BESLUITVORMING BIJ DE KEUZE VAN MILIEUVRIENDELIJKE TOEPASSINGEN IN EIGEN HUIS

UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2009 – 2010

BESLUITVORMING BIJ DE KEUZE VAN MILIEUVRIENDELIJKE TOEPASSINGEN IN EIGEN HUIS

Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de Toegepaste Economische Wetenschappen

Marieke De Vreese onder leiding van Prof. N. Dentchev

UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2009 – 2010

BESLUITVORMING BIJ DE KEUZE VAN MILIEUVRIENDELIJKE TOEPASSINGEN IN EIGEN HUIS

Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de Toegepaste Economische Wetenschappen

Marieke De Vreese onder leiding van Prof. N. Dentchev

Permission

Ondergetekende verklaart dat de inhoud van deze masterproef mag geraadpleegd en/of gereproduceerd worden, mits bronvermelding.

Marieke De Vreese

I

Woord vooraf Deze masterproef was voor mij een hele uitdaging en zou niet mogelijk geweest zijn zonder de hulp en steun van mijn promotor, Dr. Nicolay Dentchev. Arne Astaes wil ik bedanken voor zijn vele ideeën, opmerkingen en verbeteringen. Naast dit alles was hij ook mijn belangrijkste bron van steun en toeverlaat. Verder wil ik Matthieu Binnebeek en Johan Stroobandt bedanken. De interviews met hen hebben mij enkele inzichten verschaft die erg belangrijk waren voor deze masterproef. Zonder hen en het interview met Stefan Coghe zou de enquête er ook helemaal anders hebben uitgezien. Als laatste wil ik bedanken: mijn ouders voor de hulp met het rondbrengen en ophalen van de enquêtes en het verzamelen van informatie, mijn zus Liesbeth voor het kritisch nalezen van deze masterproef en mijn vrienden voor de steun tijdens moeilijkere momenten.

II

Inhoudsopgave Permission ......................................................................................................................... I Woord vooraf ................................................................................................................... II Inhoudsopgave ................................................................................................................ III Lijst met figuren............................................................................................................... VI Lijst met tabellen ............................................................................................................. VI

Inleiding ........................................................................................................................... 1 1.Milieubewustzijn en de populariteit van zonnepanelen .................................................. 1 2.Focus van de masterproef .............................................................................................. 3

Deel 1: Bevindingen uit de literatuur ................................................................................. 4 1.Inleiding......................................................................................................................... 4 2.Verspreiding van innovaties ........................................................................................... 4 3.Kenmerken die bepalend zijn voor de aanschaf van zonnepanelen ................................. 6 3.1.Demografische kenmerken ......................................................................................... 6 3.2.Beoordeling van productattributen ............................................................................ 7 3.3.Geografische - en woningkenmerken ......................................................................... 8 3.4.Persoonlijkheidskenmerken ....................................................................................... 9 4.Belang van attitudes ...................................................................................................... 9

Deel 2: Onderzoek ...........................................................................................................13 1.Methodologie van het onderzoek................................................................................. 13 1.1.Opstellen enquête .................................................................................................... 13 1.2.Gegevensverzameling ............................................................................................... 13 1.3.Beperkingen .............................................................................................................. 14 2.Invloed steunmaatregelen op beslissingsproces ........................................................... 15 2.1.Beschrijving maatregelen ......................................................................................... 15 2.1.1.Belastingvermindering.................................................................................... 15 2.1.2.De groene lening............................................................................................. 16 2.1.3.Btw-verlaging .................................................................................................. 16 III

2.1.4.Groenestroomcertificaten .............................................................................. 17 2.1.5.Premies ........................................................................................................... 18 2.2.Evolutie maatregelen ................................................................................................ 18 2.2.1.Federale overheid ........................................................................................... 18 2.2.2.Vlaamse overheid ........................................................................................... 22 2.2.3.Gemeenten, provincies en netbeheerders..................................................... 23 2.3.Resultaten steunmaatregelen .................................................................................. 23 2.3.1.Populariteit groene lening .............................................................................. 23 2.3.2.Bestaan groene lening .................................................................................... 24 2.3.3.Begrijpen groene lening.................................................................................. 25 2.3.4.De groenestroomcertificaten ......................................................................... 26 2.4.Invloed steunmaatregelen ........................................................................................ 26 3.Resultaten beslissingsproces ........................................................................................ 28 3.1.Tijdsduur ................................................................................................................... 28 3.2.Tevredenheid ............................................................................................................ 29 3.3.Visie over levensduur en terugverdientijd ............................................................... 29 3.4.Informatiebronnen ................................................................................................... 30 3.4.1.Aantal informatiebronnen .............................................................................. 30 3.4.2.Link met objectiviteit ...................................................................................... 31 3.4.3.Link met duur beslissingsproces ..................................................................... 32 3.5.Installateurs .............................................................................................................. 32 3.5.1.Aantal .............................................................................................................. 32 3.5.2.Gevonden, gecontacteerd .............................................................................. 33 3.5.3.Offertes en uitnodigingen .............................................................................. 33 3.5.4.Garanties......................................................................................................... 33 3.5.5.Hulp................................................................................................................. 34 3.5.6.Onderhoud...................................................................................................... 34 3.6.De rol van architecten .............................................................................................. 35 3.6.1.Mening installateurs ....................................................................................... 35 3.6.2.BIPV ................................................................................................................. 36 3.7.Woningkenmerken ................................................................................................... 38 3.8.Energieverbruik en andere groene investeringen en/of aankopen ......................... 40 IV

3.8.1.Energieverbruik en de verhouding ten opzichte van de opgewekte energie 40 3.8.2.Andere groene investeringen en aankopen ................................................... 41 4.Conclusie en aanbevelingen voor verder onderzoek ..................................................... 41 4.1.Steunmaatregelen .................................................................................................... 41 4.2.Beslissingsproces ...................................................................................................... 42

Referenties ........................................................................................................................ I Bijlagen .......................................................................................................................... IV

V

Lijst met figuren Figuur 1: Indeling populatie volgens innovatiegerichtheid met de aanpassingen van Moore. 5 Figuur 2: Overzicht evolutie steunmaatregelen....................................................................... 20 Figuur 3: Bronnen groene lening.............................................................................................. 25 Figuur 4: Aantal installaties per maand ................................................................................... 27 Figuur 5: Voorstelling van de tijdsduur die nodig is om het beslissingsproces te doorlopen . 28 Figuur 6: Aantal verschillende soorten bronnen die geraadpleegd werden per respondent . 30 Figuur 7: Populairste bronnen.................................................................................................. 31 Figuur 8: BIPV, gebruik van photovoltaïsche zonnepanelen als esthetish element ................ 36 Figuur 9: BIPV, gebruik van transparante photovoltaïsche zonnepanelen ............................. 37 Figuur 10: Grafiek woningkenmerken ...................................................................................... 39

Lijst met tabellen Tabel 1: Aantal GSC, per jaar, uitgereikt voor energie opgewekt met zonnepanelen ........... 18 Tabel 2: Kruistabel .................................................................................................................... 24 Tabel 3: Overzicht groenestroomcertificaten doorheen de tijd .............................................. 26 Tabel 4: Tijd nodig om verschillende fasen van het aankoopproces te doorlopen ................. 29 Tabel 5: Verhouding groene energie t.o.v. energieverbruik .................................................... 40

VI

Inleiding 1. Milieubewustzijn en de populariteit van zonnepanelen Milieugoeroes zoals Michael Braungart en William McDonough (bekend door hun cradle to cradle filosofie), Lucas Reijders en Wouter van Dieren strijden al geruime tijd voor een groter milieubewustzijn in de hoop de klimaatverandering te stoppen. De bekendste milieugoeroe, Al Gore, vestigde met zijn film ‘An Inconvenient Truth’ de aandacht van het brede publiek op de milieuproblematiek1. De verhoogde aandacht voor het milieu leidde tot een stijgend milieubewustzijn, maar niet direct tot significante gedragswijzigingen. Een stijgend bewustzijn omtrent de milieuproblematiek is immers onvoldoende om tot een effectieve gedragsverandering te leiden. De literatuur beschrijft het fenomeen waarbij een groter bewustzijn geen directe gedragsverandering met zich meebrengt als een ‘attitude-behavior gap’ (Kollmuss en Agyeman, 2002), ‘attitude-action gap’ (Lane en Potter, 2007), ‘value-action gap’ (Blake, 1999) of simpelweg ‘attitude gap’. Een gedragsverandering komt daarbij pas tot stand wanneer de mensen daadwerkelijk gemotiveerd worden om veranderingen in hun gedrag na te streven. De motivatie om photovoltaïsche zonnepanelen2 te installeren steeg de laatste jaren enorm. De installatiekost per Watt, geen rekening houdend met eventuele tegemoetkomingen, daalt immers elk jaar met ongeveer 3,5%. In België werd de subsidieregeling voor zonnepanelen bovendien aangepast in 2009 (infra, pg. 18-23) waardoor de installatie van zonnepanelen financieel nog interessanter werd. Dit alles leidde tot een enorme stijging van het aantal zonnepanelen. De productie van photovoltaïsche zonnepanelen verdubbelt, sinds 2002, om de twee jaar. Dit maakt van de photovoltaïsche zonnepanelen de snelst groeiende technologie ter wereld3. 1

‘An Inconvenient Truth’ is een documentaire uit 2006 geregisseerd door Davis Guggenheim over de vroegere Amerikaanse vice-president Al Gore die campagne voert om burgers te leren over de opwarming van de Aarde. Er werd ook een boek uitgebracht door Al Gore met dezelfde titel. 2 In dagelijkse conversaties slaat het woord zonnepanelen vaak zowel op de photovoltaïsche zonnepanelen (gebruikt om energie op te wekken) als op de zonnecollectoren of zonneboilers (gebruikt om warmte op te wekken). In deze masterproef slaat het woord zonnepanelen echter steeds op de photovoltaïsche zonnepanelen, tenzij anders gespecificeerd. 3 http://www.socialfunds.com/news/article.cgi/2639.html

1

De enorme populariteit van zonnepanelen valt niet alleen af te leiden uit het stijgend aantal installaties, ze is ook duidelijk merkbaar op een aantal andere vlakken. Zo werden de photovoltaïsche zonnepanelen door de lezers van De Standaard verkozen tot ‘Product van 2009’4 (De Standaard, 2010). Ook grote evenementen zoals Batibouw schenken extra aandacht aan zonnepanelen. Zo had Batibouw in 2008 als thema ‘duurzaam wonen’5. Eén van de drie pijlers was toen milieu, waarbij producten zoals warmtepompen en zonnepanelen in de schijnwerper werden geplaatst. In 2010 werd duurzame energie één van de hoofdthema’s op Batibouw6. Maar liefst twee van de twaalf paleizen werden toen gewijd aan duurzame energie. Eén daarvan was zelfs volledig voorbehouden voor ondernemers die bezig zijn met zonnepanelen. Dat zonnepanelen aan een enorme opmars bezig zijn, zal nu wel duidelijk zijn. En toch beslaat de energie opgewekt uit zonnepanelen momenteel slechts ongeveer 2% van de totale opgewekte energie in België (VREG). In totaal is ongeveer 6%7 van de totale geconsumeerde elektriciteit in België afkomstig uit hernieuwbare energiebronnen (Eurostat). Hiermee doet België het een stuk slechter dan het Europese gemiddelde (21%). Oostenrijk, Zweden en Letland behoren, wat betreft de (voorlopige) cijfers voor 20108, tot de Europese top met respectievelijk 78.1%, 60% en 49.3% van de geconsumeerde elektriciteit die afkomstig is van groene energie. Voor Noorwegen en IJsland zijn er (nog) geen cijfers beschikbaar voor 2010, maar eerdere gegevens tonen aan dat IJsland in het verleden ongeveer 100% van de geconsumeerde elektriciteit uit groene energie haalde. Noorwegen, met 109.4% in 2009, produceerde zelfs meer groene elektriciteit dan dat het elektriciteit verbruikte9.

4

De zonnepanelen werden verkozen tot ‘Product van 2009’ met 34% van de stemmen, wat neer kwam op bijna 4700 stemmen. 5 http://www.huisbouwen.net/beurs/batibouw-2008-themas/ 6 http://mobile.batibouw.com/content.cfm?Content_ID=982172635&keepThis=true&TB_iframe=true& height=40&width=570 7 De 6% duidt op de verhouding tussen de geproduceerde elektriciteit uit groene energie en het bruto nationaal elektriciteitsverbruik per kalenderjaar. 8 De cijfers die hier gebruikt worden zijn deze zoals ze op de site van Eurostat stonden op 04 augustus 2010. 9 Alle cijfergegevens kan u nalezen op de site van Eurostat: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/energy/data/main_tables

2

In België is er dus duidelijk ruimte voor nog meer groei. De vraag is echter of deze groei er zal komen. Vanaf 2010 begon de overheid immers met de afbouw van financiële steunmaatregelen voor photovoltaïsche zonnepanelen (infra, pg. 18-23). Of de groei zich zal verderzetten hangt uiteraard af van de vraag waarom men zonnepanelen installeert en hoe belangrijk het financiële aspect hierbij is. In deze masterproef wordt er dan ook onderzoek gedaan naar het beslissingsproces omtrent de aanschaf van zonnepanelen bij particulieren. Hierbij zal er onder andere geprobeerd worden de invloed na te gaan van de financiële steunmaatregelen op het aantal installaties van zonnepanelen.

2. Focus van de masterproef Energiebesparende maatregelen kunnen onderverdeeld worden in drie grote categorieën: verbouwingen, handelingen en huishoudbenodigdheden (Neus, 2008). In deze masterproef zal er gefocust worden op verbouwingen, meer specifiek op de aanschaf van photovoltaïsche zonnepanelen. De centrale probleemstelling van deze masterproef is de vraag hoe het beslissingsproces bij de aankoop van zonnepanelen er uitziet. De probleemstelling komt tot uiting in twee onderzoeksvragen. Ten eerste wordt er nagegaan in hoeverre financiële overwegingen een rol spelen in het beslissingproces. Dit zal gedaan worden aan de hand van een vergelijking tussen de hoogte van de steunmaatregelen en het moment waarop de zonnepanelen geïnstalleerd worden. Bovendien zal er worden nagegaan in hoeverre men op de hoogte is van wat bepaalde begrippen, zoals de groenestroomcertificaten en de groene lening, precies inhouden. Ten tweede wordt er onderzocht wat de verschillende stappen zijn in het beslissingsproces omtrent de installatie van zonnepanelen. Met andere woorden: er wordt nagegaan welke informatiebronnen men raadpleegt, hoe lang het totale beslissingsproces in beslag neemt enzovoort. Het eerste deel van deze masterproef bevat een literatuurstudie. Aangezien de literatuurstudie de gestelde onderzoeksvragen onvoldoende kan beantwoorden is er een bijkomend onderzoek opgesteld. Dit onderzoek zal besproken worden in deel twee van de masterproef. Voorafgaand aan de resultaten van het onderzoek wordt eerst de methodologie van het onderzoek uiteengezet. Na de resultaten volgt een algemeen besluit en aanbevelingen voor verder onderzoek. 3

Deel 1: Bevindingen uit de literatuur 1. Inleiding Zonnepanelen duiken nu pas echt op in het straatbeeld, maar ze zijn niet nieuw. Het photovoltaïsch effect werd al in 1839 ontdekt door een Franse wetenschapper en reeds in 1883 werd de eerste photovoltaïsche zonnecel gemaakt. De techniek werd echter pas operationeel in 1954 en werd toen voor het eerst op grote schaal gebruikt in de ruimtevaart. De eerste commerciële bedrijven die zich bezighielden met de productie van photovoltaïsche zonnepanelen werden opgericht in de jaren zeventig10. Er werden reeds een groot aantal studies verricht met betrekking tot zonnepanelen. Van belang voor deze masterproef zijn de onderzoeken die zich bezighouden met het beslissingsproces bij particulieren. Een groot deel van deze onderzoeken focust zich op de ‘attitude-behavior gap’11. Een tweede belangrijke groep van onderzoeken zijn deze die de karakteristieken nagaan van gezinnen die zonnepanelen geïnstalleerd hebben. Om te beginnen zal in deze literatuurstudie de innovatietheorie van Rogers behandeld worden. Deze biedt een visie op hoe de zonnepanelen zich verspreiden en wie ze als eerste zal aankopen. Daarna wordt de ‘attitude-behavior gap’ beschreven en de gevolgen hiervan weergegeven op de aankoop van de photovoltaïsche zonnepanelen. Als laatste worden enkele karakteristieken besproken van gezinnen die zonnepanelen geïnstalleerd hebben.

2. Verspreiding van innovaties De innovatietheorie (‘Diffusion of Innovations Theory’) van Rogers (1995) geeft weer hoe innovaties zich verspreiden binnen een bepaalde populatie. De theorie zegt, onder andere, dat wie een bepaalde innovatie aanneemt, geacht wordt een aantal fasen te doorlopen, namelijk: kennis, overtuiging, beslissing, toepassing en bevestiging. Deze fasen vormen samen

het

innovatiebeslissingsproces.

De

snelheid

waarmee

men

het

innovatiebeslissingsproces doorloopt wordt de innovatiegerichtheid genoemd. Op basis van deze innovatiegerichtheid kan men de populatie indelen in vijf subgroepen, namelijk: ‘Innovators’, ‘Early Adopters’, ‘Early Majority’, ‘Late Majority’ en ‘Laggards’. 10 11

http://www.pvresources.com/en/history.php Eerder werd reeds aangegeven dat er meerdere termen bestaan voor dit verschijnsel. Voor de duidelijkheid zal in het vervolg steeds eenzelfde term gebruiken, namelijk: ‘attitude-behavior gap’.

4

Belangrijk is dat de innovatiegerichtheid gezien moet worden als een relatief begrip. Men kan met andere woorden een ‘Innovator’ zijn voor één bepaald product en een ‘Laggard’ bij een ander product (Rogers, 1995). Uit een studie van Pedersen (2000) bleek dat er zelfs inconsistentie bestaat bij de aankoop van verschillende groene producten en/of technologieën. Hij bedoelt hiermee dat men de aankoop van een groen product niet kan voorspellen aan de hand van het al dan niet aankopen van een ander groen product. Het is dus niet omdat men bijvoorbeeld een elektrische wagen koopt, dat men bijvoorbeeld ook zonnepanelen zal aanschaffen. Het omgekeerde is hierbij uiteraard ook waar: het is niet omdat men een vervuilend product (bijvoorbeeld een vliegtuigreis) aanschaft dat men geen groene producten (bijvoorbeeld zonnepanelen) zal aankopen. Volgens Moore (1999) moet de innovatietheorie van Rogers aangepast worden in die zin dat er zich een kloof (‘chasm’) bevindt tussen de ‘Early Adopters’ en de ‘Early Majority’ (Moore, 1999). Figuur 1 verduidelijkt dit. De groene vlakken onder de curve duiden op het aantal mensen die in een bepaalde fase overgaan tot de aanschaf van een bepaalde innovatie. De kloof tussen de ‘Early Adopters’ en de ‘Early Majority’ geeft aan dat de overgang tussen deze twee groepen veel duidelijker is dan bij de andere groepen. Dit wijst erop dat de verschillen veel groter zijn tussen enerzijds de ‘Innovators’ en de ‘Early Adopters’ en anderzijds de ‘Early Majority’, de ‘Late Majority ‘en de ‘Laggards’, dan de verschillen binnen deze twee groepen.

Figuur 1: Indeling populatie volgens innovatiegerichtheid met de aanpassingen van Moore. Verder onderzoek, specifiek gericht op zonnepanelen, toonde aan dat de ‘Early Majority’ veel vaker dan de ‘Early Adopters’ overtuigd zijn van het feit dat zonnepanelen 5

onaantrekkelijk en onbetaalbaar zijn en dat de subsidies toegekend door de overheid onvoldoende zijn (Faiers en Neame, 2006). Belangrijke marketingconsequenties hierbij zijn dat men de ‘Early Majority’ moet proberen overtuigen van het feit dat de zonnepanelen niet storend zijn, onderhoudsvrij zijn, dat ze tot een waardestijging van hun eigendom kunnen zorgen, dat de installatie het landschap niet beïnvloedt en dat het installatieproces zeer simpel is (Faiers en Neame, 2006). De innovatietheorie geeft bovendien aan dat de aanschaf van een innovatie afhankelijk is van de beoordeling van productattributen (Rogers, 1995). Dit komt aan bod in het volgende punt waar de kenmerken besproken worden die bepalend zijn voor de aanschaf van zonnepanelen. Achtereenvolgens zullen besproken worden: demografische kenmerken, beoordeling van productattributen, geografische kenmerken en woningkenmerken en persoonlijkheidskenmerken.

3. Kenmerken die bepalend zijn voor de aanschaf van zonnepanelen 3.1. Demografische kenmerken Onderzoek toont aan dat de groep personen die reeds photovoltaïsche zonnepanelen geïnstalleerd hebben, op demografisch vlak, op een aantal punten verschillen met diegenen die dat (nog) niet gedaan hebben (Labay en Kinnaer, 1981). Diegenen die reeds zonnepanelen geïnstalleerd hebben, blijken over het algemeen: -

jonger te zijn

-

een hogere opleiding genoten te hebben

-

te beschikken over een hoger inkomen

-

in een eerder deel van de levenscyclus te zitten (m.a.w. ze hebben bijvoorbeeld nog geen kinderen, of de kinderen wonen nog allemaal thuis)

-

een hogere ‘occupational status’ te hebben (m.a.w. de kans is groter dat men zich in een relatie bevindt)

Bij een later onderzoek (Jager, 2006) bleek de variabele leeftijd echter niet significant te verschillen voor de verschillende groepen. Bij nog een ander onderzoek bleek dan weer dat

6

de respondenten ouder waren in vergelijking met de nationale populatie12 (Keirstead, 2007). Andere onderzochte variabelen (inkomen en opleiding) kwamen wel overeen met de eerder gevonden resultaten. Een onderzoek bij eigenaars van thermische zonnepanelen door Mills en Schleich (2009) leverde gelijkaardige demografische resultaten op: de eigenaars van thermische zonnepanelen waren jonger en er woonden meer personen in het huis dan bij niet-eigenaars van thermische zonnepanelen13. Andere onderzochte parameters zoals opleidingsniveau, beroepsfunctie, inkomen en aantal (jonge) inwonende kinderen bleken hier niet significant . Uit onderzoek ( Labay en Kinnear, 1981) bleek ook dat de groep die reeds beschikt over veel informatie, met het oog op het in de nabije toekomst installeren van zonnepanelen, de gevonden kenmerken benaderen. De verschillen tussen de eigenaars van zonnepanelen en diegenen die van plan zijn om zonnepanelen te installeren zijn met andere woorden zeer klein, maar hun verschil met de rest van de populatie is des te groter. Dit wijst op empirische relevantheid van een kloof, zoals beschreven door Moore (supra, pg. 5). Ook al zijn er significante demografische verschillen tussen de groep die geïnteresseerd is in zonnepanelen (en ze al dan niet al geïnstalleerd heeft) en de groep die niet geïnteresseerd is, toch zijn de demografische factoren niet geschikt bevonden voor het voorspellen of iemand al dan niet zonnepanelen zal installeren. Het is met andere woorden niet omdat iemand over een hoger inkomen beschikt en hoogopgeleid is, dat hij automatisch zonnepanelen zal installeren. De perceptie van attributen van zonne-energiesystemen is dan weer wel geschikt bevonden (Labay en Kinnear, 1981). Men moet met andere woorden nagaan in hoeverre men voordelen toewijst aan de zonnepanelen ten opzichte van andere energiebronnen. In het volgend punt wordt hierop dieper ingegaan.

3.2. Beoordeling van productattributen De aankoop van een innovatie is afhankelijk van de perceptie die de consument heeft over de productattributen, zoals de voordelen ten opzichte van bestaande producten maar ook de verenigbaarheid met andere producten (‘compatibility’), de complexiteit, de

12 13

Dit onderzoek vond plaats in het Verenigd Koningrijk. Dit wijst dus op een vroege fase in de levenscyclus.

7

observeerbaarheid (m.a.w. of men het product al eens gezien heeft) en de gemakkelijkheid waarmee men het product kan uittesten (‘triability’) (Rogers, 1995). Zoals men reeds zou kunnen vermoeden, vindt de groep met zonnepanelen dat de zonnepanelen bepaalde voordelen hebben ten opzichte van andere energiebronnen. Men schat ondermeer het financieel en sociaal risico lager in dan de groep zonder zonnepanelen. Bovendien acht men de zonnepanelen minder complex en vindt men dat de waarden die men toewijst aan zonnepanelen dichter aansluiten bij hun eigen waarden (Labay en Kinnear, 1981). De twee andere aspecten, namelijk observeerbaarheid en de mogelijkheid om het product uit te testen, bleken niet significant te zijn bij de aanschaf van zonnepanelen. Dat men geen hoge ‘triability’ toewijst aan zonnepanelen heeft te maken met het feit dat zonnepanelen een investering zijn op lange termijn, waar uiteraard geen testperiode voor mogelijk is (Labay en Kinnear, 1981; Jager, 2006). Bovendien bleek dat de groep die reeds over veel informatie beschikt, maar nog niet overging tot de installatie van zonnepanelen de voordelen groter en de risico’s lager inschat in vergelijking met de mensen die absoluut niet geïnteresseerd zijn in zonnepanelen (Labay en Kinnear, 1981). Dit ondersteunt opnieuw de bevindingen van Moore die aantonen dat er zich een kloof voordoet tussen subgroepen binnen het innovatieproces (Moore, 1999).

3.3. Geografische - en woningkenmerken Wat geografische kenmerken betreft, is het zo dat de kans groter is dat men zonnepanelen zal aanschaffen wanneer de regio gekenmerkt wordt door een hoog aantal uren zonneschijn per jaar. Dit is althans het geval voor thermische zonnepalen (Mills en Schleich, 2009). Onderzoek bij gezinnen met thermische zonnepanelen toonde ook aan dat de systemen vaker gebruikt worden bij nieuwere woningen, grotere woningen en woningen met minder verdiepingen (Mills en Schleich, 2009) . De kans dat de woning gehuurd wordt, is bovendien veel kleiner. Dit blijkt zowel uit onderzoeken bij gezinnen met thermische zonnepanelen (Mills en Schleich, 2009) als bij gezinnen met photovoltaïsche zonnepanelen (Keirstead, 2007). De kans dat de woning uitgerust is met een zwembad en/of sauna is dan weer groter voor gezinnen met thermische zonnepanelen. Dit laatste kan makkelijk verklaard worden 8

door de hogere behoefte aan warm water. Of deze kenmerken met betrekking tot het hebben van een zwembad of sauna kunnen doorgetrokken worden voor photovoltaïsche zonnepanelen is niet duidelijk.

3.4. Persoonlijkheidskenmerken Niet enkel demografische kenmerken bepalen waarom sommige mensen wel en anderen niet zullen overgaan tot het investeren in energiebezuinigende maatregelen. Naast de demografische kenmerken zijn ook de persoonlijkheidskenmerken van belang. Onderzoek hierover bracht een aantal kenmerken aan het licht die leiden tot meer bezorgdheid om het milieu en een grotere kans om voorstander te zijn van milieuactivisme. Deze kenmerken zijn: een sociaal en fysiek actievere levensstandaard, open staan voor verandering, een liberale ingesteldheid, een groter zelfbewust en een hogere waardering voor de natuur (Gilg, Ford, n.d.; Belch, 1979). Anderen kwamen dan weer tot de vaststelling dat mensen die minder egoïstisch zijn en meer altruïstisch zijn, m.a.w. mensen die meer waarde hechten aan het algemeen belang dan aan het eigenbelang, meer milieubewust zijn en dus vlugger zullen overgaan tot het installeren van milieuvriendelijke maatregelen (Ster, Dietz en Guagnano, 1995). Naast al deze kenmerken zijn ook de attitudes ten opzichte van energiebezuinigende maatregelen, of specifiek de attitudes ten opzichte van zonnepanelen bepalend voor het al dan niet installeren van zonnepanelen. Het volgend punt zal dan ook dieper in gaan op het belang van attitudes.

4. Belang van attitudes Eén van de onderzoeksvragen in deze masterproef behandelt de invloed van financiële overwegingen bij de aanschaf van zonnepanelen. Uiteraard is dit niet de enige factor waarom men zonnepanelen installeert. Faiers en Neame (2006) onderzochten reeds waarom mensen zonnepanelen aanschaffen en ondervonden dat ‘their primary motivations for adoption focused on financial or environmental aspects, or a desire to live sustainably’. Hieronder gaan we wat dieper in op het ecologisch aspect en het belang van attitudes rond ecologische problemen.

9

Er wordt aangenomen dat het punt waarop iemand bewust wordt van bepaalde ecologische problemen en hieromtrent een bepaalde attitude zal vormen, niet automatisch zal leiden tot een gewijzigd gedrag, bijvoorbeeld de aankoop van zonnepanelen. Er is immers heel wat meer nodig dan een bepaalde attitude om tot een gewijzigd gedrag te komen. Dit fenomeen wordt de ‘attitude-behavior gap’ genoemd. Fishbein en Ajzen (1975) waren één van de eersten die argumenteerden dat je attitudes moet loskoppelen van het daaropvolgende gedrag. Zo beweerden ze “that a person’s behavior is determined by his intention to perform that behavior. Although a person’s attitude toward an object should be related to the totality of his behaviors with respect to the object, it is not necessarily related to any given behavior” (Fishbein en Ajzen, 1975). Men moet de begrippen attitude en gedrag goed van elkaar onderscheiden, maar dat wil uiteraard niet zeggen dat ze compleet los van elkaar staan. Smith en Mackie (2007) stellen dat attitudes gedrag op twee verschillende manieren kunnen beïnvloeden: (1) zij kunnen consistent gedrag automatisch teweegbrengen, zonder dat er veel gedachten aan te pas komen, en (2) zij kunnen gedrag na uitgebreide overweging of verwerking beïnvloeden, door formulering van intenties. De manier waarop attitudes het gedrag zullen beïnvloeden is daarbij afhankelijk van de motivatie en de mogelijkheid om grondig na te denken en de mate waarin de keuze als belangrijk wordt ervaren (Smith en Mackie, 2007). Door de duur van het installatieproces is bij zonnepanelen de kans om grondig na te denken zeker aanwezig. Da kans dat men gemotiveerd zal zijn om goed na te denken is eveneens groot, aangezien er een vrij grote investering mee gepaard gaat14. De keuze om zonnepanelen te plaatsen kan ook aanzien worden als belangrijk. Bij zonnepanelen kan men er dus vanuit gaan dat de attitudes het gedrag zullen beïnvloeden door het vormen van intenties. Wanneer men attitudes gaat gebruiken voor het voorspellen van gedrag maakt men doorgaans gebruik van ‘the theory of reasoned action’. Deze theorie bevat een uitbreiding

14

Zonnepanelen zijn uiteraard een investering. Ze moeten hierbij beschouwd worden als een actief en niet als een schuld. Zonnepanelen zorgen immers ook voor opbrengsten (zowel onder de vorm van inkomsten als door het verminderen van uitgaven) .

10

van het eerdere Fishbein model. De ‘theory of reasoned action’ (Ajzen en Fishbein, 1977) gaat ervan uit dat gedrag tot stand komt door een wisselwerking van drie elementen. Ten eerste wordt er rekening gehouden met de algemene attitude ten opzichte van een bepaald product. Ten tweede wordt er rekening gehouden met hoe men denkt dat anderen tegenover dit product staan en hoe belangrijk men deze mening vindt. Dit wordt tot uitdrukking gebracht in een subjectieve norm. De laatste factor waar men rekening mee moet houden en die mee zal bepalen in welke mate attitudes een invloed hebben op gedrag, is het gevoel van persoonlijke controle (Smith en Mackie, 2007). Mensen moeten het gevoel hebben dat ze in staat zijn om het gewenste gedrag uit te voeren. Wanneer dit gevoel onvoldoende aanwezig is, zal men zijn gedrag niet aanpassen. Een voorbeeld dat zou kunnen leiden tot een gevoel van gebrekkige persoonlijke controle is een gebrek aan geld waardoor men zichzelf niet in staat acht om de gewenste situatie te bereiken. Veel mensen zullen om deze reden geen zonnepanelen installeren: ze denken dat ze hier onvoldoende middelen voor hebben. Dankzij de introductie van de groene lening wordt dit probleem geminimaliseerd. Meer details over de groene lening zijn terug te vinden op pg. 16. Belangrijk is dat het gedrag pas zal worden uitgevoerd wanneer er zich hiertoe een kans voordoet (Smith en Mackie, 2007). Wanneer deze kans zich voordoet zal men het huidig gedrag gaan vergelijken met de intenties om ervoor te zorgen dat de kloof tussen de huidige en de gewenste staat kleiner wordt en uiteindelijk dicht gaat (Smith en Mackie, 2007). Gilg, Barr en Ford toonden aan dat ‘the environmentalist is less concerned with material wealth and personal influence, alongside holding values that place nature in an equal position with humans and believing that nature has critical limits which must not be crossed by human developments’ ( Gilg, Barr en Ford, 2005). Deze waarden verschillen duidelijk met de waarden van de zogenaamde ‘ non – committed environmentalists’ . De verschillende waarden leiden uiteraard tot andere attitudes, wat het verschil in gedrag kan verklaren. De installatie en het gebruik van zonnepanelen zelf, kan uiteraard ook aanleiding geven tot een attitudewijziging. Uit een studie bleek dat “the installation of PV15 [solar systems] encouraged households to reduce their overall electricity consumption by approximately 6%

15

PV staat voor ‘photovoltaic’.

11

and shift demand to times of peak generation” (Keirstead, 2007). Ook anderen toonden reeds aan dat het zelf opwekken van energie leidt tot een groter bewustzijn van het eigen energieverbruik (Haas et al., 1999; Dobbyn and Thomas, 2005; Bahaj en James, 2006). Bovendien werd aangetoond dat zelfs wanneer men niet actief betrokken was bij het beslissingsproces (bijvoorbeeld omdat men in een huurhuis woont waar de eigenaar de zonnepanelen aangeschaft heeft) er toch een stijging kon waargenomen worden in het bewustzijn van elektriciteitsverbruik, wat leidde tot een gedragswijziging (Dobbyn and Thomas, 2005).

Onderzoek wees dan ook uit dat de installatie van photovoltaïsche

zonnepanelen een schakel kan zijn in een hele serie milieuvriendelijke investeringen (Haas et al, 1999).

12

Deel 2: Onderzoek 1. Methodologie van het onderzoek Om tot een beter inzicht te komen in het beslissingsproces bij de aanschaf van zonnepanelen werd een eigen onderzoek opgesteld. Dit verkennend onderzoek verliep in twee grote delen. In het eerste deel werd een enquête opgesteld. In het tweede deel van het onderzoek werd deze enquête voorgelegd aan een aantal personen die reeds zonnepanelen geïnstalleerd hebben.

1.1. Opstellen enquête Om in staat te zijn de enquête op een adequate manier op te stellen, werden vooraf enkele interviews afgenomen. In totaal werden drie interviews afgenomen: twee interviews met installateurs van (onder andere) zonnepanelen en één interview met een gezin uit Deinze dat reeds zonnepanelen geïnstalleerd had16. Via deze interviews was het de bedoeling om een duidelijk beeld te krijgen van de verschillende manieren waarop geïnteresseerden informatie kunnen vinden over zonnepanelen. Uiteraard zorgde de visie van de experts en de ervaringen van het gezin voor informatie die van belang was bij het opstellen van de vragenlijst. De uiteindelijke vragenlijst kan teruggevonden worden in Bijlage 2.

1.2. Gegevensverzameling In de periode van 6 april tot en met 12 april 2010 werden er in totaal 123 enquêtes uitgedeeld aan mensen die in het bezit waren van photovoltaïsche zonnepanelen. Al deze enquêtes werden uitgedeeld in de stad Deinze17. Aangezien er geen adressenlijst bestaat van eigenaars van photovoltaïsche zonnepanelen werden de respondenten gezocht door rond te rijden in de stad Deinze en te zoeken naar huizen die uitgerust waren met zonnepanelen. Om te komen tot een zo groot mogelijk responsniveau werden de enquêtes persoonlijk rondgedragen van huis tot huis met de vraag of men aan dit onderzoek wou meewerken. De tijd nodig om de enquête grondig in te vullen bedraagt ongeveer twintig minuten. Als gevolg daarvan werd er niet gevraagd de enquête 16

17

Meer informatie over de personen die geïnterviewd werden en de vragen die hen gesteld werden kan u vinden in Bijlage 1. Uit de subsidieaanvragen voor de installatie van zonnepanelen, blijkt dat minstens 380 huizen in Deinze uitgerust zijn met photovoltaïsche zonnepanelen (Stad Deinze, april 2010).

13

onmiddellijk in te vullen. De enquête werd achtergelaten en er werd een datum afgesproken waarop de enquête zou worden opgehaald. Op deze manier konden de respondenten de enquête op eigen tempo invullen. Bovendien werd op deze manier een eventuele invloed vanwege de enquêteur (reactiviteit) vermeden. Wanneer de enquête uiteindelijk werd opgehaald, werd men bedankt met een doosje muntjes. Op deze manier werden uiteindelijk 121 ingevulde enquêtes opgehaald. Dit komt neer op een responsgraad van 98%. Dit uiterst hoge responsniveau is voornamelijk te danken aan de persoonlijke aanpak. Bovendien reageerden de respondenten allen uiterst enthousiast op de enquête, waarbij velen reeds van in het begin aangaven zeer tevreden te zijn over hun beslissing om zonnepanelen aan te schaffen. Dit enthousiasme zal uiteraard ook bijgedragen hebben tot de hoge responsgraad.

1.3. Beperkingen Elk onderzoek heeft te kampen met een aantal beperkingen. Hieronder wordt een overzicht gegeven van de voornaamste beperkingen die gepaard gaan met dit onderzoek. Beperkte omvang – Het onderzoek richt zich op een beperkt aantal personen. Deze personen werden bovendien niet geselecteerd op basis van specifieke demografische of andere kenmerken. De kans bestaat dus dat er zich een vertekening voordoet in de resultaten (selectiefout). Het feit dat alleen inwoners van de Stad Deinze bevraagd werden, kan ook een vertekening met zich meebrengen. Mensen die in een zonnigere omgeving (bv. De kust) wonen, zouden bijvoorbeeld positiever kunnen staan tegenover de zonnepanelen omwille van hogere rendementen. Feitelijk onderzoek – Het onderzoek werd voornamelijk opgesteld met het doel feiten te verzamelen. Het waarom van deze feiten komt hier dan ook niet aan bod.

14

2. Invloed steunmaatregelen op beslissingsproces Om een duidelijk beeld te krijgen van waarom bepaalde mensen photovoltaïsche zonnepanelen installeren is het belangrijk om rekening te houden met de steunmaatregelen uitgereikt door de overheid. Omdat deze steunmaatregelen geregeld wijzigen doorheen de tijd, wordt er eerst een overzicht gegeven van de verschillende initiatieven. In de eerst volgende paragrafen wordt een beschrijving gegeven van de verschillende maatregelen. In tweede instantie geven we weer hoe deze maatregelen gewijzigd zijn doorheen de tijd.

2.1. Beschrijving maatregelen 2.1.1. Belastingvermindering De federale overheid biedt, aan belastingplichtigen, een belastingvermindering aan op de aanschaffingswaarde van zonnepanelen. Deze belastingvermindering maakt deel uit van een algemene belastingvermindering voor energiebesparende maatregelen. Deze vermindering wordt meestal begrensd per jaar. Indien de aanschaffingswaarde groter is dan dit maximum, kan men onder bepaalde voorwaarden deze uitgaven overdragen naar de daaropvolgende inkomstenjaren. Een belastingvermindering is echter niet voor iedereen even voordelig. Ten eerste moet men voldoende

belastingen

betalen

wil

men

optimaal

kunnen

genieten

van

de

belastingvermindering. Ten tweede moet de initiële investering nog steeds eerst betaald kunnen worden, niet alle individuen hebben hier echter de middelen voor (Pitts en Wittenbach, 1980). De Belgische overheden hebben geprobeerd in te gaan tegen deze kritieken. Er werden enkele compensatiemaatregelen18 ingevoerd waardoor ook diegenen die weinig of geen belasting betalen, een voordeel kunnen halen. Deze maatregelen zijn echter niet van toepassing voor de installatie van photovoltaïsche zonnepanelen of zonneboilers. Bovendien werd er via de invoering van de groene lening ook deels tegemoetgekomen aan de kritiek dat velen onvoldoende financiële middelen hebben om de initiële investering uit te voeren (infra, pg.16). 18

Dit gebeurde via de invoering van een premie: de premie voor niet-belastingbetalers. Later werd dit vervangen door een belastingkrediet (Dit belastingkrediet houdt in dat de betrokkenen een deel van hun installatiekosten terugbetaald krijgen door de federale overheid).

15

2.1.2. De groene lening Een groene lening werd ingevoerd door de federale overheid in samenwerking met de banken. Deze maatregel heeft als doel ‘een nieuwe vorm van banklening aan te moedigen, voor energiebesparende investeringen die recht geeft op een belastingvermindering, maar zonder de kosten van een hypothecaire lening’19. De groene lening wordt gekenmerkt door een gewone lening (een lening op afbetaling of een hypothecair krediet), aangegaan in een erkende kredietstelling. Indien deze lening gebruikt wordt voor het financieren van energiebesparende uitgaven 20, bestemd voor privédoeleinden, verleent de federale overheid een aantal specifieke voordelen aan de ontlener (VEA). Deze voordelen worden gekenmerkt door twee aspecten. (1) De federale overheid neemt een deel van de intrestlasten van de lening voor haar rekening (intrestbonificatie) en (2) de resterende intresten, met andere woorden de intresten die werkelijk betaald worden, genieten van een gedeeltelijke belastingvermindering.

2.1.3. Btw-verlaging De btw bedraagt in België normaal gezien 21%. De federale overheid stapt hier echter geregeld van af, met een al dan niet tijdelijke btw-verlaging. Twee soorten btw-verlagingen hebben een invloed op de installatie van photovoltaïsche zonnepanelen. Ten eerste heb je de btw -verlaging voor renovaties. Indien men een woning bezit die tussen de vijf en de vijftien jaar oud is, kan men een btw-verlaging krijgen wanneer men renovaties laat uitvoeren aan de (enige en eigen) woning. De belangrijkste voorwaarde is dat de photovoltaïsche zonnepanelen geplaatst worden door een erkend installateur. Ten tweede heb je de tijdelijke btw-verlaging, ingevoerd als maatregel tegen de economische crisis. Belangrijk hierbij is dat de zonnepanelen geïnstalleerd moeten worden tijdens de bouw van een nieuwe woning. Het is hierbij vereist dat de facturatie aan het verlaagde btw-tarief gebeurt vóór de ingebruikname van het gebouw21.

19

http://minfin.fgov.be/portail2/nl/downloads/composition/ssp-environment-taxation-09-05-29.pdf Deze maatregel geldt dus uiteraard ook voor andere milieuvriendelijke investeringen dan de investering in photovoltaïsche zonnepanelen 21 http://www.livios.be 20

16

2.1.4. Groenestroomcertificaten Groenestroomcertificaten

zijn

een

maatregel

van

de

Vlaamse

overheid.

De

groenestroomcertificaten worden uitgereikt door de VREG22, per 1.000 kWh geproduceerde elektriciteit, onafhankelijk of de stroom in het net wordt geïnjecteerd of door de producent wordt verbruikt. Het is een virtueel certificaat dat bewaard wordt in een databank die de VREG beheert (VREG). Voordat men groenestroomcertificaten kan krijgen moet men zijn installatie laten goedkeuren door de VREG. Daar de groenestroomcertificaten uitgereikt worden voor het opwekken van energie, zijn deze niet van toepassing voor thermische zonnepanelen. De thermische zonnepanelen wekken immers geen elektriciteit op, maar leveren warmte. De groenestroomcertificaten zijn echter niet exclusief van toepassing op de photovoltaïsche zonnepanelen. De groenestroomcertificaten kunnen ook uitgedeeld worden voor stroom opgewekt uit biomassa, waterkracht of windenergie23 (VREG). De toegekende groenestroomcertificaten worden verkocht aan de netbeheerder (voor recente installaties) of aan Elia24 (voor oudere installaties) . Elia en de netbeheerders zijn wettelijk verplicht groenestroomcertificaten afkomstig uit zonnepanelen op te kopen aan een minimumprijs. Deze minimumprijs hangt af van de datum waarop de zonnepanelen in dienst werden genomen (infra, p 18 -23). De groenestroomcertificaten zijn belastingvrij. Men hoeft dus geen belastingen te betalen op de inkomsten verkregen door de verkoop van de groenestroomcertificaten. De grote groei van het aantal installaties van photovoltaïsche zonnepanelen blijkt duidelijk uit het aantal uitgereikte groenestroomcertificaten. Deze groenestroomcertificaten, afgekort als GSC, worden sinds 2002 uitgereikt door de Vlaamse overheid. Het aantal uitgereikte groenestroomcertificaten steeg sindsdien exponentieel (VREG). In Tabel 1 vindt u een overzicht van het aantal uitgereikte groenestroomcertificaten per jaar, voor energie opgewekt via zonnepanelen (VREG)25. Een opmerking bij deze tabel is het feit dat de 22

VREG staat voor Vlaamse Reguleringsinstantie voor de elektriciteits- en gasmarkt De groenestroomcertificaten uitgereikt voor energie opgewekt via zonnepanelen beslaat nog geen 5% van de totale uitgereikte groenestroomcertificaten 24 Elia is beheerder van het Belgisch hoogspanningsnet 25 Doordat dit een Vlaamse maatregel betreft hebben de cijfers uiteraard enkel betrekking op Vlaanderen 23

17

groenestroomcertificaten niet enkel van toepassing zijn op particulieren. Ook de groenestroomcertificaten uitgereikt aan bedrijven zijn in deze cijfers opgenomen. 2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

5

82

393

715

1 356

5 577

33 613

2009

201026

136 847 194 344

Tabel 1: Aantal uitgereikte GSC, per jaar, voor energie opgewekt met zonnepanelen

2.1.5. Premies Heel wat gemeenten, provincies en netbeheerders geven daarnaast ook nog een extra premie voor de plaatsing van zonnepanelen (Vlaanderen.be). Deze premies verschillen uiteraard

van

streek

tot

streek.

Op

de

websites

www.energiesparen.be

en

www.premiezoeker.be kan u nagaan welke premies er van toepassing zijn in uw gemeente en welke de bijhorende voorwaarden zijn.

2.2. Evolutie maatregelen Hieronder wordt uiteengezet hoe de verschillende maatregelen geëvolueerd zijn doorheen de tijd. Het schema in Figuur 2 vat alles kort samen.

2.2.1. Federale overheid Momenteel geeft de federale overheid een belastingvermindering voor de plaatsing van zonnepanelen ter waarde van 40% van het factuurbedrag. Het eerste jaar zal men maximum 3.600 euro kunnen inbrengen. Het bedrag dat dan nog overblijft zal men kunnen overdragen naar de volgende drie jaren. Dit geldt ook bij renovaties wanneer uw woning ouder is dan vijf jaar (Vlaanderen.be). Deze belastingvermindering ter aanmoediging van milieuvriendelijke investeringen werd reeds ingevoerd in 2003. Echter, pas in 2004 werd de maatregel ook van toepassing op photovoltaïsche zonnepanelen. In 2004 gold een belastingvermindering van 15% met een maximale aftrek van 610 euro. Doorheen de jaren werd dit percentage opgetrokken tot 40% en ook het maximumbedrag ging de hoogte in. Details zijn terug te vinden in het schema in Figuur 2.

26

De cijfers voor 2010 hebben betrekking op de maanden januari tot en met juli, voor de recentste cijfers kan u terecht op de site van de VREG.

18

De groene lening is een recente maatregel die slechts een beperkte tijd geldig is. De groene lening is van toepassing voor leningen aangegaan tussen 1 januari 2009 en 31 december 2011. Het ontleende bedrag moet minstens 1.250 euro bedragen en mag hoogstens 15.000 euro bedragen. Deze grenzen gelden per kalenderjaar, per woning en per kredietnemer27. De intrestbonificatie bedraagt 1,5%. De overblijvende intresten kunnen in aanmerking komen voor een belastingvermindering van 40%. De groene lening is een mooi initiatief van de federale overheid, en toch bracht de maatregel niet onmiddellijk het gehoopte succes. In januari 2010, toen de cijfers voor 2009 bekend werden gemaakt, bleek dat er nog maar 7 000 groene leningen waren afgesloten in plaats van de gehoopte 150 000 leningen28 (De Standaard, 27 januari 2010). Eind mei 2010 berichtte men dan weer het zogenaamde succes van de groene lening. Toen sprak men van 18 000 leningen sinds de start van de groene lening (De Standaard, 23 mei 2010). Dit wijst erop dat ondanks de trage start, de groene lening nu toch aan bekendheid wint en meer en meer aangevraagd wordt. De btw-verlaging in het kader van renovaties bestaat reeds sinds de jaren tachtig en is sindsdien uiteraard veel veranderd. Enige tijd was er verwarring over het feit of de btwverlaging ook van toepassing was op photovoltaïsche zonnepanelen. Op 19 februari 2008 werd via een mededeling van de overheid bevestigd dat de verlaging ook van toepassing is op zonnepanelen. Indien de woning tussen de vijf en de vijftien jaar oud is, kan men zonnepanelen aanschaffen tegen een btw-tarief van 6%. Deze maatregel loopt normaalgezien tot eind 2010, maar zal vermoedelijk nog verlengd worden. Om de bouwsector te stimuleren werd tijdens de economische crisis een btw-verlaging ingevoerd van 21% naar 6%. Deze maatregel is enkel van toepassing op facturen die gemaakt zijn tussen 1 januari 2009 en 31 december 2010, op voorwaarde dat de stedenbouwkundige vergunning werd afgeleverd voor 1 april 2010.

27 28

http://minfin.fgov.be/portail2/nl/downloads/composition/ssp-environment-taxation-09-05-29.pdf Dit hoge cijfer is te wijten aan het feit dat de groene lening ook kan aangevraagd worden voor andere investeringen dan de investering in photovoltaïsche zonnepanelen

19

Steunmaatregelen photovoltaïsche zonnepanelen Belastingvermindering

Federaal niveau Groene lening

Vlaams niveau Groenestroomcertificaten (per Mw)

Provinciaal en gemeentelijk niveau Gemeentes en Premies van provincies (Toegepast netbeheerders op Deinze)

1/01/2002

Min. 150 euro, voor een duurtijd van 10j.

Stad Deinze: Tegemoetkoming van 5% van factuurbedrag (max. van 375€)

1/01/2003

Min. 150 euro, voor een duurtijd van 10j.

Stad Deinze: tegemoetkoming van 5% van factuurbedrag (max. van € 375)

Min. 150 euro, voor een duurtijd van 10j.

Stad Deinze: tegemoetkoming van 500 euro Stad Deinze: tegemoetkoming van 500 euro

1/01/2004 Vermindering van 15%, max. 610 euro

1/01/2005 Vermindering van 40%, max.750 euro voor woningen ouder dan 5 jaar en 620 euro voor nieuwbouw. 1/01/2006 Vermindering van 40%, max. 1.280 EUR

1/01/2007 Vermindering van 40%, max. 3380 euro .

1/01/2008 Vermindering van 40%, max. 3440 euro Voor woning tussen 5 en 15jaar oud, 6% BTW

Min. 150 euro, voor een duurtijd van 10j.

Nieuwe installaties krijgen min. 450 euro voor een duurtijd van 20j. Nieuwe installaties krijgen min. 450 euro voor een duurtijd van 20j. Nieuwe installaties krijgen min. 450 euro voor een duurtijd van 20j.

(Toegepast op Deinze)

Stad Deinze: tegemoetkoming van 500 euro Stad Deinze: tegemoetkoming van 500 euro Stad Deinze: tegemoetkoming van 500 euro

20

1/01/2009 Vermindering van 40%, max: 3600 euro. Voor woning tussen 5 en 15jaar oud, 6% BTW en 6% BTW voor nieuwbouwwoningen

1/01/2010 Vermindering van 40%, max: 3600 euro. Voor woning tussen 5 en 15jaar oud, 6% BTW en 6% BTW voor nieuwbouwwoningen

1/01/2011

1/01/2012

1/01/2013

1/01/2014

Intrestbonificatie van 1,5% en een belastingvermindering van 40% op de betaalde intresten

Nieuwe installaties krijgen min. 450 euro voor een duurtijd van 20j.

Stad Deinze: tegemoetkoming van 500 euro

Intrestbonificatie van 1,5% en een belastingvermindering van 40% op de betaalde intresten (geen max.)

Nieuwe installaties Stad Deinze: premie van krijgen enkel nog GSC 200 euro indien dak of zoldervloer voldoende geïsoleerd is. Nieuwe installatie krijgen 350 euro per GSC voor een duurtijd van 20 jaar.

Intrestbonificatie van 1,5% en een belastingvermindering van 40% op de betaalde intresten (geen max.)

Indien voldoende geïsoleerd: 330 euro voor een duurtijd van 20j. Indien voldoende geïsoleerd: 310 euro voor een duurtijd van 20j. Indien voldoende geïsoleerd: 290 euro voor een duurtijd van 15j. De premie daalt jaarlijks met 40€ tot deze op 0 komt (in 2021), de duurtijd blijft 15j.

Figuur 2: Overzicht evolutie steunmaatregelen

21

2.2.2. Vlaamse overheid Voor zonnepanelen die voor 1 januari 2006 in dienst zijn genomen bedraagt de waarde van een groenestroomcertificaat 150 euro. Men ontvangt voor elk certificaat dat wordt uitgereikt 150 euro en dit tot 10 jaar na de indienstneming van de installatie. Deze minimumprijs wordt betaald door Elia. Voor zonnepanelen die na 1 januari 2006 in dienst zijn genomen bedraagt de minimumprijs van een groenestroomcertificaat 450 euro. Men ontvangt voor elk certificaat dat wordt uitgereikt 450 euro en dit tot 20 jaar na de indienstneming van de installatie. Deze minimumprijs wordt betaald door de netbeheerder. Door het succes van de zonnepanelen en de bijhorende groenestroomcertificaten heeft men beslist de maatregel af te bouwen. Vanaf 1 januari 2010 wordt als bijkomende voorwaarde opgelegd dat het dak of de zoldervloer voldoende geïsoleerd moet zijn, wil men recht hebben op groenestroomcertificaten. De minimumwaarde van een groenestroomcertificaat werd bovendien vastgelegd op 350 euro met een duurtijd van 20 jaar. In de komende jaren zal deze maatregel nog verder afgebouwd worden. Voor installaties die in

dienst

genomen

worden

in

2012

zal

men

nog

310

euro

krijgen

per

groenestroomcertificaat, voor een duurtijd van 20 jaar. Voor installaties die in dienst genomen worden in 2013 wordt het groenestroomcertificaat op 290 euro gebracht met een duurtijd van slechts 15 jaar. De daaropvolgende jaren zal de waarde van een groenestroomcertificaat bij nieuwe installaties jaarlijks dalen met 40 euro, tot deze op 0 komt (in 2021). De duurtijd blijft 15 jaar. Nadat de installatie meer dan 10, 15 of 20 jaar in dienst is, worden verder groenestroomcertificaten toegekend door de VREG. Deze kunnen echter niet meer automatisch aan de minimumprijs worden verkocht. Men kan de groenestroomcertificaten dan wel nog verhandelen op de certificatenmarkt, tegen een te onderhandelende prijs. Het systeem van de groenestroomcertificaten haalt geregeld het nieuws, onder andere omwille van hun effect op de elektriciteitsfactuur. Groenestroomcertificaten zijn op de markt ongeveer 100 euro waard. Zoals eerder gezegd zijn de netbeheerders (of Elia, voor 22

oudere installaties) echter verplicht de certificaten op te kopen tegen een minimumprijs die veel hoger ligt. Het verlies dat de netbedrijven hierop maken wil men dan doorrekenen in de elektriciteitsprijzen29. Mensen zonder zonnepanelen zijn hier vaak niet over te spreken en zouden dan ook graag een wijziging zien van het systeem. Minister Freya Van den Bossche reageerde hier op met de mededeling dat ze van plan is om (voornamelijk) de grootte van steunmaatregelen voor industriële projecten te herbekijken (De Standaard, 1 mei 2010).

2.2.3. Gemeenten, provincies en netbeheerders Omdat het onderzoek in deze masterproef zich focust op de stad Deinze bespreken we hier enkel deze maatregelen die in deze stad van toepassing zijn. Momenteel geeft de stad een premie van 200 euro voor de plaatsing van photovoltaïsche zonnepanelen. De stad biedt al sinds 2002 steunmaatregelen aan voor photovoltaïsche zonnepanelen. In 2002 en 2003 kreeg men een tegemoetkoming ter waarde van 5% van het factuurbedrag, met een maximum van 375 euro. In 2004 werd de premie vastgelegd op 500 euro. Dit bleef zo tot en met december 2009, waarna de premie op 200 euro werd gebracht. De provincie Oost-Vlaanderen en de netbeheerder (Gaselwest) bieden geen premies aan voor de photovoltaïsche zonnepanelen. Ook in het verleden was dit niet het geval.

2.3. Resultaten steunmaatregelen 2.3.1. Populariteit groene lening Vooreerst moet opgemerkt worden dat de groene lening, zoals eerder vermeld, enkel van toepassing is van 1 januari 2009 tot 31 december 2011. Omwille van analytische redenen werden de respondenten dan ook eerst opgedeeld naargelang ze al dan niet binnen deze periode zonnepanelen aangeschaft hebben. Tabel 2 toont een kruistabel waarin men kan aflezen welke soort lening de respondenten zijn aangegaan en in welke periode men de zonnepanelen heeft aangeschaft. Van de personen die voor januari 2009 zonnepanelen hebben aanschaft, zijn 13 personen (30.2%)

29

Belangrijk is erop te wijzen dat grote projecten van bedrijven voornamelijk verantwoordelijk zijn voor de massale aantallen aangevraagde groenestroomcertificaten en niet de particulieren.

23

een lening, andere dan de groene lening, aangegaan. Bovendien zijn ook drie personen een groene lening aangegaan30. De overige 62.8% is geen lening aangegaan. De installatie is geïnstalleerd na januari 2009 Nee Ja Is men een (groene) lening aangegaan?

Geen lening

27

36

Totaal 63

Groene lening

3

26

29

Andere lening

13

14

27

43

76

119

Totaal

Tabel 2: Kruistabel Bij de personen die wel binnen de juiste periode vielen, is maar 47.4% geen lening aangegaan. Bij diegenen die wel een lening aangingen, koos 65 % voor een groene lening en 35% voor een andere lening. Dit betekent dat binnen de groep die de zonnepanelen installeerde na januari 2009 nog maar 18.4% een andere lening aanging in vergelijking met de 30.2% in de groep die voor januari 2009 de zonnepanelen aanschafte. De groene lening zorgt er hier duidelijk voor dat meer mensen een lening aangaan. Door de voordelen die de groene lening biedt ten opzichte van andere leningen, verdringt ze ook voor een groot deel andere leningen.

2.3.2. Bestaan groene lening Zoals Figuur 3 aantoont werden de meeste respondenten op de hoogte gebracht van de groene lening door hun bank. Een gedeelde tweede plaats is weggelegd voor informatie van de overheid en installateurs. Vrienden, familie en kennissen spelen hier slechts een kleinere rol, wat zou kunnen verklaard worden door de nieuwheid van de maatregel.

30

Dit lijkt raar, maar is niet onmogelijk. Het is immers het moment waarop de lening werd aangegaan die van belang is en niet het moment waarop de installatie geïnstalleerd werd.

24

Figuur 3: Bronnen groene lening31

2.3.3. Begrijpen groene lening In dit onderzoek werd er ook nagaan in hoeverre de ondervraagden op de hoogte waren van wat de groene lening precies inhoudt. Er werd hierbij aangenomen dat er zich een verschil in kennis zou voordoen tussen de respondenten die al dan niet een (groene) lening zijn aangegaan. In totaal waren er slechts 15 respondenten die konden aangeven wat de groene lening precies inhoudt. Dit komt overeen met 12.4% van de ondervraagden. Van deze 15 zijn er 9 (60%) een groene lening aangegaan. Twee respondenten zijn een andere soort lening aangegaan. De overige vier respondenten wisten wat de groene lening inhield, zonder dat ze een lening hebben lopen voor de installatie van de zonnepanelen. Deze resultaten tonen duidelijk aan dat men niet goed weet wat het begrip ‘groene lening’ inhoudt. Zelfs van de 26 personen die een groene lening hebben, hebben er slechts negen alle vragen juist kunnen beantwoorden. Omgekeerd, heeft 18,9% van diegenen die niet begrijpen wat de groene lening precies inhoudt een groene lening lopen. Dit doet vermoeden dat men wel beseft dat de groene lening voordelig is, maar dat de details hen eigenlijk niet interesseren. Uiteraard zal verder onderzoek moeten uitwijzen wat de precieze oorzaken zijn van het gebrek aan kennis over deze maatregel.

31

‘Andere’ verwijst hier naar: boekhouder, ‘De Tijd’, nieuwsberichten en zelf opgezocht in documenten van de regering.

25

2.3.4. De groenestroomcertificaten Slechts één iemand gaf aan geen idee te hebben van hoeveel euro hij ontvangt per groenestroomcertificaat. Indien men aangaf wel te weten hoeveel men krijgt per groenestroomcertificaat werd er gevraagd hoeveel men dan precies denkt te krijgen. Doordat men ook moest aangeven wanneer de installatie geïnstalleerd werd, kon er worden nagegaan of men inderdaad het juiste bedrag kende. Zoals eerder aangegeven is het immers zo dat het bedrag van een groenestroomcertificaat afhankelijk is van de datum waarop de installatie geïnstalleerd is. Tabel 3 geeft een kort overzicht van de prijs die men krijgt voor een GSC sinds 2002 tot en met 2010. Groenestroomcertificaten (per Mw) 2002 – 2005 Min. 150 euro, voor een duurtijd van 10j. 2006 -2009

Nieuwe installaties krijgen min. 450 euro voor een duurtijd van 20j.

2010

Nieuwe installatie krijgen 350 euro per GSC voor een duurtijd van 20 jaar.

Tabel 3: Overzicht groenestroomcertificaten doorheen de tijd Uit analyse van de cijfers bleek dat de overgrote meerderheid (94.1%) het juiste bedrag kan aangeven dat men krijgt per groenestroomcertificaat. Deze maatregel is dus duidelijk beter gekend. Dit strookt met de verwachtingen. De groenestroomcertificaten zijn immers geen nieuwe maatregel en er wordt bovendien geregeld aandacht aan besteed in het nieuws. Bovendien gaat het om geld dat men periodiek ontvangt en zou men dus logischerwijs kunnen aannemen dat men weet welk bedrag er telkens op de rekening komt. Zeker bij de oudere installaties is dit het geval. Hoe het komt dat er toch enkelen een verkeerd bedrag opgeven is moeilijker te verklaren en vergt dan ook bijkomend onderzoek.

2.4. Invloed steunmaatregelen Hierboven werden reeds de verschillende steunmaatregelen voor de photovoltaïsche zonnepanelen uiteengezet. De vraag is nu of deze steunmaatregelen een significante invloed uitoefenen op het aantal installaties. Figuur 4 toont het aantal installaties per maand. Wanneer men deze grafiek vergelijkt met de evolutie van de steunmaatregelen, zoals hierboven uiteengezet (supra, p. 18-23) kan er worden nagegaan of er een invloed is van de steunmaatregelen op het aantal installaties. 26

De periode van november 2008 tot en met oktober 2009 is duidelijke de piekperiode wat betreft het aantal installaties. Deze periode valt echter slechts deels samen met de piekperiode van de steunmaatregelen, namelijk volledig 2009. Vooral voor de plotse stijging van het aantal installaties aan het eind van 2008 is er niet echt een verklaring die teruggebracht kan worden op de steunmaatregelen. Ook is het onduidelijk waarom het aantal installaties reeds terugvalt in november 2009.

Figuur 4: Aantal installaties per maand Binnen de piekperiode van november 2008 – oktober 2009, doet er zich nog een belangrijke piek voor tussen augustus 2009 en oktober 2009. Deze piek kan wel makkelijk verklaard worden. Eerder werd gesteld dat de groene lening van toepassing is op leningen die aangegaan zijn tussen 1 januari 2009 en 31 december 2011. Dit klopt, maar ondanks het feit dat deze maatregel al geruime tijd op voorhand aangekondigd werd, is deze pas definitief van kracht gegaan in augustus 2009. De groene lening werd echter ingevoerd met een terugwerkende kracht. Wie tussen 1 januari 2009 en 1 augustus 2009 een lening was aangegaan, kreeg tot eind oktober om de intrestbonificatie aan te vragen32. De bevestiging van de maatregel in augustus 2009 kreeg dus directe weerklank in het aantal installaties. Los van de piekperiodes zien we dat in de eerste jaren van de steunmaatregel er zich maar weinig installaties voordoen. Dit kan meerdere oorzaken hebben. Waarschijnlijk waren de 32

http://www.boekhouder.be/faq/138-veelgestelde-vragen-over-de-groene-lening.html

27

steunmaatregelen te laag in vergelijking met de nodige investeringen. Bovendien kan dit wijzen op een onvoldoende milieubewustzijn bij de bevolking waarbij er slechts weinig voordelen werden toegeschreven aan de zonnepanelen en men ze dus ook niet installeerde, los van de steunmaatregelen.

3. Resultaten beslissingsproces 3.1. Tijdsduur Om te beginnen werd het beslissingsproces opgedeeld in drie fases: een algemene fase, een concrete fase en een aankoopfase. De algemene fase wordt gekenmerkt door een algemeen bewustzijn en interesse in het bestaan van zonnepanelen. Men zal hierbij bijvoorbeeld aandacht schenken aan een nieuwsbericht in verband met zonnepanelen. Belangrijk is dat in deze fase alle informatie op een passieve wijze verzameld wordt. Wanneer men overgaat tot het actief verzamelen van informatie komt men terecht in de concrete fase. Nu zal men actief op zoek gaan naar informatie omtrent kostprijs, subsidieregelingen, installateurs, enzovoort. De laatste fase is de aankoopfase waarbij de zonnepanelen aangekocht en geïnstalleerd worden.

Figuur 5: Voorstelling van de tijdsduur die nodig is om het beslissingsproces te doorlopen. Op Figuur kan men de gemiddelde tijd aflezen die nodig is om over te stappen van de ene fase naar de andere fase. De gemiddelde tijd die nodig is om het volledige beslissingsproces te doorlopen bedraagt 17,62 maand, of anders gezegd: 1 jaar en 5,62 maanden. Het grootste deel van deze periode bevindt zich tussen de start van de algemene fase en het begin van de concrete fase, namelijk: 12,17 maand. Deze gemiddelden tonen echter een enigszins vertekend beeld omdat er sprake was van enkele uitschieters. Bijgevolg geven we hier ook 28

de mediaan weer. Het volledige beslissingsproces was voor 50% van de respondenten afgerond na 9,03 maand. De overstap van de algemene naar de concrete fase was voor de helft van de respondenten afgerond na 3,02 maand. Voor de laatste stap, de overstap van de concrete fase naar de aankoopfase, had men 4,52 maanden nodig.

Gemiddelde

Algemeen tot Concreet 5,98

Concreet tot Aankoop 12,17

Algemeen tot Aankoop 17,62

Mediaan

3,02

4,52

9,03

Tabel 4: Tijd nodig om de verschillende fasen van het aankoopproces te doorlopen

3.2. Tevredenheid Het rendement van de zonnepanelen voldoet bij 95,5% van de respondenten aan de verwachtingen. Bij 1,8% lag het rendement zelfs hoger dan verwacht. Bij de overige 2,7% lag het rendement lager dan verwacht. Ondanks deze resultaten gaf iedereen (100%) aan tevreden te zijn met hun beslissing om zonnepanelen te installeren. Tegelijkertijd zijn er wel twee respondenten (1.7%) die aangeven dat ze de zonnepanelen niet zouden aanraden aan anderen. De rest heeft reeds zonnepanelen aangeraden aan anderen (91.7%) of heeft dit nog niet gedaan maar is van plan dit in de nabije toekomst te doen (6.6%). Het feit dat iedereen tevreden is, is alvast niet te danken aan het feit dat men nog geen problemen heeft ervaren met de installatie. Iets meer dan 13% van de respondenten geeft aan reeds problemen gehad te hebben met de installatie. Het grootste deel van deze problemen heeft te maken met kapotte tellers en omvormers. Anderen klagen dan weer over een te late levering, een beschadigd paneel of een te lage netspanning. Eén iemand gaf ook aan geluidshinder te ondervinden van de omvormer.

3.3. Visie over levensduur en terugverdientijd De levensduur van de panelen ligt volgens de respondenten tussen de 10 en de 35 jaar met een gemiddelde verwachting van net geen 23 jaar. De vermoedelijke terugverdientijd schat men uiteraard een stuk lager in. De cijfers liggen hier tussen de 2 en de 10 jaar met een gemiddelde van 7,3 jaar. Op de vraag of men zijn mening over de terugverdientijd reeds gewijzigd heeft, antwoord 79,2% ‘Nee’. Van diegenen die hun mening over de terugverdientijd wel al veranderd hebben, dacht 12% vroeger dat de terugverdientijd 29

minder lang zou duren en 88% dat het net langer zou duren. De meesten die van mening zijn veranderd, hebben dus hun mening herzien in positieve zin.

3.4. Informatiebronnen 3.4.1. Aantal informatiebronnen In onderstaand histogram kan u zien hoeveel bronnen de respondenten raadpleegden. De meeste respondenten raadpleegden vier verschillende bronnen bij hun zoektocht naar informatie omtrent zonnepanelen. Er werden maximaal elf verschillende soorten bronnen geraadpleegd, al gaf maar één respondent aan zoveel verschillende bronnen geraadpleegd te hebben.

Figuur 6: Aantal verschillende soorten bronnen die geraadpleegd werden per respondent. In Figuur 7 kan u terugvinden welke bronnen het meest geraadpleegd werden. Eerder onderzoek toonde al aan dat vrienden die geen expert zijn een grote invloed hebben op energiebeslissingen (Stern, 1992). Dit wordt hier ook bevestigd. Websites van de overheid zijn samen met

vrienden, familie of kennissen koplopers wat betreft de meest

geraadpleegde bronnen. Nipt daarna volgen websites van installateurs en informatiefolders van installateurs. Helemaal onderaan vindt men architecten en de MilieuAdviesWinkel. 30

Dat architecten helemaal onderaan de lijst staan, is toch wel opvallend aangezien architecten een heel belangrijke rol kunnen spelen in de verdere verspreiding van zonnepanelen. Hoe deze rol precies in elkaar zit, kan u terugvinden in punt 3.6 De rol van architecten. Naast de architecten wordt er ook dieper ingegaan op de rol van de installateur in punt 3.5 De installateur.

Figuur 7: Populairste bronnen 33

3.4.2. Link met objectiviteit Een variabele die meer inzicht zou kunnen geven waarom sommige informatiebronnen meer geraadpleegd werden dan anderen is de gepercipieerde objectiviteit. Daarom werd er niet enkel gevraagd welke informatiebronnen er geraadpleegd werden, maar ook of men deze bronnen al dan niet als objectief beschouwt. In tegenstelling tot wat er verwacht werd, waren de resultaten niet eenduidig. Bij sommige informatiebronnen werd er een positieve link gevonden tussen objectiviteit en het feit of men deze bron had geraadpleegd, bij andere bronnen werd er geen significante (sign <0.05) link gevonden. De correlaties tussen de verschillende bronnen en hun gepercipieerde objectiviteit kunnen teruggevonden worden in Bijlage 3. 33

‘Andere’ heeft hier betrekking op: SMA.de, vertegenwoordiger, werkgever, electrabel, informatievergadering leverancier, infoavond stad, natuurpunt, opendeurdag installateur, technische fiches, ecopower en de gezinsbond.

31

3.4.3. Link met duur beslissingsproces Men zou kunnen verwachten dat wanneer er meer informatiebronnen geraadpleegd worden, het totale beslissingsproces toeneemt in duur. Om te controleren of dit in werkelijkheid zo is, werd de Pearson Correlation berekend. Deze gaf aan dat er weldegelijk een positieve relatie te vinden is, al is deze relatie eerder zwak van aard. Voor het volledige beslissingsproces werd een correlatiecoëfficiënt gevonden van 0.217 (sign. op 0.01). Wanneer men enkel kijkt naar het beslissingsproces vanaf het moment dat men concreet begint na te denken, vind men een correlatiecoëfficiënt die iets hoger is, namelijk 0.220 (sign op 0.05). Wanneer men kijkt naar de tijd tussen de algemene en de concrete fase is de correlatie niet significant. Dit is logisch aangezien er in de algemene fase nog niet actief gezocht wordt naar informatie. Deze correlaties kunnen ook teruggevonden worden in Bijlage 3.

3.5. Installateurs De installateurs spelen uiteraard een belangrijke rol in het beslissingsproces. De meeste mensen contacteren meerdere installateurs op zoek naar informatie en de beste koop. In eerder onderzoek haalden consumenten reeds aan dat ‘installers could pay a role in encouraging further behavioural change’ (Keirstead, 2007). Voor de toekomst is het dus belangrijk dat de installateurs hiervan op de hoogte zijn en de consumenten niet enkel inlichten over de zonnepanelen maar ook over andere milieuvriendelijke investeringen, handelingen, enzovoort.

3.5.1. Aantal Iets meer dan 80% van de ondervraagden raadpleegden één, twee of drie installateurs. Het maximum aantal geraadpleegde installateurs bedroeg 25, al was dit duidelijk een uitschieter. Wat opviel was ook dat 2,5% van de ondervraagden geen enkele installateur raadpleegde. Dit is te wijten aan het feit dat ze de installatie volledig zelf geïnstalleerd hebben. Of men in de toekomst de zonnepanelen steeds meer zelf zal gaan installeren valt af te wachten. Momenteel is het echter wel al duidelijk dat de zonnepanelen steeds meer apart te koop worden aangeboden. Ook verschijnen er als maar meer websites, video’s en workshops die u

32

begeleiden bij het zelf installeren van zonnepanelen34. Sommige mensen gaan zelfs nog een stap verder en maken de zonnepanelen volledig zelf35. Dit is uiteraard uitzonderlijk en kwam dan ook niet voor in dit onderzoek.

3.5.2. Gevonden, gecontacteerd De meeste respondenten geven aan de installateurs gevonden te hebben door mond aan mond reclame. Bovendien gaven ook 16 personen aan dat de installateur zelf, een persoonlijke kennis of een familielid is. Verder is het internet een populaire manier om installateurs te zoeken (36 keer geraadpleegd). De traditionele gouden gids (zowel in boekvorm als online) is daarentegen niet populair en werd in totaal maar vier keer geraadpleegd. Hoe men de installateur uiteindelijk contacteert, is vrij uiteenlopend. Één derde geeft aan de installateur te hebben gemaild, één derde gaf de voorkeur aan een telefoontje en één derde is persoonlijk langsgegaan bij de installateur.

3.5.3. Offertes en uitnodigingen De meeste installateurs bieden gratis offertes aan. Het is dan ook zeer gebruikelijk om voorafgaande aan de aankoop één of meerdere offertes aan te vragen. De installateurs worden ook vaak uitgenodigd bij de betrokkene thuis. Iets meer dan 90% van de ondervraagden heeft aan één of meerdere installateurs te hebben uitgenodigd.

3.5.4. Garanties Zoals bij de meeste grote investeringen worden er vaak garanties gegeven bij de aankoop van de zonnepanelen. Bijna 93% van de respondenten geeft aan weet te hebben van een garantieregeling. Deze omvat voornamelijk een vermogensgarantie. Slechts in uitzonderlijke gevallen wordt er ook aangegeven dat men weet heeft van een productgarantie. In de meeste gevallen worden zowel garanties aangeboden voor de zonnepanelen als voor de omvormers.

34

Voor meer informatie en voorbeelden kan je terecht op volgende sites: http://huis-en-tuin.infonu.nl/doehet-zelf/14831-zelf-plaatsen-van-zonnepanelen.htm, http://www.youtube.com/watch?v=w3U67c6UXyU&feature=related 35 http://home.kpn.nl/maas5455/index.html

33

3.5.5. Hulp In de enquête werd ook gepolst naar de hulp die leveranciers al dan niet bieden bij het aanvragen van groenestroomcertificaten en bij het invullen van de belastingsbrief. Wat de groenestroomcertificaten betreft, gaf 78.8% van de ondervraagden aan hulp te hebben gekregen van de leveranciers. Hulp bij het invullen van de belastingsbrief is minder gebruikelijk. Slechts 6% geeft aan dit gekregen te hebben.

3.5.6. Onderhoud Voor een goede werking van photovoltaïsche zonnepanelen is het essentieel dat men de panelen geregeld onderhoudt. Dit onderhoud omvat een periodieke reiniging van de panelen. Deze reiniging moet ervoor zorgen dat het glas dat boven de photovoltaïsche cellen ligt voldoende licht kan doorlaten. Wanneer er stof, bladeren en andere vuiligheden op het glas liggen, wordt het zonlicht minder goed doorgelaten en als gevolg daarvan zal het rendement van de panelen dalen. In het onderzoek werd er bijgevolg dan ook gepeild naar de intenties van de eigenaars om de panelen te reinigen en of men hiervoor eventueel een onderhoudscontract is aangegaan. De resultaten toonden aan dat de meerderheid (62.2%) van plan is de panelen niet te reinigen. Iets meer dan een derde (33.6%) geeft aan de panelen zelf te (zullen) reinigen. De overige 4.2% zal aan iemand anders vragen om de panelen te komen reinigen. Er waren ook vijf mensen die aangaven een soort van onderhoudscontract te hebben afgesloten met hun installateur. Dit contract bleek echter eerder een contract waarbij de installateur geregeld de goede werking van de installatie nagaat en waarbij men, indien men problemen ondervindt, kan rekenen op de hulp van de installateur. Zoals eerder aangegeven voldoet het rendement bij 95,5% van de respondenten aan de verwachtingen en slechts bij 2,7% van de respondenten lag het rendement lager dan verwacht. Deze cijfers kunnen een indicatie geven over waarom men niet van plan is de zonnepanelen te reinigen. Echter, een hoog rendement is niet enkel te wijten aan de kwaliteit van de zonnepanelen, maar ook aan een aantal omgevingsfactoren. Bij zonnepanelen is het niet zozeer de temperatuur die belangrijk is, maar wel het aantal zonne-

34

uren36. In 2009 werden bijvoorbeeld 1669 zonne-uren gemeten te Ukkel. Deze waarde wordt aangeduid als abnormaal (hoog), waarmee men bedoelt dat dergelijke afwijking van de normale waarde slechts één keer om de zes jaar voorkomt37. In de toekomst zal het rendement van de zonnepanelen dalen door het steeds vuiler worden van de panelen en door het verouderen van de panelen wat ook een lager rendement inhoudt. Zeker in combinatie met een laag aantal zonne-uren38 kan dit ertoe leiden dat men in de toekomst toch geneigd zal zijn om de panelen meer te gaan reinigen. Anderzijds kunnen de lage intenties voor het reinigen van de panelen er ook op wijzen dat de eigenaars van zonnepanelen eigenlijk niet geïnteresseerd zijn in hoeveel de panelen opbrengen, als ze maar opbrengen. Bijkomend onderzoek zal hier meer duidelijkheid kunnen over verschaffen.

3.6. De rol van architecten Uit de enquête bleek dat slechts drie mensen een architect geraadpleegd hebben in verband met de installatie van zonnepanelen (supra, pg. 30). Zoals eerder aangehaald, kunnen architecten echter een belangrijke rol spelen in de verdere verspreiding van photovoltaïsche zonnepanelen. Er wordt hier dan ook even dieper ingegaan op deze rol.

3.6.1. Mening installateurs In de interviews afgenomen met installateurs van zonnepanelen kwam reeds naar voren welke rol architecten kunnen spelen: “Wanneer architecten alles beter gaan integreren zou men bijvoorbeeld geen dakpannen meer nodig kunnen hebben, wat zou resulteren in een lagere bouwkost voor je woning. De platen daken die nu moeten gezet worden, in de industrie, zouden ook sterk genoeg moeten zijn om grote zonne-installaties te dragen. Daarom niet enkel om energie te leveren voor het bedrijf zelf, maar voor de hele gemeenschap.”

36

Het rendement van photovoltaïsche zonnepanelen is, in tegenstelling tot wat de meesten zouden verwachten , zelfs hoger bij lagere temperaturen. (http://www.duurzameenergiethuis.nl/energie/zonneenergie/praktijktip-koeling-zonneenergie-systeem-verhoogt-rendement-362.html ) 37 Deze cijfers zijn terug te vinden op http://www.meteo.be 38 De kans is trouwens groot dat het aantal zonne-uren in 2010 lager zal zijn dan in 2009, gezien het abnormale karakter van het aantal zonne-uren in 2009.

35

“Zonnepanelen bestaan ook in verschillende types. Zo zijn er zonnepanelen die vrij doorschijnend zijn. Een beetje zoals mat glas. Architecten weten hier eigenlijk te weinig over. Ze zouden dit meer moeten integreren in hun ontwerpen.” “Architecten zijn niet te onderschatten instanties, want de meeste mensen die een huis moeten bouwen hebben daar geen verstand van. Dus als ze naar een architect stappen, dan volgen ze die gewoon.”

3.6.2. BIPV

Figuur 8: BIPV, photovoltaïsche zonnepanelen als esthetisch element.39 Een belangrijk aspect waardoor men nu vaak nog geen zonnepanelen plaatst, is het esthetische aspect. Photovoltaïsche zonnepanelen zijn nu immers vaak een doorn in het oog, maar ze kunnen ook op een andere manier gebruikt worden. Deze nieuwe manier van werken, waarbij architecten van doorslaggevend belang zullen zijn, heet BIPV of “building integrated photovoltaics”. BIPV zijn “systems and concepts in which photovoltaics, as well as having the function of producing electricity, also takes on the role of building element.”40 Bij BIPV wordt er met andere woorden gebruik gemaakt van de nieuwste technieken op het vlak van photovoltaïsche zonnepanelen die toelaten deze te integreren in de omgeving. De zonnepanelen worden hierbij gebruikt als esthetisch element, waarbij ze één geheel vormen met de rest van het gebouw of de omgeving.

39

De foto’s zijn terug te vinden op de volgende websites: www.schueco.com, www.renewableenergyworld.com en i.treehugger.com. 40 http://www.bipv.ch/definizione_e.asp

36

Een technologische evolutie die een grote rol speelt bij BIPV is de opkomst van doorschijnende photovoltaïsche zonnepanelen. Hierdoor kunnen de zonnepanelen gebruikt worden ter vervanging van glas. Sommige panelen vertonen hierbij nog duidelijk dezelfde structuur als bij de traditionele zonnepanelen, terwijl anderen praktisch doorzichtig zijn. Dit functionele voordeel zorgt ervoor dat men geld kan besparen bij de bouw van een nieuwe woning. In plaats van ramen en zonnepanelen, zou men dan men immers enkel nog maar zonnepanelen moeten kopen.

Figuur 9: BIPV, gebruik van transparante photovoltaïsche zonnepanelen.41 Een andere toepassing van BIPV is het verwerken van de photovoltaïsche zonnepanelen in het dak. Men kan hierbij het volledige dak bedekken met zonnepanelen waardoor men geen nood meer heeft aan dakpannen of men kan de zonnepanelen verwerken in de dakbedekking. Ook hier betekent dit weer een kostenbesparing doordat men minder geld of zelfs geen geld moet uitgeven aan dakpannen. Andere toepassingen van BIVP zijn het gebruik van photovoltaïsche zonnepanelen voor additionele architecturale elementen (bijvoorbeeld bij de bouw van een balkon), als zonnewering,.. Uiteraard wordt BIPV niet enkel toegepast bij particuliere woningen, maar kan het ook geïntegreerd worden in stedelijke elementen zoals bushaltes, stadions, luifels,..42

41

De foto’s tonen het Onze Lieve Vrouw ziekenhuis in Aalst. (http://www.sapagroup.com/en/Company-sites /Sapa-Building-system-Group/Projects/Healthcare/?projectpage=120126) 42 http://www.bipv.ch/definizione_e.asp

37

3.7. Woningkenmerken Uit vorige onderzoeken bleek reeds dat er een aantal specifieke karakteristieken kunnen toegekend worden aan een woning uitgerust met zonnepanelen (supra, p. 8). Omdat de enquête in dit onderzoek enkel gericht was op eigenaars van zonnepanelen is het onmogelijk vergelijkende conclusies te maken met de rest van de bevolking. Louter informatief worden toch volgende staafdiagrammen weergeven (zie Figuur ): -

Leeftijd van de woning

-

Tijd dat men reeds in de woning woont

-

Bewoonbare oppervlakte van de woning

-

Soort woning

-

Aantal personen die in de woning verblijven

-

Aantal huizen die uitgerust zijn met een zwembad

Voordat de enquête afgegeven werd aan de respondenten, werd er wel een bijkomende vraag gesteld om na te gaan of de respondent wel deel uitmaakte van de doelgroep, namelijk of men eigenaar was van de woning. Huurders zouden worden uitgesloten omdat het vermoeden dan bestaat dat deze niet betrokken waren bij het beslissingsproces. Bij het uitdelen van de 123 enquêtes bleek echter niemand de woning te huren. Dit bevestigt eerder gevonden resultaten door Keirstead (2007) die aangaf dat de kans dat de woning gehuurd wordt, kleiner is wanneer deze woning uitgerust is met een zonne-installatie (supra, p8 ).

38

Figuur 10: Grafieken woningkenmerken

39

3.8. Energieverbruik en andere groene investeringen en/of aankopen 3.8.1. Energieverbruik en de verhouding ten opzichte van de opgewekte energie Onderstaande tabel duidt aan hoeveel energie de zonne-installaties van de respondenten gemiddeld opwekken in verhouding tot het gemiddeld jaarlijks energieverbruik van de respondenten. De tabel toont aan dat de meeste installaties groot genoeg zijn om minstens de helft van het energieverbruik op te vangen. Één iemand gaf ook aan dat de installatie meer energie opwekt dan dat ze verbruikt. De overtollige opgewekte stroom wordt dan terug geïnjecteerd in het net. Aantal

Aantal

Aantal

Aantal

(absoluut)

(cumulatief)

(%)

(Cumulatief %)

0 t.e.m. 25%

10

10

10.31%

10.31%

25 t.e.m 50%

20

30

20.62%

30.93%

50 t.e.m 75%

21

51

21.65%

52.58%

75 t.e.m 100%

45

96

46,39%

98.97%

100 t.e.m 105%

1

97

1.03%

100%

Totaal

97

100%

Tabel 5: Verhouding groene energie t.o.v. energieverbruik Aangezien bij de meeste gezinnen niet 100% van de stroom opgewekt wordt via de photovoltaïsche zonnepanelen is het nuttig om ook het totaal energieverbruik van de gezinnen te bekijken. De Spearman correlatie test toont aan dat hoe kleiner de verhouding is tussen de opgewekte groene energie en het energieverbruik, hoe groter het energieverbruik is43. Met andere woorden: de verhouding wordt voornamelijk bepaald door het energieverbruik en niet door de grootte van de installatie. Dit wijst erop dat het belangrijk is om eigenaars van zonnepanelen verder te motiveren om energiebesparende maatregelen te nemen. Zolang ze niet 100% van hun energie opwekken via de photovoltaïsche zonnepanelen, kan het immers nog beter.

43

De resultaten van de test zijn terug te vinden in Bijlage 3

40

3.8.2. Andere groene investeringen en aankopen Zoals eerder gezegd (supra, pg. 12), kan de aankoop van photovoltaïsche zonnepanelen deel uitmaken van een aaneenschakeling van energiebesparende investeringen (Haas et al 1999). Als gevolg hiervan werd er in de enquête ook gepeild naar eerdere groene aankopen en/of investeringen en naar de intenties om in de toekomst nog andere energiebezuinigende maatregelen te nemen. De resultaten toonden dat men voorafgaande aan de enquête reeds nul tot zeven investeringen had doorgevoerd en nul tot zeven energiebezuinigende aankopen had gedaan. Wat de intenties voor de toekomst betreft, gaf 60.8% aan nog enkele (één tot drie) groene investeringen gepland te hebben. Wat de aankopen betreft, beweerde 61.2% nog energiebezuinigende aankopen gepland te hebben. De aantallen varieerden hier van één tot vier aankopen. Deze resultaten zijn uiteraard positief. Meer investeringen zullen immers leiden tot een lager energieverbruik. Bij een constant aantal zonnepanelen zal dit ervoor zorgen dat de verhouding tussen de verbruikte en de opgewekte stroom zal stijgen.

4. Conclusie en aanbevelingen voor verder onderzoek 4.1. Steunmaatregelen De groene lening heeft een grote invloed gehad op het aantal aangegane leningen en op het aantal installaties. Dit ondanks het feit dat men de groene lening, in het algemeen eigenlijk niet echt 100% begrijpt. De invloed van de andere steunmaatregelen is minder duidelijk. Bovendien is het aantal installaties van zonnepanelen sinds oktober 2009 sterk achteruit gevallen. Dit is onverklaarbaar aan de hand van de lopende steunmaatregelen. Verder onderzoek zal dieper moeten ingaan op het belang van de verschillende soorten steunmaatregelen. Er zou kunnen nagegaan worden hoe hoog steunmaatregelen minimaal moeten zijn en in welke vorm ze het meest effect hebben. Bovendien zal er ook onderzocht moeten worden wat het effect is van een bijkomende steunmaatregel en in hoeverre deze tot een extra (gepercipieerd) voordeel leiden. Dit onderzoek zal zich dan ook moeten focussen op de vraag hoe het komt dat de specifieke eigenschappen van sommige maatregelen weinig gekend zijn. Vermoedelijk komt dit doordat men enkel verwacht dat de 41

zonnepanelen opbrengen, maar dat het niet echt uitmaakt hoeveel ze opbrengen. Hetzelfde kan dan gezegd worden over de steunmaatregelen: het maakt waarschijnlijk niet uit hoe hoog de steunmaatregelen specifiek zijn, of wat de specifieke details zijn, zolang ze maar voordelig zijn. Via tijdreeksanalyse kan er ook dieper worden ingegaan op de invloed van de verschillende steunmaatregelen op het aantal installaties. Bovendien is het aangeraden ook rekening te houden met de invloed van verschillende externe factoren, zoals bijvoorbeeld de elektriciteitsprijs, op de beslissing om photovoltaïsche zonnepanelen te installeren.

4.2. Beslissingsproces Het volledige beslissingsproces neemt net geen anderhalf jaar in beslag. Het beslissingsproces start met een algemene fase waarin men interesse toont voor zonnepanelen. Na ongeveer één jaar (gemiddeld), stapt men over naar de concrete fase waarin men actief naar informatie zoekt. In deze periode raadpleegt men meestal een viertal verschillende informatiebronnen. Websites van de overheid, vrienden, familie en kennissen en installateurs (zowel informatiefolders als websites) worden het meest geraadpleegd. Bovendien bleek dat hoe meer bronnen men raadpleegt, hoe langer de algemene fase duurt. Een kleine 80% van de respondenten raadpleegde één, twee of drie installateurs. Deze installateurs werden in de meeste gevallen ook uitgenodigd bij de respondent thuis. Vaak gaat dit ook gepaard met het opstellen van een offerte. Installateurs bieden over het algemeen een steun bij het aanvragen van de groenestroomcertificaten. Hulp van de installateur voor het invullen van de belastingbrief is minder gebruikelijk. Architecten werden slechts in uitzonderlijke gevallen gecontacteerd. Dit is jammer aangezien zij de mogelijkheid kunnen bieden om photovoltaïsche zonnepanelen te laten integreren in de woning (BIPV). Waarschijnlijk zijn particulieren zich onvoldoende bewust van de mogelijkheden hieromtrent. Voor de toekomst zal het dan ook belangrijk zijn dat de consument hiervan meer bewust wordt gemaakt. Dit zou er immers voor kunnen zorgen dat een hele hoop extra mensen kunnen overtuigd worden tot het plaatsen van zonnepanelen. Ondanks het feit dat sommigen reeds (kleine) problemen ondervonden met de installatie of dat het rendement wat tegenviel, zegt toch iedereen tevreden te zijn met de beslissing om 42

photovoltaïsche zonnepanelen te installeren. De meesten zouden anderen dan ook aanraden om zelf zonnepanelen te installeren. Iets wat ongeveer 90% van de respondenten zelfs al gedaan heeft. Vrienden, familie en kennissen zijn uiteraard een belangrijke overtuigingskracht bij het al dan niet installeren van zonnepanelen. Het is dan ook belangrijk dat deze zoveel mogelijk verschillende aspecten van het installatieproces kunnen belichten. Een betere kennis van de steunmaatregelen kan hier misschien bepalend zijn. De meeste respondenten gaven aan niet de intentie te hebben de zonnepanelen te reinigen. Dit kan erop wijzen dat men weinig belang hecht aan het uiteindelijke rendement van de installatie. Waarom dit zo is, dient echter verder onderzocht te worden. Uiteindelijk bleek ook dat de grootte van de zonnepanelen-installatie in het algemeen niet voldoende is, om het volledige elektriciteitsverbruik van het gezin op te vangen. De grootte van de installatie bleek ook niet significant te stijgen in relatie tot het gemiddelde energieverbruik. Dit toont aan dat er zelfs bij diegenen met zonnepanelen nog groeipotentieel is wat betreft milieuvriendelijke investeringen. Het zal dan ook noodzakelijk zijn om diegenen met zonnepanelen ook te overtuigen van andere groene investeringen. Verder onderzoek zal moeten uitwijzen wat de beste manier hiervoor is.

43

Referenties 1. Websites 1. http://ccff02.minfin.fgov.be/KMWeb/main.do?byPassWelkomPage=false (FisconetPlus) 2. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/energy/data/main_tables 3. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/energy/data/main_tables 4. http://koba.minfin.fgov.be/commande/pdf/finished-groene%20leningNL%20180609.in dd.pdf 5. http://mobile.batibouw.com/content.cfm?Content_ID=982172635&keepThis=true&TB_i frame=true&height= 40&width=570 6. www.batibouw.com/overlayer.cfm?Content_ID=968674015&keepThis=true&TBiframe=t rue&height=420&width=570 7. www.bipv.ch/definizione_e.asp 8. www.degroenelening.be 9. www.duurzameenergiethuis.nl/energie/zonne-energie/praktijktip-koeling-zonneenergiesysteem-verhoogt-rendement-362.html 10. www.energiesoorten.be 11. www.energiesparen.be (of www.vea.be) 12. www.huisbouwen.net/beurs/batibouw-2008-themas/ 13. www.livios.be 14. www.premiezoeker.be 15. www.pvresources.com/en/history.php 16. www.socialfunds.com/news/article.cgi/2639.html 17. www.vlaanderen.be/servlet/Satellite?pagename=Infolijn/View&c=SolutionC&p=1186804 409590&cid=1090509354622 18. www.vreg.be 19. www.vreg.be/nl/06_sector/04_groenestroomproducenten/08_statistieken.asp 20. www.vreg.be/zonnepanelen 21. www2.vlaanderen.be/economie/energiesparen/premies/premies2009.pdf

I

2. Boeken en artikels 1.

Andrew Gilg, Stewart Barr en Nicholas Ford (2005) Green consumption or sustainable lifestyles? Identifying the sustainable consumer. Futures volume 37, Issue 6, pg. 481-504

2.

Bahaj A. en James P. ( 2006). Urban energy generation: the added value of photovoltaics in social housing. Renewable and sustainable energy reviews, Volume 11, Nr. 9, pg. 2121 - 2136

3.

Belch, Michael A. (1979), Identifying the Socially and Ecologically Concerned Segment Through Life-Style Research: Initial Findings. The Conserver Society, eds. Karle E. Henion II and Thomas C. Kinnear, Chicago: American Marketing Association, pg. 69-81

4.

Blake, James (1999), Overcoming the ‘Value-action’ gap in environmental policy: tensions between national policy an local experience. Local environment, Volume 4, Nr. 3, pg. 257-278

5.

Congressional Budget Office (1977), President Carter’s Energy Proposals: A perspective. The congress of the United States,2nd edn.

6.

Dobbyn J. en Thomas, G (2005) Seeing the light: the impact of micro-generation on our use of energy. Technical Report, Sustainable Development Commission.

7.

Faiers, Adam en Neame Charles (2006) Consumer attitudes toward domestic solar power systems. Energy Policy , Volume 34, Nr. 14, pg. 1797 – 1806

8.

Fishbein, M. en Ajzen, I. (1975). Belief, Attitude, Intention, and Behavior: An Introduction to Theory and Research.

9.

Gilg, A. en Ford, N. (2006), Environmental action in and around the home: linking attitudes and behavior. The Economic and Social Research Council (ESRC)

10. Haas, R., Ornetzeder, M., Hameter, K., Wroblewski, A. en Hübner, M. (1999), Socioeconomic aspects of the Austrian 200 kWp photovoltaicrooftop programme. Solar Energy Volume 66, Issue 3, pg. 181-191 11. Jager, Wander (2006), Stimulating the diffusion of photovoltaic systems: A behavioral perspective. Energy Policy, Volume 34, pg. 1935 – 1943 12. Keirstead, James (2007). Behavioural responses to photovoltaic systems in the UK domestic sector. Energy Policy, Volume 35, Nr. 8, pg. 4128 – 4141

II

13. Kollmuss, Anja en Agyeman, Julian (2002), Mind the gap: why do people act environmentally and why are the barriers to pro-environmental behavior? Environmental Education Research, Volume 8, Nr.3 14. Labay, Duncan G. en Kinnear, Thomas C. (1981), Exploring the Consumer Decision Process in the Adoption of Solar Energy Systems. Journal of Consumer Research, Volume 8, pg. 271-278 15. Lane Ben en Potter Stephen (2007). The adoption of cleaner vehicles in the UK: exploring the consumer attitude – action gap. Journal of Cleaner Production, Volume 15, pg. 1085 – 1092 16. Mills, Bradford M. en Schleich, Joahim (2009) Profits or preferences? Assessing the adoption of residential solar thermal Technologies. Energy Policy, Volume 37, Nr. 10, pg. 4145 – 4154 17. Moore, Geoffrey A. (1999), Crossing the Chasm, Marketing and selling high-tech products to mainstream Customer. HarperCollins Publishers. 18. Neus, Frederik (2008), Consumentengedrag naar energiebesparende maatregelen in eigen huis 19. Pedersen, L.H. (2000). The dynamics of green consumption: a matter of visibility? Journal of Environmental Policy and Planning, Volume 2, Nr. 3, pg. 193-210 20. Pitts, Robert E. en Wittenbach, James L. (1981), Tax Credits as a Mean of Influencing Consumer Behavior. Journal of Consumer Research, Volume 8, pg. 335-338. 21. Rogers, E. M. (1995), Diffusion of innovations, Free press 22. Smith, Eliot R. en Mackie Diane M. (2007), Social Psychology. Third Edition 23. Stern Paul C., Dietz Thomas en Guagnano Gregory A. (1995), The New Ecological Paradigm in Social-Psychological Context. Environment and Behavior, Vol. 27, No. 6, pg. 723-743 24. Stern, Paul C. (1992), What psychology knows about energy conservation. American Psychological Association. Volume 47, Nr. 10, pg. 1224 – 1232

III

Bijlagen Bijlage 1: Interviews .................................................................................................... II Bijlage 1.1: Voorstelling geïnterviewde personen ............................................. II Bijlage 1.2: Lijst van gestelde vragen ................................................................. IV Bijlage 2: Uiteindelijke vragenlijst............................................................................... IV Bijlage 3: Correlaties ................................................................................................... V

IV

Bijlage 1: Interviews Bijlage 1.1: Voorstelling geïnterviewde personen Matthieu Binnebeek Matthieu binnenbeek (27) studeerde in 2006 met onderscheiding af als graduaat elektromechanica optie klimatisatie (verwarming en koeling) in het VHTI in Kortrijk. Achteraf is hij ook door de overheid erkend als brandertechnicus G1, G2, G3 en koeltechnieker. Sinds 2008 is Matthieu Binnebeek zaakvoerder van zijn eigen bedrijfje, Promabin. Als alternatief projectontwikkelaar binnen Promabin specialiseerde Matthieu Binnebeek zich in alles wat alternatieve

technieken

aangaat:

zonne-energie,

warmtepompen,

ventilatie,

vloerverwarming,... Naast Promabin, houdt Matthieu Binnebeek zich ook bezig met het algemeen management voor Binnebeek BVBA, het bedrijf van zijn vader. Dit bedrijf zich bezig met alles wat betrekking heeft met water en lucht. Dit houdt in: sanitair, airco, ventilatie, warmtepomp, CV en zonne-energie. Bij Binnebeek werken een 10-12 tal personen, wat maakt dat ze de 100 grootste installatie bedrijven zijn in België (er zijn er ongeveer een 8000 in totaal). Johan Stroobandt Johan Stroobandt studeerde af als productontwikkelaar aan de Hogeschool Antwerpen. Daarnaast heeft hij ook het MBA-programma gevolgd aan de Solvay Business School. Na zijn studies werkte hij 6,5 jaar als businessconsultant bij PricewaterhouseCoupers (PWC) waarna hij zelfstandige is geworden. Certix bvba werd opgericht door Johan Stroobandt als consulting- en adviesbureau en is gespecialiseerd in het ontwikkelen en evalueren van hernieuwbare energieprojecten 44. Via voornamelijk grote projecten, probeert men te streven naar energieoptimalisatie binnen bedrijven.

Hierbij

kijkt

men

op

welke

manier

hernieuwbare

energie

(zoals

warmtekrachtkoppeling, zonnepanelen, windturbines,.. ) in aanmerking kan komen.

44

www.certix.be

V

Stefan Coghe Stefan Coghe (35) studeerde bio-ingenieur aan de KULeuven, waarna hij doctoreerde aan het labo mouterij en brouwerij. Na zijn studies ging hij aan de slag bij de Federatie van de voedingsindustrie (Fevia). Momenteel werkt hij bij Flanders’ FOOD. Stefan woont nu samen met zijn vrouw en twee dochtertje in een rijhuis in het centrum van Deinze. Sinds de intrek in hun woning in 2005 hebben ze reeds een hele hoop milieuvriendelijke investeringen doorgevoerd. Hun huis werd uitgerust met een zonneboiler en daarna werd het dak grondig geïsoleerd. Daarna kwamen ook de photovoltaïsche zonnepanelen. Voor de toekomst staat er ook nog een condensatieketel op het verlanglijstje.

VI

Bijlage 1.2: Lijst van de gestelde vragen De interviews waren eigenlijk vrij open interviews waarbij de geïnterviewden rustig konden praten over hun ervaringen en ideeën omtrent zonnepanelen. Vooraf werden er echter een aantal vragen opgesteld die tijdens het gesprek konden dienen als leidraad. Hieronder kan u een overzicht vinden van enkele van deze vragen. Vragen aan de installateurs: -

2009 was een topjaar voor de zonnepanelen. Waarom?

-

Denkt u dat 2009 het hoogtepunt was? Kan het nu alleen nog maar achteruit, of net vooruit?

-

Om de verkoop van zonnepanelen nog te doen stijgen/ te laten stijgen, wat moet er zeker gebeuren/veranderen?

-

Denk je dat het mogelijk is om non-believers te overtuigen? Zoja, hoe?

-

Merkt u dat de mensen die zonnepanelen installeren steeds beter op de hoogte zijn van de mogelijkheden die de markt biedt?

-

Weet u waar de consumenten informatie halen over zonnepanelen? (brochures, mond-aan-mond, vakman, reclame,..)

-

Wat zijn volgens u de belangrijkste motivaties voor het aankopen van zonnepanelen? Denk je dat zonnepanelen één van de vele stappen zijn naar een milieuvriendelijkere woning, of is het een alleenstaand gegeven?

Vragen aan het gezin: -

Sinds wanneer heb je zonnepanelen?

-

Hoe heb je voor het eerst gehoord van de voordelen van zonnepanelen?

-

Was je onmiddellijk overtuigd?

-

Ben je eerst eens bij andere mensen gaan kijken hoe zo’n installatie er van dichtbij zou uitzien?

-

Heb je een architect gecontacteerd tijdens je beslissingsproces?

-

Ben je een lening aangegaan?

-

Ben je op de hoogte van de ‘groene leningen’?

-

Welke bronnen heb je nog gecontacteerd?

VII

-

Heb je andere milieuvriendelijke toepassingen in eigen huis (koelkast, lampen, dubbele beglazing, isolatie,..) of ben je van plan je huis nog milieuvriendelijker te maken in de toekomst?

-

Wat vind je van het systeem van de GSC?

-

Controleer je geregeld hoeveel je hieraan verdient?

-

Controleer je geregeld je verbruik?

-

Heeft het installeren van zonnepanelen je aangezet om te gaan besparen?

-

Zou je de zonnepanelen aanraden aan anderen?

-

Vind je de zonnepanelen mooi?

-

Ben je in het algemeen bezorgd om het milieu?

-

Wat ben je van plan wanneer de zonnepanelen niet meer werken?

-

Is er ooit al iemand je zonnepanelen komen kuisen?

VIII

Bijlage 2: Uiteindelijke vragenlijst

Enquête omtrent beslissingsproces bij de aankoop van zonnepanelen Deze enquête wordt afgenomen in het kader van mijn masterproef aan de Universiteit Gent. U krijgt deze enquête omdat u eigenaar bent van een woning, uitgerust met zonnepanelen. Met deze enquête hoop ik een zo goed mogelijk beeld te kunnen vormen van het beslissingsproces bij de aankoop van zonnepanelen. Bij het invullen van de vragenlijst vraag ik om rekening te houden met de volgende punten: 

De enquête wordt best ingevuld door diegene die het dichtst betrokken was bij het aankoopproces van de zonnepanelen



Gelieve de vragen één voor één in te vullen, in de opgegeven volgorde

Laat u niet afschrikken door de lengte van de vragenlijst. Een groot deel van de enquête bestaat uit meerkeuzevragen die vlot te beantwoorden zijn. Het invullen van de volledige vragenlijst zal ongeveer 20 minuten in beslag nemen. Ter compensatie voor uw medewerking zal u op het einde een kleine attentie ontvangen.

Alvast bedankt voor uw medewerking.

Marieke De Vreese Masterstudente Toegepaste economische wetenschappen, afstudeerrichting Marketing

onder leiding van Professor N. Dentchev

IX

1. Wanneer begon u voor het eerst, IN HET ALGEMEEN, na te denken over het installeren van zonnepanelen? U bedacht bijvoorbeeld dat zonnepanelen een nuttige investering konden zijn, maar u ging nog niet concreet op zoek naar informatie over verschillende types of merken.

Geef het jaar en de maand op A.U.B. : …………………………………………… 2. Wanneer begon u CONCREET te zoeken naar informatie over de zonnepanelen? U contacteerde bijvoorbeeld enkele installateurs of ging uitgebreid op zoek naar informatie omtrent kostprijs, terugverdientijd, premies,..

Geef het jaar en de maand op A.U.B. : …………………………………………… 3. Wanneer bent u overgegaan tot de aankoop van de zonnepanelen? Geef jaar en maand op A.U.B. : ………………………………………… 4. Hoe oud is de woning waar u nu woont? Druk uit in jaren A.U.B. …………………….. jaar

5. Sinds wanneer woont u in deze woning? Geef het jaar op A.U.B. Sinds …………………. 6. Ging de plaatsing van de zonnepanelen gepaard met verbouwingswerken of renovatiewerkzaamheden aan uw woning?  Ja  Nee

Indien ja: Over welke verbouwingswerken ging het precies? ………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………

7. Wat is het geïnstalleerd vermogen van uw zonnepanelen? Druk uit in Wp (wattpiek) of kWh (kilowattuur) of mWh (megawattuur).  …………………………………………  Ik weet het niet

8. Wat is volgens u de levensduur van de installatie? Met andere woorden, hoelang denkt u dat u gebruik zal kunnen maken van de zonnepanelen? …………………………………………… X

9. Wat is volgens u de terugverdientijd van de installatie? Met andere woorden, hoelang denkt u dat het zal duren vooraleer u de kostprijs van de installatie zal terugverdiend hebben? …………………………………………….

10. Hebt u uw mening over de terugverdientijd reeds gewijzigd in vergelijking met vroeger? Bijvoorbeeld doordat de opbrengsten van de installatie lager uitvallen dan gehoopt of omdat de kostprijs misschien minder hoog was omwille van meer premies dan oorspronkelijk verwacht.  Ja, in het begin dacht ik dat het minder lang zou duren  Ja, in het begin dacht ik dat het langer zou duren  Nee

11. Bent u tevreden over uw beslissing om zonnepanelen te installeren?  Ja  Nee

12. Zou u de zonnepanelen aanraden aan anderen?  Ja, ik heb dit al gedaan  Ja, ik ga dit doen  Nee

13. Welke van volgende informatiebronnen heeft u geraadpleegd tijdens uw zoektocht naar zonnepanelen? Meerdere antwoorden mogelijk.              

Vrienden, familie of kennissen Beurzen (Batibouw, bisbeurs,..) Informatiefolders van installateurs Websites van installateurs Brochures van de overheid Websites van de overheid (VREG.be, premiezoeker.be, energiesparen.be,…) Online fora over zonnepanelen of zonne-energie Andere websites (BelPV, ODE, zonne-energie.be,..) Architecten Banken Milieuadvieswinkel Consumentenorganisatie (testaankoop,..) Artikels in kranten of tijdschriften Andere, nl: ………………………………………………………………………………….

VIII

14. In welke mate beschouwt u deze informatiebronnen als objectief? Niet objectief

Objectief

Vrienden, familie of kennissen

1

2

Beurzen (Batibouw, bisbeurs,..)

1

2

Informatiefolders van installateurs

1

2

Websites van installateurs

1

2

Brochures van de overheid

1

2

Websites van de overheid (VREG, premiezoeker.be, energiesparen.be,…)

1

2

Online fora over zonnepanelen of zonne-energie

1

2

Andere websites (BelPV, ODE, zonne-energie.be, ...)

1

2

Architecten

1

2

Banken

1

2

Milieuadvieswinkel

1

2

Consumentenorganisaties (testaankoop,..)

1

2

Artikels in kranten of tijdschriften

1

2

Andere, namelijk: …………………………………………….

1

2

15. Hoeveel installateurs heeft u tijdens uw zoektocht gecontacteerd? Geef het aantal op A.U.B. ………………………………

16. Indien u meerdere installateurs heeft gecontacteerd, heeft u deze allemaal een offerte laten opmaken?  Ja, allemaal  Slechts enkele  Nee, slechts één iemand

17. Heeft u de installateur(s) uitgenodigd bij u thuis om meer info te verkrijgen en eventueel een offerte op te maken?  Ja, allemaal  Nee, ik heb er slechts enkele uitgenodigd  Nee, ik heb niemand uitgenodigd

IX

18. Hoe heeft u deze installateur(s) gevonden? Meerdere antwoorden mogelijk.        

Gouden gids (in boekvorm) Online gouden gids Internet (google,.. ) Reclame van installateur (vb. flyer in de brievenbus) Mond-aan-mond reclame Lijst van federatie van installateurs zonnepanelen Op beurs (bisbeurs, batibouw, …) Andere, nl: ………………………………………….

19. Hoe heeft u deze installateur(s) in eerste instantie gecontacteerd?  Telefonisch  Per e-mail  Persoonlijk (door langs te gaan bij de installateur)

20. Welke garanties heeft de installateur u gegeven omtrent de levensduur of de prestatie van de installatie? Bijvoorbeeld dat de panelen na 2 jaar nog 80% van hun oorspronkelijk productiviteitsniveau zullen halen.  Geen  Panelen: …………………………………………………………………………………………………………………………….  Omvormers: ………………………………………………………..................................................................

21. Heeft de installateur u groenestroomcertificaten?

geholpen

voor

het

aanvragen

van

 Ja  nee

22. Heeft de installateur u geholpen bij het invullen van uw belastingsbrief?  Ja  Nee

23. Heeft u een groene lening aangegaan om uw zonnepanelen te financieren?  Ja, een groene lening  Nee, een andere lening  Nee, geen lening

Indien ja: Hoe bent u van het bestaan van deze lening op de hoogte gebracht?     

Vrienden, familie, kenissen Bank Installateurs Informatiefolders van de overheid Andere, nl.: ………………………………………………………………………………………...

X

24. Waarin denkt u dat de groene lening verschilt met een gewone lening? (Meerdere antwoorden mogelijk)  De lening kan enkel gebruikt worden voor investeringen met het oog op het opwekken van groene energie.  De lening kan enkel gebruikt worden voor energiebesparende investeringen.  De lening biedt een speciale (lage) rentevoet, aangeboden door de banken  U krijgt een intrestvermindering vanwege de overheid  U krijgt (deels) een belastingvermindering voor de betaalde intresten  U moet geen (of minder) roerende voorheffing betalen op de intresten  Ik weet het niet

25. Hoeveel euro krijgt u per uitgereikt groenestroomcertificaat (GSC)?  ………………………….euro  Ik weet het niet

26. Hoe frequent vraagt u uw groenestroomcertificaten aan? …………………………………………………………………………………………………………………

27. Bent u van plan om de zonnepanelen geregeld te reinigen?  Ja, ik ben van plan dit zelf te doen  Ja, ik ga dit aan iemand anders vragen  Nee

28. Heeft u een onderhoudscontract voor uw installatie?  Ja  Nee

Indien ja: Wat houdt dit contract precies in? (Prijs, duurtijd, aantal keer,…) ……………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………

29. Heeft u al problemen gehad met de installatie?  Ja  Nee

Indien ja: Welke problemen? ……………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………

XI

30. Duid aan in welke mate u al dan niet akkoord bent met volgende stellingen. Omcirkel één cijfer per rij A.U.B. Helemaal niet akkoord

Deels niet akkoord

Neutraal

Deels akkoord

Helemaal akkoord

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

Zonnepanelen zijn milieuvriendelijk

1

2

3

4

5

Ik ben altijd bij de eersten om nieuwe technologische snufjes te kopen

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

Ik beschouw zonnepanelen als een economische investering Besparen is niet nodig wanneer je al je energie uit groene energie kan halen Het grootste voordeel van zonnepanelen is momenteel het economische voordeel (het feit dat ze nu goedkoop zijn) Zonnepanelen zijn een modetrend Ik vind dat iedereen zijn steentje moet bijdragen om te komen tot minder vervuiling Zonnepanelen kan je zien als een statussymbool

Ik ben in het algemeen begaan met het milieu Je energieverbruik doen dalen is belangrijker dan al je energie uit groene energie te halen Als niemand in mijn omgeving zonnepanelen zou hebben, zou ik er ook geen kopen Wanneer je zonnepanelen hebt, ben je ecologischer, milieubewuster

31. Wat is uw gemiddeld jaarlijks energie verbruik?    

< 2000 KW 2000 – 3000 KW 3000 – 3500 KW 3500 – 4000 KW

   

4000 – 4500 KW 4500 – 5000 KW 5000 – 5500 KW 5500 – 6000 KW

   

6000 – 6500 KW 6500 – 7000 KW 7000 – 8000 KW 8000 – 9000 KW

   

9000 – 10 000 KW 10000 – 12 000 KW > 12 000 KW Ik weet het niet

32. Welk percentage van deze energie wordt opgewekt via de zonnepanelen?  

…………………..% Ik weet het niet

33. Voldoet het rendement aan uw verwachtingen?  Ja  Nee, ik had er meer van verwacht  Nee, ik had er minder van verwacht

XII

34. Met hoeveel personen woont u in dit huis? Geef het aantal op A.U.B. ………………………………………..

35. Heeft u een zwembad?  Ja  Nee

36. In welk soort huis woont u?    

Appartement Rijhuis Halfopen bebouwing Alleenstaande woning

37. Wat is de bewoonbare oppervlakte van uw woning?      

< 25 m² 25-50m² 50- 100m² 100- 150m² 150-200m² 200-250m²

     

250-300m² 300-350m² 350-400m² 400-450m² > 450m² Ik weet het niet

38. Duid aan welke milieuvriendelijk investeringen u reeds gedaan heeft in uw huis. Meerdere antwoorden mogelijk.        

dubbele of driedubbele beglazing (of superisolerende beglazing) een goed geïsoleerd dak vloerisolatie condensatieketel of hoge rendementsketel zonneboiler warmtepomp waterput andere nl.: …………………………………………………………………………………………………………..

39. Welke van deze investeringen overweegt u om in de toekomst uit te voeren? Meerdere antwoorden mogelijk.        

dubbele of driedubbele beglazing (of superisolerende beglazing) een goed geïsoleerd dak vloerisolatie condensatieketel of hoge rendementsketel zonneboiler warmtepomp waterput andere nl.: …………………………………………………………………………………………………………..

XIII

40. Welke van deze aankopen betreffende huishoudtoestellen heeft u reeds ondernomen:          

Spaardouchekop Spaarlampen Spaarknop op toilet Gebruik van sensoren of timers voor aan- of uitschakelen van verlichting Tft/lcd scherm Energiezuinige diepvriezer/koelkast Frequentiegestuurde circulatiepomp Droogkast op gas Droogkast met warmtepomp Andere, nl:……………………………………………………………………………………………………..

41. Welke van deze aankopen overweegt u om in de toekomst te nemen:          

Spaardouchekop Spaarlampen Spaarknop op toilet Gebruik van sensoren of timers voor aan- of uitschakelen van verlichting Tft/lcd scherm Energiezuinige diepvriezer/koelkast Frequentiegestuurde circulatiepomp Droogkast op gas Droogkast met warmtepomp Andere, nl:……………………………………………………………………………………………………….

Bedankt voor uw medewerking!

XIV

Bijlage 3: Correlaties 1. Correlatie tussen het al dan niet raadplegen van een bepaalde bron en de gepercipieerde objectiviteit van deze bron

XV

XVI

XVII

XVIII

XIX

XX

XXI

XXII

XXIII

XXIV

XXV

XXVI

XXVII

XXVIII

2. Correlatie tussen aantal geraadpleegde bronnen en de duurtijd van het beslissingsproces

3. Correlatie tussen jaarlijks energieverbruik opgewekte energie/energieverbruik

en

percentage:

XXIX