Best(e) Boeren in Boekel Venhorst

Best(e) Boeren in Boekel – Venhorst.

Best(e) Boeren in Boekel-Venhorst Visie van ZLTO-afdeling Boekel-Venhorst

Voorwoord Het platteland is in beweging. Zowel de ondernemers als de betrokkenheid van burgers en consumenten. Traditionele processen als schaalvergroting en specialisering trekken aandacht, maar ook nieuwe ontwikkelingen als regionalisering van voedselproductie, vraagstukken over het beheer van het buitengebied en het vermarkten van de kwaliteiten van de groene ruimte zijn nu actueel. Dit vraagt om een helder verhaal vanuit ZLTO hoe wij met deze vraagstukken willen omgaan. ZLTO Boekel-Venhorst beschrijft in deze visie de plek die de agrarische sector inneemt binnen onze gemeente. Aan bod komt datgene wat we al goed doen, maar ook zaken die we de komende jaren op moeten gaan pakken. Daarbij willen we verder kijken dan alleen een discussie over megastallen of Q-koorts. We trachten ontwikkelen, vernieuwen en ondernemen in juiste samenhang te zien met maar liefst 4 P’s: People, Planet, Profit en niet te vergeten: Pleasure. De overkoepelende organisatie ZLTO heeft veel om trots op te zijn. Belangenbehartiging, participatie, ondernemersontwikkeling. Op veel gebieden zijn we toonaangevend in het creëren van een duurzaam perspectief voor de ondernemer in de groene ruimte. Toch ziet de buitenwereld dit vaak niet of anders. We beschouwen het dan ook als een belangrijke opdracht om onszelf béter herkenbaar te maken.

Inhoudsopgave 1. Inleiding. 2. Agrarische ondernemers leveren een onmisbare bijdrage aan een betere wereld. Ondernemerschap. Voedselproductie. Energieproductie. Landschap en natuur. Gezondheid. Zorg, recreatie en educatie. 3. Boekel in de nabije toekomst. 4. Bijlage: CBS-cijfers.

Deze visie is op woensdag 16 juni 2010 door ZLTO Boekel-Venhorst aangeboden aan burgemeester Piërre Bos van de gemeente Boekel.

1

1. Inleiding Een algemene typering van Boekel. Boekel is een landelijke gemeente in het noordoosten van Brabant. De gemeente Boekel ligt grofweg in het midden van de driehoek Den Bosch, Eindhoven en Nijmegen en is omsloten door de gemeenten Veghel, Uden, Gemert-Bakel en St. Anthonis. Boekel wordt gekenmerkt door het uitgestrekte buitengebied en de grote agrarische sector. Naast de kern Boekel bestaat de gemeente uit de kernen Venhorst en Huize Padua. De totale oppervlakte van de gemeente is 3451 hectare. Op 1 januari 2009 telde de gemeente 9689 inwoners. Het aantal huishoudens bedroeg toen 3467. ZLTO Boekel-Venhorst. De Zuidelijke Land- en Tuinbouw Organisatie afdeling Boekel-Venhorst is in 1998 ontstaan uit de vroegere NCB’s van Boekel en Venhorst. ZLTO Boekel-Venhorst is een actieve afdeling met ongeveer 250 leden, afkomstig uit de kernen Boekel, Venhorst en Huize Padua. Samen vertegenwoordigen we zo’n 140 ondernemers in de groene ruimte. Er zijn veel sectoren aanwezig zoals melkveehouderij, varkenshouderij, pluimveehouderij, paddenstoelenteelt, glastuinbouw, akkerbouw, boomteelt en nertsenhouderij. Als afdeling behartigen wij de lokale belangen van onze leden. Hiervoor onderhouden wij nauw contact met gemeente Boekel, waterschap Aa en Maas en andere belanghebbenden in ons werkgebied. Het bestuur bestaat statutair gezien uit zeven personen én een secretaris/penningmeester buiten het bestuur. Verder zijn er werkgroepen actief op het gebied van PR, fietsroutes met prieeltjes, landbouw & samenleving en weidevogelbescherming. We hebben regelmatig bijeenkomsten om ervaringen uit te wisselen en de onderlinge banden te verstevigen omdat we er als collega’s ook voor elkaar willen zijn.

2. Agrarische ondernemers leveren een onmisbare bijdrage aan een betere wereld Als agrarische sector in Boekel-Venhorst zijn we ervan overtuigd dat we een onmisbare bijdrage leveren aan een betere wereld. Het is immers de agrarisch ondernemer die de voeding levert die de mens nodig heeft om gezond te kunnen leven. Daarnaast worden er door de verbreding in de landbouw steeds meer functies zoals gezondheidszorg en recreatie op een professionele manier ontwikkeld in het buitengebied. Naast het leveren van producten en diensten is de agrarische sector belangrijk voor de economische positie van de regio. De agrarische sector in de regio Uden-Veghel is goed voor een toegevoegde waarde van € 140 miljoen (bron: Rabobank Uden Veghel). Het staat buiten kijf dat wij direct (primaire sector) en indirect (periferie en overige Foodsector) een aanzienlijk aandeel leveren in de lokale werkgelegenheid. In de visie “Best(e) Boeren in Boekel-Venhorst” willen we als ZLTO-afdeling Boekel-Venhorst laten zien waarom wij een onmisbare bijdrage leveren aan een betere wereld. We zullen dit doen aan de hand van voorbeelden uit de praktijk en de visie die wij hebben op de ontwikkelingen in de agrarische sector waarbij we een doorkijk geven naar de toekomst. Bij het ontwikkelen van de visie “Best(e) Boeren in Boekel-Venhorst” hebben we ons laten inspireren door de ZLTO-visie 2010-2020 “Meerwaarde – Voorwaarde”. De visie “Best(e) Boeren in Boekel-Venhorst” is ontwikkeld rondom een zestal thema’s: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Ondernemerschap. Voedselproductie. Energieproductie. Landschap en Natuur. Gezondheid. Zorg, recreatie en educatie.

2

Hieronder zullen deze thema’s worden toegelicht. Afsluitend wordt er een beeld geschetst van de visie die wij als ZLTO Boekel-Venhorst hebben op de agrarische sector in de gemeente Boekel in de (nabije) toekomst.

Ondernemerschap De wereld om ons heen is constant aan het veranderen. De demografische opbouw van de bevolking, wensen van de consument, internationale verhoudingen en technologie zijn onder andere thema`s die altijd in beweging zijn. Als agrarische sector houden wij rekening met deze veranderingen. Niet alleen omdat het noodzakelijk is, maar ook omdat het nieuwe kansen biedt voor de sector. Door te ontwikkelen en te vernieuwen nemen ondernemers hierin het voortouw. De “markt” speelt hierin een belangrijke rol. Als ondernemers zijn we steeds op zoek naar vernieuwende (markt) concepten. Een goed voorbeeld hiervan is het project Vers van Hier. Dit is een initiatief van enkele agrarische bedrijven in de regio Boekel/Uden/Veghel. Een aantal ondernemers zag dat, ondanks de vele tuinbouwbedrijven in de regio, er steeds meer buitenlandse producten in de winkels werd verkocht. Medio 2008 is het idee ontstaan om producten rechtstreeks vanuit het bedrijf te verkopen om zo lokaal geproduceerde producten rechtstreeks aan de consument en de lokale supermarkt te kunnen leveren. Zo krijgt de ondernemer meer contact met de consument en krijgt de consument een goed product dat niet van ver hoeft te worden ingekocht. Een leuk en herkenbaar initiatief is de Versomaat. Een aantal Boekelse telers hebben automaten geplaatst waarin dagverse producten zoals oesterzwammen, champignons, tomaten, komkommer, aardbeien en asperges op een makkelijke manier aan de consument worden aangeboden. De automaten zijn onder andere langs fietspaden geplaatst waardoor het voor de mensen heel gemakkelijk wordt gemaakt om gezonde en verse producten te kopen zonder dat ze daarvoor naar de supermarkt hoeven.

3

Naast het op een andere manier in de markt zetten van al bestaande producten zijn diverse ondernemers steeds op zoek naar nieuwe producten om de consument een grotere variatie in het winkelschap te kunnen bieden. Zo besloten een zestal champignontelers om in augustus 2007 een verregaande samenwerking aan te gaan middels de telersvereniging Champi Chique. Zij onderscheiden zich van andere champignontelers door het telen van grote open champignons, witte portabella of flats genaamd. De samenwerking strekt zich uit tot een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor het leveren op basis van de specifieke wensen van de klant. Hierbij zijn het eigen netwerk en de communicatie tussen teler en klant belangrijke factoren. Champi Chique is een voorbeeld waarbij goed ondernemerschap leidt tot nieuw coöperatief ondernemen. Ook Quick Hedge is een nieuw en innovatief product dat voor de hovenier de mogelijkheid biedt om jaarrond volwassen hagen te kunnen plaatsen. Om deze hagen te kunnen verwerken zijn zij een partnerschap aangegaan. Quick Hedge is een direct-kant-en-klaar haag die gebruikt kan worden om op een snelle en eenvoudige manier een volgroeide haag neer ter zetten. Het is de Boekelse ondernemer geweest die de zeer nauwkeurige productie methode heeft ontwikkeld die noodzakelijk is om een goed product neer te kunnen zetten. De wortels van de Quick Hedge worden door middel van GPS-technologie precies op de juiste manier gesneden waardoor er een goed doorwortelde kluit ontstaat. GPS-technologie zal steeds meer toepassingen gaan krijgen in de landbouw. Nu al wordt er gebruik gemaakt van GPS om precisielandbouw mogelijk te maken. Dit is een techniek waarbij de boer zeer nauwkeurig zijn land kan bewerken. Op basis van satelliet gegevens wordt inzichtelijk gemaakt op welke vierkante meters van een perceel er bijvoorbeeld te veel of te weinig water is. Ook het gebruik van gewasbeschermingsmiddel en kan zo terug worden gebracht omdat het aanbrengen preciezer en dus efficiënter wordt. De verschillende sectoren zullen in de toekomst steeds duurzamer gaan produceren, nog beter inspringen op de wensen vanuit de markt en samenwerkingsverbanden met andere partijen aangaan. Dit heeft voordelen voor de burger, de consument, de natuur en het milieu. De agrarische sector zal in de toekomst de ruimte moeten krijgen die nodig is om de bedrijfsvoering op een duurzame wijze, waarbij de omgeving centraal staat, in te vullen. Er zal minder nadruk op de grootte van het bouwblok moeten liggen en meer op de ruimte die daadwerkelijk nodig is om een goed bedrijf neer te zetten. De ruimte die nodig is voor een economisch gezond bedrijf is per ondernemer verschillend. Een ondernemer moet de mogelijkheid hebben om de bedrijfsschaal te kiezen die het beste bij hem of haar past. We noemen dit als ZLTO eigenschaligheid. Schaalvergroting is geen doel op zich maar wordt wel voor steeds meer bedrijven noodzakelijk om de slag naar duurzaamheid te kunnen maken. Daarvoor zal er ruimte moeten zijn, bijvoorbeeld in het LOG en op duurzame locaties in het verwevingsgebied. In de gemeente Boekel zijn altijd veel bedrijven actief geweest in de primaire productie. En kan geconstateerd worden dat er veel gedreven ondernemers zijn, die o.a. door onderwijs,

4

voorlichting en onderzoek, telkens opnieuw in staat zijn (geweest) om kwalitatief goede producten voort te brengen.

Voedselproductie Voedselproductie vindt plaats voor drie markten. Steeds vaker lezen we berichten over de beleving van het landschap en de authenticiteit van ons voedsel. Dat is een belangrijke tendens. Streekproducten, real food, slow food, ze krijgen veel aandacht. Er is duidelijk een trend waarneembaar dat consumenten graag eerlijk en echt voedsel zien en dat ze associëren met een mooi agrarisch landschap. Deze markt van beleving en authenticiteit dichtbij huis noemen we de lokale markt met een straal van 100 kilometer. Daarnaast zien we in de agrarische sector een tweede tendens: de regionale markt van voedsel- en energieproductie met een straal van 500 kilometer; zeg maar in de driehoek Londen, Parijs, Berlijn. Het gaat dan meer over een veilig en betaalbaar voedselpakket. Deze klanten, deze consumenten, willen een hoogwaardige kwaliteit, diversiteit en specifieke producten. Ook voedsel als gezondheidsproduct wint in deze markt steeds meer terrein. Goed voedsel tegen een eerlijke prijs dus. Een derde tendens zijn de consumenten die het allemaal niet zoveel uitmaakt. Als het eten maar makkelijk te bereiden is en niet duur. Waar de grondstoffen vandaan komen vindt deze groep niet zo belangrijk. Dit is de mondiaal georganiseerde markt; de grootste van de drie overigens. Naar ons idee bieden de lokale en de regionale markt de meeste kansen. Daarbij ligt de uitdaging om samen mét marktpartijen te organiseren voor welke markt geproduceerd wordt. De kracht zal moeten liggen in het maken van exclusieve afspraken met afnemers voor een van de markten, om daar exclusief onze producten te leveren. Om de monden van de groeiende wereldbevolking te kunnen voeden, is het belangrijk te constateren dat met name in Noordwest-Europa de productieomstandigheden goed zijn vanwege een gematigd zeeklimaat. Verder opereren we in een regio met ontzettend veel consumenten dichtbij huis. En ook in ons voordeel werkt de geweldige agrarische (infra)structuur. Er staan sterke bedrijven zoals FrieslandCampina, Vion, The Greenery, veevoerindustrie enz. Daarnaast is kennisoverdracht in Nederland middels onderwijs, voorlichting en onderzoek uniek in deze wereld. Als agrarische sector ligt onze verantwoordelijkheid bij het produceren van hoogwaardig voedsel. Wijzelf als sector maar ook de maatschappij verlangt van ondernemers dat de productie op een duurzame wijze wordt uitgevoerd. Als sector hebben we de afgelopen jaren al een grote duurzaamheidslag gemaakt en ook in de toekomst zullen we deze trend voortzetten. Technologie zal een steeds belangrijkere rol gaan spelen bij voedselproductie. Zo zal er door verbeterde technieken meer rendement uit de schaarse grondstoffen gehaald worden. Dit levert niet alleen meer voedsel op maar zal ook de milieubelasting per eenheid gebruikte grondstof doen dalen. Waar nu al hard aan gewerkt wordt en wat in de toekomst steeds meer in de praktijk toegepast zal gaan worden is het toevoegen van gezondheidsverbeterende stoffen aan voedsel ofwel de zogenaamde “Functional Foods”. Een goed voorbeeld hiervan is koemelk met een hogere omega-3 waarde. Omega-3 heeft vele gezondheidsvoordelen zoals een positieve invloed op hart en bloedvaten. Uit onderzoek is gebleken dat koeien die gras eten meer omega-3 aan de melk afgeven. Er zijn nu al koeienboeren die hun koeien op een speciaal dieet hebben gezet en zo dus nog gezondere melk produceren. Het verlengstuk van veel melkveehouders is de zuivelcoöperatie FrieslandCampina, die middels wetenschappelijk onderzoek steeds weer gezondere producten op de markt kan brengen. Wat vaak vergeten wordt, is het feit dat met name de varkenshouderij, maar ook de rundveehouderij, restproducten uit de voedingsmiddelenindustrie vervoederd aan het vee. Veel van deze bijproducten zijn goede en veilige alternatieven om te gebruiken naast het duurdere mengvoer. En daarmee worden enorme afvalbergen voorkomen. Zo wordt in heel Nederland jaarlijks bijna 5 miljoen ton vochtrijke veevoeders op het boerenerf geleverd. De 5

belangrijkste producten voor de varkenshouderij zijn tarwezetmeel, aardappelstoomschillen en weiproducten. In de rundveehouderij zijn de voornaamste producten bierbostel, bietenperspulp en aardappelpersvezels. De laatste jaren is, voorsorterend op toekomstig beleid, fors geïnvesteerd in dierenwelzijn. De meeste zeugen leven in groepshuisvesting; gespeende biggen en vleesvarkens hebben meer vierkante meters leefoppervlak tot hun beschikking, evenals genoeg afleidingsmateriaal en ruim voldoende lichtintensiteit. In de pluimveehouderij zijn de zogenaamde batterijen verdwenen. De nertsen hebben flink meer leefoppervlak, kooiverrijking en strooisel ter beschikking gekregen. En in de melkveehouderij zijn ligboxstallen flink ruimer en frisser geworden. Op dierenwelzijn is al met al een enorme sprong voorwaarts gemaakt.

Energieproductie Goed ondernemerschap is ook het signaleren van behoeften vanuit de markt en de samenleving. Eén van de behoeften die steeds meer aandacht zal gaan krijgen is de vraag naar “groene” energie. Als ondernemers in de groene ruimte in Boekel-Venhorst zien wij hier een grote uitdaging liggen die we graag aanpakken. De productie van groene energie door de agrarische sector zou kunnen bestaan uit het plaatsen van zonnepanelen maar ook door de vergisting van biomassa. Door het vergisten van biomassa, ontstaat er een win-win situatie. Het vergisten van mest, afval uit voedselproductie en snoeiafval levert groene energie op en zorgt ervoor dat afval op een duurzame manier wordt hergebruikt en er aan de vraag naar duurzame energie wordt voldaan. De technologie die nodig is om vergisting op grote schaal efficiënt te laten verlopen is nog volop in ontwikkeling maar zal in de nabije toekomst de benodigde resultaten gaan behalen en als sector zetten we hier dan ook volop op in. We zijn nu al aan het nadenken over mogelijkheden waarbij snoeihout regionaal verzameld wordt om vervolgens op lokaal niveau te gebruiken voor de opwekking van energie. Zo`n zelfde concept zou ook voor mest van toepassing kunnen zijn. ZLTO Boekel-Venhorst stimuleert haar leden met een mestoverschot, aan te sluiten bij nieuwe initiatieven voor mestverwerking in enerzijds MineralenAfzetCoöperatie Elsendorp of anderzijds bij de MestInitiatiefCoöperatie in Odiliapeel. Een techniek die nu al voor veel resultaten in Boekel zorgt is het gebruik van warmte kracht koppeling (WKK) in de tuinbouw. De tuinbouw heeft warmte, elektriciteit en CO2 nodig voor de productie van groenten zoals komkommers, tomaten en paprika`s. Er wordt in de tuinbouw veelvuldig gebruik gemaakt van gasmotoren om deze warmte en elektriciteit te leveren. De zogenaamde WKK`s zijn vele malen efficiënter in het opwekken van elektriciteit dan conventionele kolencentrales. In Boekel zijn er ondernemers die geïnvesteerd hebben in grote WKK`s om zo energie op te wekken. Deze energie wordt vervolgens aan het elektriciteitsnet afgegeven om zo de regio van stroom te voorzien. Op dit moment staan er alleen al in Boekel 3 WKK`s die gezamenlijk 4,8 megawatt stroom leveren. Hiermee kunnen 11800 huishoudens van stroom worden voorzien. Ter vergelijking, in Boekel-Venhorst zijn 3467 huishoudens. In 2008 was 10% van de totale energieproductie in Nederland afkomstig van installaties op land- en tuinbouwbedrijven (CBS). Als sector geloven we dan ook in het duurzaam produceren van energie en zien we volop kansen die we nu en zeker in de toekomst zullen aangrijpen. We zien echter minder kansen voor het grootschalig telen van energiegewassen. De prijs van landbouwgrond in Nederland is hoog. Wanneer de landbouwgrond gebruikt moet worden voor het verbouwen van energiegewassen wordt de energie die hier vervolgens mee wordt opgewekt, duurder dan andere alternatieven zoals zonnepanelen. Het stoken van snoeihout zou wel een duurzame bron van energie kunnen zijn en vindt nu ook al op bepaalde bedrijven plaats. In de toekomst zou er een koppeling gemaakt kunnen worden met erfbeplantingprojecten waarbij het snoeiafval verstookt wordt in op biomassa

6

gestookte ketels om zo energie op te wekken.

Verder denken we dat de productie van groene stroom door windmolens binnen onze gemeente weinig kans van slagen heeft. Inpasbaarheid in het landschap zal problemen opleveren, zodat het draagvlak onder de bevolking klein zal zijn. Daarnaast hebben windmolens geen constante stroom afgifte waardoor ze minder geschikt zijn voor het gebruik op agrarische bedrijven die afhankelijk zijn het constant functioneren van machines zoals klimaatbeheersingssystemen. Ook is het rendement van de huidige techniek laag waardoor de kosten van de opgewekte stroom hoog zijn en daardoor economisch gezien minder interessant zijn voor ondernemers.

Landschap en natuur Voor een boer is er niets mooier dan te werken op het land, in de kas of de stal, omringt door natuur. Als ZLTO vinden we het onze taak verantwoordelijkheid te nemen voor deze natuur en het landschap om ons heen. Wij zien de agrarische sector als een belangrijke speler bij het ontwikkelen en behouden van de landschappelijke waarden in het buitengebied. Als ondernemers die dagelijks in en met de natuur werken zijn we experts in de groene ruimte geworden. We willen onze kennis en kunde inzetten om er voor te zorgen dat agrarische productie en landschap en natuur in harmonie met elkaar kunnen worden ontwikkeld in het buitengebied. In de praktijk zijn er al tal van projecten die de agrarische sector in BoekelVenhorst onderneemt om dit streven invulling te geven. Zo worden vogels in Boekel verwelkomd door de boeren. In 1999 is op initiatief van de ZLTO een vrijwillige weidevogelbescherming opgericht. Deze vereniging werkt onder de vlag van de ZLTO samen in de overkoepelende natuur- en landschapsorganisatie Stichting d`n Eik. Op vrijwillige basis proberen lopers en agrariërs nesten van weidevogels op te sporen en te beschermen, zodat ze tijdens de werkzaamheden in het veld niet verloren gaan. De lopers, voorzien van een loopvergunning, zoeken in het voorjaar op de percelen van de deelnemende agrariërs naar nesten van weidevogels. Deze nesten worden gemarkeerd

7

zodat ze opvallen voor de agrariër die werkzaamheden moet uitvoeren. Op deze manier kan de agrariër de nesten ontwijken of kunnen de nesten (tijdelijk) verlegd worden. Zo proberen we het aantal weidevogels in stand te houden of zelfs uit te breiden. Een project met een lage instapdrempel maar dat wel voor veel resultaten zorgt is het ophangen van nestkastjes op het erf. De nestkastjes zorgen ervoor dat bijzondere vogelsoorten beter kunnen overleven. Maar ook de boer heeft er voordeel bij. In veel rundveestallen zitten zwaluwnesten. De zwaluw is een uitstekende vliegenvanger die stal en koe vliegvrij houdt. Het aangaan van verbanden met maatschappelijke organisaties zoals Stichting d’n Eik is al genoemd. De agrarische sector probeert door samenwerking met andere partijen het beheer van natuur en landschap zo goed mogelijk invulling te geven. Centraal hierbij staat de kennis die de lokale ondernemers hebben van het gebied. Een goed voorbeeld hiervan is het bejagen van schadelijk wild. Om de afschot op een betere manier te organiseren heeft ZLTO Boekel-Venhorst er in 2008 voor gezorgd dat er in Boekel een nieuwe jagersvereniging is opgericht: JachtPachtBeheer Boekel. Zodoende worden de meeste gronden in Boekel voortaan bejaagd door lokale Boekelse jagers, die over meer gebiedskennis beschikken. De landschappelijke inpassing van het erf en de bedrijfsgebouwen kan in een aantal gevallen verbeterd worden. Er zijn twee sporen om de landschappelijke inpassing te verbeteren. Het eerste spoor is het aanleggen van erfbeplanting. Als afdeling motiveren we onze leden om door het aanleggen van groenstroken, zoals bijvoorbeeld hagen, het boerenerf aantrekkelijker te maken. Daarnaast kunnen groenstroken gebruikt worden om bedrijfsgebouwen beter in de omgeving te laten passen.

Ook hier is de beschikbare ruimte op het bouwblok bepalend voor de mogelijkheden die een ondernemer heeft voor het aanleggen van erfbeplanting. Een bouwblok dat ruimtelijk gezien een ongunstige vorm heeft, waarbij er al gewoekerd moet worden met de beschikbare ruimte, zal veel moeilijker aan te kleden zijn met erfbeplanting. Het tweede spoor betreft beeldkwaliteit. Naast beplanting wordt het beeld van het platteland sterk bepaald door beeldkwaliteit van de aanwezige boerderijen en bedrijfsgebouwen zoals stallen en schuren. Vanuit het besef dat een goede inpassing van boerenbedrijven bijdraagt aan een aantrekkelijker platteland is de ZLTO met ALFA-bouw (Agrarische, Landschappelijke en Functionele Architectuur) gestart. Het project heeft als uitgangspunt: optimale harmonie tussen agrarisch nut, landschappelijke inpassing, functioneel belang en architectonische beeldkwaliteit. ALFA geeft ondernemers, die nieuwbouw willen neerzetten, een instrument om de bebouwing zodanig te ontwikkelen dat het gebouw goed aansluit bij de omgeving en door de overige gebruikers van het buitengebied niet als storend wordt ervaren. Als agrarische sector vinden we landschappelijke inpassing van het bedrijf belangrijk, en dit zal ook een stukje grond kosten. Waar we echter wel voor moeten oppassen is, dat er op grote schaal landbouwgrond wordt omgezet naar natuur.

8

Als ondernemers in de groene ruimte zijn we constant aan het nadenken over oplossingen voor de problemen die in het landelijk gebied spelen. Hierbij kijken we verder dan de akker of de stal en treden we veelvuldig in overleg met andere partijen. In de toekomst willen we zo tot nieuwe initiatieven komen die positieve effecten voor landschap en natuur opleveren. Een idee waar we mee aan de slag zouden kunnen gaan is het composteren van slootmaaisel. Bij het onderhoud aan sloten door Waterschap of gemeente blijft er regelmatig een grote berg plantmateriaal langs de randen van de sloot liggen waar men van af wil. Ons voorstel is om dit materiaal niet meer over vele kilometers af te voeren maar om het dicht in de buurt te composteren en vervolgens op het land te gebruiken. Zo worden er transport kilometers bespaard en blijft het plantmateriaal minder lang langs de sloten liggen waardoor uitspoeling van voedingsstoffen naar slootwater verminderd wordt. Dit idee kan natuurlijk ook voor andere vormen van compost worden gebruikt. Gemeente Boekel wil samen met de gemeenten Boxmeer, St. Anthonis en Veghel het Stimuleringskader Groenblauwe diensten oppakken. STIKA is een provinciale subsidieregeling die agrariërs en andere grondeigenaren in het gebied vergoedingen biedt voor geleverde diensten op het gebied van natuur en landschap. Zo kunnen er vergoedingen zijn voor onderhoud van bestaande landschapselementen, aanplant van nieuwe landschapselementen, aanleg van een poel of wandelpaden over boerenland. Hierbij wordt er ook een vergoeding uitgekeerd voor het gebruik van de ondergrond. Voordat de subsidieregeling in werking treedt, moeten gemeente en het waterschap samen met de provincie een gebiedsprogramma opstellen. Hierin staat welke pakketten in het afgesproken gebied kunnen worden afgesloten. De regeling is niet van toepassing op een agrarisch bouwblok en een zone van 10 meter rond het agrarisch bouwblok. Een eerste bijeenkomst vanuit de gemeente onder leiding van bureau Praedium is inmiddels geweest. ZLTO staat evenals Stichting d’n Eik en de Bomengroep, positief tegenover dit Stimuleringskader.

Gezondheid Een samenleving zonder overlast bestaat helaas niet. Als agrarische sector geloven we echter wel in het zo klein mogelijk houden van overlast en daar waar het kan de overlast helemaal weg te nemen. Een actueel thema is de relatie tussen agrarische productie en volksgezondheid. Uitstoot van emissies, Q-koorts en MRSA zijn onderwerpen waar we als sector dagelijks mee bezig zijn. Het gebruik van luchtwassers is hiervan een goed voorbeeld. Een luchtwasser zorgt voor een aanzienlijke reductie van emissies uit stallen. Op dit moment zijn de ervaringen met luchtwassers nog wisselend wat niet ongewoon is bij het toepassen van nieuwe technieken. In de toekomst zal de techniek van luchtwassers beter worden en naarmate er meer ervaring met het gebruik wordt opgedaan zullen de resultaten verbeteren. Als sector willen we zo min mogelijk, liefst geen, overlast veroorzaken voor de andere gebruikers van het landelijk gebied zoals burgers en recreanten. Luchtwassers zijn goed in staat om geuroverlast weg te nemen. Luchtwassers vergen echter een grote investering van de ondernemer. Deze investering is alleen maar te rechtvaardigen als de ondernemer ook de productieruimte krijgt om deze investering terug te kunnen verdienen. In de praktijk zijn het de grotere ondernemingen met moderne stallen die luchtwassers hebben en zo de minste geuroverlast veroorzaken.

9

Voorts hebben alle intensieve veehouderijen voor 1 april 2010 middels een Bedrijfsontwikkelplan aan moeten geven hoe ze aan de nieuwe eisen op het vlak van dierwelzijn en ammoniakuitstoot gaan voldoen. We vinden dat er kritisch gekeken moet worden naar het antibioticagebruik in de dierlijke sectoren. De ministers van Landbouw, Natuur en Visserij en van Volksgezondheid, Welzijn en Sport hebben onlangs besloten dat het antibioticagebruik in de veehouderij in drie jaar tijd met 50% moet zijn teruggebracht. Aanleiding daarvoor is dat zowel MRSA (Meticilline Resistente Staphylococcus Aureus) als ESBL (Extended Spectrum Beta-Lactamase) een bedreiging vormen voor de volksgezondheid. Dit is een gigantische opgave. In de pluimveehouderij liep het antibioticumgebruik op dankzij vergaande welzijnseisen. De overgang van legbatterij naar scharrelstallen ging ten koste van diergezondheid. Dit plaatst de moderne pluimveehouder voor een dilemma. Sinds 2006 zijn de antimicrobiële groeibevorderaars volledig verboden. Dit zijn middelen die bepaalde microben bestrijden maar daarnaast als bijwerking hebben dat de groei wordt bevorderd. Daardoor werd meer antibiotica preventief gegeven. De dierlijke sectoren zullen samen met dierenartsen en adviseurs van de mengvoerindustrie moeten komen tot juiste diagnoses, preventieve maatregelen en effectief gebruik van de juiste middelen. Een veehouderij zonder antibiotica is ondenkbaar, maar een gezonde duurzame veehouderij gebruikt antibiotica op een verantwoorde manier. In de tuinbouw wordt er al langere tijd gezocht naar alternatieven voor chemische bestrijdingsmiddelen, en met succes. In de gangbare glastuinbouw wordt er voor 99% gebruik gemaakt van biologische middelen voor het bestrijden van dierlijke plagen. Zo worden er roofwantsen en sluipwespen ingezet tegen spint en witte vlieg. Maar ook door het ontwikkelen van minder schimmelgevoelige rassen en het gebruik van biologische preparaten is het middelengebruik minimaal in de glastuinbouw.

Zorg, recreatie en educatie Zorg Verbreding van de landbouw is actueel. Zo ontstaan er steeds meer zorgboerderijen waar naast de primaire productie ook zorg wordt aangeboden. Een zorgboerderij is een agrarisch bedrijf waar mensen met een zorg- of hulpvraag een passende dagbesteding vinden en/of meewerken. Zorgboerderijen bieden verschillende vormen van zorg. Meestal gaat het om dagbesteding of arbeidstraining voor een aantal dagdelen per week. Maar er zijn ook boerderijen waar zorgvragers werken en wonen. In Boekel is sinds begin 2009 een “zorgkwekerij” gevestigd, Memo (Mensen en Mogelijkheden) genaamd. Mensen met een verstandelijke, lichamelijke of medische beperking of gedragsprobleem, jong en oud, vervullen hier licht ondersteunende werkzaamheden in de tuinbouw, gezamenlijk koken, de dieren buiten verzorgen, in de moestuin werken, creatief werken, samen de krant lezen en nog veel meer. Met het initiatief heeft Boekel haar eerste zorgkwekerij, een variant op de zorgboerderij.

10

En dat is goed nieuws voor diegenen, die op dit moment voor dagbesteding niet in Boekel terecht kunnen of wat anders willen. De zorgkwekerij zit naast een groentekweker. Door de samenwerking tussen zorgaanbieder en kwekerij wordt de cliënten een zinvolle dagbesteding aangeboden waar ze weer een stukje zelfvertrouwen en voldoening uit kunnen halen.

In de toekomst zal de verbreding verder doorzetten en daarbij moet kwaliteit voorop staan. De verbrede landbouw ontwikkelt zich als een volwaardig onderdeel van de sector en krijgt daarvoor steeds meer waardering van de maatschappij maar ook van andere agrarische ondernemers. Anderzijds is de markt voor verbrede landbouw vaak klein. Wanneer te veel agrariërs verbreding oppakken, ligt oververzadiging op de loer. Recreatie Stichting D’n Eik, heeft in samenwerking met ZLTO afdeling Boekel/Venhorst het project “Fietsroutes met prieeltjes” uitgevoerd. Dit project, dat door CERES, de gemeente Boekel, de provincie Noord-Brabant en ZLTO is gesubsidieerd, omvat een drietal fietsroutes langs de mooiste plekjes van de gemeente Boekel en omgeving. Elke route voert de recreant naar diverse agrarische bedrijven waar houten prieeltjes geplaatst zijn. Door middel van een bord met ludieke tekst; "kom-kom(m)-er-in/glastuinbouw; koe-ke-loe-ren/melkveebedrijf" etc. wordt de voorbijganger uitgenodigd om naar binnen te gaan en een DVD op te starten. Vervolgens kan men het productieproces van het bijbehorende bedrijf bekijken. De presentatie bestaat uit bewegende beelden die op het bedrijf zelf zijn opgenomen. Op deze manier krijgt de burger binnen 5 á 10 minuten zicht op wat er op deze bedrijven gebeurt. Daarnaast kan het prieeltje natuurlijk fungeren als een ideale picknick- en rustplaats voor de fietser. In totaal zijn 9 prieeltjes geplaatst bij 9 agrarische bedrijven uit verschillende sectoren.

11

Elke route heeft een eigen kleur borden, en van elke route is ook een kleurrijke folder uitgegeven met allerlei bezienswaardigheden die men onderweg tegen kan komen. Door hun beperkte lengte zijn de routes ook bijzonder geschikt om met kinderen te fietsen. Bij elk prieeltje is een picknicktafel geplaatst zodat er onderweg wat langer gerust kan worden, een meegebrachte lunch genuttigd, of gewoon ontspannen genieten van de natuur en de bezigheden op de bedrijven. De jaarlijkse Auwerwetse Boekelse Oogstdag op de tweede zondag van augustus is ook een goed voorbeeld van een activiteit die de agrarische sector organiseert. In 2009 waren er meer dan 4000 bezoekers die genoten van een stukje nostalgie opgevoerd door vrijwilligers en mede mogelijk gemaakt door sponsoren uit Boekel en omstreken. Tijdens het feest kan men zien hoe graan, aardappels en hooi geoogst worden. Tevens bakte een Boekelse bakker op ambachtelijke wijze brood van het geoogste graan. Met een hout gestookte bakoven konden bezoekers genieten van heerlijk ambachtelijk gebakken brood.

Tijdens de oogstdag bleek dat niet alleen de ouderen de kunst van het maaien met de “zicht” beheersen. Een aantal jongeren leerden op deze dag de kneepjes van het vak van de oude generatie. Door de grote interesse van de jongeren blijven de ambachten van het maaien en opzetten van het graan met de hand voor de oogstdag komende jaren behouden. Ook bleken er nog enkele Boekelse kloppers aanwezig welke het graan met de dorsvlegel uit de aar wisten te kloppen. In de gemeente Boekel zijn twee minicampings actief; te weten d’n Hoenderhof in Venhorst en de Weidevogel in Boekel. Beiden zijn ze gelegen in het landelijke gebied. Stichting d’n Eik is bezig met het ontwikkelen van wandelroutes in onze gemeente. Dit geeft een impuls aan het recreëren in het landelijk gebied. Onder voorwaarden willen we als ZLTO dit initiatief ondersteunen. Zo zal privé-eigendom en dus de privacy gewaarborgd moeten zijn 12

in geval van wandelroutes over boerenland. In geval wandelaars honden meenemen op hun tocht, zal het aanlijnen van de hond een gebodsbepaling dienen te zijn. In verband met overdraagbaarheid van ziekten naar het vee in de stallen. Een voorbeeld hiervan is de uitscheiding van de Neospora-bacterie die via de ontlasting van een hond verwerpers (opbreken van de dracht) onder melkkoeien kan veroorzaken. Educatie Wij vinden het als afdeling erg belangrijk dat kinderen een eerlijk beeld krijgen van de agrarische sector en met eigen ogen en oren kunnen waarnemen wat er allemaal gebeurd. Dit zou kunnen door middel van excursies. Hieraan zijn geen kosten verbonden voor de scholen en toch wordt er veel te weinig gebruik van gemaakt. In samenwerking met de vier basisscholen willen we daarom actief inzetten op het met de klas de boer op gaan. Mogelijkheden zijn er genoeg. Deze mogelijkheden willen we uitwerken samen met leerlingen die hun maatschappelijke stage invullen op een agrarisch bedrijf. Zij maken eerst zelf kennis met een bedrijf of sector en werken dit vervolgens uit in een presentatie of excursie voor anderen, zoals leeftijdgenoten of leerlingen van het basisonderwijs. We zien echter weinig tot geen kans voor ondernemers als Klasseboer. Dit is een speciaal hiervoor opgeleide boer of tuinder die tegen betaling klassen ontvangt op het bedrijf. Het bedrijf moet hiervoor voorzieningen treffen zoals bijvoorbeeld een leslokaal of zichtruimte. De consument heeft recht om te weten hoe zijn voedsel wordt geproduceerd. Als sector zullen we meer moeten laten zien dat we trots zijn op de stappen vooruit die er gemaakt zijn. In de praktijk blijkt dat echter niet altijd even gemakkelijk gezien de noodzakelijke hygiënemaatregelen. Momenteel zijn er al ondernemers in Boekel, die webcams in het bedrijf hebben geplaatst. Zo kan de consument thuis achter de computer meekijken in bijvoorbeeld de kas om te zien hoe zijn of haar toekomstige tomaat wordt gekweekt. De webcam is een instrument dat de transparantie van de sector kan vergroten. Een andere manier om dat te bereiken is het in gebruik nemen van een zogenaamde zichtstal. Daarbij kunnen mensen achter een glazen wand een kijkje in de stal nemen. In Veghel en Beek en Donk staan er al zichtstallen en we zouden een dergelijk initiatief van één van onze leden hard toejuichen.

3. Afsluitend: Boekel in de (nabije) toekomst In de voorgaande hoofdstukken heeft u al veel voorbeelden gezien wat leden van ZLTO Boekel-Venhorst doen op bedrijfsniveau om aansluiting te zoeken bij markt en maatschappij. Dit geldt ook voor het afdelingsbestuur. Wij zoeken steeds de samenwerking en overleg met instanties zoals bijvoorbeeld gemeente Boekel, waterschap Aa en Maas en natuur- en landschapsorganisatie Stichting d’n Eik. Voor alle ondernemers werkzaam in de groene ruimte liggen nog veel uitdagingen op hun weg. Implementatie van Europese, landelijke, provinciale en lokale regelgeving op een dusdanige manier dat er aan het eind van de rit ook nog een belegde boterham overblijft. Naast deze bedreigingen zijn er ook kansen. Kansen, die aangegrepen kunnen worden om aan te tonen dat we met het gezicht naar de samenleving staan. Als bestuur van ZLTO Boekel-Venhorst willen we samen met diverse partners de handschoen oppakken op onder meer het gebied van:  Landschappelijke inpassing. Er ligt een erfbeplantingsconvenant met de gemeente. Dit is in de loop der jaren door gewijzigde omstandigheden (o.a. het stookbeleid) duidelijk aan vernieuwing toe. Door erfbeplanting nieuw leven in te blazen in samenwerking met andere partijen en door deelname aan het Stimuleringskader Groenblauwe diensten willen we meer invulling gaan geven aan een betere inpassing in het landschap. Er zal daarnaast goed nagedacht moeten worden over het onderhoud van de erfbeplanting en de verwerking van snoeihout.

13















Biomassa en compostering. Snoeihout kan behalve als input voor biomassainstallaties ook dienen als grondstof voor de levering van warmte/energie. Daarnaast zullen we initiatieven in de directe omgeving van onze gemeente blijven steunen om dierlijke meststoffen te verwerken. Verder zou ook onderzocht kunnen worden of compostering van slootmaaisel haalbaar is. Educatie. Het betrekken van schoolgaande jeugd uit zowel het basisonderwijs als het voortgezet onderwijs dient nieuw leven ingeblazen te worden. Van belang is het om met name de jeugd al in een vroegtijdig stadium kennis te laten maken met de landen tuinbouw, zodat ze ook weten waar en hoe hun voedsel geproduceerd wordt. Middels excursies en maatschappelijke stages gaan we trachten daar invulling aan te geven. De randweg. Onlangs heeft de gemeenteraad besloten dat er een randweg gaat komen. Waar de weg precies moet komen en hoe de inpassing zal gebeuren, wordt later dit jaar besloten. Voor een flink aantal leden- ondernemers heeft de komst van een randweg een grote impact. Verder hebben we vraagtekens gezet bij nut en noodzaak van een randweg. Maar als afdeling willen we meedenken om tot een randweg te komen die zo min mogelijk nadelige gevolgen voor de sector oplevert. Onze insteek is daarbij tweeledig. Enerzijds willen we als ZLTO een actieve rol in kavelruil spelen en anderzijds bepleiten wij een randweg zonder parallelstructuur maar eventueel met fietspaden. Dit betekent dus dat landbouwverkeer moet worden toegelaten tot de weg en dat er mogelijkheden komen om de percelen te bereiken. Hiermee wordt onnodig verlies van landbouwgrond voorkomen; hoeft er minder te worden omgereden en wordt er voorgesorteerd op de toekomstige registratieplicht voor landbouwvoertuigen. Deze voertuigen krijgen vervolgens een ontheffing tot 40 km per uur en mogen op provinciale wegen. Reconstructie. Eén van de reconstructiedoelen is het realiseren van een afwaartse beweging uit extensiveringsgebieden (in de gemeente Boekel de kernrandzone). In maart 2010 heeft de provincie naar aanleiding van het burgerinitiatief Megastallen Nee een verordening ingesteld die de nodige consequenties met zich meebrengt. Te denken valt aan een maximering van de bouwblokgrootte in zowel verwevingsgebied als log. Maar ook geen nieuwvestiging meer in log, behoudens lopende trajecten. We bepleiten daarom voor het optimaal benutten van bestaande locaties in zowel het LOG als in de verwevingsgebieden voor alle kandidaat-verplaatsers. We vragen met name aandacht voor de verplaatsers, die vaak al jarenlang (door de gemeente) in onzekerheid verkeren. In juli 2009 heeft de gemeenteraad een amendement aangenomen waarin de actieve rol van de gemeente bij de ontwikkelingen van het log een halt werd toegeroepen. Nu de ambities voor de ontwikkeling naar beneden zijn bijgesteld, zal er ook meer draagvlak ontstaan om Boekelse ondernemers in dit gebied ontwikkelingsmogelijkheden te bieden. Wij willen met de gemeente rond de tafel om te bezien of de gemeente toch een actieve rol kan vervullen bij het verplaatsen van bedrijven uit de extensiveringsgebieden in Boekel. Nertsenhouderij. In Boekel zijn vijf nertsenhouders actief op zes locaties. Zij hebben te maken met de landelijke discussie over het nertsenverbod dat momenteel bij de Eerste Kamer ligt. Dit geeft veel onzekerheid over de toekomst. De ZLTO-afdeling pleit er voor om vanuit de gemeente geen aanvullend beleid te formuleren voor deze bedrijven, maar de landelijke besluitvorming af te wachten. Emissiereductie. In 2020 is in de gemeente Boekel de geuroverlast en dus het aantal geurgehinderden fors afgenomen. De uitstoot van ammoniak en fijnstof is dan flink gereduceerd. Door toepassing van steeds betere technieken en het beëindigen van bedrijven neemt de uitstoot per dierplaats sterk af. Omzetten van landbouwgrond in natuur. Ook in Boekel zijn gebieden begrensd die aangekocht moeten worden voor natuurontwikkeling, de zogenaamde Ecologische Hoofdstructuur). Als boeren zijn wij in de eerste plaats zuinig op onze grond. Bovendien is in het landelijke en provinciale natuurbeleid de trend waarneembaar dat particulieren en boeren een grotere rol krijgen bij het realiseren van natuurdoelstellingen. Door een aangepaste bedrijfsvoering kan toch een vergroting

14







Grondwaterbeheer. ZLTO-afdeling Boekel-Venhorst wil aan de slag met een uitvoeringsproject op het gebied van grondwaterbeheer in het kader van GGOR (gewenst grond- en oppervlaktewater regime). Als afdeling zijn we blij met dit initiatief van waterschap Aa en Maas en zouden graag een actieve bijdrage willen gaan leveren. Om water nog beter te conserveren zou er bijvoorbeeld een pilotproject gestart kunnen worden waarbinnen het gebruik van LOP-stuwtjes wordt geoptimaliseerd en er peilgestuurde drainage kan worden aangelegd. Maar om het watersysteem te optimaliseren is wateraanvoer van essentieel belang voor de landbouw. Pas dan helpen de andere maatregelen om water beter vast te houden. VAB-beleid. De komende jaren zullen opnieuw agrarische bedrijven stoppen. Behalve de normale trend (- 2,5% per jaar) zal er een versnelling plaatsvinden door de aanpassingen in de intensieve veehouderij aan ammoniak en huisvestingseisen en schaalvergroting bij de rundveehouderij. De vraag is wat wij met deze vrijkomende agrarische gebouwen gaan doen. Wij stellen voor dat de gemeente instrumenten ontwikkeld, zoals het oprichten van een sloopfonds. In het ruimtelijke beleid zal meer ruimte moeten komen voor andere functies in deze gebouwen. Uiteraard kan in sommige gebieden meer toegelaten worden dan in andere gebieden. Wij zijn terughoudend met het opleggen van heffingen bij bedrijven die willen ontwikkelen ter financiering van sloop van andere bedrijven. Glasvezelnetwerk. In Boekel wordt momenteel door verschillende organisaties, waaronder ZLTO, gewerkt aan een initiatief om te komen tot een glasvezelnetwerk. Glasvezel kan zorgen voor snel internet, TV en telefonietoepassingen. Het streven is om dit nieuwe netwerk in heel de gemeente aan te leggen. Wij zijn blij met dit initiatief; zakelijk en privé geeft deze nieuwe techniek veel kansen en wij ondersteunen deze ontwikkeling daar waar mogelijk.

Conclusies. De wereld rond de agrarische sector verandert elke dag. Maatschappelijk draagvlak, eisen uit de markt, ruimtelijke ontwikkeling, gezondheidsdiscussies, dierenwelzijn en natuur en landschap zijn thema’s die actueel zijn. Adequaat daar op inspelen zal ook in de toekomst veel ondernemerschap vergen. Voorwaar een enorme uitdaging. Als ondernemers en afdelingsbestuur willen wij de komende jaren aan de slag om zowel qua belangenbehartiging als bij uitvoering van projecten de volgende zaken te stimuleren:      

Een land- en tuinbouwsector die meer op de mark gericht is en nieuwe initiatieven op poten zet om via korte ketens de consument te bereiken. Een land- en tuinbouwsector die aan de slag gaat met het sluiten van kringlopen op regionaal niveau, bijvoorbeeld op het gebied van water, energie, verwerking van afval, dierlijke mest en snoeihout. Land- en tuinbouwbedrijven die transparanter worden voor burgers. Zij moeten betrokken worden bij agrarische bedrijven en de productie van voedsel en sierteeltproducten op deze bedrijven. Het aanbieden van nieuwe diensten door Boekelse ondernemers zoals educatie van kinderen en jongeren en het bieden van zorg. En last but not least: een sector die samen met overheden en maatschappelijke partijen zoekt naar oplossingen voor Boekelse problemen. Al met al vinden we als ZLTO Boekel-Venhorst dat we op de goede weg zijn. Natuurlijk zijn er nog altijd en nog steeds stappen te zetten om tot een duurzamere land- en tuinbouw te komen. Toch valt niet te ontkennen dat wij, met de vaak kleine

15

Er zijn immers Beste Boeren in Boekel-Venhorst. Samen met burgers en bestuurders dienen we dan ook voorwaarden te scheppen, zodat Best Boeren in Boekel-Venhorst mogelijk blijft! Breng ook eens een bezoek aan onze website: www.zlto.nl/boekel-venhorst.

4. Bijlage: Landbouwcijfers gemeente Boekel (CBS) Totaal aantal landbouwbedrijven Jaar Totaal aantal bedrijven

1980 319

1985 314

1990 323

1995 310

2000 277

2005 229

2009 212

350 325 300 275

Aant. Bedrijven

250 225 200 175 1980

1985

1990

1995

2000

2005

2009

Bedrijven gesplitst naar landbouwactiviteit Jaar Akkerbouw Tuinbouw open grond Tuinbouw onder glas Paddenstoelen Graasdier/grasland Hokdieren

1980 182 31

1985 208 31

1990 221 25

1995 194 27

2000 182 24

2005 163 24

2009 153 32

6

7

10

13

14

15

10

x 238 X

x 205 X

x 198 116

x 201 125

29 178 144

24 147 111

20 123 92

Totaal aantal dieren Rundvee (totaal aantal dieren)

16

Jaar Rundvee

1980 11992

1985 13016

1990 13502

1995 11792

2000 9012

2005 9343

2009 9414

14000 12000 10000 8000 Rundvee

6000 4000 2000 0 1980

1985

1990

1995

2000

2005

2009

Varkens (totaal aantal dieren)

Jaar Varkens

1980 98241

1985 137271

1990 168414

1995 179289

2000 176800

2005 156942

2009 161210

190000 170000 150000 Varkens

130000 110000 90000 1980

1985

1990

1995

2000

2005

2009

Kippen (totaal aantal dieren)

Jaar Kippen

1980 399100

1985 492775

1990 462900

1995 412165

2000 606450

2005 536100

2009 574820

650000 600000 550000 500000

Kippen

450000 400000 350000 1980

1985

1990

1995

17

2000

2005

2009