvan voor de revolutie- onder het regimevan Faroek dood- en doodziekwas.Partijpolitiek,zelfzuchtigheid, sociaal onrecht waren de kwalen waar Egypteaan leed en wij wilden daar verandering in brengen.Het is heel opvallend,maar in mijn boek De boom van de kennisvan goeden kwaad (1945)komen een paar passages voor die het noodzakelijkeontstaanvan een 'door de hemel gezondenbeweging'letterlijk lijken te voorspellen. Later is die beweginger ook werkelijkgekomen, en werd precies zo genoemd, van haar eersteoptredenaf.6 Onder aanmoedigendapplausvan het volk kon

246

de revolutie haar zegetochtvoortzetten.In het eersterevolutionairekabinet werdenook enkele burgersopgenomen.Door de revolutionairen was tot minister van Onderwijsen Cultuur onderwie de NationaleBibliotheekressorteerde - eenvan de besteonderwijsdeskundigen uit de periodevan voor de revolutiebenoemd.Hoewel hij een vriend van me was heeft hij me heel merkwaardig behandeld. Een van mijn toneelstukkenwas in het Duits vertaalden zou opgevoerdworden in Salzburg.Ik was uitgenodigd voor de premidreen ging op reis.Het was een culturele manifestatie,waarbij ons door de burgemeestereen groot banket werd aangeboden. We werden daar zeergastvrijontvangenen de Egyptischeambassadeurrapporteerdedaarover aan zijn ministeriein Cairo en sloot bij zijn rapport knipselsuit de Duitstaligepersin. Toen ik terugkwam in Egypte bemerkteik dat onze vriend, de ministervan Onderwijsen Cultuur, aan de ministerraadhet voorstelhad gedaanom mij te ontslaan,terwijl hij zich daarbij beriep op het decreetvan de zuiveringenen beweerdedat ik mijn taak niet naar behoren vervulde. Dat alleswasachtermijn rug gebeurd,ik wist er niets van. Het bleekdat enkeleintriganten,die het op mijn baan haddenvoorzien,de ministerzo ver hadden gekregen.Daarna hoorde ik hoe het afgelopenwas.Eenvan de leidersvan de revolutie, de machtigste,de sterkstepersoonlijkheid, wiensnaam voortdurendaan prestigewon onder de officieren- Gamal Abdel Nasser- was woedend,liet die burger-minister bij zichkomen en schreeuwdehem toe: 'Wil je eenschrijver,die ons de groet van Europa komt overbrengen, ontslaan?Wil je dan dat zedaargindszeggendat we een stel onbenullen zijn?' Het slot van het liedje was dat deze minister zijn ontslag kreeg.. . . In zijn gesprekkenmetjournalistenen buitenlandsecorrespondenten zei Nasservoortaandat hij een minister had ontslagenomwille van een intellectueel,maar toch kwam het niet bij me op om hem te bedanken.Niet door hem eenbezoek te brengen en ook niet door hem een brief te

Tewfik Al-Hakim

schrijven.Waarom?Ik weethet niet. Misschien omdat het eeningeroestegewoontevan me is om me verre te houden van politici en machthebb e r s... . Ik hoordedat Nasserheel verbaasdwas dat ik 'Hebben we niet me van hem afzijdig hield. gedaanwat zijn idee€nwaren en wat hij in zijn boeken geschrevenheeft?' Dat was ook een volstrektjuiste observatie,maar wat mij ertoe brengt om me verrete houdenvan macht is mijn principe,waaroverik tallozemalen welbekende geschrevenheb: Een heerserverlangt voor een intellectueelgeen geestelijkevrijheid, maar eist juist afhankelijkheidvan hem. Een heerserwil dat eenintellectueel met instemmingnaar hem luistert,niet met kritiek,terwijlde missievan de intellectueeljuist de verspreidingvan waarheid en vrijheid is. Hij mag dan soms liegen en bedriegenen onnadenkendhandelen,maar zijn missie zal hij nooit verloochenen.Ik ben er voortdurend bevreesd voor dat vriendschap, verwantschap,liefde, genegenheid,ja ook afkeer en haat, een eerlijke kijk op de dingen onmogelijk maken. Zo heb ik in mijn autobiografie De gevangenisvan het leven geprobeerdde mensendie me het meestna stonden, mijn ouders,zo getrouw mogelijk af te beelden, vrij van iederevorm van verering,die in dit land zo gebruikelijkis. Zodoendeheb ik me blootgesteldaan de woede van mijn familieledenen de afkeuring van de conservatievenonder mijn lezers. De zaken liepen volgens het nu bekende patroon en Nasserwerd de eersteman van het land. Dagelijkswon hij aan liefde en vertrouwen bij het volk. Zelfs degenenwier land hij onteigend had tijdens de hervormingen van het grootgrondbezit,raaktengewendaan de beperkingen op het bezit van onroerend goed en pasten zich aan, uitgezonderdzij die zich wel nooit meer loyaal zouden opstellen.Het land begongewendte raken aan de heerschappijvan e6n man. Men vertrouwde en beminde hem en als de massa'sbeminnen discussi€ren ze niet.

Bewustzijnherwonnen

Langzaamaanverstomdende stemmenvan hen die gewoonlijk luid discussieerden en begon de alom geliefdeheerserzelf te wennenaan macht zonderkritiek. Heelgeleidelijkbegoneenijzeren gordijn de daden van de absolute heerserte verbergenvoor het volk. We hielden van hem zonder dat we wisten wat hij eigenlijk dacht en wat zijn werkelijke motieven waren. Met onze harten waren we wel in contact met hem, dwars door het gordijn heen,maar voor ons verstand bleef hij onbereikbaar.Wat zich preciesachter dat gordijn afspeeldekwamen we niet te weten. Van binnenlandse en buitenlandse zakenwisten we alleenwat hij bij de eenof anderegelegenheid ons toe wilde werpenvanaf zijn hoge tribune. Hij placht uren achtereenhet woord te voeren zondereenspoorvan vermoeidheid. Dan schilderdehij ons als heldenaf die door hem werden aangevoerd,en de grote mogendhedenom ons heen als dwergen.Uitzinnig van bewondering waren we dan en applaudiseerdenluid. . . . Het was niet vreemd dat het volk dezemet bombast gevulderedevoeringenenthousiasten vol liefdevoor de leideraanhoorde.Het vreemde was dat de revolutie ook mij, patriot en intellectueel boeide,en ik, hoewelik nietmeerde jongste was, toch meegesleeptwerd door het algemeneenthousiasme; nooit kwam het bij me op te twijfelenaan dejuistheidvan hetbeelddat Nasserons voorhield.Het leek wel of het vertrouwenonsdenkvermogen verlamde.Somsuitte ik wel mijn bevreemdingover dezeof gene zaaken vroeg ik me af of een bepaaldegebeurtenis wel goed was.. . . Wie nauwgezetde politieke,militaireen sociale gebeurtenissen in het Egypte van Nasserbestudeert, komt tot de conclusie dat in feite de verborgenkracht erachterwas:impulsievereactie, en niet: rustig overlegen kalm beraad,dat pastot stand kan komen als men afstandneemt van de gebeurtenissen. Nasser was geenhomo politicus.Hij had niet het karaktervan de politici met wie hij omging,zoalsNehru en Tito. Hij had meer de natuur van een schriiver.een kunste-

247

Tewfik Al-Hakim

B e w u s t z i j nh e r w o n n e n

naar,eendromer;hij waseenmensmet emoties. Het heeft er veel van dat de weg die hij opgedrevenwerd niet de zijne was en dat als het aan hem gelegenhad hij eensuccesvolschrijvergeworden was. Dat zal hem misschienaanvankelijk voor ogenhebbengestaanen in zijn jeugd is hij inderdaadbegonnenaan een- onvoltooid gebleven- roman Omwille van de vriiheid, waarinde hoofdpersoonMohsenheette,net als in mijn roman De geestherwonnen. Het waren de omstandigheden die hem ertoebrachtenzelf de rol van de romanheld Mohsen op zich te nemen.Hij leefdealsdezeMohsen,gedroegzich identiek, als een impulsieve,emotionelepers o o n l i j k h e i dv o l n a t i o n a l i s t i s c h e gevoelens. Zelfs in kwestiesdie nietsmet politiek hadden uit te staanof in zakenvan regeringsbeleid was het effect van zijn licht ontvlambarenatuur m e r k b a a r .. . Deze emotionelespontaniteitwas wat wij graagbij hemzagen,want al veelte langhadden we te makengehadmet voorzichtige, aarzelende en bloedeloze politici, die pasna rijp beraaden ampeleoverwegingeenstap durfdenverzetten. We haddendaar erg ondergeledenen nu stond daar opeenseen enthousiastheersermet hart voor de zaak,die snelen onvervaardde nodige stappenondernam.Dat was iets nieuwsvoor ons.Het impulsievekaraktervan Nasserkwam pas na de desastreuze gevolgenervan aan het licht. Hij had nu eenmaaliets in zich dar ons laaiend enthousiastmaakte. dat aanstekeliik werkte en ons met diezelfdegeestdriftbeziilde.... Dat het mogelijkis om eenpopulaireleiderte blijvenkritiserenondankszijn populariteithebben we aan het Frankrijkvan Charlesde Gaulle gezien. Hoewel de Fransen hem als een volksheldvereerden,kon dat niet verhinderen dat er lieden waren die met hem van menins verschilden, in het parlement.in de pers,of ii boeken.Hij wasde eerstedie in lachenuitbarstte als hij weereenkarikatuur van zichzelfzagener grappenover hem de ronde deden.De hevigste aanvallenop zijn binnenlandse en buitenlandse 248

politiek werdengedaandoor het weekbladI,e nouvelobservateur, waarin de hoofdredacteur, de politicusServan^Schreiber, de ideeenvan De Gaullescherphekelde.Daaropwerdgereageerd in hetzelfdeblad door de romancierFrangois Mauriac.die het voor zijn vriendDe Gaulle(die hemde hoogsteFranseonderscheiding had verl e e n d )o p n a m . Z o k w a m h e t d a t S a r t r e m e tijdenseen bezoekaan Egypte,jaren geleden, vroegwaarom niet ook ik eenverdedigingvan Nasserschreef,net als Mauriac had gedaan. Maar ik antwoordde:'Om eenverdedigingvan Nasserte schrijvenmoet hij eerstworden aang e v a l l e nH . i e r v a l t n i e m a n dN a s s e ra a n ; n i e mand durlt met hemvan meningte verschillen.' Maar waser weleenmeningwaarmeemenhet oneensdiende te zijn? Misschienwel, maar Nasserdompeldeons onder in betoveringen dromerij,ik weetniet hoehij hetdeed.Misschien zijn persoonlijkecharme?Misschienomdat we in eendroom van verlangens en beloftenwaren gaanleven.Vooraldoor die prachtigevisioenen over de resultatenvan de revolutiedie hii ons \oortoverdeen die ons transformeerden in instrumentenvan een omvangrijk propagandaapparaatmet muziek,liederenen films, zagen we onszelfalseengroteindustridlenatie,alshet eersteder ontwikkelingslanden wat betreftagrarischehervormingenen de militair sterkstemogendheidvan het Midden Oosten.Het gezicht van de aanbedenleiderwas voortdurendop de televisie;hij keek ons aan vanuit de hoogteop tribunesin grotecircustenten en vergaderhallen, terwijl hij onsurenlangdezeverhalenverteldeen ons uitlegde'hoe slechtwe er vroegeraan toe waren geweesten hoe voorspoedighet ons zou vergaan',zonderdat iemandzijnstemtegenhem durfde te verheffenom een verbeteringof aanvullingte geven.Het enigewat wij wistente doen was applaudiserentot onzehandenervan gloeiden.... De nationalisatievan het Suezkanaaldeedhet nodigestof opwaaien,dat is wel bekend.Ik was van het begin af aan een enthousiast voorstan-

Tewfik Al-Hakim

der van de nationalisatie,maar kennissenvan me zeidenangstigdat het een waanzinnigeondernemingwas, die catastrofalegevolgenzou hebben voor het land. Ik werd woedendop mensendie zo praatten.Toen de vijandelijke legersen vliegtuigenrichting Port Saidtrokken en de drievoudigeaggressiebegon,stuurdeik eentelegramnaar Nasserwaarinik hem zei dal ik, hoewelik al tegende zestigliep,bereidwasde wapensop te nemen.Bij de revolutievan 1952 dacht ik met mijn hart (ik was immers al een jaartje ouder) en bij de revolutievan 1919(in mijn jeugd dus) dacht ik met mijn verstand. Waarom? Ach, ik weethetniet.Het bezitvan het k a n a a lw a sa l t i j do n z ev u r i g s t ew e n sg e w e e set .n nu hadden we het. De rest deed er niet toe. Ondanksallesmoestik sommigezakentoch wel overdenken,en niet zonder verbazing.Ik vergeetniet die toespraakop eengedenkwaardige vrijdag, waarin Nasser zei dat hij het onwaarschijnlijkachtte,dat Groot-Brittanni€zich in de agressietegen Egypte ook werkelijkzou verbindenmet Isradl,omdat dat haar,dachthij, aan de woede van de Arabische staten zou Pastoen hij het gefluitvan de Enoverleveren. gelsestraaljagershoorde wist hij van het verbond. Hij ging naarhet dak van zijn huisom het zelf te kunnenzien. In mezelfzei ik: 'Dit is het eindevan de droom.Hoe kan onzepresidentdat niet gewetenhebben?'Zelfhad ik geenogenblik getwijfelddat het Engelandernst was met die oorlog.. . . Hoe heeft Nasser kunnen denken, ondanks Edenstoespelingen op de aanstaande oorlogen de staat van paraatheidvan de verschillende legeronderdelen, dat dit allesalleenmaar bluf was? De mensis somsgeneigdpersonenen zakente ziendoor de optiekvan zijn eigenkarakter"Was eenkaraktertrekvan Nasserbluffen?Laten we eensbekijkenhoedat in dejuni-oorlogvan1967 in zijn werk ging. Ons hele leger had hij op spectaculaire wijze in de Sinai opgesteldalsof het een leserschouwbetrof. Daar stonden al

B e w u s t z i i nh e r w o n n e n

onze tanks,zowel oude als nieuwe,geconcentreerd,en ook al onzesoldaten,van veteraantot recruut,eengroot aantalmensen,dat de indruk van een gigantischleger maakte, terwijl het eigenlijkniet de bedoelingwasom in de aanval te gaan. Het was Nassersidee om zijn doel te bereiken met bluf en niet met daden. Dat versterktbij mij de indruk die ik van Nasserhad, namelijkdat hij eigenlijkeenman van vredeis; ondankszijn agressieve taalgebruikwas hij iemand die de vredezocht en daarbij blufte met oorlog. Terwijl Isra€l de oorlog zocht en zich vredelievend voordeed.Zo wist het de wereldte bedriegen;het wist zich voor te stellenals een klein en vredelievendland dat bedreigdwerd door de agressievan een veel groter land dat onderwapengerinkel verklaardede anderde zee in te zullen drijven. Wie zich vredelievend voordoetmaar oorlog wil, wint de oorlog.Wie zich oorlogszuchtigvoordoet, maar eigenlijk vredewil, verliestzowelde oorlog als de vrede. Zo verginghet ons . . . . Zodrawe het Suez-kanaal door het wondervan 1956vast in handenhadden,begonnenwe het glinsterende goud, dat het ons opbracht,uit te strooienover de zandheuvelsvan Yemen.De stammenin Yemen die wij naar onze kanten wilden overhalenwaren alleentevredente stellen met goud. Zo werdenzakkenvol rinkelend edelmetaaluit onze vliegtuigengedropt.Onze troepenwerdenvanuitde lucht bevoorraadmet blikken eerstekwaliteit boter.conserven.vlees en fruit, bij tonnen tegelijk.De brandendezon en het ontbrekenvan koelcellenmaaktendat al het voedselbedierf. Het bleef liggen waar het gevallenwas,in grotehopenbij elkaar,ten prooi aan het ongedierte,geurenvan rottenisen bederf verspreidend,zodat niemand er dichtbij wilde komen. En dat terwijl de bevolkingvan Egyptehongerdeen zich veelmoestontzeggen en niet wist dat het h66r voedselwasdat daar in het stof van Arabia Felix voor de insectenwerd neergegooid. En zijn we erin geslaagdom met al onze

I

i

249

I I a

$ s

*

Tewfik Al-Hakim

B e w u s t z i j nh e r w o n n e n

inspanningenen al ons goud de stammenvan Yemenvoor onste winnen? Er werd vertelddat zelfs de stammen die op onze hand waren overdag ons goud in ontvangst namen en 's nachtsonze officierenen soldatenin hinderlagen lokten,gevangennamen en onthoofden, waarna zij de buitgemaaktehoofden aan de vijand verkochten.Ten slotteeindigdede expeditie in Yemenvanwegeeenconflictoverpolitieke doctrine.De geschiedenis van de oorlog in Yemenzal eensnaar waarheidgeschreven worden, opdat wij weten wat daar nu eigenlijkis voorgevallen.Wat was voor ons het resultaat van dit alles?Het staatnu wel vastdar,algezien van de slachtoffersaan onze kant (geschatop veletienduizenden), onzegehelegoudvoorraad verlorenging in dezeverlorenoorlog. Warenwe nu tevredenmet tweeoorlogenen tweenederlagen ? Nee,er moestbeslisteenderde bij,dejuni-oorlogvan 1967. Dat betekentdat we in eenbestekvan ongeveertienjaar ( 1956-1967) zijn uitgeputdoor drie oorlogenen evenzoveel nederlagen, zonderdat preciesbekendwashoeveelduizendenlevensen hoeveelmiljardenponden ons dat had gekost.Alleen van de laatste oorlog (1967)al wordt openlijktoegegeven dat die onsongeveervier miljard pond heeftgekost. Als dat bedrag nu eens was besteedvoor de ontwikkelingvan de Egyptischedorpen,waarvan er in totaal vierduizend zljn, dan zou ieder dorp een miljoen pond hebbengekregen.Met dat geld hadden ze geheelvernieuwdkunnen wordenen zoudenze een Europeselevensstandaard hebbenbereikt.Onze Egyptischedorpen blevenechterzoalsze waren en de Egyptische fellahbleefevenonwetend,zieken behoeftigals hij altijd was geweest,terwijl de miljarden, die Egypte'slevenskrachtbetekenden,in een bodemlozeput verdwenen. Toen kwam er nog een verschrikkelijkenederlaag,en daarna verstreken meer dan vijf jaren waarin geenvrede en geen oorlog was, en waarin bedragenwerden uitgegevenaan het leger (dat niets omhanden had),die genoegzoudenzijn,om met Mohamed HasaneinHeikal in zijn artikelin al-Ahramvan

250

21 juli 1972te spreken,om de Assuandamtweemaalte bouwen,of, andersgezegd, om iederjaar tweezulkedammente bouwenen dan weeraf te breken.. . . Ik ben een intellectueel,maar werd verblind door emotiesen verloormijn kritischvermogen door wat er om me heen gebeurde.Mijn vertrouwenin Nasserbracht me zo ver dat ik alles wat hij deed goedpraatteen er logischeverklaringen voor verzon. En als ik dan soms door twijfel werd gekwelden vond dat hij de grenzen van het betamelijkehad overschreden,probeerde ik hem indirecten vriendelijkmijn meningte geven;dan schreefik iets waaruit hij kon begrijpen wat ik bedoelde.Een keerwas ik bevreesd dat hij met het Sultanskromzwaard in de hand wet en vrijheid wilde verkrachtenen ik schreef het toneelstuk De Sultan in de war. Bij een andere gelegenheiddacht ik dat hij zich niet realiseerdehoe zwaar de Egyptischemaatschappijgebukt ging onder vervreemdingen desintegratie, vlak voor de oorlog van 7967,en dat hij desondankseen avontuurwilde wagen. Toen schreefik De Bank van rusteloosheid. Dat zijn heelvriendelijketoneelstukken zonderenige hardheidof strengheid.Ze warenbedoeldom Nassersaandachtte trekken,niet om onrustte verwekken.En ik weetdat hij ze gelezenheeften de bedoelingbegrepenheeft. Maar, zoals zou blijken,trok hij er geenlering uit; hij volgdezijn karakter.Dit zegik niet om me vrij te pleitenvan het verwijtdat mij zo terechtgemaaktkan worden,namelijkdat ik, ondanksmijn hogeleeftijd en intelligentie, mijn verstandverlorenhad. Wat op 5 juni 1967 en de daaropvolgende dagen gebeurd is heeft me verbaasd en verbijsterddoor de belachelijkheid ervan.Ik stond op het punt mijn huis te verlatentoenopeensde sirenesbegonnente loeien.Ik dachtdat het een oefeningin luchtalarmwas en liep de straatop. Daar wasgrote consternatie: er was dchtluchtalarm. Jongevrijwilligersvan de Burgerwacht hieldenauto'stegenen leiddenzeom, van de ene straat naar de andere.Het verkeerraaktevol-

Tewfik Al-Hakim

ledigin de knoop,auto'sbotsten,slotentoegangen van straten af en wisten niet hoe ze zich kerenof wendenmoesten.Van tijd tot tijd waren snellesalvo'svan het luchtafweergeschut hoorbaar. Ik ging naar mijn kamer in het gebouwvan al-Ahram. Een van de kantoorbedienden had een kleine transistorradio bij zich, waarover ieder kwartier een communiquevan het Ministerievan Defensieof de GeneraleStafklonk. 'Honderdvijandelijke vliegtuigenhaddenwe al 's neergehaald.' Middagswasdat getalal opgelopen tot bijna tweehonderden tegende avond waren het er al zoveel dat ik me het precieze cijfer niet herinner.Ik twijfeldeer niet aan of het waseenverlorenzaakvoor de vijand.Ik liep van het Bevrijdingsplein naar het SuleimanPashaplein.In de stratenzagik grotespandoeken, die warenopgehangen door de Socialistische Unie en waarop overwinningsslogans stonden.Een luidde:'Op naar Tel Aviv'. De heleatmosfeerwas zodanigdat naar ons gevoelonzelegersTel Aviv niet later dan negen 's uur avonds van diezelfdevijfde juni 1967 zoudenbinnentrekken.De volgendedag kwam en er waren legercommuniques die berichtten over eenverbitterdestrijd in de Sinai.In gedachten had ik me al een compleet beeld gevormd van onzezegevierende legers,en toen eenvriend bij me op bezoek kwam en me ongerust en mismoedigverteldedat hij op buitenlandseradiostationsgehoordhad dat Al-Arish gevallen was en dat onze legerszich voortdurend terugtrokken,wasik geenogenblikonderde indruk. Rustig,met eenglimlach en eenvertrouwenwekkende stem zei ik: 'Luister,je begrijpt niets van de tactiek van onze legers.Het is helemaalde bedoelingniet dat we Tel Aviv binnentrekkenof vijandelijk gebied bezetten.De troepen van de vijand worden diep de Sinai ingelokt en daar, midden in de woestijn,wordt met ze afgerekend. Bezetting van vijandelijk gebied geeft immers meer moeilijkhedenin de VerenigdeNaties en de Veiligheidsraad. Dat zou alleentot gevolg hebbendat we ons moetenterugtrekken,net als

Bewustzijnherwonnen

Isra€l in 1956,toen het gedwongenwerd de Gaza-strip en een deel van de Sinai weer te ontruimen. De vernietigingvan de militaire kracht van Isra6l, het toebrengenvan zware verliezen,dat is zonder twijfel het voornaamste doelvan onzemilitaireleiders.Dat is de geheime bedoelingvan de terugtochtvan onzetroepen.' Ik bleef heilig overtuigdvan de juistheid van deze uitleg van me. Dagen verstrekenen onze terugtochtgingdoor in razendtempo.Alle posities,van Sharm El-Sheikhtot Rafah werd snel ontruimd, terwijl ik me glimlachenden zelfverzekerdvastklampteaan het militaireplan dat ik mezelfhad aangepraat. ... Onzezekerheidwerd nog vergroottoenwe op de televisieonze presidentde buitenlandsecorrespondentenzagen toespreken.Toen zij hem vroegen- nog voor 5 juni, tijdensde crisisover de afsluitingvan de Golf van Aqaba - wat hij zou doen als Engelseof Amerikaanseoorlogsbodems dezewaterweg,die hij had afgesloten, kwamen openen,antwoordde hij, absoluut zeker van zijnzaak:'Dan zullenze eenonvoorstelbaar sterkestrijdmachtaantreffen.' Toen ik datzag twijfelde ik niet aan de waarheid ervan,want ik hoorde op de televisiedat rakettenmet atoomkoppenklaarstonden.Het kwam geenogenblikbij me op dat al dat gepraat alleen was om ons gerust te stellen. Het was duidelijk dat in het buitenland aan Nassers woorden een meer re€le waarde werd toegekend.... Maar wij, in Egypte, twijfelden niet in het minst aan de waarheidvan Nasserswoorden. Waren wij dan zo betoverd?Ik heb het me al eerderafgevraagd.Haddenwij dan al onzehoop gesteldop het volledige vertrouwenin onze leider?Of zou het komen omdat we door de Revolutiegewendwarengeraaktaan eenleven vol sciencefiction-achtige apparatuur? Zo bleef ik tot donderdag8 juni levenin de illusievan die krijgsplannen. Telkensals er bericht werd over de terugtochtvan onze troepen versterktedat mijn overtuiging dat allesgeheel

251

Tewfik Al-Hakim

B e w u s t z i j nh e r w o n n e n

volgensplan verliep; dat deze terugtochteen manoeuvrewas om het vijandelijkelegerte omsingelenmet e6n grote tangbeweging.Toen tegenmiddernachteen vriend me opbeldeom me te vertellendat er offrcieelbekendwas semaakt in de Veiligheidsraadof de Verenigte Naties dat Egypte het staakt het vuren had geaccepteerd,sloeg mijn stem over en ik schreeuwde:'Hoe kan Egypte een staakt het vuren accepteren als het overwinnaaris?' Toen maaktemijn f antasieweereenzijsprongen gaf ik er dezeverklaringaan,dat Egyptehet staakt het vurenhad geaccepteerd toenhet op het punt stondeenoverwinningte behalen,en dat hetdat had gedaanop verzoekvan Amerikain ruil voor omvangrijkematerielehulp. De verbijsterende waarheidhoordeik pas vrijd a g 9 j u n i . H e t b l e e kd a t w e d e o o r l o ga l i n d e eersteuren van de vijfdejuni lerloren hadden. Toen we onzepresidentop de relevisie de nederlaag (die hij kleineerdedoor hem 'tegenslag' te noemen)zagenatkondigen.kondenwe niet gelovendat die schandewerkelijkrvaarwas,en dat Isra€lzo sterk rvasgeweest.Het zou edeleren ook grotervan hem zijn geweestals hr.y zich die dag niet aanonshad vertoonden niethet woord tot ons had gericht.We kregeneen overdreven beeld van zijn ondraaglijkesmart.en ondanks alles maakte hij indruk op ons. Zo nam hij opnieuwbezit van onzesympathieen opnieuw begonhij ons de overwinningte beloven. En opnieuwkwamende liederenrvaarinvele malen het woord 'overwinning' voorkwam, maar dat woord betekendenu iets anders.Nu ging het over het verdrijvenvan Isra€l uit de gebiedendie het bezethad en de terugkeertot de toestandvan voor 5 juli 1967.Kort tevorenwas onzenationaleaspiratievervulddoor de be€indigingvan de Engelsebezettingvan onsland,nu streefdenwe naar het einde van de Isradlische bezettingvan onsgrondgebied. En steeds bleven we de oude revolutionairestrijdkreetherhalen over'hoe slechtwe het vroegerhaddenen hoe goedhet onszou vergaan'.

252

De omvangvan de nederlaagwerdonsmetde dag duidelijker.Het legerwas vernietigd.Wapens,materieel,de modernstetypen tanks,de vliegtuigenwaarvoor Egyptezo'n zware aderlating had moeten ondergaan,alles verloren, evenalsnaarschattingveletienduizenden levens en miljardenponden,zonderdat 66nschotwas gelost.. . . Maar de beslissing om terugte trekken,vanaf het begin totdat de toestandonhoudbaarwas, die was, zoals bekend, kenmerkendvoor de oorlogen van de revolutie: eerst onszelf in moeilijkhedenbrengenen dan een terugtocht uitvoeren.Voor de terugtochtin de oorlog van 1967moestenwe eenhogeprijs betalen:Egypte leedeenverpletterende nederlaag, die niet door de geschiedenis vergetenzal worden. Drie jaar na de nederlaagoverleedNasser.We weten niet in welke toestandhij die jaren heeft kunnen doorleven.De dag dat hij stierf waren weoverweldigddoor smart.En ik wel heelin het bijzonder.Hevig ge€motioneerddoor die gebeurtenisdeedik eenoproepom eenstandbeeld van hem op eenplein in Cairo op te richten.Ik ontvingverscheidene brievenmet adhesiebetuigingen van gelijkgestemden, er waren ook een paar gereserveerde brievenbij en ik kreeger ook eenwaariniemandme schreefdat hij hetmet me eenswas dat er een standbeeldmoestkomen, nietin Cairoechter,maarin Tel Aviv. Zonderde politiek van Nasser zou IsraEl nooit hebben kunnendromenzo snelzo'n groot militair overwicht te verkrijgenen voor de restvan de wereld te verschijnen met zo'n grote culturele voorsprong. Het wasniet meerdan natuurlijkdat de Revolutie van 1952afgelopenwas op de dag van de nederlaag; voor de geschiedenis wasde revolutie eigenlijkal afgelopen,want met het woord 'revolutie' bedoel ik hier het regimedat eruit is voortgekomen.Revolutiesin engerezin plegen op te houdenrevolutiete zijnzodraer eenregime uit voortkomt. Zo eindigdede revolutievan 1919bii voorbeeld

Tewfik Al-Hakim

B e w u s t z i j nh e r w o n n e n

toen zij haar taak had volbracht, een parlementairemonarchietot stand was gekomenen SaiidZaghlultot eersteministerwas benoemd. Zeggendat de revolutievan 1919mislukt is, of bedindigddoor de revolutievan 1952is in strijd met de feiten. De revolutie van 1919 was al dertig jaar voor die van 1952 beeindigd,namelijk toen ze overging in een normaal regime.... Zo ook de revolutievan 1952.Die heefthaar taak volbrachttoenhaar leiderpresidentvan de republiekwerd,eenpresidentschap dat met absolutemachtwas bekleed.Dit dictatorialeregime werd door de nederlaagvan 1967tot in zijn diepstewezengeschokt(ietsdat overigensdoor de presidentomschrevenwerd als 'breuklijn'). Het was te voorspellendat de kloof zich zou verwijdenen dat het regimeten val zou komen. Wat er daarna,tot op heden,gebeurdis, moet beschouwdwordenalseenstuiptrekkingof een toestandvan duizeligheiddie de langverbeide geboortevan eennieuw Egypteaankondigen.

eersteeen bewegingafkomstig uit het legerbepaaldeeisensteldeaan de KhediveTewfiken bij de revolutievan 1952eenbeweginguit het leger bepaaldeeisensteldeaan koning Faroek.De ironie van het lot heeftgewild dat de gelijkenis compleetwas,want beide revolutieseindigden in eenmilitairenederlaag. Evenminhoeft men zich verplichtte voelen aan de oproep van de revolutievan 1952 tot bedrog,hypocrisieen vernietigingvan alle bestaandewaardengehoorte gevenen het zo voor te stellenalsof dezerevolutieaan de wieg staat van de cultuur in Egypte.Alsof al het voorafgaandebarbarij was! De revolutievan 1952 wasnooit mogelijkgeweest zonderde fundering van de groteculturelerenaissance van de voorafgaandedertig jaar. Al onze kritiek, al onze aanvallen op de heersendecorruptie, betrof slechtsde machthebbersvan die periode:de k o n i n g ,d e p o l i t i c i .d e p a r t i j e n . Er wascorruptie,maar daar tegenoverstond dat Egypteook zijn intelligenteen onbevangen helpershad.Het is de revolutievan 1919geweest Hoe hetook zij dezeetappein onzegeschiedenis, die een duidelijk en schitterendresultaatheeft gehad.Egypteis ontwaakten opgestaanom de dietwintigjaar geduurdheeft,zalhetonderwerp van uitgebreidestudiemoetenzijn en ik hoop eigenidentiteitte zoekenen om terug te keren dat zij die dezeperiodebestuderenzich zullen tot de eigengeestelijke waardenen eigencultuur, zonderzich iets gelegente laten liggenaan de laten leidendoor onpartijdigheiden objectiviheersers van Egypte,de regeringen, teit en dat hun bezadigdoordeelen kalm onderde politici, zoek door geen enkele rancune,geen enkele de partijen.De cultuur,het denken,de kunsten bitterheid, vooroordeel of overdrijving gede economievan het Egyptevan na de revolutie schaadzal worden.Ik hoop,dat voor- en nadevan 1919is gemaaktdoor Egypte,niet door zijn regeerders. len gelijkelijkvermeldzullenworden,dat allesin Het Egyptevan na de revolutievan zijn werkelijkeproportiesbezienzal worden. Ik 1952is meergemaaktdoor de regeringdan door zichzelf. De wil van de regering,en de onherhoop dat zij geenvals beeldvan de revolutievan 1952en van het regimedat eruit is voortgekoroepelijke beslissingendie niet bekritiseerd mochtenwordenen waardoorde gang van zamen zullengevenmet voorbijgaanaan de verken in geheelEgyptewerd bepaald,tot en met dienstenvan de revolutievan 19 19 en de periode het denken,was tegengesteld daarna,en te veelgewichtzullenhechtenaan de aan wat na de revolutievan 1919gebeurde.Toen de politieke opstandvan Orabi in 1882.Zo hebbensommige revolutiein 1919was afgelopenbegonde culhistorici zich kritisch opgesteldtegenoverde revolutie van 1919 omdat die een echte turele revolutie.De politiekerevolutiewas afgelopen toen de monarchie in Egypte werd volksopstandwas, en de bewegingvan Orabi luid geprezen,omdat die in zoverregelijkenis ingesteld, en die werd met hetjaar corrupter.De culturelerevolutienam echterdagelijksin omvertoondemet de revolutievan 1952.dat bii de

253

Tewfik Al-Hakim

Bewustzijnherwonnen

vang toe, met onmiskenbaarelan en stevige ondergrond,zonder de hulp te behoevenvin regeringendie alleenactief warenin de partijpolitiek.Dat gingzo ver,herinnerik me,dat toenin de twintigerjaren eenwedstrijdwerd uitgeschreven in het schrijven van toneel, de regeringer niet overdachtdit initiatiefte steunen.Het voor de prijzenbenodigdegeld werd uit priv€-middelenbijeengebracht. Na de revolutievan 1952 was alles, politiek, denken, cultuur, van een persoonafkomstig. Daarmeewil ik niet zeggen dat alleswat de revolutionairestaat deed verwerpelijkwas,of nutteloos,of te kwadertrouw Ik zou graagwillen dat dit allesmer de grootst mogelijkeonpartijdigheiden objectiviteitwerd onderzocht.Egypteheeft over een periodevan dertig jaar twee soorten regimesgekend.Een soort democratie,die gefrustreerdwerd door partijpolitiekegeschillen,waardoor de uitvoering van veelnuttigeprojectenonmogeiijkwerd gemaakt.De voordelendaarbii waren de vriiheid van meningsuiting,de kins die gegeven werd aan de vorming van een onafhankelijke mening, en: er werden geen levensgevaarlijke avonturenondernomen.Daarna kwam er een regime waarbij absolutemacht werd uitgeoefend door 66n persoon.Een van de voorielen was dat projectendie hij nuttig achtteook snel werdenuitgevoerd.Een nadeelwas dat plotse. linge en overhaastebeslissingen genomenwerden en dat bracht het risicomet zich meedat in eenenkelogenblikhet land aan de rand van de afgrond kon worden gebracht. Als de verworvenheden van de revolutie.die van 1952wel te verstaan,aan eenonderzoekworden onderworpen,moet dat wetenschappelijk verantwoord en objectief zijn, en zonder enige emotionelebenadering.De landbouwhervorming bij voorbeelddient van alle kantenbestudeerdte worden.Heeft ze zich bepaaldtot het beperkenvan het grondbezit en het toekennen van enkelefeddansaan de bezitlozefellah? Of washeteenlandbouwhervorming in de warezin des woords, waardoor het eeuwenoudebeeld "t
,van de Egyptischeboer kon verdwijnen,en zijn houtenploegvervangenkon wordendoor moderne machines?Een hervorming waarbij de veestapelwerd vrijgesteldvan arbeid en alleen gebruiktwerd om het land te bevoorradenmer melk en vlees?En wat is er van de industrialisatie terechtgekomen? Wat zijn haar tekorten? Welke markten hebben zich voor onze produktengeopend?Wat is eensuccesgewordenen wat is mislukt? Alles zonder overdrijvingof vooroordeel.In hoeverreis het socialismewerkelijk in de praktijk gebracht?Heeft het alleen bestaanin nationalisatiesen vorderinsenvan beziten paleizen,waarnaeenandereklasse,met eenanderenaam,er bezitvan kon nemen?Een nieuweklasse,die de oudeevenaarde in riikdom en luxueuzelevensstijl ? Deze en anderevoorbeeldenvan de verworvenheden van de revolutie moeten tegen elkaar afgewogenworden, maar dan niet onder tromgeroffel en feestgezang. Ik ga er even van uit dat al dezeverworvenhedenre€elzijn en ik hoop van hartedat eerliik onderzoekdat ook zal bevestigen. Toch blijft ir eengroot verlies,dat door geenenkelwinstpunt gecompenseerd wordt: het verliesvan Egypte's bezinningen besefvan waardigheid. Een vader die zijn zoon domineert,hem geen enkelekeuzelaat, hem royaal van allesvoorzet wat hij goed voor hem acht, zijn helelevenvoor hem regelt,een vrouw voor hem kiest, censuur uitoefentop de krantenen boekendie hii leesten het nieuwsdat hij hoort, bepaaltwelkeliederen hij moet zingen,welke films hij mag zien, welk voedselhij eet, met welke medicijnenhij moet genezen,wie zijn vriendenzijn en wie zijn vijanden,kortom allesin zijn materidleemotioneleen intellectuele leven moet gaan volgenshet plan van dezezorgzamevader,die van zijn zoon geen zelfstandigonderzoek,tegenstandof vrije keuze duldt..., wat moet er van zo'n zoon terechtkomen? Wat heeft hij aan al die goede gaven waarmeezijn vader hem overstelpt,als hij met het verstrijkenvan de tijd het vermogenverloren heeft zich op een natuurlijke wijze te ontwikke-

Tewfik Al-Hakim

len? En alshij daardooreenzwakkepersoonlijkheid heeft,zonderzelfkennisen zonderte weten wat verantwoordelijkheid betekent?Die had hij immers nooit gedragen,omdat zijn zorgzame vader altijd voor hem gedachten gekozenhad, zelf nam en alle de belangrijkstebeslissingen verantwoordelijkhedenop zich nam, terwijl de zooner alseenimbecielbii zat en zich allesdoor zijn vader liet zeggen. Dat was precieszoalsik me voelde,toen ik met open mond naar de televisiezat te kijken. Een leek het: de ondergang verstandsverbijstering van de Egyptischerevolutie,in enkele uren voltooid.Toch ging de herrieom me heendoor, het was net alsvroeger:overwinningsliederen,ja allemaaloverwinningwat de klok sloeg.Men ging ook allerleiondernemingen de naam Nasr (: overwinning)geven,bij voorbeeldde N. I/. Nasrvoordie en die tak van industrie;er washet automerk Nasr,je had de fabriek Nasr, warenhuis Nasren nog veelmeer.Het was66ndolgedraaid Nasr,dat de lachlustvan iederintelligent mensmoestopwekken,maar Egyptebemerkte niet meerdat het door die verbaleoverdrijving belachelijkwas geworden.Egyptegeloofdewat menhet wildedoengeloven,namelijkdat het tot over de oren in de overwinningenzat, overwinningen die de revolutie had gebracht,dat de dagen tot berstenstoe gevuld waren met overwinningen. Er wasniemandonderonsdie durfderoepen: 'Genoegnu met het eindelozeherhalenvan het woord Nasr,dat we zonder nadenkenuitspreken en dat geen enkel verband heeft met de realiteit om ons heen.' Landen die werkelijk hebbenbehaald,op militair,weoverwinningen of cultureelgebied,zijn er niet tenschappelijk zoveelen zij zijn niet zo onmatig en schaamteloosin het gebruikvan het woord'overwinning' Bij ons hebbende nederbij iederegelegenheid. lagenelkaarin hoogtempoopgevolgden dan is er geen reden om door te gaan met onszelf belachelijkte maken,tenzij we onzeogenwillen sluitenvoor het feit dat Egypte'sbezinningen

Bewustzijnherwonnen

bewustzijnverloren zijn gegaan.Zou dat met opzetgebeurdzijn? De schoolboekjes van onze jeugd blazende glorie van de revolutiezo reusachtigop dat de odeurvan vervalsingen abjecte vleierijje eruit tegemoetkomt. Daarbij worden periodenwaar wij trots op kunnenzijn vaak niet eensvermeld. Maar wij de ouderegeneratievan de revolutie, wat is ons excuus?Hoe komt het dat we zo verblind zijn geweest?Sommigenzeggendat het door de strengemaatregelen komt, die werden genomenom te verhinderendat eenvrije openvan kritiek en bare meningmet mogelijkheden oppositie zich zou vormen, door bij voorbeeld scherpecensuurop wat gedrukten uitgezonden werd, arrestatiesvan diegenendie van een afwijkendemeningwerdenverdacht,en het martelen van deze arrestantenop een manier die iederefantasietart en die hun gezondheidop fatalewijzekon benadelen. Eenandereopinieis dat zij diezichaande repressie wistente onttrekken, gevallenzijn voor illusies,want de werkelijkheidwas in een waasgehulden getrouwe waarnemingvan de dingen was verboden.Er bleef maar 6en weg, maar 66n ideaalbeeld,en wel wat het regimeons onder tromgeroffelaanwees. We waren gefascineerddoor de hooggespannenverwachtir.rgen die we voor het eerst sinds lange tijd mochten koesteren.We werden dronken gevoerd met de wijn van verworvenhedenen overwinningenen we raaktenzo dronken, dat we het bewustzijnverloren. Ik herinnerme dat Nasserbij het verschijnen vanzijnboek Defilosofievan de revolutiemijeen exemplaarcadeaudeed.In de opdrachtwaseen toespelingop mijn boek De geestherwonnen: '... op zoek naar een anderegeest,in het tijdperk van de revolutie'.Toen kwam het nog niet bij me op dat Egypte na twintig jaar met die revolutiete hebbengeleefdniet de terugkeervan de geestnodig had, maar een 'terugkeervan bewustzijn,bezinningen besefvan waarden'. Dat is de titel van een boek dat ik niet zal schrijven, en niet alleen vanwege mijn hoge leeftijd en wankelegezondheid.

255

Tewfik Al-Hakim

B e w u s t z i j nh e r w o n n e n

Een andereschrijver,van eenancleregeneratie, is daartoebeteruitgerust.Iemanddie in vrijheid leeft en niet emotioneelbetrokkenis, zodat hij zich eenhelderemeningen degelijkoordeelkan vormen over een pe.io-dewai.in alle waarden werdenvervalsten menonderhetaanheffenr an leuzenachterde schermenprecieshettegenor,ergesteldedeed. Neem bii voorbeeldhei r.voord ;vrijheid'en de terrn 'tijdperk van de rrijheid'. die op iederelip warenen voortdurendherhaald werdenin de itrijdliederen.Er was geenenkel vrij woord dat Nasserniet uitgesproken*,ilde hebben.En werd het toch gehooia.dan rierd had gerangengezet. degenediehetuitgesproken tln heil Egypte o* erin-geslaagd Zo*isNasser 66ngroteg.uung.ni, te riaken. Hiiheeit f gvpte wiislemaatt (Egypte,dat al meer dan rijfdui,rni iuu,ouA.n wijs wasl)dat het pas \\'as begonnente leventoende revolutieen het revoluiionaire regime gekomenwaren. en dat het daarvoor en daarna niet noemenswaardhad geleefdofooit nogzouleven.Dezegoedgeslaag-

de pogingom het grote Egyptete comprlmeren heeftEgypteverstikten tot revolutie-conserven van zijn reusachtige verliezen doen het besef grootte,waardoor Egyptede hele geschiedenis door en onder alle regimesaltijd Egypteis gebleven' herwonnen' wat ik bedoelmet het'bewustzijn is dat Egyptede vrijheid herwint om zich een eigenoordeelover de dingente vormen.... Maar als de krantenbij eenrelerendumpropagandamakendoor allemaalmet groteletters 'StemtJa' op de voorpaginaaf in rood gedrukt dan het resultaatvan dat als en drukken te referendumis dat 99,9procentvan de kiezersJa heeftgestemd,betekentdat dat er in zo'n land en bezinningis,en geenvrijheid geenbewustzrjn en geeneerbiedvoor de mensenrechten. ZalEgypteopeendagzijnbewustzijnweten te herwinnen?Daartoemoestooit het boek Hel geschreven worden... bewustzijnherwonnen 23 juli 1972

velenniet Het zal de Iezerduidelijkzijn gev,nrtlentlat Het bewustzijnherwonnenTewJikAl-Hakim door met hun hem overspoelden het Nasser-regime t'an tegenstanders en iuoiin dank is afgenomen. teruetenhemdat hij betertijdensNasserslevenziin mond Laatstgenoemtlen reacties. verontwaardige vanhetgebouw kamerop dezesdeverdieping openhadkunien doen,in plaativan in :ijn aircondirioned synthetischoJ'een toneelstuk dctn een en ntt ,lmbolistisch v'an al-Ahram zonder materi\le :orgen documenbundel een Al-Hakim publiceerde geto.lfen t'erv'ijt dit Dooi publiceren. te studie filotsifsche "ten7,'waaruit geprobeerdhadNasserop eendirecterewijzedan door dat hij u'et tlegetyk moestbliiken van al-Ahram in april 1970 bot wastoen Heikal,de hoofdredacteur te waarschtrrrr,r. een toneelstuk om e-en brieJ'aanNasser toen schreef AI-Hakim Inlormatie. van minister werd tot henoemd door Nasser van al-Ahram a/s omdat rfuiorzo'n personeleunie de geloofwaardigheid daartegente protesteren, onaJhinketijkdagblad ondermijndzou wordin. De bundeldocumentenbevatintrigerende'woordelijk naaste ,rergrrrhrirrn, ierhoren van de Egyptischegeheimedienst van mensenuit Tewfk Al-Hakims omgiving, dieervanverdachtwerdin geholpenre hebbenbij het opstellenvan de briefof bii de bezorging ervin, dlrect bij de president.TewJi{At-Hakim is bij die gelegenheidongetwiifeldook zelf-verhoord, voor de overspannensfeerin het maar die verhorenstaan heluas iiet afgedrukt. Maar veelzeggencl van het Egyptezonderoorlogen :onder vredevan vooroktober1973 is het optredenvan schemerduister met een half jaar de autoriteitenwel. Een"viertalvriendenvan Al-Hakim mttesthun medewerking voorarrestbekopen. Dat was in januari 1973,als eersteonder' En ook tegen Sadatheeft TewJikzijn stem verheven. de tekenaaryan een openbrief,waarin om'waarheid en vrijheid'werdgevraagdals oplossingvoor 'slagveld'. jaar uitstekend later (Dat half een wondermiddel tlat lieverdan het won1ermiddel malaise, Kort hiernakreegAl-Hakim van hogerhandeen van paskwam kondentaennog weinigenbevroetlen.)

256

TewfikAl-Hakim

B e w u s t z i i nh e r w o n n e n

schrijfverbodopgelegd,zonder dat het duidelijk werd of dat was vanwegezijn open brief of zijn solidariteitsverklaring met het studentenprotest aan de universiteitvan Cai'roin januari 1973.Om te demonstreren dat er geenfundamentele onenigheidbestondtussen'slandsbelangrijkste romancieren leidendeintellectueel,en het gezag werd TewJikvoor een hartelijk onderhoudbij president Sadat ontboden,waarvan een foto op de voorpagina van al-Ahram verscheen.s Met nogal verschillend onderschriftwerddiefoto ook afgedruktin de vlotgeschreven en nietszeggende biografievan Al-Hakim, bii elkaargependdoor Kamal al-Mallakh, Egltpte'spopulairegossip-journalist.e Werkelijkovertuigendoen dezeapologetische activiteitenvan de beroemdeschrijverons niet. Door quasi-memoires'enthousiast linksin Egypteis hij dan ookom zijn'slardige, onvolledige en tendentieuze en hartgrondigverguisd.Noemdein enkelehooJdartikelenin al-Ahram de toenmaligehoofdredacteur Ahmad Baha ad-Din een terugkeernaar de toestandvan voor i'952en een ontkenningvan de (eengevaarlijkstigma in eenrepubliek),zonderechter verworvenheden van de revolutiecontra-revolutie namenvan mogelijkecontra-revolutionairen te laten vallen,l0eenwelsprekende en rechtstreekse aanval op Tewfikal-Hakim werdondernomen door MohammedAuda in Het bewustzijnverloren.lI 'Wat heeftTewfk al-Hakim het tochberoerdgehadin de afgelopentwintigjaar', is de strekkingvan 'boek Auda's betoog, na boek heefthij kunnenpubliceren.Al zijn boeken,ook die van voor 1952, beleefdenherdrukop herdruk.Honderdenartikelenin al-Ahram heefthij geschreven; van Nasserssteun washij voortdurendverzekerd, eenministerwerdom zijnentwilontslagen.En daar komt hij nu met een boek vol onjuistheden,wekt nieuwsgierigheiddoor de clandestieneverspreiding,laat het het land uitsmokkelen, en in Libanon, maar ook in Tunesiden Frankrijk.tweegrote vijandenvan Nassers Egypte,publiceren.Dan wordt het aan de Egyptischelezersgepresenteerd als Het BelangrijkeKritische Boekvan De GroteSchrijverover Nasser.Wat eenzelJbeheersing toch,al die twintigjaar!' Dan bewijstAuda dat Al-Hakimsengagement nooit veelbijzonders is geweestmet citatenuit vroeg en recentwerk.In Al-Hakims belangrijkste,sterkautobiografschgetinte,roman Uit het dagboekvan eenofficier van justitie bekentde ik-fguur: 'Van naturekan ik betervanuit het verborgene observeren hoede mensenzichgedragenop het toneelvandit leven.. . .'t2 'VoorAl-Hakim zijn de gebeurtenissen in Egyptenooit meergev)eestdan eenJilm of eengeluidsband,waaraan hij geendeel heeft,'concludeert Auda uit dezepassage.'Het heleDagboek is eenlofzangop de speurtochtnaar hetpersoonlijkegeluk. Wat te denkenimmersvan eenfficier van.iustitiedie tijdensde rechtszittingenin slaap valt en bij zijn onderzoeknaar waarheiden rechtde moeilijkezakenmet eenenkelepennestreeknaar het districtsarchiefverwijst?Al-Hakims engagementis toerisme,hij maakt literatuur,bah! En ook het ontstaan van Het bewustzijnherwonnen is vol onoprechtheden. Al-Hakim heeftzilf de getypteexemplarenvan de clandestieneversieverspreid,en het verzoekom geheimhoudingwas niet meerdan eenuitnodigingtot indiscretie,eenpubliciteitsstunt,meerniet. 'Al-Hakim, die aandringt op eenobjectievestudie over twintigjaar revolutiein Egypte,schrijft Het Toonaangevende Boek met als enige,louter subjectieve,bron: zijn geheugen.En dat terwijl hij alle al-Ahram, tot zijn beschikkinghad,ja faciliteiten van Egypte'sbestgeoutilleerdeinlichtingencentrum, zelfsdrie jaar in Parijs heeftgewoond(als Egypte'svertegenwoordiger bij de IJnesco),en daar toch afstandhad kunnennemenvan de complexeEgyptischerealiteit.Egypte'sdrama is voorhem nietsmeer dan een toneelstuk,een te verliteraturenperiode.En wat gebeurter dan? Het bewustzijnherwonnen wordt door de Israeli's verspreid,die het verzendennaar de Egyptischeambassadesoverde wereld!' Zo gaat Auda door, eindeloos,6tn grote tirade, 280 bladzijdenla.ng. Op veelpunten moet men MohammedAuda wel gelijk geven.Een saaien oninteressantgelijk is het wel. Juist Al-Hakims gedetacheerdheid, zrjn gebrekaan engagementen de volledigeafwezigheidvan eenallesverklarende ideologiezijn zijn charmes.Mit die eigenschappen had hij nooit L)it het dagboek

257

Tewfik Al-Hakim

B e w u s t z i j nh e r w o n n e n

van een officier van justitie kunnen schrijven,net zo min als zijn absurdistischeen symbolische voor Tewfk At-Hakim om in de loop van ziin leven Zo is het dan ook mogelijkg-ebleken toneelstukken. en dat is waar tweemaalvan meningte veranderen.pirrirt tbn keermeerdan de meestebekeerlingen, rl hij op doelt met ziin titelHetbewustzijnherwonnen 7. Rasa'ilmin Nifaqistan,Cairo 19'74. 2. al-Waswasal-Khannas,Cairo/Beiroet1974. 3. Ta'rikh bila Watha'iq'Cairo 1975. 4. Awdat al-Wa'y,voor de vertalingis gebruiktde eerstedruk, Beiroet1974.ln 1975werdeen,uitgebreimeteenantuoord r an dere,tweededruk gepubliceerd, de auteurop de kritiek op de eerstedruk.

J. J. WITKAM. Geb. 1945.StudeerdeArabischen Perzischte Leiden. Vertaaldeeen roman (Uit het eenoficier vaniustitie,Meulenhoff19751 dagboekvan en twee toneelstukkenvan Tewfik Al-Hakim (De 1970,en Spelmetdedood'/974).Sinds boomklimmers, 1974conservatorvan de oostersehandschriftenaan de UB te Leiden.

5. Hiermeebedoeltde auteur:MuhammadHasavan al-Ahram. nein Heikal,langetijd hoofdredacteur 6. Shagaratal-Hukm,Cairo 1945,pp. 19-20;later door Al-Hakim nadrukkelijk geciteerdin al-Ahram, waarmeeAl-Haeen belangrijkepassage, 27.9.1974: kim graag bewijst dat hij een revolutionair avant la lettre was. 7. Wat ha'iqf' Tariq' Awdat al- Wa'y, Cairo/ Beiroet 1975. 8. al-Ahram.223.1913. 9. al-Hakim Bakhilan,Cairo 1973. 4, 9.10.19'74. 4, 28.9.197 10. al-Ahram. 2'7.9.197 11. al-Wa'yal-Mafqnd,Cairo 1975' vertaling,Amsterdam1975, 12. In de Nederlandse o. 80. 13. De discussiesin de linkse tijdschriften Rriz al-Yusufenat-Tali'a heb ik niet kunnen volgen.

kzgzitten!

Joyce

De Vreede

Vinkenoog

tri lrefdesbrieven

g e di c ht e n

f 9.50

roman

f I 2,50

Bii D._*B.p_r. _lgt Bii W 258

Camus

dg

gids

r'*'ERDNEGENENDERTT.'TE JAAR.ANG NR.41e76

INHOUD Christien Brinkqreve. Alex Korzec Minnenrjd Tewfik At-Hakim B; herwonnen (inleiding en naschriftJ. J. Witk;#ustzijn ' Siep Stuurman De crlsls van de neopositivistische wetenschapstheorie

219 239 260

POEZIE Gerrit Kouwenaar

C

Harrv-Mutischo'"0 ]""u|#enzangen

215 231

K R O N I E K& K R I T I E K Martien J. G. de Jonq.

beperkte

tijd van R.Blrjstra -De rrr""Jir,i i""i"iti,iioo,r"n" ff Ii,"#."n Keizei

285 288