Belasting en belastbaarheid: een tactisch spel?

sportwetenschap

Op 2 december jl. hield Koen Lemmink, die sinds maart 2013 als hoogleraar ‘Sport, Prestatie en Innovatie’ is aangesteld bij het Centrum voor Bewegingswetenschappen van het Universi tair Medisch Centrum Groningen, zijn inaugurele rede. Sportgericht maakt u hierbij graag deelgenoot van zijn betoog.

Belasting en belastbaarheid: een tactisch spel? Koen Lemmink

Sport kent vele betekenissen. Plezier,

begrijpen van een bepaalde sport-

gezelligheid, gezondheid. Maar zonder

prestatie, of van de weg ernaartoe, is

prestatie, in welke uitingsvorm dan

wetenschappelijke kennis nodig, maar

ook, sneeuwen die andere betekenis-

ook praktijkkennis. Structurele samen-

sen voor mij wat onder. En zegt u nu

werking tussen wetenschappers, trai-

zelf, bent u ook niet gebiologeerd door

ners en coaches is cruciaal. Maar dat

de rushes van Arjen, de acrobatiek

is nog niet bon ton in Nederland! Ook

van Epke of het klimmen van Bauke,

niet geholpen door de publieke opinie

niet toevallig sporters met Noordelijke

over het belang van wetenschap voor

‘roots’?

de sport. Praatprogramma’s over sport worden gedomineerd door BN’ers en

Pieken

oud-sporters, populair taalgebruik,

Kenmerkend voor het leveren van

meningen in plaats van feiten en amu-

sportprestaties is het dag in, dag uit,

sement in plaats van informatie.

jaar in, jaar uit trainen om vervol-

Er zijn meer belemmerende factoren.

gens te pieken op het juiste moment.

Wetenschappers worden niet opgeleid

Voor bepaalde sporters, zoals Epke,

met praktijkkennis, trainers en coaches

slechts één keer of een beperkt aantal

niet met wetenschappelijke kennis.

keren in een seizoen, zoals op een WK

Wetenschappers denken op lange ter-

of de Olympische Spelen. Voor andere

mijn, sporttrainers en –coaches denken

sporters, zoals Bauke, een aantal keren

in de waan van de dag. Wetenschap-

per seizoen, maar dan gedurende

pers willen meten, sporters willen

een aantal weken, zoals in de Tour de

zweten. Wetenschappers denken in

France. Voor weer andere sporters,

publicaties, trainers en coaches in pres-

zoals Arjen, één of twee keer per week

taties. Maar er zijn ook innovatieve

tijdens competities. En dan moet, naast

ontwikkelingen:

je hart, ook al het andere kloppen. De

– in opleidingen: je kunt in Groningen

training en voorbereiding moeten heb-

een minor en master sportweten-

ben geleid tot de ultieme vorm, fysiek

schappen volgen, met aandacht

en mentaal.

voor de praktijk en er zijn topcoachopleidingen met aandacht voor de

Samenwerking Koen Lemmink (Foto: Jan Zeeman)

6

wetenschap;

Dat klinkt eenvoudig, maar is com-

– in structuur: er is met NOC*NSF een

plex. Om überhaupt iets te kunnen

format ontwikkeld om de topsport-

S p o r t g e r i c h t n r. 6 / 2 0 1 4 – j a a r g a n g 6 8

praktijk structureel te laten onder-

bij de sporters te ontwikkelen en in te

trainen is het laten toenemen van de

steunen door wetenschappers en

bedden.

belastbaarheid oftewel het prestatie-

studenten;

vermogen. Of uiteindelijk de ultieme

Belasting-belastbaarheid

prestatie wordt geleverd hangt niet al-

fieldlabs, waar sporters kunnen

Maar nu naar prestatie. Een eenvou-

leen af van het prestatievermogen van

worden gemeten in hun natuurlijke

dig model, dat ook veelvuldig wordt

de sporter, maar ook van de omstan-

omgeving, zoals voor schaatsen

gebruikt in de ergonomie, revalidatie,

digheden of tegenstanders. Daarover

in Thialf en voor zwemmen in de

later meer.

Tongelreep, maar ook in onderwijs-

ergotherapie en fysiotherapie, is het model belasting-belastbaarheid.14,16

settings, zoals in het Instituut voor

Een sporter traint en belast daarmee

Herstel

Sportstudies in Groningen. Ook de

zijn lichaam. De belasting kan worden

Herstel is een belangrijke schakel

ontwikkeling van een innovatief

beschreven in termen van frequentie

tussen belasting en belastbaarheid.

voetbal- en topsportlab in Groningen

(hoe vaak), duur (hoe lang), intensiteit

Herstel na een training is afhanke-

is een mooi initiatief om weten-

(hoe zwaar) en type training. Als hij

lijk van de belasting van die training.

schap, onderwijs, bedrijfsleven en

regelmatig traint en de belasting blijft

Hoe langer en intensiever de training,

topsport structureel met elkaar te

binnen de grenzen van wat hij aankan

hoe langer het herstel. Ook het type

verbinden;

(zijn belastbaarheid), dan blijft zijn

training speelt een rol. Zo leidt condi-

– in uitwisseling van kennis: ‘Topsport

belastbaarheid op peil. Als de belas-

tietraining tot een andere herstelcurve

Topics’ geeft wetenschappelijk ge-

ting lager is dan zijn belastbaarheid

dan krachttraining.

fundeerde antwoorden op praktijk-

wordt hij onderbelast, wat leidt tot een

Naast trainingsbelasting is ook belast-

vragen van topcoaches en multi-

afname van zijn belastbaarheid: ‘use

baarheid van invloed op het herstel.

disciplinaire kennisuitwisseling is

it or lose it’. Om zijn belastbaarheid te

Voor een goed getrainde sporter is een

vormgegeven in het Sport Science

vergroten zal hij zijn lichaam meer dan

training van een bepaalde duur en in-

Institute Groningen en een Football

normaal moeten belasten. Met andere

tensiteit minder belastend dan voor een

Science platform.

– in faciliteiten: er zijn innovatieve

woorden: overbelasten. Als dit met

minder goed getrainde sporter, waar-

Maar er is meer nodig. Een continue

kleine stapjes gebeurt of niet te lang

door het herstel sneller verloopt. Als

dialoog tussen wetenschappers, trai-

achter elkaar is dit geen probleem.

een sporter continu dezelfde training

ners en coaches waarbij systematisch

Sterker nog, dit is noodzakelijk om zijn

zou uitvoeren wordt deze training op

gegevens worden verzameld, geana-

belastbaarheid te laten toenemen. We

den duur minder belastend, waardoor

lyseerd, geïnterpreteerd en geïm-

noemen dit functionele overbelasting.

er sneller herstel optreedt. In de praktijk

plementeerd in de sportpraktijk, is

Als hij zijn lichaam echter in te grote

worden trainingen dan verzwaard om

daarbij van essentieel belang. Sport-

stappen of te langdurig overbelast

de belasting te vergroten, waardoor het

wetenschappers die in multidiscipli-

leidt dat juist tot een afname van zijn

herstel juist weer wordt vertraagd.

naire begeleidingsteams van topspor-

belastbaarheid. Dit noemen we niet-

De verhouding tussen belasting en

ters en topsportteams werkzaam zijn

functionele overbelasting. Als deze

belastbaarheid bepaalt dus de duur

en daar fungeren als smeerolie tussen

situatie lang aanhoudt kan hij uitein-

van het herstel. Wel zijn er methoden

wetenschap en praktijk zijn cruciaal.

delijk overtraind raken (figuur 1).29

om herstel te bevorderen, waarbij

En innovaties in de breedste zin van

Belastbaarheid wordt ook wel aange-

vooral vochtregulatie, koude baden,

het woord kunnen hierbij fungeren

duid met capaciteit of prestatievermo-

goede voeding en goede slaap effectief

als een vliegwiel om kennis dichter

gen. Met andere woorden, het doel van

blijken.31 Kortom: belasting, belastbaarheid en herstel zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden en bepalen in een delicate onderlinge samenhang in welke mate het lichaam adapteert.

Psychologische en sociale factoren Figuur 1. Functionele en nietfunctionele overbelasting (overgenomen uit Van de Ven et al.41).

Maar hiermee zijn we er niet. Promotieonderzoek van Michel Brink heeft duidelijk gemaakt dat ook rekening moet worden houden met psycholo-


7

gische en sociale factoren (figuur 2).24

disbalans in het totale systeem, uit zich

Duursport versus teamsport

Grote psychologische druk van ouders

vaak als eerste door een afname van

Zijn deze processen bij duursporters

of coaches, conflicten met medespelers

de belastbaarheid en aanhoudende

anders dan bij teamsporters? In het

of stress door problemen in relaties

vermoeidheid. In een later stadium

vierjarige onderzoeksprogramma

thuis, op school of op de werkvloer,

ontstaan ook concentratieproblemen,

Groningen Monitoring Athletic Per-

kunnen leiden tot additionele belasting

prikkelbaarheid en veranderingen in

formance Study (kortweg: Groningen

slaappatronen.29

voor de sporter. Ook voor deze stresso-

eet- of

Meestal wordt

MAPS) hebben promovendi Ruby Ot-

ren geldt dat sporters meer of min-

dan de training aangepast: harder trai-

ter en Henrike van der Does 180 duur-

der belastbaar zijn. Het goed kunnen

nen omdat de belastbaarheid is afge-

en teamsporters twee seizoenen gemo-

omgaan met psychologische stress of

nomen of minder hard trainen omdat

nitord op deze processen. Zo werden

het ervaren van veel sociale steun leidt

sporters vermoeid zijn. Maar moge-

data verzameld bij hardlopers, triat-

tot een grotere buffer om deze stresso-

lijk zijn er psychologische of sociale

leten, fietsers, schaatsers en wielren-

ren te kanaliseren, waardoor beter en

factoren van invloed die de belasting

ners. Onderzoek bij teamsporters werd

sneller herstel optreedt. Modellen voor

hebben vergroot. Een goed voorbeeld

uitgevoerd bij hockeyers, volleyballers,

belasting, belastbaarheid en herstel bij

is Jorien ter Mors, tweevoudig gouden

basketballers en korfballers, maar in

sporters moeten dus rekening houden

medaillewinnares in Sotsji, nu gediag-

andere projecten ook bij voetballers,

met fysieke, psychologische en sociale

nosticeerd als niet-functioneel overbe-

handballers, waterpoloërs en rugby-

factoren. En zeer aannemelijk is dat

last. Mentale druk door toegenomen

ers. Zowel voor duur- als teamsporters

deze factoren niet afzonderlijk werken,

aandacht voor haar sportprestaties,

geldt dat de balans tussen belasting,

maar elkaar wederzijds beïnvloeden.

maar ook het overlijden van haar va-

belastbaarheid en herstel van essenti-

der lijken daarbij een rol te spelen.

eel belang is om prestaties te verbete-

Grenzen

Bij maladaptatie is het duidelijk dat er

ren en blessures en overtraindheid te

Zo lang een sporter op de gewenste

een grens is overschreden. In alle an-

voorkomen. Door dit gemeenschap-

wijze adapteert aan training, waar-

dere situaties hebben trainers, coaches

pelijke uitgangspunt is kruisbestuiving

door zijn belastbaarheid toeneemt, zijn

en sporters de neiging om de belasting

tussen verschillende takken van sport

belasting, belastbaarheid en herstel in

te verhogen, maar hoever kunnen ze

goed mogelijk. Ondanks dat het thema

ieder geval niet uit balans, maar ook

belasting-belastbaarheid wetenschap-

niet altijd optimaal. Bestaande model-

pelijk lang is gedomineerd door duur-

len voor de relatie tussen training en

sporten wordt de laatste jaren meer

prestatie, zoals ‘prestatie is fitheid min

onderzoek uitgevoerd bij teamsporten.

vermoeidheid’, zijn sterk fysiologisch

Natuurlijk zijn er verschillen. Duur-

georiënteerd en houden te weinig

sporters trainen veel – 8 à 10 keer per

rekening met individuele verschillen

week – en bewegingen zijn repeterend,

en de invloed van psychosociale stress.

waardoor de kans op overbelasting en

Geavanceerdere modellen zijn nodig.8

chronische blessures groter is. Team-

Bij maladaptatie, tot uiting komend

sporters trainen minder – 5 à 6 keer

in ziekte, blessures of overtraindheid,

per week – maar wel explosief, waar-

bestaat een disbalans. Veel acute bles-

door de kans op acute blessures groter

sures ontstaan weliswaar door contact met tegenstanders, maar onderzoek laat zien dat veel stress leidt tot ver-

Figuur 2. Model belasting-belastbaarheidherstel (aangepast overgenomen uit Kentta & Hassmenn24).

is. Dit illustreert het belang van sportspecifieke methoden en analyses.

Eigen referentie

hoogde spierspanning, verminderde alertheid en een beperking van je ge-

daarin gaan? Daar zijn geen richtlijnen

In de huidige topsportpraktijk worden

zichtsveld, waardoor de kans op acute

voor, waardoor topsporters vaak tot

meestal een aantal keren per seizoen

toeneemt.2

Chronische bles-

aan of over de grens van hun kunnen

tests of vragenlijsten afgenomen om

sures ontstaan door repeterende bewe-

gaan. Topsport is dus per definitie

informatie te verzamelen over belas-

gingen die vaak en langdurig worden

ongezond; topsporters zoeken hun

ting, belastbaarheid en herstel. Dit

uitgevoerd, waardoor uiteindelijk

grenzen en waar die grenzen liggen

‘taggen’ van informatie leidt tot mo-

lokaal een disbalans ontstaat, zoals

weten ze meestal pas wanneer ze deze

mentopnames van processen waarvan

bij een tenniselleboog of een sprin-

grenzen hebben overschreden! Een

we weten dat ze continu veranderen.

gersknie. Overtraindheid, een soort

groot dilemma in de topsport.

Eigenlijk is dit dus een ‘lucky shot’

blessures

8


benadering. Nodig is het ‘tracken’ van

die afstanden, tijden, snelheden en

mee aan het ontstaan van blessures. Zo

informatie om deze processen van

vermogens registreren. Bij teamspor-

geven 3D sprong- en landingsanalyses

dag tot dag in kaart te brengen en snel

ten strijden twee methodes om de eer,

bij teamsporters inzicht in de fysieke

en accuraat te kunnen ingrijpen bij

namelijk 1) systemen waarbij spelers

belasting en blijken specifieke bewe-

maladaptatie. Zo creëren we een indi-

en bal met veel vaste camera’s op basis

gingspatronen, zoals ‘stijver’ landen,

vidueel sportpaspoort, waarbij spor-

van kleur en vorm worden gevolgd en

samen te hangen met hogere risico’s

ters hun eigen referentie zijn. Hierdoor

2) systemen waarbij spelers sensoren

op het ontstaan van acute en chroni-

is een betere sturing van trainingspro-

dragen met versnellings- en hoekme-

sche blessures aan knieën en enkels.5

cessen mogelijk.

ters of sensoren die signalen opvangen

Dergelijke analyses zijn een opmaat

en terugsturen naar bakens rondom

voor de ontwikkeling van preventie-

Fysieke belasting

een veld of satelliet om posities vast

programma’s om de fysieke belasting

In ons onderzoek gebruiken we di-

te leggen. Camerasystemen worden

op de onderste extremiteiten te ver-

verse methodes om fysieke belasting te

vooral toegepast in stadions en spelers

minderen.

meten. Van belang is het onderscheid

merken er niets van, maar de frequen-

Twee onlangs verschenen reviews uit

tussen externe en interne belasting

tie en nauwkeurigheid van data laat te

onze onderzoeksgroep over blessure-

(figuur

3).23

Externe belasting heeft be-

wensen over. Sensorsystemen kunnen

voorspellende screeningsinstrumen-

trekking op de door de coach of trainer

niet in officiële wedstrijden worden

ten en effectieve interventies voor het

opgelegde belasting. De interne be-

gebruikt en zijn vooral geschikt voor

verminderen van risicofactoren voor

lasting is de daadwerkelijke belasting

trainingen, maar de kwaliteit van data

voor de sporter. De interne belasting is

is vaak beter.

knieblessures vormen daarvoor een mooi raamwerk.13,40 Promovendus

daarbij afhankelijk van de belastbaar-

Wat kunnen we met deze data in

Figuur 3. Model externe belasting en interne belasting (aangepast overgenomen uit Impellizzeri et al.23).

Joan Dallinga laat zien dat neuromus-

teamsporten? Indien

culaire training met verschillende

u wel eens naar een

typen instructies als onderdeel van de

Champions League

warming-up bij voetbalsters de fysieke

voetbalwedstrijd kijkt

belasting op de onderste extremiteiten

op TV ziet u, als spelers

bij sprongtaken kan beïnvloeden.

worden vervangen,

Ook richt onderzoek zich op het beïn-

vaak de afgelegde

vloeden van de techniek van belas-

afstand of snelheids-

tende activiteiten, zoals springen of

patronen in beeld

snelle wendingen. Promovendus Anne

verschijnen. Dit is een

Benjaminse laat daarbij zien dat visu-

eerste aanzet. Vooral

ele feedback bij snelle wendingen bij

het ontwikkelen van

mannen leidt tot een lagere fysieke be-

uitkomstmaten voor de

lasting, waardoor de kans op blessures

externe belasting van explosieve acties,

aan de onderste extremiteiten wordt

zoals springen, versnellen, vertragen

verminderd.4 Vrouwen blijken andere

en snel van richting veranderen, heeft

leerstrategieën te hanteren, waarbij

heid van de sporter en is dus eigenlijk

prioriteit. Samen met ecologen van

ook verbale feedback van belang is.

de resultante van de externe belasting

de Universiteit van Wageningen, die

Vervolgonderzoek moet meer zicht

en de belastbaarheid. Het lopen met

veel expertise hebben in het bepalen

geven op de rol van zelfregulatie bij de

een bepaalde snelheid, de externe be-

van bewegingsgedrag van dieren op

timing van feedback, maar ook op de

lasting, betekent voor een sporter met

basis van bewegingssensoren, gaan we

effecten van combinaties van visuele

een hogere belastbaarheid een lagere

werken aan analyses om het op hoge

en verbale feedback.

interne belasting dan voor de sporter

snelheid lopen van bochten van voet-

met een lagere belastbaarheid.

ballers te analyseren.

Interne trainingsbelasting Voor het bepalen van de interne be-

De externe belasting in trainingen en wedstrijden wordt steeds vaker ob-

Blessurepreventie

lasting wordt vaak de hartfrequentie

jectief bepaald. Denk bij duursporters

De veronderstelling is dat bij team-

gemeten, als indicatie voor de intensi-

aan makkelijk draagbare bewegings-

sporters explosieve activiteiten sterk

teit van inspanning. Daarbij wordt de

sensoren om pols, borst, heupen of

gerelateerd zijn aan belastingen op

hartfrequentie gerelateerd aan de rust-

enkels of sensoren op fietsen of boten

spieren, pezen en gewrichten en daar-

en de maximale hartfrequentie van een


9

sporter. Voor duursporters is dit een

Uitkomstmaten zijn dan hartfrequen-

tie) in trainingen en wedstrijden. De

geschikte methode, omdat de intensi-

ties, zuurstofopnames, lactaatdrempels

combinatie van en verhouding tussen

teit van de inspanning relatief constant

of vermogens. Ondanks het veron-

externe en interne trainingsbelasting

is. Bij teamsporters is de intensiteit

derstelde belang van trainen met een

zal nieuwe kennis opleveren, waar-

variabel. Trainingsbelasting bij team-

hoge intensiteit voor een toename van

door trainingen en wedstrijden beter

sporters wordt dan bepaald door de

het duurprestatievermogen laat eigen

kunnen worden gestuurd. Regelmatig

tijdsduur in verschillende hartfrequen-

onderzoek bij hardlopers zien dat daar

testen kan dan in veel sporten tot het

tiezones te berekenen en deze tijds-

een duidelijke en individueel bepaalde

verleden gaan behoren en hooguit

duur te wegen: hoe hoger de hartfre-

grens aan zit. Te veel op een hoge

gebruikt worden voor het bepalen van

quentie, hoe meer de tijdsduur in deze

intensiteit trainen is niet goed voor de

iemands maximale belastbaarheid,

zone meetelt voor het bepalen van de

ontwikkeling van het duurprestatie-

waardoor de mate waarin hij deze aan-

trainingsbelasting.3 Deze methoden

vermogen.

spreekt in trainingen of wedstrijden

zijn objectief, maar ook arbeidsinten-

Bij teamsporters wordt veel gebruik

kan worden vastgesteld. Idem voor

sief en niet altijd praktisch.

gemaakt van veldtests, zoals de In-

de nog beschikbare reserves, maar dat

Subjectief, maar wel eenvoudig en

terval Shuttle Run test en de Interval

zou dan ook uit de verhouding tussen

praktisch, is de methode waarbij aan

Shuttle Sprint Test. Ze werden 15

externe en interne belasting kunnen

sporters wordt gevraagd na iedere

jaar geleden in Groningen ontwik-

worden afgeleid. In sporten als hockey

training en wedstrijd de ervaren mate

keld en worden nog steeds veelvuldig gebruikt.10,26,28 Veel aandacht heeft

wordt al gewerkt met deze inzichten

van inspanning (EMI) aan te geven op een schaal van 6 tot 20, op papier

het meten van de belastbaarheid van

bepalen. Een ander voordeel is dat ver-

of via hun smartphone. In combinatie

de romp, vanwege de veronderstelde

anderingen in fysieke belasting en be-

met de duur van de training geeft dit

relaties met knie- en rugblessures.7

lastbaarheid van training naar training

dan een indicatie van de trainingsbe-

Promovendus Jan Borghuis ontwik-

en wedstrijd naar wedstrijd kunnen

lasting. Weinig variatie in trainings-

kelde een testbatterij voor het meten

worden vastgesteld, waardoor snel en

belasting wordt geassocieerd met een

van rompstabiliteit van teamsporters

adequaat kan worden ingespeeld op

grotere kans op overbelasting.18 Na

en toonde aan dat neuromusculaire

ongewenste adaptaties.

een gewenningsperiode blijkt er een

training bij talentvolle voetballers de

goede samenhang te zijn met objec-

rompstabiliteit vergroot.6 Het inbed-

Monitoring van herstel

tieve maten.

den van dergelijke programma’s in de

Het meten van herstelprocessen is

Even terug naar externe en interne

topsportpraktijk is niet vanzelfspre-

minder gebruikelijk in de topsport-

trainingsbelasting. Vooral bij trainin-

kend, zo blijkt, en meer kennis over

praktijk. Of het moeten de vele black

gen die groepsgewijs plaatsvinden,

effectieve implementatiestrategieën is

box apparaten zijn, waarvan de weten-

zoals bij teamsporters, is de externe

noodzakelijk. Heet hangijzer is boven-

schappelijke werking vooralsnog niet

belasting vaak voor iedereen verge-

dien dat frequent maximaal testen in

duidelijk is, maar die in de topsport-

lijkbaar. Maar de interne belasting is

een trainingsseizoen wordt gezien als

praktijk – vanuit de behoefte aan hou-

dus afhankelijk van de belastbaarheid

inbreuk op het reguliere trainingspro-

vast – soms wel worden omarmd.

van een sporter. Recent onderzoek uit

gramma en dat verminderde motivatie

Alleen voor hartslagvariabiliteit als

onze onderzoeksgroep toont aan dat

bij sporters leidt tot onbetrouwbare

maat voor stressniveaus bestaat enige

de mate van inspanning die de coach

resultaten. Submaximale testen zijn

wetenschappelijke ondersteuning.1

veronderstelt nauwelijks overeenkomt

vanuit dit perspectief geschikter, mits

Verder wordt herstel gemeten door

met de door de voetballers ervaren

de validiteit is

gewaarborgd.25

inspanning.9 Kort gezegd: bij een rus-

om het wisselbeleid in wedstrijden te

na inspanning, meestal tot maximaal 72 uur, tests af te nemen en die te

tige training doen voetballers vaak te

Gecombineerde data

vergelijken met dezelfde tests voor de

veel en bij een zware training vaak te

Ontwikkelingen in de sensortechno-

inspanning. Het verloop van het her-

weinig.

logie zullen snel leiden tot data over

stel blijkt dan voor sprongvermogen

externe belasting (zoals afstanden,

anders te verlopen dan voor herhaald

Fysieke belastbaarheid

snelheden, versnellingen, vertragingen

sprintvermogen, dus specifiek voor

Het prestatievermogen van duur-

en richtingsveranderingen) in combi-

type inspanning en type meting. In

sporters wordt meestal bepaald door

natie met data over interne belasting

de sportpraktijk is niet of nauwelijks

maximale inspanningstests, zoals

(zoals hartfrequentie, temperatuur,

toepasbaar. Wij gebruiken daarom een

loopbandtests, fietstests of roeitests.

zweetproductie en ademfrequen-

methode waarbij sporters voorafgaand

10


aan een training of wedstrijd op een

gevalideerde vragenlijst met 76 vragen

nog niet voorhanden.32,34-36 Ook voor

schaal van 6 tot 20 moeten aangeven

in 19 subschalen en vier dimensies,

psychosociale stress lijkt het aanneme-

hoe goed ze zijn hersteld: de ervaren

namelijk algemene stress en herstel en

lijk dat in de ervaren mate van stress

sportspecifieke stress en herstel.33 Spor-

en herstel de belastbaarheid is verdis-

van deze maat, al dan niet in combi-

ters geven maandelijks of wekelijks

conteerd.

natie met de herstelduur, zal zich nog

de ervaren mate van stress aan en hoe

moeten bewijzen. Ook de ratio tussen

vaak ze herstelgerelateerde activiteiten

Voorspellende waarde

de ervaren mate van inspanning en

hebben uitgevoerd. Afwijkingen van

Hoe hangen belasting, belastbaarheid

de ervaren mate van herstel zal nader

eigen profielen geven een indicatie van

en herstel nu samen met wedstrijd-

moeten worden onderzocht.

verhoogde stress en/of verlaagd her-

prestaties? Bij duursporters worden

De ontwikkeling van ‘slimme’ sen-

stel, maar geven ook richting aan moge-

prestaties voornamelijk bepaald door

soren voor het monitoren van bewe-

lijke interventies. Eigen onderzoek laat

de fysieke belastbaarheid. Ondanks

gings-, voedings- en slaapgedrag zal

zien dat psychosociale stress en herstel

dat wedstrijdprestaties van duurspor-

leiden tot meer kennis over herstelpro-

samenhangen met veranderingen in

ters kunnen worden beïnvloed door

cessen. In veel takken van sport moe-

weersomstandigheden, tegenstan-

ten prestaties worden geleverd waarbij

prestatievermogen bij zowel fietsers als teamsporters.12,15 Bovendien speelt

de tijd voor herstel zeer beperkt is,

herstel een belangrijke rol bij de pre-

gestandaardiseerde laboratoriumtests

zoals in meerdaagse toernooien of

ventie van zowel acute als chronische

een redelijke tot goede voorspellende

play-off series. Herstel lijkt in deze om-

blessures bij teamsporters.11 Belastbaar-

waarde voor wedstrijdprestaties. Zo

standigheden de sleutel tot prestatie.

heid voor psychologische en sociale

laat eigen onderzoek van zien dat

Kennis is echter zeer beperkt.30 Promo-

stress is lastig te bepalen. Vragenlijsten

prestaties op een submaximale test

vendus Steven Doeven zal in onze on-

over ‘coping’ en ‘social support’ geven

op de roei-ergometer (figuur 4) goed

derzoeksgroep de vraag beantwoorden

vooralsnog geen eenduidig beeld.

samenhangen met 2 km roeitijden.39

hoe herstelprocessen bij teamsporters

Er is ook onderzoek uitgevoerd met

Hetzelfde geldt voor de relatie tussen

geoptimaliseerd kunnen worden.

neuropsychologische tests. Promo-

hardlooptests en hardlooptijden en

tieonderzoek van Esther Nederhof

fietstests en tijdritwedstrijden.

Psychosociale stress

bij fietsers, roeiers en schaatsers heeft

In tegenstelling tot duursporten

Het in kaart brengen van psychologi-

laten zien dat vertraagde informa-

zijn de meeste teamsporten ‘tactical

sche en sociale factoren is minder ge-

tieverwerking gerelateerd is aan niet

games’. Deze opvatting wordt ove-

bruikelijk. Coaches en trainers werken

functionele overbelasting en over-

rigens niet overal gedeeld. In Enge-

vaak intuïtief en op basis van ‘ogen en

traindheid, maar een praktische tool is

land, Australië en Amerika wordt

mate van herstel

(EMH).24

De waarde

ders of mentale gesteldheid hebben

oren open’. Maar dat hangt erg af van

voetbal bijvoorbeeld meer gezien als

de persoonlijke verstandhouding en

een ‘physical game’ en is fysieke be-

de bereidheid van sporters daarover te

lastbaarheid van voetballers leidend

communiceren. Specifiek bij teamspor-

in talentprogramma’s en selecties.

ters zou meer aandacht moeten komen

Maar in mijn opvatting is strategie

voor psychosociale stressoren die te

en tactiek leidend en bepalend voor

maken hebben met groepsprocessen.

het belang van fysieke belastbaar-

Denk bijvoorbeeld aan de huidige

heid. De strategie van het Nederlands

situatie rondom het Nederlands elftal.

elftal tijdens de WK in Brazilië gaf

Psychologische en sociale stressoren

een mooi inkijkje in deze discussie! Bij

komen vaak niet of te laat aan het licht.

teamsporters zijn laboratoriumtests of

Naast de Profile of Mood State (POMS),

veldtests voor fysieke belastbaarheid

een vragenlijst die veel wordt toegepast

dan ook niet of nauwelijks voorspel-

in de sport en een indruk geeft van de

lend voor wedstrijdprestaties en

gemoedstoestand van sporters, gebrui-

geven deze tests hooguit een globaal

ken wij de Recovery Stress Question-

beeld van de fysieke belastbaarheid

naire Sport, afgekort RESTQ-sport, om

op dat moment.

gedetailleerde informatie over stress en herstel te verzamelen. De RESTQsport is een voor de Nederlandse taal

Figuur 4. Inspanningstest op een roeiergometer.


11

Wedstrijdanalyses

2. Hoe hangen deze variabelen samen

van deze teamvariabelen de mate van

Maar hoe meet je dan wel wedstrijd-

met winnen en verliezen, het creëren

verstoring in het systeem is af te lezen.

prestaties van teamsporters? Kijk je

van doelpogingen en het scoren van

Daarnaast is samen met handbal- en

goals?

voetbalcoaches innovatieve software

naar de eindstand, kun je goed spelen en toch verliezen? Kun je slecht spelen

3. Hoe wordt bewegingsgedrag

ontwikkeld om tactische concepten,

en toch winnen? Wedstrijdanalyses

beïnvloed door omgevingsfacto-

zoals afspeelmogelijkheden, ‘druk

in teamsporten worden gedomineerd

ren (bijvoorbeeld type ondergrond

zetten’ en veldbezetting, te kunnen

door notatie analyse, simpel gezegd

of veldafmetingen), individuele

meten. Ook wordt er gewerkt aan een

het turven van acties van spelers aan

kwaliteiten van spelers (bijvoorbeeld

coachcockpit om het daadwerkelijke

de bal. Dus bijvoorbeeld in voetbal:

het maken van juiste keuzes of de

gedrag van teamsporters te vergelijken

speler A passt naar speler B, speler B

handelingssnelheid) en kenmerken

met het gewenste gedrag (figuur 5).

geeft een voorzet op speler C en speler

van de taak (bijvoorbeeld bepaalde

Geavanceerdere variabelen en model-

C kopt de bal in de goal. Deze analyse

tactische

opdrachten)?37

len zijn echter nodig om het complexe

geeft dus informatie over type, aantal

Vanuit antwoorden op deze vragen

bewegingsgedrag van teamsporters te

en kwaliteit van acties. Winnende

kunnen trainingen beter en effectiever

verklaren. Interessante kruisbestuivin-

teams hebben meer en succesvollere

worden gestuurd.

gen kunnen ontstaan door concepten

acties, tenminste gemiddeld genomen.

vanuit de psychologie, zoals het kun-

Veel statistieken in kranten en op tv

Dynamisch systeem

nen inschatten van je eigen moge-

zijn gebaseerd op dergelijke analyses.

Wouter Frencken heeft in zijn promo-

lijkheden of cohesie binnen teams,

Maar er is meer! Op basis van positie-

tieonderzoek laten zien dat bewe-

te relateren aan het daadwerkelijke

data kunnen we ook het bewegingsge-

bewegingsgedrag in het veld. Spelers en teams benaderen als een sociaal netwerk is een andere benadering, die door promovendus Folkert Boer, samen met econometristen van de Universiteit van Tilburg, wordt onderzocht. Vergelijkingen tussen teams in bedrijven en voetbalteams ligt

Figuur 5. In het onderzoek van Wouter Frencken werd samen met voetbalcoaches innovatieve software ontwikkeld om tactische concepten te kunnen meten.

dan voor de hand. Ook een vergelijking met gedrag van dieren is een mogelijkheid. Kennis uit de biologie

drag van spelers onderling vastleggen.

gingsgedrag van teamsporters kan

over het beschrijven van gedrag van

Waar, wanneer, wat en waarom zijn

worden beschouwd als een dynamisch

vogels of vissen zou interessante input

vragen die relevant zijn om bewe-

systeem, waarbij dit gedrag tot stand

kunnen geven voor het analyseren

gingsgedrag te analyseren. Dit vergt

komt door interactie tussen medespelers en tegenstanders.22,27 Teams

van bewegingsgedrag. Met Europese

een andere manier van benadering en analyse. De speler aan de bal is be-

aan de bal proberen het systeem te

wedstrijden te analyseren vanuit ver-

langrijk maar ook de andere spelers op

verstoren om een goal te kunnen

schillende theoretische concepten. Erg

het veld die in een onderling systeem

maken, terwijl het team zonder bal

leerzaam en inspirerend!

afhankelijk zijn van elkaar. Ons on-

probeert het systeem te handhaven om

derzoek naar wedstrijdprestaties van

een goal te voorkomen. Daarbij zijn

Kleine partijtjes

teamsporters richt zich op 3 vragen:

diverse teamvariabelen ontwikkeld,

In kleine partijtjes, in de Nederlandse

1. Welke variabelen beschrijven het

zoals zwaartepunten, oppervlaktes,

voetbalvisie beschouwd als de heilige

bewegingsgedrag van teams en

lengtes en breedtes van teams. De ver-

graal om te leren voetballen, blijken

spelers?

onderstelling is dat in de variabiliteit

kansen en goals vaak vooraf te worden

12


wetenschappers werken we samen om

Figuur 6. Teamvariabelen zwaartepunten en oppervlaktes in kleine partijtjes: Z=Zwaartepunt, K=Keeper, V=Verdediger, M=Middenvelder, A=Aanvaller (overgenomen uit Frencken et al.19).

gegaan door het kruizen van de zwaartepunten van teams (figuur

6).19

In 11

te illustreren in relatie tot belasting en

misbaar. Meerdere disciplines zouden

belastbaarheid wil ik u het volgende

met elkaar moeten samenwerken. En

tegen 11 blijkt een hoge variabiliteit

experiment niet onthouden. Master

slimme sensoren maken het steeds

van zwaartepunten, als indicatie voor

student Dorine Hofmeester liet in haar

beter mogelijk om informatie te ver-

verstoring van het systeem, vooral

onderzoek zien, dat als je teams indeelt

zamelen in wedstrijden, de dagelijkse

samen te hangen met crosspasses en

op basis van fysieke belastbaarheid

trainingspraktijk en het dagelijks

dode spelmomenten.20 Bij kansen en

(in haar geval snelheid) dit niet leidt

leven. Implementatie van dergelijke

goals zien we dat de hoge variabiliteit

tot verschillende snelheidspatronen

systemen in de topsportpraktijk vergt

van zwaartepunten vooral optreedt in

van deze spelers tijdens partijtjes. De

extra aandacht. Bovendien vergt het

de dynamiek van de aanvallende en

snelheidspatronen waren echter wel

beschikbaar komen van veel data ook

verdedigende linie. Het verdedigende

sterk gerelateerd aan het bewegings-

innovatieve systemen voor databeheer

team lijkt dan minder goed op het aan-

gedrag van de teams, zoals de mate

en data-analyse, maar de crux zit hem

vallende team te anticiperen.

waarin gebruik werd gemaakt van de

wat mij betreft in de interpretatie van

Op basis van een aantal manipulaties

breedte van het veld. Dit laat zien dat

de data. Kennis hierover zou meer met

van kleine partijtjes hebben we laten

de fysieke belasting niet word bepaald

in plaats van voor de sportpraktijk

zien dat het veranderen van de afme-

door de fysieke belastbaarheid van het

moeten worden ontwikkeld. We heb-

tingen van het veld in respectievelijk

individu, maar door de spelstrategie

ben het startblok verlaten, we hebben

lengte en breedte, niet alleen leidt tot

van de teams.

de richting bepaald, we zijn aan het

ander bewegingsgedrag in de gema-

versnellen, maar de finish is nog niet

nipuleerde richting, maar ook in de

Besluit

andere richting. Schijnbaar bestaat er

Geachte lezers, ik kom tot een afron-

een ideale verhouding binnen teams

ding. Ik hoop U duidelijk te hebben

tussen het positie kiezen in de lengte

gemaakt dat het model belasting-be-

en de breedte.21 Deze verhouding is

lastbaarheid-herstel een goed uit-

overigens wel gerelateerd aan leeftijd.

gangspunt vormt om greep te krijgen

Met het toenemen van de leeftijd ma-

op processen waaraan sporters worden

ken jeugdspelers steeds meer gebruik van de breedte van het veld.17,38 De

blootgesteld. Het monitoren en ma-

invloed van manipulaties van kleine

zoals bij een spel, kennis, kunde en

partijtjes en de representativiteit van

strategie om prestaties te optimaliseren

kleine partijtjes voor ‘echte’ wedstrij-

en gezondheidsproblemen te voorko-

den in verschillende leeftijdscatego-

men. Daarbij is een multidimensionale

rieën staat ook centraal in het promo-

benadering vereist en moet er rekening

tieonderzoek van Sigrid Olthof, een

worden gehouden met individuele

gemeenschappelijk project met de

verschillen. Dit vergt continue moni-

KNVB en FC Groningen..

toring van fysieke en psychosociale

Om het belang van dit type onderzoek

processen. Innovaties zijn hierbij on-

nipuleren van deze processen vereist,

in zicht! Ik heb gezegd.

Referenties 1. Aubert AE, Seps B & Beckers F (2003). Heart rate variability in athletes. Sports Medicine, 33 (12), 889-919. 2. Andersen MB & Williams JM (1999). Athletic injury, psychosocial factors and perceptual changes during stress. Journal of Sports Sciences, 17, 735-741. 3. Banister EW (1991). Modeling elite athletic performance. In: MacDougall JD, Wenger HA & Green HJ (eds.), Physiological testing of elite athletes. Champaign, Illinois: Human Kinetics. 4. Benjaminse A et al. (2010). An investigation of motor learning during side-step cutting, design of a randomized controlled trial. BMC Musculoskeletal Disorders, 11, 235.


13

5. Bisseling RW (2008.) Biomechanical determinants of the jumper’s knee in volleyball. Academisch proefschrift Rijksuniversiteit Groningen. 6. Borghuis AJ (2013). Core stability in soccer: it’s a matter of control! Academisch proefschrift Rijksuniversiteit Groningen. 7. Borghuis AJ, Hof AL & Lemmink KAPM (2008). The importance of sensory-motor control in providing core stability: implications for measurements and training. Sports Medicine, 38 (11), 893-916. 8. Borresen J & Lambert MI (2009). The quantification of training load, the training response and the effect on performance. Sports Medicine, 39 (9), 779-795. 9. Brink MS et al. (2014). Coaches’ and players’ perceptions of training dose: not a perfect match. International Journal of Sports Physiology and Performance, 9, 497-502. 10. Brink MS et al. (2010). Monitoring load, recovery, and performance in young elite soccer players. Journal of Strength and Conditioning Research, 24 (3), 597-603. 11. Brink MS et al. (2010). Monitoring stress and recovery: new insights for the prevention of injuries and illnesses in elite youth soccer players. British Journal of Sports Medicine, 44 (11), 809-815. 12. Brink MS et al. (2012). Changes in perceived stress and recovery in overreached young elite soccer players. Scandinavian Journal of Medicine and Science in Sports, 22, 285-292. 13. Dallinga JM, Benjaminse A & Lemmink KAPM (2012). Which screening tools can predict injury to the lower extremities in team sports? A systematic review. Sports Medicine, 42 (9), 791-815. 14. Dijk FJH van et al. (1990). Herwaardering model belasting-belastbaarheid. Tijdschrift Sociale Gezondheidszorg, 68 (1), 3-10. 15. Does H van der et al. (2014). The contribution of stress and recovery to field-test performance in floorball. International Journal of Sports Medicine (in revision). 16. Ettema JH (1973). Het model belasting en belastbaarheid. Tijdschrift Sociale Geneeskunde, 51, 44. 17. Folgado H et al. (2014). Length, width and centroid distance as measures of teams tactical performance in youth football. European Journal of Sport Sciences, 14 (S1), S487-S492. 18. Foster C (1998). Monitoring training in athletes with reference to overtraining syndrome. Medicine & Science in Sports & Exercise, 30 (7), 1164-1168. 19. Frencken WGP et al. (2011). Oscillations of centroid position and surface area of soccer teams in small-sided games. European Journal of Sports Sciences, 4, 215-223. 20. Frencken WGP et al. (2012). Variability of inter team distance associated with match events in elite-standard soccer. Journal of Sports Sciences, 30 (12), 1207-1213. 21. Frencken WGP et al. (2013). Size matters: Pitch dimensions constrain interactive team behavior in soccer. Journal of Systems Science and Complexity, 26, 85-93.

14

22. Frencken WGP (2012). Soccer tactics. Dynamics of small-sided games and full-sized matches. Academisch proefschrift Rijksuniversiteit Groningen. 23. Impellizzeri FM, Rampinini E & Marcora SM (2005). Physiological assessment of aerobic training in soccer. Journal of Sports Sciences, 23, 583-592. 24. Kentta G & Hassmen P (1998). Overtraining and recovery. A conceptual model. Sports Medicine, 26 (1), 1-16. 25. Lamberts RP et al. (2004). Variation in heart rate during submaximal exercise: Implications for monitoring training. Journal of Strength and Conditioning Research, 18 (3), 641-645. 26. Lemmink KAPM, Elferink-Gemser MT & Visscher C (2004). Evaluation of the reliability of two field hockey-specific sprint and dribble tests in young field hockey players. British Journal of Sports Medicine, 38, 138-142. 27. Lemmink KAPM & Frencken WGP (2013). Tactical performance analysis in invasion games: Perspectives from a dynamical system approach with examples from soccer. In: McGarry T, O’Donoghue P & Sampaio J (Eds.), Handbook of Sports Performance Analysis, section II: Measurement and evaluation in sport performance analysis, Chapter 8, pp. 89-100. London / New York: Routledge. 28. Lemmink KAPM et al. (2004). The Interval Shuttle Run test for intermittent sport players: Evaluation of reliability. Journal of Strength and Conditioning Research, 18 (4), 821-827. 29. Meeusen R et al. (2013). Prevention, diagnosis, and treatment of the overtraining syndrome: Joint consensus statement of the European College of Sport Science and the American College of Sports Medicine. Medicine & Science in Sports & Exercise, 45 (1), 186-205. 30. Nedelec M et al. (2012). Recovery in soccer - part I: Post-match fatigue and time course of recovery. Sports Medicine, 42 (12), 997-1015. 31. Nedelec M et al. (2013). Recovery in soccer - part II: Recovery strategies. Sports Medicine, 43 (1), 9-22. 32. Nederhof (2007). Psychomotor speed as a marker for overtraining in athletes: A multidisciplinary approach. Academisch proefschrift Rijksuniversiteit Groningen. 33. Nederhof E, Brink MS & Lemmink KAPM (2008). Reliability and validity of the Dutch Recovery Stress Questionnaire for athletes. International Journal of Sport Psychology, 39 (4), 301-311. 34. Nederhof E et al. (2006). Overtraining syndrome: Psychomotor speed as an early marker? Sports Medicine, 36 (10), 817-828. 35. Nederhof E et al. (2007). The effect of high load training on psychomotor speed. International Journal of Sports Medicine, 28, 595-601. 36. Nederhof E et al. (2008). Different diagnostic tools in nonfunctional overreaching. International Journal of Sports Medicine, 29 (7), 590-597. 37. Newell KM (1986). Constraints on the development of coordination. In: Wade MG & Whiting HTA (Eds), Motor development in


children: Aspects of coordination and control, pp. 341-361. Amsterdam: Martin Nijhoff. 38. Olthof SBH, Frencken WGP & Lemmink KAPM (2014).The older, the wider: on-field tactical behaviour of elite-standard youth soccer players in small-sided games. Human Movement Sciences (in revision). 39. Otter TA et al. (2014). A new submaximal ergometer rowing test to predict 2000 meter rowing performance. Journal of Strength and Conditioning Research (in revision). 40. Stege MHP ter et al. (2014). Effect of interventions on potential, modifiable risk factors for knee injury in team ball sports: a systematic review. Sports Medicine, 44 (10), 1403-1426. 41. Ven M van de et al. (2014). Herkenning van overbelasting bij sporters. Huisarts en Weten schap, 57 (8), 426-429.

Over de auteur

Koen Lemmink (Oldenzaal, 1962) is opgeleid tot leraar LO aan de Hanzehogeschool Groningen en studeerde vervolgens Bewegingswetenschappen aan de Rijksuniversiteit Groningen. Daar werd hij in 1988 aangesteld als onderzoeker en later als universitair docent Sport. In 1996 promoveerde hij binnen de Medische Faculteit. Van 2007 t/m 2013 combineerde hij zijn werkzaamheden als universitair hoofddocent Sport bij Bewegingswetenschappen met de functie van lector Praktijkgerichte Sportwetenschap bij het Instituut voor Sportstudies van de Hanzehogeschool Groningen. Sinds maart 2013 is Lemmink hoogleraar Sport, Prestatie en Innovatie. E-mail: [email protected]

Belasting en belastbaarheid: een tactisch spel?

Recommend Documents