E xac
Bèta4U Tien scienceproeven voor de brugklas
wat je zoe
k t!
t
E xac
k t!
t
Ex
t! wat je zoe
Wat moet je doen?
Inleiding
Inhoud
Beste brugklasser,
Cool!. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Zalfje erop. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Bèta4U is speciaal voor jou gemaakt! Met boeiende proeven voor thuis en op school. Ontdek science door je eigen parfum of sportdrank te maken, en maak kennis met de nieuwste producten zoals biodiesel. Veel plezier met het ontdekken van science!
Hot!. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 De geur van geld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Power! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Vier! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Stuiteren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Wil je meer weten over opleidingen en beroepen in science? Kijk dan op www.exactwatjezoekt.nl
Onbrandbaar papier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Mooi! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Zin om nog meer proefjes te doen? Kijk dan eens op www.C3.nl
Flowerpower . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Colofon
Veiligheid
Bèta4U is een uitgave van Exact wat je zoekt! Exact wat je zoekt! is een samenwerking tussen Stichting C3, AkzoNobel, DOW Benelux BV, DSM, KNCV, NWO-CW/ACTS, Shell Nederland BV, het Domein Applied Science, VAPRO/ Kenniscentrum PMLF, VNCI en alle scheikundeen hieraan gerelateerde opleidingen aan de Nederlandse universiteiten.
l Lees voor je begint de proef
l Werk voorzichtig.
l Doe extra voorzichtig met hete De docentenhandleiding is te vinden op www.exactwatjezoekt.nl/docent © Stichting C3, Remco Simonsz, 2011 Projectcoördinatie: Stichting C3, Remco Simonsz Auteurs: Ben Schippers, Norbert van Veen Illustraties: Thijs Unger Tekstredactie: Los!, Marijne Thomas Vormgeving: t4design, Liesbeth Thomas Druk: Bestenzet bv, Zoetermeer Uiteraard is door C3 veel zorg aan deze bundel besteed. C3 aanvaardt echter geen aansprakelijkheid voor schade die eventueel is ontstaan bij het uitvoeren van deze proeven.
2
Betekenis symbolen
goed door.
voorwerpen en met vuur.
Zelfstandig thuis uitvoeren, zonder begeleiding. Op school, met toezicht op afstand uitvoeren.
l Zorg ervoor dat je niets in
je ogen of je mond krijgt (bij ‘Power!’ mag wel geproefd worden). l Was na het doen van de
proeven je handen.
Op school als demo of onder begeleiding uitvoeren. Veiligheid wordt per proef aangegeven op de pagina.
l Voor proeven die op school
worden uitgevoerd (zie ‘Betekenis symbolen’) gelden de veiligheidsvoorschriften van de school.
NB: De docentenhandleiding is te vinden op www.exactwatjezoekt.nl
Wat moet je doen?
Cool!
1 Meer weten?
De werking van zonnebrandcrème Je gaat in deze proef de werking onderzoeken van zonnebrandcrème (sunblock). Je kunt daarbij zelf zien welke middelen werken om je huid tegen de zon te beschermen.
Wat heb je nodig? Een vel wit papier (A4) Fluorescerende stift/marker (oranje werkt het beste, geel of groen kan ook) UV-lamp Zonnebrandcrème of sunblock (UVA+B) tw
o-
Tandpasta
br
us
h
Vaseline Aftersun Donkere ruimte
2
Sport, spel en ontspanning Smeer het popje op verschillende Het omgekeerde effect wat je plekken in met de 4van smeermiddelen in dit(dun proefje ziet, kun je gebruiken laagje). om een onzichtbare boodschap te schrijven, die je met UV-licht wel kunt lezen. Pennen met UV-inkt & UV-lampje kun je o.a. kopen bij de Action of bij www.belltree.nl
Teken met de fluorescerende stift UV-licht een deelop vanhet devel straling eenispoppetje papier. die door de zon wordt uitgezonden, net als het voor ons zichtbare licht. Als je veel UV-stralen op je huid krijgt, worden huidcellen beschadigd: je verbrandt en op langere termijn kun je zo ook huidkanker krijgen. De stoffen in zonnebrandcrème houden de UV-stralen tegen. Dat kan door reflectie of door absorptie. Bij reflectie wordt een deel van de UVstralen teruggekaatst (dan zie je soms een4 witte waas op je huid doordat een Ga naar een donkere deel van het zichtbare licht ruimte. ook wordt Schijn met de UV-lamp op het teruggekaatst). Bij absorptie kunnen poppetje. hele kleine deeltjes in de zonnebrandcrème de UV-stralen opnemen en weer uitstralen als onschadelijke infraroodstraling: daar word je alleen warm van.
Kijk naar het filmpje: www.insidegamer.nl/pc/thedavincicode/videos/236 en doe een speurtocht 5 onzichtbare UV-codes! met Zie je verschillen tussen de ingesmeerde delen van het poppetje? Schrijf je waarneming op. Wat is je conclusie?
Meer doen? Met dit proefje kun je ook testen of zonnebrandcrème met factor 30 meer straling tegenhoudt dan crème met factor 5. Hoe zou je dat aanpakken?
Wat moet je doen?
Wat moet je Wat doen? moet je doen? 1
2
2
ken met de fluorescerende Teken metstift de fluorescerende Smeer het stiftpopje op Smeer verschillende het popje op verschillende n poppetje op heteen vel poppetje papier. op het vel plekken papier. in met de 4 smeermiddelen plekken in met de 4 smeermiddelen (dun laagje). (dun laagje).
3
3
Schrijf op welke middelen Schrijfje opwaar welke middelen je waa hebt gesmeerd. hebt gesmeerd.
(A4)
ft/marker 4 5 5 abeste, naar een donkere Garuimte. naar een donkere Zie ruimte. je verschillen tussen Zie jedeverschillen tussen de hijn met de UV-lamp Schijn op met het de UV-lamp ingesmeerde op het delen van ingesmeerde het delen van het ook) ppetje. poppetje. poppetje? Schrijf je waarneming poppetje? Schrijf je waarneming op. Wat is je conclusie? op. Wat is je conclusie?
6
6
Kun je uitleggen watKun zonnebrand je uitleggen wat zonnebrand doet met het UV-licht? doet met het UV-licht?
of
3
Wat moet je doen?
Zalfje erop
1 weten? Meer een eetlepel vaseline en Maak je eigen zalf Zalf isNeem een verzamelnaam voor verdoe het in het schillende medicinale of verzorgende pannetje. Heb je last van een rode huid? halfvaste geneesmiddelen die op de Doe er een zalfje op! Gebeten huid worden gebruikt. Zo zijn er bijdoor een insect? Zalfje erop! voorbeeld zalfjes tegen jeuk (bij insecSpierpijn? Geen probleem: doe tenbeten e.d.), zalfjes tegen spierpijn er gewoon een zalfje op! (zoals tijgerbalsem) en verzorgende crèmes, bijvoorbeeld dag- en nachtcrème. Wat heb je nodig?
Potje vaseline (250 mL) Pannetje (Elektrisch) kookplaatje Gedroogde kamille Maïskiem- of zonnebloemolie Koffiefilter Leeg potje om je zelfgemaakte zalf in te doen Eventueel een thermometer
2 kleurtje te geven. Je kunt ook andere Verwarm de vaseline tot hij kruiden gebruiken (bijvoorbeeld smelt (ca. 50 °C). goudsbloem in plaats van kamille) en je kunt de kruiden ook heel fijn malen en dan in de zalf laten zitten.
Sport, spel en ontspanning Veel kruiden worden bij de bereiding van zalven gebruikt vanwege het feit dat ze geneeskrachtige eigenschappen Pas op: vaseline gaat roken en vies ruiken bij te zouden Zo is goudsbloem hogehebben. temperatuur. Gebruik een lage stand van de kookplaat of doe eenen warmhouddesinfecterend, genezend beIn de farmacie wordt een onderscheid plaatje tussen kookplaat en pannetje. schermend. Kamille is verzachtend, gemaakt tussen zalf en crème. Onder desinfecterend en zou helpen bij de zalf4wordt een mengsel verstaan 5 Voeg een theelepel van vetten de olie toe, wondheling. Giet het warme mengsel in het van hoofdzakelijk smeerbare zodat hetvaseline) mengselvermengd vloeibaarder koffiefilter en vang wat er doorheen (bijvoorbeeld met wordt. Roer met deeen theelepel. opvolgende in een potje. een werkzame stof. Van crème Zoek loopt van de kruiden op welke geneeskrachtige eigenschappen is sprake als de basis een mengsel ze hebben en ook welke werkzame (emulsie) is van vetten en water. stof hiervoor zorgt: pepermunt, kamfer, wilg, vingerhoedskruid en De zalf die je met deze methode papaver. maakt, is ongeveer één jaar houdbaar. Meer doen? Eventueel kun je een paar druppels kleurstof (voor voedingsmiddelen) toevoegen om jouw zalf een mooi
Wat moet je doen?
Wat moet je doen? Wat moet je doen? 1
2
2
Neem een en de vaselineVerwarm eem een eetlepel vaseline eneetlepel vaseline Verwarm tot hij de vaseline tot hij doe het in het oe het in het smelt (ca. 50 °C). smelt (ca. 50 °C). pannetje. nnetje.
3
3
detoe gedroogde kamille toe Voeg de gedroogde Voeg kamille laat het mengsel ongeveer en laat het mengsel en ongeveer 10 minuten trekken.10 minuten trekken.
gaat Pas op: vaseline gaat rokenPas en op: viesvaseline ruiken bij te roken en vies ruiken bij te hoge hoge temperatuur. Gebruik eentemperatuur. lage stand Gebruik een lage stand van warmhoudde kookplaat of doe een warmhoudvan de kookplaat of doe een tussen kookplaat en pannetje. plaatje tussen kookplaat plaatje en pannetje.
L)
4
5
5
van de het oliewarme toe, mengsel Giet het warme mengsel in het oeg een theelepel Voeg van deeen olietheelepel toe, Giet in het zodat het mengsel vloeibaarder koffiefilter en vang wat er doorheen dat het mengsel vloeibaarder koffiefilter en vang wat er doorheen Roer met de theelepel. ordt. theelepel. tje Roer met de wordt. loopt op in een potje.loopt op in een potje.
oemolie
oen
ometer 4
6
6
de zalf afkoelen en probeer Laat de zalf afkoelenLaat en probeer een beetje zalf uit op je hand. een beetje zalf uit op je hand.
Hot!
Wat moet je doen?
Maak een stof die warmte geeft Last van koude handen of voeten? Daarvoor bestaat een heel handige uitvinding, een handwarmer die zorgt dat je handen of voeten lekker warm worden. Ook als je boven op een berg midden in de sneeuw zit. Maar hoe werkt dat eigenlijk?
Meer weten? Je 1lost calciumchloride op in water. Bij ditVul proces warmte vrij. tweekomt (beker)glazen voor Hierdoor warmt hetwater. water op. 2/3 met koud
CaCl2 is een belangrijk nevenproduct van de chemische industrie. Het wordt ook als strooizout gebruikt in plaats van NaCl (keukenzout). Meer doen? Meet de temperatuur ten opzichte van de tijd (op verschillende momenten) en zet je resultaten netjes onder elkaar in een tabel. Wanneer wordt de 4 maximale temperatuur bereikt? Doe in één van de bekerglazen twee eetlepels CaCl2.
Wat heb je nodig? 2 bekerglazen of waterglazen Water
5
Meet de temperatuur van het water in beide glazen opnieuw en noteer de temperatuur.
Thermometer Vel papier en pen Eetlepel Zakje vochtvreter met CaCl2 (bijv. van de drogist)
Let op: veiligheid! CaCl2 (calciumchloride) is irriterend en prikkelend. Zorg dat je het niet in je ogen krijgt; anders goed uitspoelen met water. Handen goed wassen na afloop van dit proefje.
7 C
las 1 Bekerg water Alleen
las 1 Bekerg er + Wat Cloride m Calciu
Wat moet je doen? 2
3
4
5
5
6
3
Schrijf de temperatuur Schrijf op het de temperatuur vel op het ve papier. papier.
1 Bekerglas Water +
e in één van de bekerglazen Doe in één van de bekerglazen Meet de temperatuur Meet vande hettemperatuur van het ee eetlepels CaCl2twee eetlepels CaCl2. water in beide glazen water opnieuw in beide glazen opnieuw . en noteer de temperatuur. en noteer de temperatuur.
7 C
las 1 Bekerg water Alleen
las 1 Bekerg er + Wat Cloride m Calciu
las 1 Bekerg water Alleen
1 Bekerglas er Alleen wat
2
1 Bekerglas Water +
1
l twee (beker)glazen Vul voor twee (beker)glazenMeet voorde temperatuur Meet vande hettemperatuur van het 3 met koud water.2/3 met koud water. water in beide glazen. water in beide glazen.
1 Bekerglas er Alleen wat
Wat moet je Wat doen? moet je doen?
et CaCl2 )
Sport, spel en ontspanning Bij2de ANWB en bij buitensportwinkels kun vaak handwarmers Meet dejetemperatuur van het (of voet warmers) water in beidekopen. glazen. Probeer deze handwarmers eens uit; hiervoor moet je het metaal dat erin zit een paar keer buigen. Werkt de handwarmer op dezelfde manier als de korrels in het water? Zo nee: wat is het verschil?
6
Kun je het temperatuurverschil Kun je het temperatuurverschil ook voelen? ook voelen?
7 C
las 1 Bekerg er + Wat Cloride m Calciu
5
De geur van geld Goedkoop parfum maken
Heb jij wel eens parfum gekocht? Voor een flesje van een bekend merk ben je al gauw 40 euro kwijt. Toch is het niet moeilijk om een parfum te maken.
Wat heb je nodig? Parfumflesje (10 mL) Pannetje Water Kookplaat/gasbrander Gedroogde of verse bloemen of andere geurende ingrediënten, bijv. kaneel of sinaasappelschil. Theezeefje Maatcilinder (10 mL) Ethanol of een andere alcohol: je kunt zelfs wodka gebruiken!
Wat moet je doen?
Vul een 10 mL parfumflesje met 8 mL 2 ethanol. Voeg nu druppels van geurende stoffen toe, met bijv. water etherische Vul het pannetje tot de oliëningrediënten en rozenwater, jij denkt netwaarvan onder water dat zestaan. samen een lekker luchtje vormen. Schud het flesje om alle ingrediënten met elkaar te mengen. Spuit een beetje van het luchtje op je pols en ruik of het luchtje een succes is geworden.
Meer weten? Voor 1 een flesje Clive Christian No 1 van 30 mlde moet je meer E 2.000 Doe bloemen of dan ingrediënten neertellen! Enjijvoor de dat exclusieve waarvan denkt ze samen een lekker luchtje vormen in een editie, Imperial Majesty, bijna pannetje. E 200.000 voor 500 ml! Maar dan heb je ook wat: de parfum zit in een handgemaakte Baccarat kristallen fles versierd met een kraagje van 18-karaats goud en 5-karaat briljantgeslepen diamanten. Welke dure parfums kun jij nog meer vinden op internet? Hoeveel liter per jaar zou je moeten maken en verkopen om er een leuk jaarsalaris aan over te houden?
Sport, spel en ontspanning Doe het spel ‘Geurenlotto’ (te koop bij Veldwerk Nederland, kijk op www.veldwerkwinkel.nl). Je legt de 4 5 de geuren opmet tafel2 en Vul met het parfumflesje mLje van Laat het mengsel afkoelen en giet plaatjes Meerhet doen? ruikt aan de potjes (zonder onderop door de zeef in de maatcilinder. het geurmengsel en 8 mL ethanol. Om een snelle variant van parfum of te kijken) en probeert zo alle geuren aftershave te maken, voeg je etheriop de goede plaats te krijgen. Kijk als sche oliën en/of rozenwater toe aan je alle potjes geplaatst hebt, of je het de ethanol in plaats van ingrediënten goed hebt gedaan. te koken. Let op: veiligheid! Ethanol/alcohol is licht ontvlambaar, houd het weg van ontstekingsbronnen. Niet proeven. Giftig!
Let op: trek een labjas aan en zet een veiligheidsbril op!
Wat moet je doen?
Wat moet je Wat doen? moet je doen? 1
2
2
3
4
5
5
6
oe de bloemen of ingrediënten Doe de bloemen of ingrediënten Vul het pannetje met Vul water het pannetje tot de met water tot de aarvan jij denkt datwaarvan ze samen jij denkt een dat ze ingrediënten samen een net onder ingrediënten water net onder water kker luchtje vormen lekker in een luchtje vormen staan. in een staan. annetje. pannetje.
at het mengsel afkoelen Laat hetenmengsel giet afkoelen Vul het en parfumflesje giet Vul methet 2 mL parfumflesje van met 2 mL van et door de zeef in de hetmaatcilinder. door de zeef in de het maatcilinder. geurmengsel enhet 8 mL geurmengsel ethanol. en 8 mL ethanol.
emen ediënten, pelschil.
alcohol: ruiken!
6
3
Breng het water aanBreng de kook. hetLaat water aan de kook. Laa zachtjes koken tot 2/3 zachtjes van hetkoken watertot 2/3 van het wa is verdampt. is verdampt.
6
Schud het flesje goed Schud en spuit het flesje goed en spuit een beetje parfum op een je beetje pols. parfum op je pols. Ruik of het een Ruik of het een succes is succes is geworden. geworden.
Power!
Energie krijgen van sportdrank Sportdrank wordt snel opgenomen door het lichaam doordat het dezelfde concentratie suiker (koolhydraten) bevat als de vloeistoffen in je lichaam. De meeste mensen kopen een kanten-klaardrankje, maar het is niet moeilijk om zelf te maken.
Wat heb je nodig? Weegschaal (nauwkeurigheid 0,1 g) Suiker Flesje (150 mL) Keukenzout Water Maatcilinder (100 mL)
Meer doen? Maak ook eens een sportdrankje met Roosvicee of dextrose of maltodextrine in plaats van suiker. Bereken dan bij stap 1 hoeveel maltodextrine of Roosvicee je moet toevoegen om 8 massa-% kool hydraten in 100 mL water te krijgen. Maltodextrinepoeder zit bijvoorbeeld in Fentomal van Nutricia. Bij de meeste sportwinkels kun je een variant hiervan vinden. Je kunt ook bijv. Isostar gebruiken, maar daarin zitten allerlei extra ingrediënten; het toevoegen van extra zout is dan bijvoorbeeld niet nodig.
Meer weten? De meeste sportdranken bevatten een mix van zouten en koolhydraten. De zouten zorgen ervoor dat je het vocht dat je verliest door zweten sneller weer aanvult. Daarnaast voorkomt het bijvoorbeeld bij het lopen van lange afstanden dat je watervergiftiging krijgt door een tekort aan zouten. De koolhydraten geven je de energie om langer door te gaan. Zoals een auto benzine nodig heeft, heeft je lichaam koolhydraten nodig om te presteren. Omdat je lichaam geen grote hoeveelheden koolhydraten kan opslaan, moet je deze energiebron aanvullen tijdens het sporten. Het soort koolhydraat maakt daarbij wel verschil. Het beste is het om een snel opneembaar koolhydraat te gebruiken. In veel sportdrankjes zit daarom niet gewone suiker, maar een mix van maltodextrine en dextrose. Dat zijn suikers die je lichaam snel opneemt.
Sport, spel en ontspanning Ga eens een stuk hardlopen, minimaal 3 km, zonder sportdrankje (water is wel toegestaan). Herhaal de afstand na een paar dagen maar drink dit keer van tevoren een sportdrankje. Merk je een verschil?
Citroensap
Wat moet je doen?
Wat moet je Wat doen? moet je doen? 1
2
2
3
5
6
reken hoeveel gram Bereken suikerhoeveel je gramWeeg suikerde je suiker af enWeeg doe deze de suiker in af en doe deze in odig hebt om 100 mL nodig oplossing hebt om 100 mLhet oplossing flesje. Bedenk een hetslimme flesje. Bedenk een slimme et 8 massa-% suiker met te8maken. massa-% suiker manier te maken. om dit te doen. manier om dit te doen. (Kom je er niet uit, vraag ‘t je docent).
3
Weeg 0,2 gram keukenzout Weeg 0,2 afgram op keukenzout af op een papiertje op de een weegschaal papiertjeenop de weegschaal giet het in het flesje.giet het in het flesje.
(Kom je er niet uit, vraag ‘t je docent).
heid 0,1 g)
4
5
oeg aan de inhoudVoeg van het aanflesje de inhoud van Voeg heteen flesje beetje citroensap Voeg eentoe beetje citroensap toe 0 mL water toe. 100 mL water toe. voor de smaak. Schud voor hetdemengsel smaak. Schud het mengsel goed. goed.
6
Proef je zelfgemaakte Proef sportdrank. je zelfgemaakte sportdrank
L)
7
Vier!
Vloeistoffen op elkaar stapelen Je maakt een vloeistoftoren met vier lagen.
Wat heb je nodig? Maatbeker Glas of glazen potje
Meer weten? Hoe komt het dat de voorwerpen op verschillende lagen blijven drijven? Dat heeft te maken met de dichtheid van de vloeistof en de dichtheid van de voorwerpen. Probeer op internet (of in BINAS) uit te zoeken wat de dichtheid is van de verschillende voorwerpen en van de gebruikte vloeistoffen. Zijn er nog meer factoren die een rol spelen? (bijvoorbeeld luchtbelletjes onder de voorwerpen).
Meer doen? In plaats van ethanol kun je ook spiritus gebruiken en het water een kleurtje geven: zo zie je een duidelijker verschil tussen de lagen. Je kunt het proefje ook nog uitbreiden met verschillende concentraties suikerwater met diverse kleurtjes. Hoeveel lagen kun jij maken? Sport, spel en ontspanning Kun je verschillende materialen vinden zodat op elk niveau iets blijft drijven? En kun je ook kleine voorwerpen vinden die blijven zweven, of eerst blijven drijven en pas na een tijdje zinken?
Stroop (of siroop) Water Sla-, zonnebloem- of olijfolie Kleine stukjes: kunststof (bijv. roerstaafje), hout (prikker), gum, paperclip, steentje Ethanol
Let op: veiligheid! Ethanol is licht ontvlambaar, houd het uit de buurt van ontstekingsbronnen. Niet proeven: giftig!
Wat moet je doen?
Wat moet je Wat doen? moet je doen? 1
2
2
3
4
5
5
6
henk een laag stroop Schenk in het een glas laag stroopSchenk in het daar glas voorzichtig Schenk uit een daar voorzichtig uit een n ongeveer van ongeveer maatbeker een laag maatbeker water op, ook een laag water op, ook 5 cm dik. 1,5 cm dik. 1,5 cm dik. Schenk het 1,5water cm dik. Schenk het water rustig via een lepel. rustig via een lepel.
ebruik de ethanol voor Gebruik de vierde de ethanol voor Laat deverschillende vierde voorwerpen Laat verschillende voorwerpen n laatste laag van 1,5 en cm laatste dik. laag van 1,5voorzichtig cm dik. los vlak boven voorzichtig de los vlak boven de vloeistof. vloeistof. folie
fje),
8
3
Maak een laag olie van Maak 1,5een cm.laag olie van 1,5 cm. Weer rustig schenken Weer via rustig schenken via de lepel. de lepel.
6
Op welke niveaus blijven Op welke de niveaus blijven de verschillende materialen verschillende drijven? materialen drijven
Wat moet je doen?
Stuiteren
Zelf stuiterballen maken Siliconerubber wordt gebruikt als lijm en smeermiddel, voor taartvormen, voor implantaten bij borstvergrotingen en als ingrediënt van verzorgingsproducten zoals haargel en shampoo. En natuurlijk voor het maken van stuiterballen!
Wat heb je nodig? Plastic of latex handschoenen Maatcilinder (20 mL)
1 weten? Meer Meet met handschoenen Bij dit experiment maken we eenaan 20 mL waterglas af. silicapolymeer door het silicaat uit waterglas te laten reageren met alcohol. Je kunt het je zo voorstellen dat de silicaatdeeltjes eerst los van elkaar in het water zitten. Door de reactie met alcohol gaan de deeltjes aan elkaar vastzitten en vormen zo een lange keten; dit vormt de vaste stof waarvan je de stuiterbal kunt maken. De stuiterbal is eerst nogal bros en verkruimelt makkelijk. Je kunt hem 4 maken door de bal een paar sterker de ethanol toe ente roer met dagen Voeg bij kamertemperatuur laten het stokje in gelijkmatige cirkeldrogen. bewegingen tot het gel wordt.
2 je dat waterglas wordt gemaakt Wist Giet het in hetteplastic bekertje. door zand en soda versmelten bij een temperatuur van maar liefst 1300 °C? Meer doen? Kun je de stuiterbal ook een kleurtje geven? Hoe zou je dat doen? Probeer het maar eens! Sport, spel en ontspanning Met stuiterballen kun je natuurlijk heel veel verschillende spelletjes 5 Bijvoorbeeld overgooien, doen. Kneed het voorzichtig waarbij de stuiterbal preciestot 3xeen bal. Stop als de bal wit wordt, dan moet stuiteren. gaat het brokkelen. Of kijk op internet, bijvoorbeeld: http://spele.nl/games/behendigheid/ arkanoid/stuiterbal
Waterglas (35% natriumsilicaat in water)
Ethanol
Let op: veiligheid! Waterglas is giftig en gevaarlijk voor ogen en huid. Bij aanraking onmiddellijk afspoelen met veel water. Bel eventueel de huisarts.
Plastic bekertje Houten stokje
Let op: trek een labjas aan en zet een veiligheidsbril op!
Wat moet je doen?
Wat moet je doen? Wat moet je doen? 1
2
2
3
4
5
5
6
eet met handschoenen aan handschoenen Gietaan het in het plastic bekertje. Meet met Giet het in het plastic bekertje. mL waterglas af. 20 mL waterglas af.
nende ethanol toeVoeg oeg en roer met het voorzichtig tot een de ethanol toe enKneed roer met Kneed het bal. voorzichtig tot een bal. t stokje in gelijkmatige cirkelStop als de bal wit wordt, dan het stokje in gelijkmatige cirkelStop als de bal wit wordt, dan wegingen tot het bewegingen gel wordt. tot het gelgaat het brokkelen. gaat het brokkelen. wordt.
3
Spoel de maatcilinder eende paar keer Spoel maatcilinder een paar k goed om en meet daarna 10 mL goed om en meet daarna 10 mL ethanol af. ethanol af.
6
Laat de bal een dag Laat uitharden. de bal een dag uitharden. Probeer dan voorzichtig of hijdan voorzichtig of hij Probeer stuitert. Doe het na stuitert. een aantal Doe het na een aantal dagen nog eens. Merk je verschil? dagen nog eens. Merk je verschil
caat
9
Onbrandbaar papier Papier maken dat niet kan branden Houd een vlammetje bij een willekeurig stuk papier en het verbrandt zonder problemen. Maar bestaat er ook zoiets als onbrandbaar papier?
Wat heb je nodig? Spiritus (of ethanol) Water Maatcilinder (100 mL) Bakje
Sport, spel en ontspanning Goocheltruc? De concentratie waarbij het papiertje het beste beschermd blijft, kun je in principe ook op echte bankbiljetten uitvoeren. Je krijgt dan een brandend bankbiljet dat daarna toch nog heel is.
Meer weten? Het papiertje lijkt in brand te staan, maar zolang er genoeg water in het mengsel aanwezig is, zal alleen de spiritus verbranden en het water zal deels verdampen en deels achterblijven. Het water dat nog niet verdampt is nadat de spiritus is opgebrand, beschermt het papiertje. Wanneer er te weinig water in de mix zit, zal het water verdampen voordat alle spiritus verbrand is en dan zal het papiertje daadwerkelijk verbranden. Wanneer er te veel water in het mengsel zit, brandt het helemaal niet. Het zout zorgt voor de kleur van de vlammen – daardoor zie je ze beter.
(De makers van deze proef zijn niet verantwoordelijk voor het eventuele verlies van de bankbiljetten, mocht de proef mislukken!)
Meer doen? Onderzoek wat het verschil is als je wel of geen zout toevoegt. Maak een duidelijk verslag van je proef waarin je bijvoorbeeld in een tabel laat zien wat er gebeurt bij de verschillende spiritusconcentraties.
Zout Schaar en papier Lang pincet of tang
Let op: trek een labjas aan en zet een veiligheidsbril op!
Lucifers of aansteker
Wat moet je doen?
Wat moet je Wat doen? moet je doen? 1
2
2
3
4
5
5
6
ereken hoeveel mLBereken spiritus hoeveel en mL spiritus Doe deen hoeveelheden Doe water de hoeveelheden en water en een bakje en spiritus menginhet een bakje en meng het ater je moet mengen water omje100 moet mLmengenspiritus om 100inmL plossing te maken oplossing te maken met een snufje zout.met een snufje zout. et 50 vol.-% met 50 vol.-% iritus. spiritus.
oop de strook in het Doop mengsel de strook in het mengsel Houd de strook van Houd je af indedestrook vlam van je af in de vlam n spiritus en water. van spiritus en water. van een aansteker ofvan lucifer. een aansteker of lucifer.
Doe dit uit de buurt van Doe dit uit de buurt van brandbare voorwerpen! brandbare voorwerpen! Er kan een steekvlam Er kan een steekvlam ontstaan. ontstaan.
10
3
Knip een strook papier Knipaf.een strook papier af.
6
Herhaal de proef metHerhaal 0%, 25%, de 75% proef met 0%, 25%, 75 en 100% spiritus-in-wateroplossingen. en 100% spiritus-in-wateroplossing Is het papier onbrandbaar? Is het papier Zo ja:onbrandbaar? Zo ja bij welke concentratie? bij welke concentratie?
Wat moet je doen?
Mooi!
Tuinieren met zout Zout heeft de interessante eigenschap dat het kristallen kan vormen. Er zijn ontzettend veel verschillende proefjes die van dit principe gebruikmaken.
Wat heb je nodig? Koffiefilter of filtreerpapier Stiften (wateroplosbare inkt) Maatcilinder (150 mL) Keukenzout Ethanol
Meer 1 weten? Maak van een of een stuk Het papier zuigt dekoffiefilter vloeistof op. Langeenvan kegel. zaamfiltreerpapier maar zeker zal de opgezogen vloeistof het water verdampen. Doordat het water verdampt, kunnen de zoutdeeltjes niet meer in de oplossing blijven. De ethanol wordt toegevoegd omdat inkt hierin beter oplost.
Sport, spel en ontspanning 2 Teken dikke lijnen in met verschilBekijk de zouttuinen dede Dode Zee: lende kleuren viltstiften rondom www.teleblik.nl/media/1106886 de kegel. Waarom heet dit de Dode Zee?
Meer doen? Dit experiment kun je ook uitvoeren zonder ethanol. Het eindresultaat is 4dan soms wel iets minder spectaculair. eens GietProbeer de mix inhet eenook lege fles met en verschillende sluit die afconcentraties met de dop. zout: wat werktMeng het best? de stoffen door goed te schudden.
5
Als (bijna) al het zout is opgelost, giet je de oplossing in de bak.
Water Fles (liefst glas) met dop Plastic of glazen bak
Let op: veiligheid! Ethanol is brandbaar en giftig. Zorg er dus voor dat je het uit de buurt van een ontstekingsbron houdt en niet inslikt.
Let op: trek een labjas aan en zet een veiligheidsbril op!
Wat moet je doen?
Wat moet je Wat doen? moet je doen? 1
2
2
3
4
5
5
6
aak van een koffiefilter Maakofvan eeneen stuk koffiefilter Teken of een dikke stuk lijnen met Teken de verschildikke lijnen met de verschilreerpapier een kegel. filtreerpapier een kegel.lende kleuren viltstiften lende rondom kleuren viltstiften rondom de kegel. de kegel.
3
Meet 5 mL ethanol af. Meet 5 mL ethanol af. Voeg 10 g zout en 100 Voeg mL 10 g zout en 100 mL heet water uit de kraan heettoe. water uit de kraan toe.
apier
re inkt)
et de mix in een lege Gietfles deen mix in een legeAls fles(bijna) en al het zoutAls is opgelost, (bijna) al het zout is opgelost, uit die af met de dop. sluit die af met de dop.giet je de oplossing ingiet deje bak. de oplossing in de bak. eng de stoffen Meng de stoffen or goed te door goed te hudden. schudden.
6
Zet de kegel in de bak Zet met de de kegel punt in de bak met de pun omhoog. Laat de bakomhoog. een week Laat staan de bak een week st en kijk regelmatig wat enerkijk gebeurt. regelmatig wat er gebeurt.
op
11
Flowerpower
Autorijden op zonnebloemolie Auto’s rijden op brandstof uit aardolie, maar die raakt op. Biodiesel is een mogelijke vervanger die veel schoner is.
Wat heb je nodig? Plastic of latex handschoenen Weegschaal of balans Natriumhydroxide korrels (gootsteenontstopper)
Spiritus Glazen pot met schroefdop Warmhoudplaat elektrisch of gas Zonnebloemolie Bekerglas Thermometer Maatcilinder (50 mL) Pipet Water
Wat denk jij: zou biodiesel echt de oplossing zijn voor het klimaat 2 probleem en het tekort aan olie waar Schroef de deksel op de pot en we in de toekomst mee te maken schud totdat de korrels zijn krijgen? Bekijk het filmpje ‘rijden op opgelost. slaolie’: www.schooltv.nl/beeldbankclip/20071113_koolzaad01 En een NOS-uitzending over biobrandstof: www.teleblik.nl/media/5414732
Meer weten? Spiritus is een mengsel van verschil1 alcoholen (o.a. ethanol en lende Doe 1 g natriumhydroxide (korrels!) methanol) en een kleurstof. Het maken en 42,5 mL spiritus in de glazen pot. van biodiesel gebeurt in twee stappen. Eerst wordt de olie afgebroken door de gootsteenontstopper. Bij deze reactie komen vetzuren en glycerol vrij. Vervolgens reageren de vetzuren met de alcohol en onstaat er als product biodiesel. Ook van frituurvet kun je biodiesel maken. Twee Nederlandse studenten hebben zelfs 17.000 km gereden op deze biodiesel. 4 de warme olie in MeerGiet doen? de pot. Sluit demeer pot of minder Let op: je kunt ook goed af en schud maken, zolang de verhoudingen maar 1 minuut. gelijk blijven. Wil je bijvoorbeeld 50 mL maken, dan gebruik je 0,2 g natriumhydroxide korrels, 50 mL olie en 8,5 mL spiritus.
Wat moet je doen?
Sport, spel en ontspanning Wist je dat er ook races zijn waarbij auto’s op zonne-energie rijden? www.worldsolarchallenge.org 5 zijn er auto’s die rijden op Ook Laat de pot staan tot na korte windenergie. Probeer zelfjeeens een tijd vaag drie lagen ziet ontstaan. autootje te bouwen dat op windenergie rijdt. Kijk voor inspiratie op: www.technochallenge.nl/Basisonderwijs/lesmateriaal/zeilwagen.html en www.technochallenge.nl/Basisonderwijs/lesmateriaal/windenergiewagen1. html
Let op: veiligheid! Spiritus en methanol zijn giftig en brandbaar. Natriumhydroxide is zeer bijtend; vermijd dus huidcontact.
Let op: trek een labjas aan en zet een veiligheidsbril op!
Wat moet je doen?
Wat moet je doen? Wat moet je doen? 1
2
2
3
4
5
5
6
Doe 1 (korrels!) g natriumhydroxide (korrels!) oe 1 g natriumhydroxide Schroef de deksel opSchroef de pot de en deksel op de pot en ende 42,5 mL spiritus glazen pot.de korrels schud n 42,5 mL spiritus in glazen pot. in de schud totdat zijntotdat de korrels zijn opgelost. opgelost.
3
Verwarm 250 mL zonnebloemoli Verwarm 250 mL zonnebloemolie in het bekerglas tot 60°C. in het bekerglas tot 60°C.
hoenen
rels
Giet de warme olie in Laat de pot staan totLaat dekorte pot staan et de warme olie in je na tijd tot je na korte tijd vaag drie lagen ziet ontstaan. eefdop pot. Sluit de pot de pot. Sluit de pot vaag drie lagen ziet ontstaan. oed afgas en schud goed af en schud sch of 1 minuut. minuut.
6
met tot de pipet water erbij Druppel met de pipetDruppel water erbij de bovenste de bovenste laag doorzichtig is. laag doorzichtig Druppel niet Druppel niet te snel of te ho snel of te hoog.
De bovenste laag is de biodiesel.
12
De bovenst laag is de biodiesel.
Meer inspiratie opdoen? www.C3.nl www.exactwatjezoekt.nl www.expeditionchemistry.nl (leuke proefjes voor thuis) www.scheikunde.hslab.nl (proefjes voor gevorderden/klik Basis en Scheiding) www.chemguide.co.uk (voor gevorderden) www.experimenten.nl (klik Chemie) www.experimenteren.nl (eenvoudige proefjes/klik Scheikunde) www.proefjes.nl (eenvoudige proefjes) www.youtube.com (zoek op: chemistry experiments) www.chemie.startpagina.nl www.chemieforum.nl www.scheikundejongens.nl
