Atelier 7 de Zelfredzaamheid van het Nederlands Landschap
#01
Landscape Design
|
HAS Hogeschool
Atelier 7 Atelier 7 is een uitgave van HAS Hogeschool en HAS Kennistransfer Onderwijsboulevard 221 5223 DE ’s-Hertogenbosch Nederland
Artistieke leiding Elsbeth Peper Nicole Segers
Vormgeving Floris van de Sande (ruimtegever) Stein van Brunschot (ontwerplandschap)
Auteurs Jasper Mallekoote, Floris van de Sande, Jelle Rijpma, Harro de Jong, Elsbeth Peper, Berend Aanraad, Frederique Paasterink, Vincent Janssen, Anneke Blom, Jens Renders, Zeger Dalenberg, Cédric Ketzer, Renée Géron, Cis van der Linden, Mitch van Erp, Monique de Knegt, Koen van Ham, Jarren Verbeek, Dirk van de Ven, Sifra Timmermans, Sander Kuipers, Patrick van der Riet, Manon van den Boer, Kim Wennekes, Anouk Ruijters, Stein van Brunschot, Nicole Segers, Ursula Kirchholtes
Website www.hashogeschool.nl
E-mail
[email protected]
Illustratie Jasper Mallekoote (innatura)
Foto omslag Floris van de Sande
Creative commons Atelier 7 van HAS Hogeschool is in licentie gegeven volgens een Creative Commons Naamsvermelding-NietCommercieel 4.0 Internationaal-licentie.
Twee jaar zelfredzaamheid van het Nederlandse landschap levert 20 mooie onderzoeken, zelfredzame studenten en een brede kijk op de ontwerpopgave voor de toekomst. Voor de invulling van het laatste ontwerpatelier aan de nieuwe opleiding Landscape Design aan de HAS hogeschool hebben we gekozen om de studenten meer vrijheid te geven dan ze daarvoor hadden geproefd. En niet een beetje vrij, maar heel vrij. Binnen een veelomvattend thema mochten de studenten zelf bedenken wat ze ontwerpend zouden willen onderzoeken. Waar willen de studenten van nu meer over weten? Waar liggen hun interesses? Daar waren wij wel benieuwd naar. Na drie jaar aan de hand te zijn meegenomen, blijken studenten tot ons grote geluk bijna allemaal eigenaar te zijn van een heel eigen fascinatie en nieuwsgierigheid. Ons thema werd breder en breder. Zelfredzaamheid van het Nederlandse landschap is een veelomvattend thema met twee breed te interpreteren woorden: zelfredzaamheid en landschap. Om daar grip op te krijgen, hebben we zelf eerst een reader met artikelen uit de krant en van internet van de laatste jaren samengesteld. We hebben daarin de inaugurele rede aan de WUR van Adri van den Brink (mei 2010) opgenomen, waarin wordt stilgestaan bij de definitie van het begrip landschap. Maar we hebben ook artikelen over krimp, leegstaande kantoren en spookwinkelstraten, tot en met het verhaal van Viganella ingebracht: een dorp in Zwitserland, dat een spiegel op een tegenoverliggende berg heeft geplaatst, om in de winter zonlicht naar hun dorp te schijnen voor minder sombere wintermaanden. We lazen en hoorden verhalen over verkoop van eigendommen van Staatsbosbeheer en bijzondere initiatieven als van Buro Harro. Want we hebben er niet alleen over gelezen, we zijn met de studenten steeds op pad gegaan door Nederland om mensen te ontmoeten en om bijzondere plekken te zien, om de marges van het thema op te rekken en te verbreden. Hoewel het thema zich binnen Nederland afspeelt,hebben de studenten ook over de grenzen gekeken. Ze hebben zelf een excursie naar het buitenland geregeld, geïnspireerd door hun eigen onderzoekthema’s. Eén jaar gingen ze op pad naar Noorwegen en Zweden, het jaar daarop werd Berlijn de bestemming. Zelfredzaamheid van het Nederlandse landschap: Hebben wij als docenten van de HAS daar ook een visie op? Natuurlijk wel, maar we hebben het eerst maar een beetje stil gehouden, om de studenten een eigen visie te laten ontwikkelen. Want leren is niet voorgezegd krijgen en in je kop stampen, maar zelf leren denken en ontdekken. En dat is heel veel gebeurd! Het waren twee jaar met mooie projecten en momenten, waar we heel veel hebben ontdekt, ook wij. Daar willen we iedereen van laten meegenieten met dit mooie eerste nummer van Atelier 7.
Nicole Segers en Elsbeth Peper
Ouderen en de openbare ruimte Anouk Ruijters
#14
#34 Het nieuwe denken
Nicole Segers in gesprek Berend Aanraad
Klimaatbestendig ontwerpen vanuit maatschappelijke baten Ursula Kirchholtes
#24
De Groen Grijs Brein route Zeger Dalenberg, Jens Renders
#32 Bartokpark, toen was geluk Harro de Jong
De Zelfredzaamheid van het Nederlands Landschap Elsbeth Peper
#6
Een visie over de zelfredzaamheid van Nederland Nicole Segers in gesprek met Jelle Rijpma
#18
#40 Beleef water in het Heuvelland
Cedric Ketzer
#44 Leven in het paradijs weer heel gewoon
#54
Sifra Timmermans
de Zelfredzaamheid van het Nederlands
Landschap Elsbeth Peper
De zelfredzaamheid van het Nederlandse landschap; het onderzoeksthema voor een nieuwe te ontwikkelen ontwerpatelier (atelier 7), is uit de actualiteit opgepakt, naar aanleiding van berichten in de media over hoe hard de crisis in Nederland aankwam. Het is dan eind 2011. We merken het ook in onze directe omgeving: opdrachten komen niet meer makkelijk binnen bij ontwerpbureaus. En dat geeft niet alleen menselijk leed, maar heeft ook consequenties voor de fysieke omgeving: de leegstaande kantoren en huizen, het niveau van het groenonderhoud en het stopzetten van het compleet maken van de ecologische infrastructuur. Als er minder geld voorhanden is, blijkt bijvoorbeeld natuur een linkse hobby. Maar crisis is natuurlijk niet alleen lijdzaam wachten tot het beter gaat. Het maakt ook mensen bewust en ondernemend. Crisis is een uitdaging. En nu, na al meerdere jaren van recessie en tegenspoed, wordt steeds meer zichtbaar van een veranderende maatschappij en een andere economie en dat heeft gevolgen voor landschap, leefomgeving en ook de positie van de landschapsontwerper. Er vindt een transitie plaats in het ontwikkelen van de leefomgeving. Het is niet meer de gemeente of een ontwikkelaar die met veel geld en een goede winstprognose een nieuw project in gang zet. Er komen heel andere processen van de grond; niet alleen meer top-down, maar juist ook bottom-up. Mensen organiseren zich en regelen zelf hun buurtgroen, of ze zetten energie- en zorgcoöperaties op. Nieuwe verbanden, die de individu minder afhankelijk maken van de grote organisatie-eenheden. Slimme kleine ondernemers haken hier op in en produceren voedsel voor een directe omgeving en verkopen hun producten via abonnementen. Ontwerpers creëren hun eigen ontwerpopgave en geven hun opdrachtgever vorm. Maar wat verstaan we nu eigenlijk onder het thema: de zelfredzaamheid van het Nederlandse landschap? Hoe zit het dan met dat landschap en die zelfredzaamheid? Die begrippen hebben op verschillende manieren wel wat met elkaar van doen en kunnen op diverse manieren inspireren en vragen oproepen. Want kan een individu in het landschap, zoals het nu in Nederland is, zelfredzaam functioneren? Waar men vroeger in de periode van de boeren en jagers het hele landschap had om aan de levensbehoeften te voldoen, hebben we nu minder ruimte. Kunnen we nog zelfredzaam zijn in de directe omgeving? Sander heeft opgravingen uit de prehistorie gebruikt om ons huidige landschap een meerwaarde te geven, om daarmee de geschiedenis zichtbaar te maken en in ons dagelijks leven toe te voegen. Maar onze leefomgeving is ondertussen niet meer zo eenvoudig als een oerlandschap, waarin we in de nabijheid alles wat we wensen makkelijk kunnen vinden. We zijn met heel veel inspanning nu onderdeel van een heel complexe wereldeconomie. Daarmee zijn we niet meer afhankelijk van de aardappeloogst in Groningen of kwetsbaar door een geitenziekte in Brabant. We halen onze spullen en gerief van heel de wereld en zijn daarmee modern zelfredzaam.
8
Kun je als individu in dit landschap nog zelfredzaam zijn? Kan je een autarkisch bestaan opbouwen? Sjoerd Mulder, een redacteur van het dagblad Trouw, heeft zich afgevraagd:
‘Wat te doen als je op een kwade dag in het hart van de Randstad belandt? Waar er geen melkboer langs komt en geen scharensliep; waar de bakker pizzabroodjes verkoopt en de buurvrouw haar lichaam; waar meer ambtenaren dan koeien zijn; waar de paddestoelen ongeschikt zijn voor in de soep en de slager geen Nederlands spreekt? Wat te doen, kortom, als je op een kwade dag werkelijk op jezelf staat?’ Hij is het experiment aangegaan en ervaart dat het aardig lukt. Dat er genoeg te eten is te vinden, op vaak heel onverwachte plekken. Hij heeft het bijgehouden op zijn blog. Maar als we allemaal op die manier door de stad en in de bossen aan het plukken gaan, dan is het snel te weinig. Een enkeling kan zo in Nederland zijn spullen bij elkaar scharrelen, maar 16,8 miljoen mensen op die manier scharrelend en plukkend door dit kleine land gaat niet lukken. Dan is de volgende vraag: kan het wel georganiseerd? Kunnen we terug naar een zelfredzaam ofwel zelfvoorzienend land binnen onze grenzen? Dus: kunnen we ook in ons eigen land (een equivalent van) de spullen verbouwen en de energie opwekken, die we nu van heel de hele wereld halen? Kunnen we nog zelfredzaam zijn in ons kleine kikkerland? Sifra heeft hiervoor een standaard straat veranderd naar een gezamenlijke tuin, waar een enorme voedselproductie gerealiseerd kan worden binnen de directe omgeving: de eigen tuin, langs de gevel en een deel van de straat. Maar daar kan nog niet zelfvoorzienend verbouwd worden. Renée en Cis hebben laten zien, dat met enige aandacht voor landschap en de sociale omgeving ook een megastal voor melkvee in ons land past, waar al een veel grotere voedselproductie mee gehaald kan worden. Het draait daar om de acceptatie van de grote bijna geïndustrialiseerde,
9
die volgens Louise Fresco (bestuursvoorzitter WUR) een onmisbaar onderdeel van een duurzame voedselproductie vormt. Bas Haring heeft in zijn boek ‘de plastic panda’ grofweg uitgerekend of al ons voedsel, energie, bouwmateriaal etc. geproduceerd zou kunnen worden in Nederland en kwam tot de conclusie, dat het zou moeten passen. Alles op het eigen grondgebied is een zelfredzame mogelijkheid. Salomon Kroonenberg filosofeert in zijn boek ‘de menselijke maat’ in een andere richting. Hij vraagt zich af, waarom we nog steeds hier op dit miezerige kleine dichtbevolkte stukje delta aan de Noordzee wonen. Lang geleden verhuisde een populatie naar een andere plek waar het klimaat beter paste bij de manier van leven. Waarom gaan we niet gewoon ergens anders wonen? Waarom wonen en werken we hier nog, terwijl onze binding met de grond hier steeds minder is en we hier heel kwetsbaar zijn. De delta is de plek waar de klimaatverandering het hevigst is te merken. Door de veranderende afvoer van de rivieren met de piekbuien en de stijging van het zeewater hebben we een grote klus voor de boeg. Kunnen we niet makkelijker ergens naar een veilig stuk land verhuizen in plaats van ons met hand en tand te verdedigen tegen de elementen? Voor het probleem van de piekbuien zijn Cédric en Stein aan het onderzoeken gegaan. Zij hebben bewezen, dat er een aantal mooie landschappelijke en technische oplossingen voor te verzinnen zijn.
10
Maar we verhuizen niet zo makkelijk. Er zijn veel lijntjes, die ons aan ons land binden. En dus moeten we het maar zien te redden met dit stukje land en onze Nederlandse landschappen; cultuurlijke landschappen, want in Nederland is bijna het hele landschap artificieel. Alles is door de mensen bedacht en ingericht. Soms lijkt het woest en uit zichzelf ontstane natuur, maar dan staat er al snel een hek omheen en wordt het stikt beheerd en bewaakt om het maar vooral zo te houden. En daarmee is het vanzelf weer artificieel. Ons landschap is zo ingericht, dat het helemaal voldoet aan onze menselijke wensen en behoeften. We gebruiken ons landschap optimaal om aan zowel de primaire als secundaire levensbehoeften te voldoen. Primair dient het landschap als omgeving om voedsel te verbouwen, schoon drinkwater te winnen en om veilig te wonen. Secundair heeft het landschap een functie als omgeving voor het sociale leven, ontspanning en onderwijs en kennisontwikkeling.
Verenigde Naties
De onderzoeken van de studenten hebben allemaal
Het is een recht voor ieder mens om te kunnen
binding met meerdere van deze levensbehoeften.
voorzien in de eerste levensbehoeften. Een
Voedselproductie is voor twee heel verschillende
persoon of een groep mensen heeft voldoende betaal- en/of ruilmiddelen nodig om in de primaire levensbehoeften te kunnen voorzien,
onderzoeken het centrale thema; het onderzoek van Sifra en van Cis en Renée (al eerder genoemd).
ook als bestaansmiddelen hiervoor aanwezig
Voor Jens en Zeger is voedsel een middel om in
zijn, maar als gevolg van schaarste duur
hun project weer een relatie te leggen van de stad
geworden zijn. Primaire levensbehoeften
met het landschap, door juist met stadslandbouw
omvatten zaken als schoon en drinkbaar water, voedsel, kleding, huisvesting en
en andere programmering van de openbare ruimte
gezondheidszorg. Zij zijn noodzakelijk om een menswaardig leven te kunnen leiden. Deelnemen aan het sociale leven, degelijk onderwijs en ontspanning zijn secundaire levensbehoeften.
11
voedsel weer als een deel van het landschap en ook de geschiedenis binnen de stad te brengen. Het landschap dient niet alleen als locatie om te huisvesten, maar de huisvesting kan ook iets toevoegen aan het landschap: betere structuur, afwisseling, uitzicht en ecologische waarden. Dit lijkt op het eerste gezicht luxe, maar het heeft een direct verband met een primaire levensbehoefte: gezondheid. Anouk heeft de positieve invloed van de groene buitenruimte in de leefomgeving van ouderen bestudeerd; zodat ouderen meer bewegen en minder eenzaam zijn. Manon heeft huisvesting onderzocht in combinatie met natuurwaarden. Wat kan een woonwijk of je eigen tuin bijdragen aan de ecologische waarde van ons landschap? Vincent heeft deze dubbelfunctie verder van huis onderzocht; bij boerderijkampeerplekken. Vaak van origine kale saaie grasveldjes, die een groot deel van het jaar leeg zijn. Vrijgekomen plekken van de landbouw transformeren hij naar een recreatiefunctie en hij verbreedt ze met zijn onderzoek met medegebruik van de natuur. Jesper benadert het andersom. Hij laat juist de mensen weer gebruik laten maken van plekken, die nu puur voor natuur zijn bestemd. Het blijkt, dat het elkaar niet in de weg hoeft te zitten. Mensen kunnen er gelukkiger en gezonder van worden, als zij in die omgevingen kunnen recreëren, sporten en mogen beleven. Jolanda Maas heeft met het Vitamine G-onderzoek aangetoond, dat een groene omgeving de gezondheid positief beïnvloedt en dus een waarde heeft voor de primaire levensbehoeften. Er is door haar een positieve correlatie voor de aanwezigheid van ruimte, uitzicht en de aanwezigheid van groen met de gezondheid gevonden!
Jarren, Sander, Jens en Zeger, Patrick en Koen gingen aan de slag met de genius loci: de geest van de plek. Eenheidsworst is waardeloos, maar bijzonderheid van een plek, het karakter en ook de geschiedenis kunnen een waarde vertegenwoordigen. Deze waarden liggen op het vlak van de secundaire behoeften en zijn in ons land wel de moeite waard. Ze kunnen een extra laag toevoegen als plek voor sociale ontmoetingen, kennisontwikkeling en bijvoorbeeld ook ontspanning en daarmee een spin off genereren van een meer gewild vestigingsklimaat en hogere vastgoedprijzen. Anouk, Anne en Anneke, Mitch en Floris hebben de nadruk gelegd
12
op de sociale waarde van de openbare ruimte, vooral in het stedelijk landschap, voor heel verschillende doelgroepen; van kinderen tot aan ouderen in een verzorgingshuis. Mitch wil de kinderen stimuleren buiten te spelen en van jongs af aan al leren hoe waardevol de natuur is met kindvriendelijke straten en natuurlijke speeltuinen. Deze educatieve en sociale waarden worden duidelijk gevoeld en beschreven, maar moeilijk nog in euro’s uitgedrukt. Dirk en Jarren hebben wel heel nadrukkelijk gerekend en op die manier de kosten van de inrichting tegen de baten proberen neer te zetten. Kim kijkt naar een andere eenheid van waardecreatie: energieopwekking in het landschap, waar het landschap nog geld verstopt heeft als verloren energie. Zij heeft één vorm van verloren energie opgepakt en omgezet in een prachtig plan voor geluidsschermen, die een relatie aangaan met het omliggende landschap. Atelier 7 leverde een grote verscheidenheid aan projecten en het thema werd breed geïnterpreteerd. Het heeft veel verdieping gebracht en inzichten opgeleverd. De zelfredzaamheid van het Nederlandse landschap heeft ons flink aan het denken gezet. Kan een landschap zelfredzaam zijn? Ja, als het ons wat oplevert: als primaire of als secundaire levensbehoefte. Landschap in de betekenis van een mooie omgeving blijkt niet alleen maar luxe, maar ook werkelijk een essentiële waarde te vertegenwoordigen. Gelukkig. Dan leren we onze studenten toch een nuttig vak ;-) Elsbeth Peper, Rotterdam, 27-mei-2014
13
th is Il ov e
Ouderen en de openbare ruimte Anouk Ruijters De vergrijzing treedt aan, er is een steeds groter wordende
2030 toe neemt tot een kwart van de totale bevolking.
groep mensen met speciale behoeftes wat betreft de
De 65-plussers vormen straks een groot deel van onze
inrichting van de openbare ruimte. Zal dit gevolgen
bevolking, dit heeft gevolgen voor de inrichting van de
hebben voor de openbare ruimte en is deze hier al op
openbare ruimte.
ingericht? Hoe kunnen we deze zo inrichten dat dit als
Door het landschap aan te passen aan de behoeften van
veilig en prettig wordt ervaren door de ouderen? Dat
de mens zorg je ervoor dat het landschap gebruikt en
zijn vragen die bij mijn onderzoek een belangrijke rol
geliefd zal blijven. Het landschap moet dus waardevol
speelden. Al sinds mijn 14e werk ik elke week bij mijn
zijn voor de mens, maar mensen hebben verschillende
grootouders als huishoudelijke hulp. Daarnaast werk ik al
behoeftes daardoor is het landschap op verschillende
enkele jaren in de zomervakantie als huishoudelijke hulp
manieren waardevol. In het landschap is het belangrijk
bij Brabantzorg en kom ik veel in contact met ouderen. Ik
om rekening te houden met de verschillende behoeften
hoor verhalen over eenzaamheid en zie de gevolgen van
van de verschillende doelgroepen, ouderen en jongeren.
te weinig beweging. Mijn onderzoek richtte zich daarom
Een landschap dat voldoet aan meerdere behoeften, dat
op het bedenken van manieren en oplossingen, die ervoor
mensen bij elkaar brengt en dat helpt gezond te houden, is
zorgen dat ouderen meer bewegen en ook echt zélf naar
geliefd. Men zorgt voor een geliefd landschap en daarmee
buiten willen.
is het meer zelfredzaam.
Na een inventarisatie/analyse van tuinen en ideeën die
~ Zodat nieuwe ontmoetingen plaatsvinden tussen ouderen onderling, maar ook met andere generaties.~
er al bestaan op dit gebied, kwam ik er achter dat er al best veel is bedacht voor de particuliere ruimtes (of bij zorginstellingen), maar nog niet veel voor de openbare ruimte. Dit is gek, want in de toekomst zullen ouderen steeds langer zelfstandig moeten blijven wonen. Dat
Tijdens mijn onderzoek heb ik een dag interviews
betekent dat zij ook langer zelfstandig vooruit moeten
gehouden met ouderen in een zorginstelling, dit is een
kunnen in de openbare ruimte. Bovendien verwacht
hele inspirerende dag voor mij geweest. Hieruit kwam
men dat het aantal 65-plussers in de maatschappij tot
duidelijk naar voren dat ouderen graag op een plek zijn
14
Jarren
|
Anouk
|
Zeger
|
Koen
|
Stein
|
Jens
|
Dirk
|
Floris
|
Kim
|
Cis
|
Cédric
|
Manon
|
Renée
|
Anneke
|
Sander
|
Vincent
|
Mitch
|
Patrick
|
Sifra
waar iets gebeurt, dat kan in combinatie met kinderen,
deze ontmoetingsplaatsen is vooral de locatie heel erg
maar ook met dieren. Ouderen willen graag deel uit maken
belangrijk, als er iets te zien is hebben mensen iets om
van de samenleving, zich nuttig voelen, weten dat ze nog
naar te kijken. Deze redelijk simpele ingrepen in de
midden in het leven staan. Wil je een plek creëren voor
openbare ruimte kunnen er net voor zorgen dat ouderen
ouderen waar zij zich prettig voelen, zorg dan voor leven in
vaker naar buiten gaan en dat er meer ontmoeting plaats
de brouwerij!
vindt tussen zowel de ouderen als met andere generaties. Mijn onderzoek heeft er voor gezorgd dat ik iets heb
Ouderen ervaren een aantal knelpunten in de openbare
bedacht, dat best simpel is, maar naar mijn mening wel
ruimte, welke hen tegenhouden naar buiten te gaan. Denk
zeer effectief.
aan slecht begaanbare wegen en paden, het ontbreken van voorzieningen en daarmee vaak ook het gebrek aan leven op straat. Veel ouderen blijven dan ook binnen zitten en voelen zich eenzaam. Het is dus erg belangrijk om de inrichting van de openbare ruimte aan te passen, zodat nieuwe ontmoetingen plaatsvinden tussen ouderen onderling, maar ook met andere generaties. Uit mijn onderzoek bleek dat locatie heel erg belangrijk is. Waar iemand woont, maakt uiteindelijk heel veel uit of die persoon naar buiten gaat of niet. De omgeving en de bereikbaarheid van voorzieningen, zorgt ervoor of men wel of niet naar buiten gaat. Dit geldt voor iedereen, maar nog meer voor ouderen, omdat zij vaak minder mobiel zijn. In de plaats Veghel heb ik een analyse gedaan. Hier heb ik gekeken naar verschillende voorzieningen, zoals groen, supermarkten, basisscholen, enzovoorts. Een geschikte locatie kwam hierbij naar voren waar ik mijn eerste ideeën en ingrepen heb uitgeprobeerd. Het ontwerpend onderzoek leidt tot een ontwerp van
Ik heb onderzoeken gedaan naar wat er al is en wat de
Speciale ontmoetingsroutes en ontmoetingsplaatsen
behoeftes zijn van ouderen en ben zo op ideeën gekomen
gericht op ouderen, maar ook toegankelijk voor alle andere
die naar mijn mening goed aansluiten op de behoeftes
gebruikers. Aan de hand van de analyse heb ik 3 routes
van ouderen. En daarnaast zijn het ook nog ideeën voor de
opgesteld, variërend in afstand en thema. De routes en
openbare ruimte, waar op dit moment nog niet veel voor
paden zijn zo gemaakt dat ze overal goed begaanbaar zijn
wordt gedaan voor ouderen.
voor ouderen en met voldoende rustplekken. Ook is er gelet op rolstoel- en rollatorgebruikers. Een herkenbare
Gekeken naar de toekomst denk ik dat het verstandig is
vormgeving zorgt ervoor dat men precies weet wanneer
dat er meer wordt gedaan aan de openbare ruimte, vooral
men de ontmoetingsroute volgt. Aansluitend op de routes
in gebieden waar veel ouderen wonen. Er zullen straks
zijn verschillende ontmoetingsplaatsen gecreëerd. Bij
namelijk alleen nog maar meer ouderen zijn en daarnaast zal de zorg voor ouderen steeds minder worden. Uit mijn onderzoek, vooral uit de interviews, is me opgevallen dat er toch veel ouderen eenzaam op hun kamer zitten. Ik denk dat dit niet nodig zou hoeven zijn en ik hoop daarom ook met mijn ideeën, de routes en ontmoetingsplaatsen, iets neer te hebben gezet waarmee dit probleem verminderd kan worden. Dat ouderen makkelijker uit zichzelf naar buiten zullen gaan en wellicht samen met anderen even blijven ´hangen´ op een ontmoetingsplek.
~ Oplossingen bedenken die ervoor zorgen dat ouderen ook echt zélf naar buiten willen.~
15
routing|verblijf routing|verblijf
‘door’ het rooster ‘door’ het rooster
bomen bomen
blauw i.p.v. groen blauw i.p.v. groen
waterplanten waterplanten
verlichting verlichting
kunst kunst
gras gras
mos|sedum mos|sedum
helofyten|riet helofyten|riet
variatie massa|open variatie massa|open
Il ov e
th is
kabels|leidingen kabels|leidingen
wateropgave
variërend peil
oude waterlopen
beheersvorm
ecologie
(water) ecologie
hergebruik water
energie
helofyten|biomassa
biomassa algen
voedsel
bewustwording
kabels|leidingen
routing|verblijf
‘door’ het rooster
bomen
blauw i.p.v. groen
waterplanten
verlichting
19 19
Hemelwater in het stedelijk gebied Stein van Brunschot kunst
gras
mos|sedum
helofyten|riet
variatie massa|open
www.ontwerplandschap.nl Het stedelijk gebied krijgt in de toekomst steeds meer
dat het een bergende werking bezit.
water te verwerken van extreme neerslag, terwijl bergingscapaciteit door toenemende verharding van het
Het principe is veelzijdig, doordat per situatie de schaal,
oppervlak afneemt. Een inventarisatie van verschillende
het gebruik, het sortiment, de capaciteit, de vorm, de
steden en bestaande methoden voor hemelwateropvang
aankleding en de sfeer kunnen variëren. Het toepassen
en diverse modellen leiden naar een verbeterde oplossing
van het dubbele maaiveld draagt bij in de waterberging,
19 dubbele maaiveld. voor het stedelijk gebied: het
is een aanwinst voor het straatbeeld en maakt mensen bewust van de aanwezigheid van het water en hoe het zijn
Het ontwerpprincipe bestaat uit minimaal twee lagen: een
weg moet vinden na zware buien.
maaiveld, dat als een gewone straat dient; en een tweede maaiveld eronder, dat een grote vrijheid kent voor de
Een toepassing van het dubbele maaiveld is verder
inrichting. Voorwaarde bij het tweede maaiveld is wel dat
uitgewerkt op het Binnenrotteplein te Rotterdam.
het maaiveld het water de kans biedt om te infiltreren en
Inpassing schaalvergroting melkveehouderij Renee Geron, Cis van der Linden
Veel melkveehouderijen moeten een schaalvergroting
namelijk niet alleen voor de huidige generatie, maar ook
doormaken om rendabel te kunnen blijven produceren.
voor toekomstige generaties van belang dat ze van een
De omvang van de bedrijven neemt toe en dit heeft ook
aantrekkelijk platteland kunnen genieten.
gevolgen voor de uitstraling van het platteland. Een goede
Een analyse van het Brabantse landschap levert veel
landschappelijke inpassing bij de steeds groter wordende
inzichten op over het boerenerf van vroeger en nu;
bedrijven is van belang om een aantrekkelijk platteland
in vorm, functie en verhaal. Wij namen drie grote
te behouden. Een aantrekkelijk landschap waar mensen
melkveebedrijven in het oosten van Brabant onder de loep.
graag wonen of recreëren, is duurzaam. Het inpassingsplan voor de melkveebedrijven geeft Het ontwerpend onderzoek speelt met de vraag: ‘Hoe
niet alleen antwoord op functionele en esthetische
kan de schaalvergroting van de melkveehouderij
vraagstukken, maar heeft ook een sociale component.
ingepast worden in het Brabantse landschap?’, in op
Daarbij spelen cultuurhistorie en functieverbreding (zoals
de ontwikkeling van een duurzaam platteland. Het is
toerisme) een rol.
Ontwerpen met Neanderthalers Sander Kuipers Cultuurhistorie is de geschiedenis van alles dat door de mens gemaakt is en op een nietnatuurlijke wijze is ontstaan. Cultuurhistorie speelt in Nederland een zeer grote rol. Dit komt doordat de Nederlanders van oudsher in een constant gevecht zijn geweest met het land en de elementen. Het Nederlandse landschap is hierdoor bijna in zijn geheel gevormd door de mens. Maar niet alleen de moderne mens heeft voor deze cultuurhistorie gezorgd. Zo hebben bijvoorbeeld de veroveraars van ’s-Hertogenbosch in 1629 tal van cultuurhistorische schatten achtergelaten in de grond. Maar als men verder terug gaat kijken in de tijd worden restanten steeds minder zichtbaar. In het najaar van 2013 is een Neanderthaler kampement gevonden. Deze vondsten stammen uit de paleolithische periode, de oude steentijd, 40.000 tot 70.000 jaar geleden. Hoe kan men de rijke cultuurhistorie en daarmee de waarde van het landschap zichtbaar en dus kenbaar maken voor het publiek? Met het plaatsen van houten Neanderthaler kampementen in het landschap of door het plaatsen van stenen elementen (bijvoorbeeld werktuigen), kan men een link leggen met de leefwijzen van de Neanderthalers. Tot de verbeelding sprekende elementen in het ontwerp rond cultuurhistorische vondsten, maken mensen nieuwsgierig en dragen bij in het begrijpen en het beleven van ons rijke Nederlandse landschap.
Jarren
|
Anouk
|
Zeger
|
Koen
|
Stein
|
Jens
|
Dirk
|
Floris
|
Kim
|
Cis
|
Cédric
|
Manon
|
Renée
|
Anneke
|
Sander
|
Vincent
|
Mitch
|
Patrick
|
Sifra
17
Een visie over de zelfredzaamheid van Nederland Nicole Segers in gesprek met Jelle Rijpma
Het is een zomerse dag in de lente van 2014 als ik bij Caffee Allee binnenstap op Strijp-S. De man met wie ik afgesproken heb, is verzonken in wat documenten die verspreid over de tafel liggen. Een prettig licht valt op de tafel uit hoge ramen rechts van mij. Hij kijkt me aan met pretogen als ik hem groet. Jelle Rijpma is de voorzitter van het bestuur van de Brabant Academy (deze stichting stimuleert en faciliteert, onder het thema Open City, innovatieve ontwikkelingen van stad en land) en heeft zijn eigen adviesbureau voor stedelijke en regionale ontwikkelingen in visie, strategie en organisatie. De vorige keer dat ik hem zag was hij bij de presentaties van onze studenten. Hij was enthousiast over een aantal projecten en wist goed de kansen ervan te verwoorden op een heel frisse manier. Daarmee maakte hij mij nieuwsgierig naar zijn visie over de Zelfredzaamheid van het Nederlandse Landschap.
www.jradvies.com Jelle Rijpma Advies
De zelfredzaamheid van het Nederlandse landschap heeft nieuwe impulsen nodig. Het gevaar van aftakeling is levensgroot en dat wil niemand. Het is immers je leefruimte! Wat is (Nederlands) landschap? “Eigenlijk is het hele Nederlandse landschap gewoon stedelijk landschap, gezien de hoeveelheid steen en de dichtheid van de bebouwing in vergelijking met de rest van de wereld. Wij hebben eigenlijk geen grote, echte natuurgebieden. Het Nederlandse landschap is een samenstel van steden, dorpen en het landschap eromheen. Zoals men Nederland nu inricht met de verkeerde doelstellingen, krijgt zelfredzaamheid geen kans, gaat het ten koste van duurzaamheid en gezondheid. Zowel de natuur als de mensen in de gebouwde omgeving moeten het ontgelden.”
Het probleem van de natuur Door de schaarsheid van groen, zijn natuurorganisaties van groot belang. Nadeel is wel, dat ze soms doorslaan in hun doelstellingen en verstarren. Neem de Ecologische Hoofd Structuur (EHS). Het is een beleidsstuk, enkel een geraamte zonder vlees en daarmee slaat het de plank mis. De natuur meer ruimte geven en niet bouwen of verharden is een effectievere maatregel dan bijvoorbeeld een ecoduct bouwen. Met het behoud van inheemse soorten en het weghalen van exoten in het stedelijk landschap, kan het geraamte weer vlees kweken op de botten. Dat wat van nature hier groeit, herstelt namelijk vanzelf. Jammer genoeg, is die ruimte de natuur vaak niet gegund.
Het probleem van de steden Leegstand is eigenlijk niet eens een groot probleem in een stad. De stad is als een organisme, waar functies doorheen trekken. Die beweging door de stad wordt geleid door creatievelingen die plekken ontdekken en er (goedkoop) iets ontwikkelen. Daarna komen er steeds grotere bedrijven en verandert de prijs op de plek en trekken de creatievelingen weer verder. Steeds veranderen de functies en daarmee de sfeer in de stad. Het is het ademen van de stad, het bewegen. Het grootste probleem in de stad in relatie tot de zelfredzaamheid van het Nederlandse landschap is vervreemding: de mensen vervreemden van de natuur en van elkaar. Er is gebrek aan groen: de natuur krijgt geen ruimte, waardoor verkoeling in hete zomers een probleem is en de waterberging bij een paar heftige regenbuien ook. Ontmoetingen tussen mensen vinden wel plaats in een stad, maar de aard van het contact is oppervlakkig. In essentie is men veelal op zichzelf. Men kent elkaar niet.
19
Het probleem van het ‘buitengebied in het stedelijk landschap’ Waar Zuid-Holland al helemaal versteend is, is er in Brabant nog een kans om een prachtig landschap overeind te houden. De stedelingen recreëren graag in het buitengebied, maar het systeem staat onder druk, omdat zij zich niet verbonden of mede verantwoordelijk voelen voor de zorg voor het buitengebied. In de dorpen die in het buitengebied liggen, heb je veelal te maken met de agrarische sector die het landschap in tact hield, maar ook hier verschuift de betrokkenheid bij het landschap. Dus wie voelen zich nog verantwoordelijk voor het buitengebied en de kwaliteit van het landschap? De sociaaleconomische structuur van deze tijd draagt dat niet. De nieuwe sociaaleconomische dragers zitten echter wel in de dorpen: nieuwe (vaak ICT) bedrijvigheid en forensen. Hoe houden die de omgeving op de juiste manier in stand? Sleutelwoorden zijn diversiteit en samenhang. Diversiteit en samenhang zijn de sleutelwoorden om bovenstaande problemen van gebrek aan zelfredzaamheid aan te pakken voor zowel mens als natuur. Diversiteit is de lol van het leven, maar ook een noodzaak. Diversiteit moet je zien in alle facetten: biodiversiteit, maar ook diversiteit in mensen, stakeholders, specialisaties en investeringen. Een monocultuur is de doodslag van het rijke landschap in Nederland en er liggen een paar gevaren op de loer: groeiende stedelijkheid (met of zonder een EHS) en grootschalige landbouw. Samenwerken met meerdere partijen en dus het samenbrengen van meerdere belangen kan die diversiteit garanderen die een landschap nodig heeft. Dit werkt alleen als je de partijen goed bij elkaar brengt onder een overkoepelende (lokale) visie. Binnen deze visie moet men echter niet te star zijn, door enkel te focussen op de eigen doelstellingen (bijvoorbeeld financiële), maar juist echt in gesprek gaan en naar elkaar luisteren, zodat een gezamenlijk gedragen doelstelling kan ontstaan. Dan kun je dicht bij de passie van mensen blijven in relatie tot het gebied en dat helpt het proces. Een verhaal bepaalt vaak de waarde van een plek en verbindt mensen met de plek en met elkaar door emoties. Een landschap is zo een complex geheel van verhalen en iedereen ziet op zijn of haar eigen wijze waardevolle elementen in een landschap. Daarom is cultuurhistorie zo’n belangrijk onderdeel van een sociaaleconomische structuur en een waardevol onderdeel bij de ontwikkeling van het landschap. Emoties en (gedeelde) waarden van het landschap maken dat mensen willen investeren.
20
Denken in kansen en holistische aanpak. Verschillende partijen kunnen verschillende rollen innemen en diversiteit van belangen garanderen: agrariërs, kleine bedrijven, directe gebruikers en de bewoners van het landschap. De (lokale) overheid moet ruimte geven aan initiatieven van ondernemers. Het verhaal is niet langer dat een ontwerper begint vanuit een programma van eisen met een visie over het gebied. Het gaat niet over mooi of lelijk. Nee, het begint met pioniers of kwartiermakers: deze mensen nemen de rol in van regisseur en zijn leidend in het organiseren van doelen. Dit kunnen architecten, stedenbouwers of burgers zijn, dat maakt niet uit. Zij hebben een behoefte of zien een noodzaak en betrekken meer partijen om kennis toe te voegen aan het proces. Mensen werken dan in een meer open en dynamisch proces vanuit hun vakkennis en/ of ervaringen. Soms doe je mee, soms niet, afhankelijk van waar je waarde kunt toevoegen. Het denken in kansen is hierin van wezenlijk belang, want het breder kijken naar het landschap kan net een extra investering opleveren voor het landschap. Zo kan het zijn dat een ecologische stukje van het landschap moet veranderen van functie. Het opstellen van een ‘rode lijst’ of bescherming van een gebied voor het behoud van natuur is belangrijk. Hier schuilt evenwel een gevaar in, want als je verzandt in alles wat niet mag dan stokt je samenwerking en dat wil je voorkomen. Het gebeurde bij de Efteling die wilde uitbreiden, maar tegen de grenzen aanliep van een natuurgebied. De natuurorganisaties voerden strijd voor het behoud van het natuurgebied als onderdeel van het EHS. Na veel gesprekken en een degelijke analyse, bleek dat een compensatie mogelijk was. Het mooie was, dat de Efteling financieel hielp bij het realiseren daarvan en het resultaat was een groter natuurgebied dan voorheen! Niet meteen met ‘nee’ beginnen en het gesprek open houden is van wezenlijk belang. Het kansdenken brengt ook een nieuwe vorm van ondernemen. Kleingemaakt en Vandebron zijn mooie initiatieven. Kleingemaakt is een mooi initiatief van Bart Kraaijvanger uit Eindhoven. Hij heeft inmiddels twintig lokale agrariërs om zich heen verzameld, via social media 2500 potentiële afnemers en maakt daarmee duurzame productie mogelijk met een eerlijkere prijs voor de agrariërs. Dat is mooi! Twintig agrariërs gaan dan anders kijken naar hun bedrijfsvoering. Vandebron (vandebron.nl) is de eerste energieleverancier bij wie je energie rechtstreeks van een duurzame bron koopt. Het gaat om bedrijven die kansen zien om lokaal energie te leveren. Bijvoorbeeld boeren die vanuit nood geboren hun mest kwijt moeten en hieraan een kostenpost hebben, kunnen dit binnen Vandebron ook omzetten in een bron van inkomsten. Andere vormen van energie zijn bijvoorbeeld zonne- en windenergie, tuinafval-, bermafval- of mestverbranding. Het faciliteren van de lokale overheden is hierbij van belang. Koester je voorlopers en druk ze niet dood.
Wat betekent dit voor de landschapsarchitect? Wat betekent dit alles voor de toekomst van landschapsarchitect? Het beginnen met ontwerpen vanuit een programma van een enkele opdrachtgever is verleden tijd. De landschapsarchitect kan al veel eerder bijdragen en daarmee ook zijn eigen kansen maken: hij is pionier. Aan de voorkant van het proces is een brede analyse nodig: de kenmerkende
21
eigenschappen, mensen, cultuur, bodem en het groen. Kortom, hoe zit het in elkaar op die plek. Vervolgens moet de landschapsarchitect belangen en doelstellingen van verschillende stakeholders verbinden en een visie ontwikkelen in samenwerking met de stakeholders. De landschapsarchitect kan dan vanuit zijn vakgebied kennis inbrengen en kijken naar het groen en successie en circulaire economie meenemen in de visie. Maak het bekend en organiseer een debat daaromheen met de betrokkenen (online en offline). Vervolgens is het zaak om de gezamenlijke doelstellingen in kaart te brengen en te bepalen wat eenieder bijdraagt. De landschapsarchitect ondersteunt door zijn vermogen om beelden te maken tijdens het proces, zodat iedereen zich een voorstelling kan maken van de potentie van het gebied en de ideeën voor dat gebied. De tijd van een masterplan is voorbij. Het verdienmodel is dan onderdeel van het ontwerp zelf en kan dus ook per plek verschillen. Het verdienmodel ontwikkelt zich met de kansen die zich voordoen, gedragen door de mensen, vrij gedacht, op een andere manier. Je kunt dat als ontwerper uitlokken. Je maakt een suggestie voor een verdienmodel, waardoor het gesprek op gang komt. Het is van belang dat de betrokkenen het echt willen, anders komt het niet van de grond. Initiatieven trekken elkaar aan en versterken elkaar. Als een landgoed verloedert, omdat er geen geld meer is voor onderhoud, kan het wellicht een begraafplaats worden (er is immer rust, ruimte en groen). Een begrafenisondernemer wil het immers graag goed onderhouden. Het verdienmodel is dus een integraal onderdeel van het ontwerp voor het landschap en diens gebruik, omdat financiële randvoorwaarden ogenblikkelijk spelen. Door gelijkwaardig in te stappen in het proces met meerdere stakeholders, kan men de diversiteit borgen, diensten ontwikkelen en iets toe voegen aan een gebied in plaats van dat men zijn hand ophoudt voor subsidies. Het enige wat we hoeven te doen, is accepteren dat de agrarische sector het landschap niet meer alleen draagt, maar dat het landschap meer een integraal geheel is van steden, dorpen en buitenfuncties. De pioniers zien een kans en kijken holistisch naar zo’n plek en gaan aan de slag met de stakeholders. Per unieke plek zijn er steeds weer andere ontwikkelkansen en de enige manier om daar invulling aan te geven is door samen te werken met een grote diversiteit aan stakeholders, zodat we de diversiteit van het landschap en daarmee ook de zelfredzaamheid van het landschap in de volle breedte kunnen versterken. Met de Brabant Academy wil ik de contouren van deze visie uitwerken, met de pioniers experimenteren en de opgedane kennis delen.”
Gedurende twee en een half uur praten we geanimeerd over de visie rondom het thema en over het werk van de studenten. Ik ben trots op onze studenten als hij in zijn visie de projecten van Kim, Anouk, Manon en Sifra aanhaalt. Met een glimlach op onze gezichten lopen we samen naar buiten. De zon schijnt nog steeds en ik stap op mijn fiets. Het is een mooie dag.
22
Excursie Berlijn
In het midden van het Atelier 7 zijn we met de klas op excursie naar Berlijn geweest. Het vervoer, het verblijf en de excursies hebben we zelf georganiseerd. Dat is nog best een werk! In twee groepen zijn we diverse locaties gaan bezoeken. De locaties verschilden erg van elkaar door de uiteenlopende onderzoeken. Leuk! Berlijn is een stad met veel gezichten. De Berlijnse muur is in delen nog te beleven door de gehele stad. Ook hebben we een stedenbouwkundig plan bezocht: Siedlung Schillerpark. Deze woonwijk staat op de Unesco Werelderfgoed Lijst. Vanuit elke woning is zicht op groen en er is veel plek om buiten te spelen. Elke excursiedag sloten we af door met elkaar een hapje te eten en gezellig (na) te praten.
~ Op Potsdamerplatz is het contrast tussen de Berlijnse muur en de veel hogere, moderne gebouwen zeer sterk. ~
~ Jammer genoeg heb ik tijdens de excursie in Berlijn geen bedrijventerrein kunnen vinden gelegen langs een snelweg. ~
~ Onderweg naar Berlijn hield onze chauffeur de inhoud van de benzinetank niet in de gaten. We kwamen net op tijd aan bij een tankstation! ~
Klimaatbestendig ontwerpen vanuit maatschappelijke baten Op Prinsjesdag 2014 zal het kabinet het concept Deltaplan goedkeuren. In dit Deltaplan staan de hoofdkeuzen over de zoetwatervoorziening en waterveiligheid voor Nederland op de korte en lange termijn. Volgens Deltacommissaris Wim Kuijken zijn “maatwerk en nu slim oppakken om te besparen voor later” belangrijke ontwerpconcepten om Nederland klimaatbestendig te maken (Klimaatbestendige stad conferentie, 23 april 2014, Amersfoort). In de aanloop van het Deltaplan zijn diverse maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA’s) uitgevoerd. Deze zijn onderdeel van de MIRT systematiek waarmee het Deltaplan wordt uitgewerkt. De MKBA neemt alle baten op korte en lange termijn mee, dus ook klimaatbaten. Dit maakt de MKBA een geschikt hulpmiddel bij klimaatbestendig ontwerpen. Het maatschappelijk rendement van diverse ontwerpconcepten is becijferd met de MKBA, zoals `functie volgt peil`, `overslagbestendige dijk` en `vergroenen van het grijs`. Ook is het gebruik van de MKBA als participatief ontwerpinstrument getest. Wat leren we hiervan ten
behoeve van het klimaatbestendig ontwerpen van de delta?
Het maatschappelijk rendement van klimaatbestendige ontwerpconcepten Kosten en baten van ‘functie volgt peil’ in het westelijk veenweidegebied Het westelijk veenweidegebied kampt met bodemdaling en zeespiegelstijging. Het reduceren van het aantal peilvakken en het verhogen van de grondwaterstanden remt de bodemdaling en vereenvoudigt het waterbeheer. De agrarische en natuurfuncties volgen het grondwatersysteem. Uit de MKBA bleek dat het ontwerpconcept ‘functie volgt peil’ maatschappelijk loont (Ruijgrok, Tuinen, 2006). Het bespaart waterbeheerskosten (minder peilscheidingen, stuwen, gemalen, duikers). Ook ontstaan er milieubaten, zoals vermeden klimaatverandering (minder CO2 emissie door minder veenoxidatie). De MKBA is gebruikt bij het besluit over een subsidietoekenning uit het Fonds Economische Structurering en bij een optimalisatieplan van de peilvakken en functietoedeling.
Kosten en baten van ‘golfoverslag bestendige dijk’ (meerlaags veiligheid) in kustzones De dijken aan de kust van Groningen, Friesland en Zeeland worden elke 50 jaar verhoogd vanwege de zeespiegelstijging. Hier kunnen kosten bespaard worden. Dat kan door de zeewerende dijk golfoverslag bestendig te maken (verstevigen) en de landinwaartse voorheen zeewerende dijk mee te rekenen in de veiligheid (Kirchholtes e.a., 2007).
24
Het ontwerpconcept ‘golfoverslag bestendige dijk’ blijkt ruim maatschappelijk rendabel te zijn. Naast de uitgespaarde ophoogkosten voor de dijk ontstaan er ook baten zoals woongenot door uitzicht en recreatieve waarde door zilte natuur. Want in de zone tussen de zeewerende en de landinwaartse dijk zijn tevens functies zoals natuur, recreatie, landbouw en wonen mogelijk. Inmiddels is dit ontwerpconcept op locaties in Nederland en Noord Europa toegepast.
Kosten en baten van ‘vergroenen van het grijs’ in de stad Bij beheerders leeft de opvatting dat groen (beplanting) duurder is dan grijs (bestrating) en dat groen alleen geld kost. De MKBA’s voor de woonwijk Lindenholt in Nijmegen en voor de binnenstad van Almelo bewijzen juist het tegendeel. Uit de MKBA blijkt dat groen goedkoper dan grijs. Grijs is weliswaar goedkoper in beheer, maar de aanlegkosten van grijs zijn veel hoger dan die van groen. Ook blijkt dat groen naast kosten ook baten oplevert. De baten zijn zelfs hoger dan de kosten. Relevante baten zijn gezondheid door luchtkwaliteit, woongenot door uitzicht, vermeden waterbeheerkosten door open bodem en winst detailhandel door aantrekkelijkere pleinen (Kirchholtes, Ruijgrok, 2008; Kirchholtes, Dijcker, 2012). De MKBA’s zijn gebruikt bij het groenplan, stedelijk waterplan, de binnenstadvisie en onderhandelingen over de financiering van de gebiedsontwikkeling.
De voordelen van kosten en baten als participatief ontwerpinstrument De MKBA staat vooral bekend als toetsinstrument om te voorkomen dat schaarse middelen verspild worden aan een maatschappelijk onrendabele investering. Minder bekend is de participatieve ontwerpende MKBA. Deze is gericht op het vinden van investeringen met een hoog maatschappelijk rendement en efficiënte samenwerking tussen de echte baathebbers. Dat leidt doorgaans tot snellere planprocessen. De ontwerpende participatieve MKBA past een unieke mogelijkheid van de MKBA methode toe; het vroegtijdig benoemen van de grootste potentiële baten en baathouders. Ontwerpers kunnen daardoor gericht zoeken naar maatregelen die de grootste baten teweeg brengen. En gebiedsontwikkelaars kunnen zich zo beperken tot het uitnodigen van batenhouders met een echt belang. Deze batenhouders kunnen met hun gebiedskennis en kritische betrokkenheid bijdragen aan een beter ontwerp, meer draagvlak en een interessant verdienmodel voor alle betrokkenen.
25
“Met de lijst van potentiële baathouders kan ik gericht betrokkenen gaan benaderen” (gemeente Amersfoort). “Het redeneren vanuit baten vraagt extra inzet van betrokkenen, maar leidt uiteindelijk tot een procesversnelling” (gemeente Almelo) “Omdat iedereen in baten kan denken en elkaars baten kan benoemen gaan we dezelfde taal spreken en vinden we elkaar sneller” (provincie Groningen)
Leerpunten ten behoeve van het klimaatbestendig ontwerpen van de delta Deze projecten laten zien dat de zelfredzaamheid van het landschap en haar gebruikers realiseerbare projecten met maatschappelijke meerwaarde oplevert. De succesfactoren zijn het gebruik maken van de natuurlijke werking en buffercapaciteit van het landschap ten behoeve van de baathebbers in het gebied en het vroegtijdig mobiliseren van deze baathebbers. Helaas wordt deze zelfredzaamheid beperkt benut. Het belangrijkste obstakel is dat professionals, zoals ontwerpers, gebiedsontwikkelaars en beleidsmakers nauwelijks weten hoe de MKBA als participatief ontwerpinstrument in te zetten. En in de curricula van onze aankomende professionals ontbreekt de (ontwerpende participatieve) MKBA vrijwel volledig. Terwijl de professionals het uiteindelijk moeten doen!
Wat is er nodig voor een klimaatbestendige delta? Overheden zijn op dit moment druk bezig om klimaatbestendigheid in planprocessen te verankeren. Daarnaast zou er aandacht moeten zijn voor het opleiden van (toekomstig) professionals. Dat kan heel eenvoudig. Zo heeft de HAS hogeschool profesionals aangetrokken die zelf tientallen ontwerpende participatieve MKBA’s hebben uitgevoerd om deze kennis bij professionals en studenten stedelijke ontwikkeling, landschap beheer en design, landbouw en industrie te laten landen. U. Kirchholtes
Ir. U. Kirchholtes is docent Omgevingseconomie bij de opleidingen Plattelandsvernieuwing, Geomedia Design en Milieukunde aan de HAS hogeschool in Den Bosch.
Literatuur
Kirchholtes, U., Grond, V., Brouwer, M., Stoffels, B. (2013). Notities maatschappelijke baten bij ontwerpend onderzoek voor 5 Proeftuinen klimaatbestendige stad: Amersfoort, Hoofddorp, Den Bosch, Laarbeek en Kockengen, Witteveen+Bos i.o.v. ministerie I&M, Rotterdam Kirchholtes, U., Ruijgrok, E.C.M. (2008). MKBA vergroening wijk Lindenholt Nijmegen, Witteveen+Bos i.o.v. Gemeente Nijmegen, Rotterdam. Kirchholtes, U., Buter, E., Sluiter, D., (2007). ComCoast, Sociale, economische en ecologische evaluatie polder Breebaart, Economische evaluatie en de integratie van de evaluaties, Witteveen+Bos i.o.v. ministerie I&M, Rotterdam. Kirchholtes, U., Dijcker, R., (2012). Sturen op baten van de ondergrond in de binnenstad van Almelo, Witteveen+Bos i.o.v. provincie Overijssel, Rotterdam. Ruijgrok, E.C.M., Tuinen, E., (2006). MKBA functie volgt peil in de westelijke veenweidegebieden, Witteveen+Bos i.o.v. ministerie I&M, Rotterdam.
26
27
th is Il ov e
Verloren energie Kim Wennekes
Zelfredzaamheid van het Nederlandse landschap, wat is
Maar het is ook mogelijk om zonnepanelen in een weg
dat? Dat is de vraag die begin september (2013) aan ons
op te nemen of gebruik te maken van tegels die energie
werd gesteld; daar heb ik een antwoord op gevonden. Ik
opwekken. Want zelfs als wij over straat lopen, produceren
vind een landschap zelfredzaam wanneer het in staat
we energie!
is zichzelf in leven te houden. Een voorbeeld daarvan is een oerlandschap. Een dergelijk landschap heeft ruimte en tijd nodig en dat is er niet in het kleine, drukke en volle Nederland. Een andere manier hoe het landschap zichzelf kan voorzien, is door geld op te leveren. Dit zou kunnen door middel van betaalde recreatie, verkoop van landbouwproducten of het opwekken van energie. Wanneer een landschap energie opwekt, levert of bespaart dit geld. Hierdoor krijgt het landschap een extra functie en waarde. De energie kan worden verkocht, of het kan direct in het landschap worden gebruikt. Vanuit deze gedachte heb ik de onderzoeksvraag opgesteld: “Waar, in het Nederlandse landschap, bevindt zich verloren energie door het bewegen of vervoeren van mensen en kan dit worden gebruikt met een meerwaarde voor het landschap?”.
Verloren energie Onder verloren energie versta ik energie die wel wordt opgewekt, maar waar vervolgens niets mee wordt gedaan. Bijvoorbeeld: de verschillende vormen van energie die voertuigen produceren wanneer ze op een snelweg rijden, zoals de geproduceerde wind bij auto’s. Ze veroorzaken ook geluid en wrijving op het wegdek, wat betekent dat zo ook verloren energie ontstaat. Er bestaan verschillende methodes voor het opvangen van deze vormen van energie. De ‘Smart Highway’ is een project waar Studio Roosegaarde en Heijmans samen aan werken. Hierbij wordt nagedacht over hoe de weg van de toekomst eruit zal zien: met lichtgevende belijning, verlichting die alleen schijnt wanneer er verkeer is, of signalering op de weg die bij verschillende temperaturen van kleur verandert.
28
Jarren
|
Anouk
|
Zeger
|
Koen
|
Stein
|
Jens
|
Dirk
|
Floris
|
Kim
|
Cis
|
Cédric
|
Manon
|
Renée
|
Anneke
|
Sander
|
Vincent
|
Mitch
|
Patrick
|
Sifra
Bollenvelden De bollenvelden zijn een van de eerste associaties die buitenlanders hebben bij Nederland. Daar wil ik graag gebruik van maken, want dat is iets speciaals van het Nederlandse landschap. In het voorjaar staan de velden in de Bollenstreek vol met bloeiende bloembollen. Dit zijn vele verschillende soorten, maar de soort die het meest bekend is, is de tulp. Daarom heb ik deze bloem uitgekozen voor de geluidsschermen bij de bollenvelden. Voor de schermen zijn 3 verschillende (abstracte) tulpen
Landschap en snelweg In het vervolg van het onderzoek heb ik gezocht naar
ontworpen die open kunnen vouwen, waardoor het lijkt alsof de bloem gaat bloeien.
een manier om de wind die voertuigen produceren op
Slagen
de snelweg, te gebruiken om het omliggende landschap
De duidelijke richting van de lange rechte stroken van het
te verbeteren of te versterken. Wanneer er bebouwing
slagenlandschap zullen benadrukt worden door de richting
langs een snelweg staat, wordt er een geluidsscherm
van de schermen. De schermen kunnen namelijk op 3
geplaatst om geluidsoverlast te verminderen. Dit is soms
manieren staan: dicht, met de richting van de verkaveling
erg jammer voor het uitzicht op het mooie karakteristieke
mee of haaks op de richting van de verkaveling. Dicht is de
landschap dat zich aan de andere kant van de snelweg
stand wanneer het druk is op de snelweg, dan fungeert het
bevindt. Daarom heb ik bedacht dat geluidsschermen
als een normaal geluidsscherm. Maar wanneer er minder
open en dicht moeten kunnen, naar mate er meer of
verkeer is, zal het scherm in één van de andere twee
minder voertuigen op de weg zijn. Voor mijn project heb
richtingen draaien. De richting van de schermen verandert
ik drie landschappen gekozen om een geluidsscherm bij te
steeds na een drukke periode, dit om een wisselend zicht
ontwerpen: bossen, bollenvelden en het slagenlandschap.
te geven op het landschap. Wanneer de schermen met de
Ik heb deze landschappen geanalyseerd op hun typerende
richting van de verkaveling mee staan, wordt de lengte
kenmerken om dat te benutten bij het ontwerp van de
van de weilanden benadrukt. Als de schermen haaks op
geluidschermen. Bossen vormen een gesloten landschap.
de richting van de verkaveling staan, benadrukken ze juist
Maar Nederland heeft ook enkele landschapstypes die
de smalheid van de verkaveling. Ook het ritme van het
niet of nauwelijks in andere landen voorkomen, zoals het
landschap komt terug in de geluidsschermen. Ze hebben
slagenlandschap en de bollenvelden. Deze landschappen
namelijk een afbeelding van een wei met schapen. Maar
zijn beide vlak en uitgestrekt. Het slagenlandschap
wanneer het scherm in het verlengde staat van de sloot,
wordt gekenmerkt door de verkavelingspatronen van
wordt er water op afgebeeld.
de weilanden met daartussen sloten, waardoor smalle stroken ontstaan. Dit in tegenstelling tot de bollenvelden,
Bewegende geluidsschermen
die juist grote akkers hebben met vele rijen bloemen
De geluidsschermen worden in beweging gebracht door
in verschillende kleuren. Ze zijn in het voorjaar een
de wind die de voertuigen produceren tijdens het rijden.
trekpleister voor toeristen. Geïnspireerd vanuit de
Deze wind wordt opgevangen door kleine windmolens
karakteristieken van de landschappen zijn verschillende
langs de snelweg. Dit kunnen kleine windmolens zijn
mechanismen ontwikkeld om een geluidsscherm te laten
van ongeveer één meter hoog, maar ze kunnen ook in de
bewegen; openvouwen, opklappen, draaien, opblazen,
vangrails worden verwerkt. Door de windmolens wordt
enzovoort. Ze zijn getest en passend bij de landschappen
de verloren energie omgezet in een draaibeweging. Deze
vormgegeven.
draaibeweging wordt gebruikt om de schermen te laten
Bos
bewegen, om daarmee het landschap te openen en te sluiten.
In Nederland komt het regelmatig voor dat je over een snelweg rijdt en een bosachtig gebied passeert. Waarna een gedeelte volgt met gebouwen waardoor een geluidscherm nodig is. In zo’n situatie is het interessant om “De bomen” te plaatsen. Deze hebben een vereenvoudigde boomstructuur, waardoor ze aansluiten op het bos. Aan de takken van het scherm zitten grote bladeren die open en dicht kunnen. Deze beweging is gebaseerd op de beweging van het plantje Kruidje-roer-me-niet. Dit plantje vouwt de bladeren bijeen wanneer ze worden aangeraakt. Bij “De Bomen” is het juist de bedoeling dat de bladeren van de schermen open gaan wanneer er (veel) voertuigen voorbij komen.
29
th is Il ov e
Genius Loci van het Catharinaplein Jarren Verbeek
Catharineplein; de testcase, waar in de onderzoeksvraag kostenbesparing centraal staat. Maar kostenbesparing heeft alleen nut als de kwaliteit van een plek bewaard blijft of versterkt wordt: de Genius Loci is hier een heel belangrijk thema bij. Het Catharinaplein is een probleemplek in Eindhoven, dat in de afgelopen jaren meerdere malen opnieuw is ingericht. Het ligt tussen de hoofdroutes van het centrum en midden tussen winkels, cultureel en horeca. Kortom; een stadse plek. Maar het probleem van het Catharineplein is, dat het nu teveel afgesloten is van het centrum en de nadruk teveel op de routing ligt. Het Catharina plein ligt naast het oudste gebouw van Eindhoven; de Catharinekerk, maar mist zelf geschiedenis. Het is ontstaan uit een stedenbouwkundig plan van de jaren ’90, het is geen historische kerkplein dus. Het ontwerpidee betrekt een veel groter aansluitend gebied om één geheel te maken, dat als nieuwe entree gaat dienen voor het centrum van Eindhoven en waar extra nadruk wordt gelegd op de kerk. Omdat het plein zelf niet aan een historie gebonden is, is ervoor gekozen het plein een moderne twist te geven. Het straalt hierdoor het imago van Eindhoven als moderne ‘lichtstad’ uit. Door de kracht van de kerk te benutten, kon het plein uitgewerkt worden met betaalbare materialen.
Verblijven en ontmoeten in de openbare ruimte Anneke Blom
Activiteiten die plaatsvinden in de openbare ruimte
Je kunt mensen samenbrengen door ze gezamenlijk
kunnen ingedeeld worden in drie categorieën:
verantwoordelijk te maken voor bijvoorbeeld een
noodzakelijke, optionele en sociale activiteiten. De
moestuin of een vaste plantenborder. Dit is vooral
tweede categorie omvat het verblijven in de openbare
van toepassing op buurtniveau.
ruimte. Onder de laatste categorie valt de ontmoeting met anderen.
Het ontwerp dat gemaakt is voor het plein
Het uitgangspunt voor een ideale openbare ruimte waar
in de buurt `De Hofstad` is een voorbeeld
mensen verblijven en elkaar ontmoeten is dat de ruimte
voor het ontwerpen gericht op verblijven
en de route erheen er aantrekkelijk uitzien. Ook is het
en ontmoeten in de openbare ruimte. De
belangrijk dat men andere mensen en hun activiteiten
routing op het plein is niet logisch: mensen
kan zien. Het meubilair in de openbare ruimte moet
zijn wellicht geneigd langer te verblijven
comfortabel zijn, zodat men langer de tijd neemt ergens
op het plein. Er is veel groen aanwezig
te verblijven. Het is van belang dat een talkscape wordt
op het plein en mensen kunnen zelf
gerealiseerd, zodat mensen makkelijk met elkaar kunnen
bepalen waar ze gaan zitten/liggen
converseren.
door het verplaatsbare meubilair.
30
Jarren | Anouk | Zeger | Koen | Stein | Jens | Dirk | Floris | Kim | Cis | Cédric | Manon | Rénée | Anneke | Sander | Vincent | Mitch | Patrick | Sifra
HANDBOEK braakliggende terreinen Floris van de Sande www.ruimtegever.com
Braakliggende terreinen liggen vaak in de stad, ingesloten
initiatiefnemers door alle stappen die nodig zijn en waarbij
tussen oude en nieuwe gebouwen; en aan de rand van de
omwonenden en toekomstige gebruikers invloed hebben
stad verstopt tussen de industrie. Het zijn de leegtes van
op de functie en het ontwerp van braakliggend terrein.
een stad, vaak tientallen hectaren. Het zijn de verlaten en
Het HANDBOEK is toepasbaar op iedere braakliggende
afgesloten plekken, plekken zonder permanente functie,
locatie en neemt je mee in een proces met locatiegebonden
woestenijen met uitgestelde plannen.
uitgangspunten, mogelijke stakeholders en geeft hier ook voorbeelden van.
Het rijkgevulde HANDBOEK Braakliggende Terreinen moet van deze 33.000 hectare plekken maken, waar
De voorbeelden in het HANDBOEK helpen u uw eigen
mensen willen (en mogen) zijn. Het HANDBOEK leidt de
braakliggend terrein leven in te blazen.
31
th is Il ov e
De Groen Grijs Brein route
Zeger Dalenberg, Jens Renders www.jensdsgn.nl
Wat is landschap? Met landschap bedoelen we zowel natuur-
Wij kozen ervoor te kijken naar het belang van de stad
als cultuurlandschap. Maar je kan ook onderscheid maken
en de genius loci van een plaats (Amsterdam) en hoe
tussen subjectief en objectief landschap. Het subjectieve
deze is ontwikkeld door de eeuwen heen. Uit onze brede
verwoordt de poëzie van een plaats en is verbonden met
analyse van de stad, het omliggende rurale landschap en
een emotioneel moment, terwijl het objectieve meer
de verweving van die twee blijkt dat het landelijke in het
gericht is op het concept of een doel.
stedelijke als contrast wordt gezien en andersom. In de laatste jaren is er zelfs een nota opgesteld met de visie om
Wat is zelfredzaam? Het Nederlandse landschap is het in
het stedelijke van het landelijke te scheiden. Wij bekeken
ieder geval niet, naar onze mening. Mensen prefereren
onderwerpen als het belang van groen en de huidige
meestal een cultuurlandschap boven de natuur. En net als
kwaliteiten zoals monumentale bomen, verticale tuinen
wonen en bedrijvigheid is de natuur een bestemming in
en daktuinen, de ontwikkeling van Amsterdam door de
het bestemmingsplan. Overheden en instanties plaatsen
eeuwen heen, het groen in de stad en hoe deze gerelateerd
de natuur daarmee in hokjes, kaderen het af en reguleren
is aan de woningwaarde, de waarde van het centrum
het.
van Amsterdam (Unesco), de ring A10 en braakliggende terreinen met potentie. In alles komt steeds de vraag naar boven: wat is de grens tussen stad en platteland?
~ Het subjectieve landschap verwoordt de poëzie van een plaats en is verbonden met een emotioneel moment. ~
32
~ Een kwalitatieve nieuwe groene route van het Amsterdamse stadscentrum naar de Osdorperpolder ~
Op zoek naar die grens wilden wij een kwalitatieve nieuwe groene route creëren. Geïnspireerd op de High Line in New York was het onze intentie om een route van het centrum van Amsterdam (het centraal station) naar het buitengebied te maken (de Osdorperpolder). De route loopt door bepaalde wijken van Amsterdam die niet alom bekend zijn en daarvoor zou de route gelijk een kwaliteitsimpuls worden. Bepaalde locaties op de route zijn uitgekozen die al een kwaliteit bevatten en bepaalde locaties zijn uitgekozen zodat we deze zelf een kwaliteit konden geven. Tussen deze verschillende ‘schakels’ moest een bindend element komen, zodat mensen de route zouden herkennen. Dit is na veel schetsen in de vorm gedaan van houten palen. Amsterdam is gebouwd op houten palen, zodat er gebouwd kon worden op het oorspronkelijke landschap, dat veelal uit nat veen bestond. Dit bindend element refereert dan ook aan de geschiedenis. Het hoofdidee was de bewustwording genereren van groen in
hoe ze deze groenten moeten klaarmaken en worden ze
en rondom de stad.
attent gemaakt op groenten die ze anders nooit zouden eten. Het eindpunt van de route is het polderlandschap.
In de groene route spelen drie thema’s een belangrijke
Nadat mensen de route hebben afgelegd, eindigen zij
rol in het bepalen van kwaliteit en herkenbaarheid:
in een open landschap; namelijk het oorspronkelijke
historie en toekomst, voedsel en educatie. Zo zijn er op het
landschap van Amsterdam. Maar gezien de huidige
centraal station ‘hologrambomen’ geprojecteerd, zodat de
politieke en landschappelijke ontwikkelingen is het
voetganger door een virtueel bos loopt. Op andere locaties
helemaal niet zeker hoe lang deze plek nog bestaat.
is er nagedacht over de voedselinbreng en hoe dit verkocht kan worden. Een voorbeeld hiervan is de ‘vergeten
Ons doel was de wandelaars zich bewust te maken van
groenten’ op een dak van een bekende supermarktketen.
hun directe (groene) omgeving en vanuit verschillende
Doordat mensen zien waar de groenten vandaan komen,
invalshoeken hen te stimuleren na te denken over het
zullen zij meer geneigd zijn, hopelijk, om deze te kopen.
unieke van de (verschillende plekken op de) route en
Echter, doordat de groenten relatief onbekend zijn, weet
de toekomst van het landschap bij het eindpunt. Zoals
men niet hoe men deze moet bereiden. Door recepten te
Dimitri Decherf zo mooi stelt: niet de bestemming is
publiceren bij de aankoop van de groenten, weten mensen
belangrijk, maar wèl de reis.
~ Niet de bestemming is belangrijk, maar wèl de reis. ~
Jarren
|
Anouk
|
Zeger
|
Koen
|
Stein
|
Jens
|
Dirk
|
Floris
|
Kim
|
Cis
|
Cédric
|
Manon
|
Renée
|
Anneke
|
Sander
|
Vincent
|
Mitch
|
Patrick
|
Sifra
33
het
Nieuwe Denken
Nicole Segers in gesprek met Berend Aanraad
Er zijn vier systeemcondities voor een Duurzame Samenleving [1]. In een duurzame samenleving is de natuur niet onderworpen aan systematisch toenemende 1. concentraties van elementen die aan de aardkorst onttrokken zijn 2. concentraties van stoffen die door de maatschappij geproduceerd zijn 3. degradatie door fysiek ingrijpen en in die samenleving 4. zijn mensen niet onderhevig aan voorwaarden die hen systematisch verhinderen in hun basisbehoeften te voorzien.
34
Fijn dat je tijd kon maken. Berend, we hebben elkaar voor het eerst ontmoet bij een conferentie in 2013 “Circular economy: from how to (k)now”. Jullie gaven een workshop waarin de deelnemers gingen brainstormen over ‘Zero waste tandenpoetsen’. Dat was voor mij de eerste kennismaking met The Natural Step organisatie (TNS). In die brainstorm heb ik een cursus TNS gewonnen en binnenkort ga ik deel 2 doen. Ik ben al fan! Berend, de lezers weten het wellicht nog niet: wat is The Natural Step? The Natural Step is een not-for-profit organisatie die zich inzet voor training, advies, begeleiding en onderzoek in duurzame ontwikkeling. Sinds 1989 hebben we gewerkt met duizenden bedrijven, gemeenten, academische instellingen en notfor-profit organisaties die hebben bewezen dat het strategisch bewegen naar duurzaamheid leidt tot nieuwe kansen, lagere risico’s en kosten, en een drastisch verminderde ecologische en sociale voetafdruk. TNS Nederland1 is opgericht in 2010. Ons uiteindelijke streven is een duurzame samenleving waarbij de mens in balans leeft met de natuur. Het is belangrijk dat we consensus hebben over wat duurzaamheid betekent, voor mensen en organisaties, waar we nu staan én hoe we dat gat kunnen dichten: Strategisch Duurzame Ontwikkeling. We hebben een helder beeld over de manier waarop we een duurzame samenleving kunnen bereiken: Leren, Organiseren en Transformeren.
Duurzaamheid – wat betekent dat in deze tijd en in het kader van de Zelfredzaamheid van het Nederlandse Landschap?
(EHS) en diens verbindingen, maar vooral het niet
Op dit moment vinden er veel veranderingen
herstellen. Je loopt dan tegen veel uitdagingen
plaats. We gaan van ‘het oude denken’ naar ‘het
aan zoals flora-fauna beheer, woongebieden en de
nieuwe denken’. Hierbij vallen drie zaken op: er is
behoeften van mensen in contrast met de natuur,
aandacht voor behoeften, er is een
wilde zwijnen op de Veluwe en wilde ganzen etc.
verandering in het wereldbeeld van de nieuwe
Er is een enorme scheiding tussen verharding en
generaties en er is een ontwikkeling gaande
natuur, maar de integratie groen in de stad met
richting integratie van bebouwing en natuur.
gebouwen is juist erg belangrijk. En wel op zo’n
aantasten van de natuur. Als je het systeem zijn werk laat doen en de natuur met rust laat, kan het
manier dat gebouwen ook niet zo’n impact hebben Aandacht voor behoeften betekent dat men vraag-
op het natuurlijke systeem. We vergeten dat wíj
gestuurd werkt en innoveert. Een belangrijke
een indringer zijn in het natuurlijk systeem in
implicatie is dat we dan samenwerken met alle
plaats van andersom. We moeten weer leren leven
stakeholders. Het is daarbij belangrijk om in ketens
met de natuur.
te denken, in kringlopen. Dat stakeholders kunnen bijdragen vanuit hun eigen expertise is belangrijk, maar wel binnen de context van een gedeelde taal en een gedeelde visie over waar en wie we willen zijn in de toekomst. Duurzaamheidsdoelstellingen volgens de vier systeemcondities vormen een goede basis voor zo’n gedeelde taal. Als je dat met partijen in een waardeketen voor elkaar krijgt, dan kun je gigantisch versnellen! Geen discussies over wat duurzaam is, omdat je allen weet wat je wilt bereiken. Dat is de nieuwe realiteit van de inrichting van ons landschap. Het wereldbeeld van nieuwe generaties heeft
Dat is grappig dat je dit vertelt, want een van onze studenten, Manon van den Boer, heeft een project gedaan waarbij de tuinen van de mensen aangepast worden aan de behoeften van de natuur. Wat leuk! Je moet inderdaad op zoek gaan naar de integratie van bebouwde en niet-bebouwde omgeving en dit project wat Manon gedaan heeft, zou zeker het ideale plaatje zijn. Je komt wel onherroepelijk bij sociale vraagstukken als veiligheid (jezelf beschermen tegen inbraken) en privacy (van een eigen tuin). Dan kom je meteen bij systeemdenken en eigenlijk bij een andere dimensie. Dit ligt buiten de scope van de landschapsarchitectuur.
alles te maken met waar de drives van jongeren in zitten. Jongeren van nu zien geld als een middel
Is dat zo?
om te leven en om datgene te gaan doen waar
Zeker, de oorzaak van het probleem – een gevoel van onveiligheid – ligt namelijk niet in het opengooien van het tuintje, maar in de maatschappelijke ontwikkeling van het thema veiligheid en de criminaliteit in Nederland. Alle maatregelen die je neemt op landschapsniveau of in de tuin en omgeving zijn “end-of-pipe” oplossingen, om te voorkomen dat... Dan los je het probleem in feite niet op, alleen de gevolgen van het probleem. In essentie ligt het probleem bij criminaliteit zelf (we hebben grote criminaliteit), een politiekmaatschappelijk vraagstuk en dat valt niet binnen
je gelukkig van wordt. Eigendom is simpelweg niet meer zo belangrijk. Lease-spijkerbroeken en lease-telefoons zijn echt iets van deze nieuwe tijd, waar het gaat om de functie die een product of dienst levert. Wat is bijvoorbeeld de waarde dat een gebouw toevoegt aan zijn omgeving2, bijvoorbeeld op het gebied van stadslandbouw? Hoe kan het bijdragen in lokale voedselvoorziening, zodat gebruikers lagere kosten hebben voor levensonderhoud? Dit systeemdenken, het kijken naar de bredere wereld, moeten we stimuleren. In de zelfredzaamheid van het Nederlandse landschap vind ik het herstel van natuur vreselijk belangrijk. Niet de Ecologische Hoofdstructuur
[1]: http://www.thenaturalstep.nl/kaders-voor-duurzaamheid/ [2]: http://living-future.org/lbc [3]: http://tegenlicht.vpro.nl/nieuws/2014/maart/bristol.html
35
de landschapsarchitectuur. Het zou mooi zijn als mensen het vraagstuk niet zomaar terzijde schuiven als ‘een gegeven’ maar werken naar oplossingen op systeemniveau.
Maar stel je ontwerpt in een interactief proces een gebied, waarbij je met betrokkenen een nieuw soort samenleving neerzet. Dan kan de overheid het goede voorbeeld zien en goed voorbeeld doet volgen, toch? Dan ga je ervan uit dat je als buitenstaander in staat bent een sociale structuur te ontwerpen?
Ik denk dat dat kan als heel veel mensen meedoen. Neem bijvoorbeeld die kleine dorpen die zelf een energiecentrale oprichten of een buurt die zelfredzaam wordt of de documentaire bij Tegenlicht3 in maart waar de burgemeester van Bristol, George Ferguson, beter bekend als ‘the man with the red trousers’, vertelt over een nieuwe munteenheid: Bristol Pounds, de lokale valuta, ter versterking en ondersteuning van de plaatselijke economie en ondernemers [3]. Momenteel hebben wij een heel mooi project met Woonbedrijf en de Gemeente Eindhoven; Waanzinnige Woonwijk. Het gaat om 5000 inwoners in een wijk. Ik heb nog nooit zo’n complex project aan de hand gehad! Je hebt te maken met 5000 mooie mensen met verschillende contexten, deels overlappend, deels niet. Er zijn 5000 verschillende wereldbeelden. De één is gepensioneerd, de ander alleenstaand moeder, er is iemand die depressief is en weer een ander is mantelzorger. Onderscheid tussen een systeem en een proces is hierbij belangrijk. Het proces maakt het mogelijk om zelfredzaamheid en participatie aan te wakkeren, maar wel vanuit een eigen context en die is verankerd in het lokale systeem dat je in zo’n woonwijk hebt zitten.
Ik kan me voorstellen dat een systeemverandering wel 50 jaar gaat duren, maar ik denk wel dat het nodig is! De overheid wil een participatie-maatschappij, en daarin faciliteren, maar... eer dat er sprake is van zelfredzaamheid. Respect is hierin een sleutelwoord. In het begin is het vaak veel duwen en aanjagen,
36
maar langzaamaan geef je mensen steeds meer zeggenschap. Daar is heel veel onderzoek naar gedaan. Zelfredzaamheid betekent iedereen erbij betrekken! Vertrouwen geven en regie in handen geven. Het contact met de praktijk is wezenlijk belangrijk, anders krijg je zaken niet voor elkaar om systemen écht te veranderen. Het moet niet enkel bij ideeën en praten blijven. Diverse grote bedrijven wilden meteen aansluiten bij het project en investeren, maar wij willen graag beginnen bij de mensen. De investering van grote bedrijven begint pas als de sociale innovatiebehoefte van de wijk in zicht is. Hun bijdrage ligt dan vooral in het bijsturen van hun research & development budgets en het bedenken van oplossingen voor de vraagstukken die er straks liggen.
Ik ken veel mensen die hiermee bezig zijn, ook in moeilijke wijken. Goh dat is grappig dat je dit nou zegt... men kiest vaak een moeilijke wijk om iets te kunnen bijdragen op een plek waar het nodig is. Men ziet het duurzaamheidthema als een goede aanvliegroute. Duurzaamheid vertaalt men dan simpelweg naar een energievraagstuk en men wil dus op elk dak een zonnepaneel plaatsen. Waar ze echter niet bij stil staan is dat maximaal 10-14% van de mensen is geïnteresseerd in energie. Iedereen haakt wel aan als het gaat om energie als middel om kosten van levensonderhoud omlaag te brengen, maar zonnepaneeltjes op zichzelf zijn niet aantrekkelijk. Dan zijn ze vervolgens teleurgesteld, omdat het niet werkt in de wijk. Mensen zijn verschillend en vragen om een persoonlijke benadering. De ene mens is geïnteresseerd in energie, een ander in voedselveiligheid, weer een ander in de problematiek rond de zorg. Daarom is het ontwerp
van het proces belangrijk, het moet holistisch zijn en al die onderwerpen moet je ter sprake kunnen brengen, zodat mensen er in ieder geval iets over kunnen zeggen.
Maar duurzaamheid is wel een erg abstract en breed begrip. Hoe breng je zo’n begrip goed over bij bewoners van de wijk? Ga je dan ook vertellen over problemen als de grondstoffenproblematiek of de consumptiemaatschappij bij de opstart van het traject? De bewoners verstrekken we wel basisinformatie, maar dat is niet de rode draad van ons verhaal. Vanaf het begin met de workshops zorgen we ervoor dat de procesbegeleiders een degelijke kennis van zaken hebben op het gebied van duurzaamheid. De basis, de bewustwording, laat zien hoe complex alles is en dat ook alles samenhangt! Een heleboel gaat niet goed. Om vervolgens naar de eenvoud te kunnen stappen: we hebben 4 kaders, een planningsproces en etc. Wat helpt om hier op een goede manier invulling aan te geven. De rode draad is dat we met iedereen samen een beeld gaan ontwikkelen van de toekomst en dat vindt iedereen leuk! In verschillende sessies, terugkoppeling, deskresearch, ontmoetingen en interviews werken we aan het toekomstbeeld en bedenken we samen met de mensen hoe we dit ideale beeld kunnen bereiken. Iedereen kan bijdragen om het ideale beeld te bereiken, vanuit zijn of haar eigen interesse en belangen. De vier belangrijkste vragen die we de mensen stellen in de wijk zijn: ‘Waar lig je ’s nachts wakker van?’, ‘Wat is voor jou duurzaamheid?’, ‘Waar ben je trots op in onze wijk?’ en ‘Wat zou je morgen veranderen?’ En het mooie is dat mensen, na een eerste bijeenkomst al, elkaar een stuk beter kennen, in gesprek raken met elkaar, samen buurten bij de supermarkt en zelfs al op Facebook vrienden worden. Je stimuleert ontmoeting, maar er ontstaat ook dialoog. De basis is dus eigenlijk: een gezamenlijk doel en gezamenlijke verantwoordelijkheid en elkaar leren kennen en gaan vertrouwen. Dan maak je stappen!
We hebben een aanvraag nu liggen bij de Provincie om nog verder te investeren. Ik hoop namelijk op een integratie van de wijk met het achterliggende natuurgebied. Waterschap De Dommel is al begonnen met het weghalen van niet-inheemse soorten(exoten). Het ziet er nu verschrikkelijk kaal uit, maar dat hebben we een paar jaar geleden ook gezien bij de Dommel die werd verlegd. Maar als flora en fauna weer begint te herstellen, wordt het zó mooi! Dat is voor mij het mooiste stukje van Nederland, bij de Dommel in het zuiden van Eindhoven. Ga er eens lopen in de zomer... echt waar!
Waar ben jij straks trots op? Ik ben nou 13 jaar bezig met duurzaamheid en heb bij een aantal organisaties mogen helpen de agenda te veranderen, mensen te veranderen, mensen geïnspireerd en mensen dingen geleerd en daarmee geholpen in hun eigen ontwikkeling. Maar ik ben nog niet klaar. Mijn hoogste doel is een echte nationale dialoog over behoeften starten en daarmee de agenda van heel Nederland te veranderen, eigenlijk vanuit de rijksoverheid mogelijk gemaakt en ingevuld door alle stakeholders in de samenleving. Paul Hawken heeft The Ecology of Commerce: A Declaration of Sustainability geschreven en Natural Capitalism: Creating the Next Industrial Revolution. Echte aanraders om te lezen! De grootste belemmeringen voor zelfredzaamheid liggen in de politiek én – en dat klinkt misschien gek – de milieuproblematiek heeft nog niet genoeg pijn gedaan. Ik heb echter echt wel veel vertrouwen in de toekomstige generatie! Wij moeten dus echt goede beslissingen nemen en vast hete kolen voor ze uit het vuur halen, zodat we de goede randvoorwaarden creëren waar de toekomende generatie dan kan doorstoten! Daarom is duurzaamheid nu ook zo belangrijk.
Bedankt, Berend, voor dit mooie interview!
37
th is Il ov e
Zelfredzaamheid van het landschap, bestaat dat wel? Monique de Knegt, HAS Kennis Transfer
Missie van HAS Hogeschool is om met onderwijs, kennisontwikkeling en kennistransfer een bijdrage te leveren aan innovatieve oplossingen voor actuele maatschappelijke vragen. Dat doen we voor en met de beroepspraktijk in het werkveld van agro, food en groene ruimte. Beide voeten, hoofd en handen midden in de maatschappij, dat brengt de HAS je als je hier studeert. Kijken, ervaren, luisteren, doorvragen, doen. Kennis opdoen en toepassen. Zelfredzaamheid. Dit magazine laat de resultaten zien van een van die ervaringen. Studenten Landscape Design hebben zich een half jaar lang vastgebeten in de opgave van het ontwerpend onderzoek. Het onderzoeksthema – zelfredzaamheid van het landschap – komt natuurlijk niet uit de lucht vallen. Het is actueel: de drives waarmee het landschap van tegenwoordig wordt ingericht zijn mede door de crisis ingrijpend veranderd. We zitten midden in een maatschappelijke en economische transitie. Hoe werkt dat uit in het landschap? En wat is dan zelfredzaamheid? Waarmee krijg je het landschap (weer) zelfredzaam? Kijken, ervaren, luisteren, nadenken, experimenteren, doorvragen, doen. Ontwerpend onderzoek is een van de methodieken die de HAS in huis heeft en aan studenten ter beschikking stelt. Om mee te experimenteren, om toe te passen. Ontwerpend onderzoek richt zich met name op de nabije toekomst, en is van belang omdat het je in staat stelt nieuwe oplossingen voor problemen te vinden. Als je de vrijheid neemt om de opgave onderzoekend te definiëren en de processen in die opgave te vertalen in zowel nieuwe denkrichtingen als ruimtelijke oplossingen, ben je in staat om daadwerkelijke innovaties vorm te geven, en nieuwe typologieën van stad of landschap zijn dan de uitkomst. Die vrijheid hebben de studenten genomen en benut. De uitkomsten laten zien dat het landschap weer zelfredzaam kan zijn of worden. Wij vinden de resultaten van deze ontwerpende zoektochten bijzonder, en we willen die daarom graag met u delen.
je komt nooit buiten
START ben je wel eens verdwaald?
nee
ja je hebt de weg nooit teruggevonden
je bent niet zelfredzaam
je bent weer goed terecht gekomen je bent gered met een helicopter
je wijkt nooit van bekende paden af je weet altijd de weg te vinden, ookal kom je in een onbekende situatie
door voorbijgangers te vragen met goede kaarten en compas door het landschap te lezen met je telefoon en googlemaps
38
je bent zelfredzaam, maar niet heel gezellig
je bent zelfredzaam!!! en niet bang voor mensen
je hebt talent voor padvinder maar een beetje old school student landscape design?
Melde-burgers met Mierikswortelmayo Sifra Timmermans
www.tuinrecept.nl
Het Nederlandse landschap heeft ons veel lekkere dingen te bieden. Hieronder staat een recept voor melde-burgers met mierikswortelmayo. Melde is een vrij veel voorkomend (on)kruid. Het wordt wel eens de voorloper van de spinazie genoemd. Mierikswortel is een meerjarige plant, die het goed doet in tuinen. De wortel hiervan kan gebruikt worden in soepen en sauzen en heeft een mosterdachtige smaak.
Hmmmm ...!
Voor de Melde-burgers 2 a 3 burgers: 1 vol kopje meldeblaadjes ½ kopje havermout 2 eiwitten 5 champignon Gesneden takjes tijm Handje gesneden bieslook Gesneden van ui of prei Paprikapoeder Peper & Zout
Mierikswortelmayo:
2 eidooiers 2 eetlepels olijfolie 5 cm mierikswortel 1 eetlepel kruidenazijn Peper, zout en kerrie
Snijd de champignon en de meldeblaadjes fijn. Bak de champignon totdat ze lichtbruin zijn. Doe de melde erbij, zodat deze slinkt. Alle ingrediënten voor de burgers, inclusief champignon en melde, kunnen in een kom door elkaar gemengd worden.
Opmaak broodje:
2 a 3 zuurdesemboterhammen Blaadje sla uit eigen tuin Wat tomaatjes Campanulabloemetjes als eetbare decoratie En alles wat je lekker vind op je broodje meldeburger
Hierna is de mierikswortelmayo aan de beurt. Klop de 2 eidooiers met een keukenmachine of garde totdat ze lichter van kleur worden. Rasp de mierikswortel fijn en roer deze door de eidooiers. Voeg langzaam 2 eetlepels olijfolie toe, terwijl je blijft roeren. Voeg daarna de eetlepel kruidenazijn toe. Breng de mayo op smaak met peper, zout en kerrie.
Eet Smakelijk!
De burgers kunnen nu gevormd en gebakken worden. Vorm de burger met je handen en bak ze in een pan met wat olie. Ondertussen kunnen de broodjes ingesmeerd worden met de mierikswortelmayo. Samen met wat sla en tomaatjes kunnen de burgers op de broodjes.
Jarren
|
Anouk
|
Zeger
|
Koen
|
Stein
|
Jens
|
Dirk
|
Floris
|
Kim
|
Cis
|
Cédric
|
Manon
|
Renée
|
Anneke
|
Sander
|
Vincent
|
Mitch
|
Patrick
|
Sifra
39
th is Il ov e
Beleef water in het Heuvelland Cedric Ketzer Door de klimaatverandering worden de buien steeds
Zuid-Limburg heeft zijn bijzondere eigenschappen vooral
heftiger en kan de riolering het hemelwater steeds
te danken heeft aan de geologische opbouw van het
moeilijker afvoeren. De verwachting is dat dit probleem
gebied en aan het reliëf. Het Heuvelland is oorspronkelijk
alleen maar groter zal worden in de toekomst. Als men
een dalenland, omdat het is ontstaan uit een hoogvlakte
het heeft over wateroverlast, wordt al snel gedacht aan
die door dalen is versneden. Limburg was 135 miljoen
wateroverlast in stedelijke gebieden. In het landelijk
jaar geleden zeebodem. Gedurende die periode heerste
gebied kan ook wateroverlast plaatsvinden. In het
er een tropisch klimaat en zijn in het warme zeewater
Zuid-Limburgse plaatsje Slenaken is de Geul buiten haar
kalkhoudende resten van dode beestjes naar de bodem
oevers getreden, omdat in België een hoosbui had plaats
gezonken. Daar hebben de deeltjes zich gemengd met
gevonden. Al het overtollige water werd onder andere via
kleideeltjes, waardoor een kalklaag ontstaan is. Deze laag
de Geul afgevoerd. De enorme hoeveelheid water die de
is de basis van de kalkplateaus van Limburg. Er werd zand
beek te verwerken kreeg, zorgde voor veel wateroverlast in
en löss afgezet duizenden jaren lang heeft rivierwater het
Slenaken. Dit is een aanleiding geweest om tijdens atelier
kalkplateau ingesleten. Diepe beddingen ontstonden in de
7 onderzoek te doen naar de waterproblematiek in het
vorm van terrassen en trappen.
Heuvelland en hier oplossingen voor te bedenken. Ik zie het als uitdaging om Nederland te helpen met wateroverlast, energieproblemen en de vergrijzing. Dit zijn opgaven die ons allen raken en ik zie dan ook de kans om inwoners van Nederland actiever te betrekken bij de invulling van hun leefomgeving, hun landschap. De cultuurhistorische landschapselementen dienen daarbij als handvatten om het landschap weer vorm te kunnen geven. Door de cultuurhistorische landschapselementen te benadrukken en te versterken, ontstaat er meer bewustwording bij de ‘gebruikers’ van het Nederlandse landschap. De cultuurhistorische landschapselementen zijn een bepalende factor in de ‘zelfredzaamheid’ van het Nederlandse landschap.
40
Jarren
|
Anouk
|
Zeger
|
Koen
|
Stein
|
Jens
|
Dirk
|
Floris
|
Kim
|
Cis
|
Cédric
|
Manon
|
Renée
|
Anneke
|
Sander
|
Vincent
|
Mitch
|
Patrick
|
Sifra
Door alle transformaties die het Zuid-Limburgse landschap ondergaan heeft, is een dalenland ontstaan van dalen en plateaus ontstaan. Het proces van watererosie vindt tot op de dag van vandaag nog plaats. De combinatie van reliëfrijk terrein en lössbedekking veroorzaakt een grote erosiegevoeligheid van de hellingen. Als gevolg van agrarisch gebruik en erosie zijn in de hellingen graften en holle wegen ontstaan. Tijdens veldbezoeken is er meerdere malen met bewoners van het Heuvelland gepraat en ben ik tot de conclusie gekomen dat de erosieproblematiek een zorg is voor de bewoners. Uit de eerste onderzoeksresultaten kon geconcludeerd worden dat er in het Gulpdal veel
wordt. Door de hellingen te accentueren met opgaande
problemen en uitdagingen zijn, zoals:
beplanting, wordt de herkenbaarheid van de reliëfvormen en de beslotenheid van de dalen benadrukt en versterkt.
- Erosie op landbouwgronden door regenval;
De aanwezige hellingbossen vormen de skyline. De
- Wateroverlast in dorpen door regenval en erosie ;
nieuwe graften doen dienst als wandelroute en houden
- Weinig tot geen recreatieve mogelijkheden langs de
afstromend water en sediment tegen. De toegankelijkheid
Gulp.
van het landschap is met de paden vergroot en de koppeling met een functioneel netwerk waarborgt deze nieuwe graften voor lange tijd. Om het gebied ook meer
~ Door de cultuurhistorische landschapselementen te benadrukken, ontstaat er bewustwording bij de ‘gebruikers’ van het Nederlandse landschap. ~
toegankelijk te maken voor fietsers zijn er halfverharde paden aan het plangebied toegevoegd. Het padenpatroon is gebaseerd op de vertakkingen van de druif en het sterk meanderen van de Gulp. Deze paden hebben een dubbelfunctie. Het teveel aan water, dat niet infiltreert, kan via deze paden afspoelen. In de bosrand van de hellingbossen zullen bosrandgebouwen gerealiseerd worden. Vanuit de gebouwen is er een mooi uitzicht over
Om de waterproblemen op te lossen is gebruik gemaakt
het gebied. De gebouwen kunnen bijvoorbeeld gebruikt
van de cultuurhistorische landschapselementen, om
worden om in te overnachten en exposities te organiseren.
daarmee de afvoer van het water te vertragen, de
De wandelpaden worden voorzien van informatieborden
buffercapaciteit van het landschap te vergroten en
met achtergrondinformatie over de streek, de graften, de
daarmee water vast te houden. De belangrijkste conclusie
vuursteen die er te vinden is en niet te vergeten de wijn. Er
was dat het probleem hogerop aangepakt moet worden,
zijn verschillende routes die de bezoekers kunnen lopen:
op het plateau, en niet voor een oplossing in het dal
route naar de Gulp, route naar de vuursteen en route naar
gezocht moest worden. Wilde ideeën, als waterbergingen
de bestaande graften. De uiteindelijke oplossing kan op
in de ondergrondse gangenstelsels, trappen langs de Geul
meerdere plekken in het Heuvelland worden toegepast.
plaatsen met overstorten erin, het beekprofiel aanpassen en een hotel realiseren tussen de meanderende beek waren leuk, maar deze varianten waren te uitbundig en zouden een te grote impact op het landschap hebben. Daarnaast werd hierbij te weinig nadruk gelegd op de cultuurhistorische landschapselementen, waar toch wel behoefte aan is. Om meer draagvlak en financiering te krijgen, is er een link gelegd met de streekproducten. Er ligt hier een grote kans voor wijnbouw. Basis voor het uiteindelijke ontwerp zijn de ‘nieuwe graften’, die in de vorm van een wijngaard terugkomen. Door het behouden en versterken van de graften ontstaan er nieuwe, duurzame functies, zoals de wijnbouw. De kalkrijke ondergrond is ideaal voor de druivenplanten, omdat de kalkbodem water vasthoudt. Als het droger is, kunnen de druiven water onttrekken aan de kalkrijke ondergrond. De nieuwe graften lopen parallel aan de hoogtelijnen, waardoor het reliëf benadrukt
~ De toegankelijkheid van het landschap wordt vergroot. ~
th is Il ov e
Natuurlijk kamperen bij de boer Vincent Janssen
www.omgevingsbeleving.nl
Boerencampings, minicampings en natuurcampings waren nog nooit zo in trek. Door de economische crisis en de bewustwording van de waarde van onze natuur is kamperen in het landschap erg populair. De uitdaging bij dit project was het vinden van een goede oplossing waarbij recreatie bij de boer en natuur elkaar versterken. De subsidie op natuur en landschap is sterk afgenomen en daardoor zal in de toekomst ons landschap steeds vaker afhankelijk zijn van landeigenaren. Dit betekent dat onder andere boeren grote invloed kunnen uitoefenen op de kwaliteit van het Nederlandse landschap. In de ultieme combinatie van kampeerbeleving en de natuur, houd je rekening met specifieke doelsoorten die voorkomen op de projectlocatie. Inheemse soorten gedijen er immers het best. Met input van de habitatseisen van fauna, de eisen van een natuurcamping en een boerencamping is het geen probleem een prachtige camping te ontwerpen waar mensen gewoon deel uitmaken van het landschap. Een locatiegebonden uitwerking van deze theorie heb ik uitgevoerd voor een bestaande boerderij in Boxtel. Na een landschapsanalyse zijn enkele interessante doelsoorten bepaald: de Kamsalamander, Boomkikker, Grauwe Klauwier, Geelgors en Fitis. Door rekening te houden met habitat-eisen, mogelijke (geluids)overlast van de camping en de verbindingen tussen leefgebieden is een geschikte locatie bepaald voor de camping. Een locatie geschikt voor mens en dier is ingericht met houtwallen, struweel, poelen, struingras, watergangen en bosplantsoen. Daarnaast is onderscheid gemaakt in drie kampeertypen: verrijdbare tent, luxe ingerichte tent en caravanplaatsen. Als eindresultaat ontstaat een boerennatuurcamping waarbij natuurbeleving, landschap en natuur elkaar aanvullen.
~ De subsidie op natuur en landschap is sterk afgenomen en daardoor zal in de toekomst ons landschap steeds vaker afhankelijk zijn van landeigenaren. ~
42
Jarren
|
Anouk
|
Zeger
|
Koen
|
Stein
|
Jens
|
Dirk
|
Floris
|
Kim
|
Cis
|
Cédric
|
Manon
|
Renée
|
Anneke
|
Sander
|
Vincent
|
Mitch
|
Patrick
|
Sifra
Landscape Design: cruciaal Frederique Paasterink Een zelfredzaam landschap? Mijn eerste gedachte was: waarom hebben we dan nog Landscape Designers nodig? Maar dat blijkt geweldig mooi uit deze uitgave. De diversiteit van ideeën en activiteiten springt in het oog: het gaat over voedselproductie, over gezondheid in relatie tot groen en landschap, over ontwerpen, recreatie, over bijzondere plekken met historische waarde. Mooi om te zien hoe studenten thema’s kiezen die hun na aan het hart liggen, die passen bij hun passie voor het vak. En die daarmee de essentiële uitgangspunten voor relevante vernieuwingen benoemen. We realiseren ons met een uitgave als deze dat ons landschap en de manier waarop we daar mee om gaan cruciaal zijn voor ons welbevinden en onze gezondheid. Het gaat om een gezonde leefomgeving en om een gezond voedselproductiesysteem. Werken aan het handhaven en verbeteren van dat landschappelijke systeem is letterlijk van levensbelang! Want er staan veel veranderingen op stapel. De regie over de functie en inrichting van onze omgeving komt weer meer bij burgers terecht. Aan de opkomst van kleine coöperaties gericht op voedsel, energie, leefbaarheid zie je de transitie al. Er zijn veel initiatieven die juist op het kruispunt van verschillende disciplines verbindingen leggen en business genereren. Bijvoorbeeld tussen groen en architectuur via de Groene Stad, via biomimicry en via hernieuwde aandacht voor andere functies van groen zoals fijnstofreductie. En groene gezondheid: waar de leefomgeving een positief effect heeft op onze lifestyle en onze gezondheid. Er is nog zoveel te ontdekken, zoveel kansen te benutten om samen, en van onderaf, de transitie te maken naar de benutting van de groene ruimte vanuit het principe van Shared Value: de balans tussen economische, ecologische en sociale waarden. De zelfredzaamheid van het Nederlandse Landschap hangt daarmee af van de wijze waarop we gezamenlijk, en ieder vanuit de eigen rol, professioneel vormgeven aan alle functionaliteiten van het systeem. Waardengericht, duurzaam, ondernemend, vanuit een internationaal blikveld, en vanuit onze eigen talenten. Bij vrijwel alle studenten komt er een omslagpunt in hun studie: het moment dat ze van studenten worden tot professionals. Ik zie dat in de bijdragen in Atelier 7 terug. Zelfverzekerd en met passie wordt gewerkt aan diverse aspecten van het landschappelijke systeem. Met kennis van zaken, een professionele attitude en vaardigheden om het ook, en goed, buiten de HAS te kunnen redden. Met de zelfredzaamheid van onze studenten zit het goed – en daarmee is een belangrijke basis gelegd onder de zelfredzaamheid van het landschap. Daarom hebben we Landscape Designers nodig! En daar zijn we ongelofelijk trots op!
43
th is Il ov e
Leven in het paradijs Sifra Timmermans
De landbouw is op dit moment de meest onduurzame sector op aarde. Deze sector stoot het meeste broeikasgassen uit, gebruikt het meeste water en
De aarde, de planeet waarop wij leven, is een geweldige
chemicaliën, veroorzaakt de meeste ontbossing en
planeet. Kijk eens naar al die verschillende soorten
slaven- en kinderarbeid en degradeert de biodiversiteit.
planten, dieren, bacteriën en schimmels. Er is een grote
(Lucas Simons, 2013) Daarnaast is de landbouwsector
diversiteit aan soorten. Door die diversiteit blijft het
nog vaak afhankelijk van fossiele brandstoffen. Het
systeem op aarde in balans. Er zijn soorten die groen
landbouwsysteem is niet zelfredzaam, want het put de
produceren, soorten die dat groen omzetten in mest,
aarde uit.
soorten die andere organismes omzetten in mest en er zijn soorten die de mest weer bereiden tot aarde en dan begint
In de landbouw worden er voornamelijk eenjarige
de cyclus opnieuw. Planeet aarde is zelfredzaam, op het
gewassen gekweekt. Veel planten van dezelfde soort
benodigde licht van de zon na.
groeien naast elkaar en kunnen zo makkelijk machinaal geoogst worden. Deze monocultuur is niet gelijk aan
Een klein stukje van deze aarde is het Nederlandse
een natuurlijk systeem. De natuur zorgt voor veel
Landschap. Hoe zelfredzaam is dat? Het landschap is
verschillende soorten door elkaar, voor een systeem
gevormd door natuurlijke processen en de mens die hier
dat in balans is. Een teveel van dezelfde soort bij elkaar
op ingegrepen heeft. De mens zelf is niet zelfredzaam,
wordt `opgelost` met een plaag. Doordat er vaak veel van
maar heeft het landschap en de natuurlijke processen
dezelfde planten bij elkaar staan, moeten er in Nederland
nodig om in leven te blijven. De zelfredzaamheid van
veel plagen bestreden worden. Dit wordt vaak gedaan met
het landschap hangt sterk samen met de relatie tussen
pesticiden, wat niet goed is voor het bodemleven en voor
de mens en de natuur. Het grootste gedeelte van ons
de bestuivers, zoals de bij. Gelukkig blijft niets hetzelfde
landschap wordt benut voor voedselproductie. Hoe
als de tijd verstrijkt. Er zijn al mooie initiatieven om dit
zelfredzaam is dat systeem eigenlijk?
steeds groter wordende probleem aan te pakken.
bron: Charmayne Richardson
Veel mensen hebben dromen over hoe de mens kan
Voortuinen zijn vaak de stukjes grond die het minst
functioneren in een zelfredzaam systeem, wat de aarde
gebruikt worden, omdat veel mensen graag een
niet uitput, maar juist verrijkt. Ik heb ook een droom. Stel
onderhoudsarme tuin willen en dus een moestuin niet
je voor dat de mens deelneemt in het ecosysteem en geen
zien zitten. Voortuinen worden meestal gebruikt als een
vijand is van natuurlijke processen. Dit betekent dat de
stukje kijkgroen of volgestort met split. Het kweken van
mens mee gaat draaien in het zelfredzame systeem. De
eenjarige gewassen kan veel tijd kosten. Er zijn echter ook
mens gebruikt de natuurlijke systemen om zichzelf in het
eetbare onderhoudsarme meerjarige planten. Meerjarige
levensonderhoud te voorzien. Ook worden grondstoffen
planten hoef je minder vaak water te geven en hebben
omgevormd tot afvalstoffen en afvalstoffen weer tot
minder last van vraat. Stenige voortuinen op het zuiden
grondstoffen. Zo ontstaat er een goede relatie tussen mens
zijn prachtige locaties om mediterrane eetbare planten
en natuur.
en kruiden te laten groeien. Ook in de schaduw zijn er mogelijkheden: er zijn genoeg schaduwminnende eetbare
In Nederland gebeuren er al hele gave dingen om
planten, zoals de struisvaren of de valse salemonszegel.
bovenstaande visie tot stand te doen komen. Permacultuur
Voortuinen zijn dus geschikt voor teelt, onafhankelijk van
is een term die hierbij veel voorkomt. Dit is een systeem
hun oriëntatie.
waarin de mens ecosystemen om zich heen ontwerpt. Een voorbeeld van Permacultuur is het maken van
Als men in de straat samen voedsel produceert ontstaan
voedselbossen, zoals het voedselbos in Groesbeek
er nog meer mogelijkheden en voordelen: het straatbeeld
(Ketelbroek). In dit voedselbos komen zo'n 200 eetbare
wordt veel aantrekkelijker en bewoners kunnen
houtige gewassen voor. In een voedselbos kan voedsel in
samenwerken en elkaar daarmee ook beter leren kennen.
verschillende lagen boven elkaar verbouwd worden. Er
Als de parkeerplaatsen aan het einde van de straat
staan heel veel verschillende gewassen door elkaar, wat
gesitueerd zijn, kan men laanbomen met eetbare vruchten
plagen tegen gaat en wat goed is voor de biodiversiteit.
planten. Ook het gemeentegroen kan eetbaar zijn. Nog een stapje verder gedacht is een eetbaar straatpark. Een
Een bezoek aan een permacultuurtuinderij of -bos is
eetbaar park is eigenlijk een paradijselijke leefomgeving:
zeker de moeite waard. Je waant je in een heel andere
veelzijdige en gezonde voeding voor de deur in harmonie
voedselproductiewereld en staat versteld van alle
met het systeem van de natuur, mogelijkheden om regen
soorten aan voedsel. Er zijn zoveel eetbare soorten, die in
op te vangen en compost te produceren, en uiteraard een
Nederland kunnen groeien. Veel mensen zijn vervreemd
goed contact met de buren.
van deze rijkdom. Vaak is het al lastig voor consumenten om te weten hoe en waar het voedsel groeit. Ik wil graag
Het eetbaar maken van een straat draagt bij aan meer
aan mensen laten zien wat een schoonheid en rijkdom
kennis van de rijkdom aan voedsel die de natuur te bieden
voedsel uit de natuur ons te bieden heeft.
heeft. Het eetbaar maken van een straat heeft daarmee een positieve invloed op de zelfredzaamheid van de rest
In Nederland woont 6 van de 10 mensen in een rijtjeshuis.
van het Nederlandse landschap, omdat mensen zich
Tijdens OA7 heb ik gekeken hoe mensen in zo'n typisch
bewuster worden van natuurlijke processen en duurzame
Nederlandse straat met rijtjeshuizen deze rijkdom
voedselproductie. Hierdoor komt er meer aandacht
aan voedsel kunnen ervaren. In het straatbeeld is veel
voor een duurzame manier om het landschap, wat voor
mogelijk.
voedselproductie bedoeld is, te behandelen. Als mensen de natuur niet tegen werken, maar juist natuurlijke systemen observeren en benutten, scheelt dat een hoop werk. Zo wordt het produceren van voedsel weer een natuurlijk
~ Stel je voor dat de mens deelneemt in het ecosysteem en geen vijand is van natuurlijke processen. ~ Jarren
|
Anouk
|
Zeger
|
Koen
|
Stein
|
Jens
|
Dirk
|
Floris
|
Kim
|
Cis
proces en geen strijd tegen de natuur. Dit draagt bij aan een zelfredzaam Nederlands landschap.
|
Cédric
|
Manon
|
Renée
|
Anneke
|
Sander
|
Vincent
|
Mitch
|
Patrick
|
Sifra
45
~ Wat een natuur hier in Zweden, elanden in het wild! ~
~ Tof! Deze landschapsarchitect heeft bewezen architectuur een onderdeel is van het landschap; het Oslo Opera House is het bewijs! ~
Excursie .. Scandinavie ~ Natuur is hier nog écht natuur! ~
Onderdeel van de module is het organiseren van een buitenlandse excursie. De bestemming en het programma moet aansluiten bij het onderwerp van Atelier 7. Na lang wikken en wegen besluiten we naar Scandinavie te gaan. We vliegen naar Stockholm om vervolgens met de auto naar Oslo te rijden. Onderweg hebben we een vol programma, uiteraard de hotspots in de steden Stockholm en Oslo, maar ook een bezoek aan een botanische tuin in Uppsala, de begraafplaats SkogskyrkogArden en overnachten in Karlstad. In de steden hebben we rondleidingen gekregen in het Olympisch dorp te Oslo en in de Architectur Hoghskole te Oslo.
~ Het waterfront in Oslo is booming! Veel Nederlandse architecten zijn hierbij betrokken. ~
Foto: Vincent Janssen
th is Il ov e
Natuurlijk de natuurlijke woonwijk! Manon van den Boer
www.manonvandenboer.nl
Het inwonertal van Nederland blijft groeien en er zullen
struinen, off-the-road fietsen of loslopende honden, is
voortdurend woonwijken bijgebouwd worden. Om deze
het verstorende effect doorgaans groter. Bij voorspelbaar
woonwijken allemaal te kunnen realiseren moeten
gedrag kan gewenning optreden. Door de grote graasvlakte
natuurlijke gebieden vaak plaatsmaken. Maar hoe kun je
in de wijk wordt deze aantrekkelijk voor de dieren.
woningen met bijbehorende tuinen in natuurlijk gebied zo
Belangrijk is dat niet enkel de inrichting van de wijk
goed mogelijk inpassen?
bijdraagt een de diervriendelijkheid maar ook de bouw van
Met deze onderzoeksvraag startte begin dit jaar mijn
de woningen. Botsingen tegen vensters van gewone huizen
ontwerpend onderzoek. Aan de hand van Nederlands
zijn een belangrijke en erg onderschatte doodsoorzaak bij
meest voorkomende bostypen, het gemengde bos, ben
vogels. Door vogelvriendelijk ramen steun je de vogels al
ik gaan kijken hoe een woonwijk zo goed mogelijk kan
heel wat, maar het kan nog veel beter. Je kunt voor zowel
worden ingepast in zijn omgeving. Hierbij is specifiek
huismussen als gierzwaluwen ook speciale dakpannen
gekeken naar de nieuw ontworpen wijk De Boswachterij
aanbrengen. Deze dakpannen hebben een opening
in Dorst. Het doel van dit onderzoek was om de wijk met
waardoor de vogels onder de pannen kunnen komen.
zijn 96 woningen zo in zijn omgeving in te passen dat de
Vleermuizen zitten overdag verstopt in kieren in muren
natuur voorop staat en dat de woningen hier ondergeschikt
en daken van onze gebouwen, ze gaan graag achter
aan zijn.
betimmering zitten als daar 2 cm ruimte is, of in de spouwmuur. De woningen worden waar mogelijk vogel- en
De Boswachterij in Dorst is de naam van een uitgestrekt
vleermuisvriendelijk ingericht.
bosgebied bestaande uit dennenbos en loofbos dat zich bevindt tussen Rijen, Oosterhout, Teteringen en
Flora
Dorst (Noord-Brabant). Tot enkele jaren geleden was
In het plangebied zit je op de hoge zandgronden, de
de Boswachterij een productiebos en ontstonden er
opgestoven gronden. Deze opgestoven gronden in de
zandverstuivingen. Na de sluiting van de voormalige
omgeving zijn vaak niet erg humusrijk en de beplanting
leemputten is het gebied de afgelopen jaren omgetoverd in
bestaat dan ook van origine niet uit veel soorten. De
een mooi, open en aantrekkelijk natuurgebied.
bodem bestaat hier uit voedselarm zand, haarpodzol of duinvaaggrond met micropodzol. De hydrologie
Fauna
is hier droog en dat houdt in dat je uitkomt bij het
Het gebied is van origine een productiebos, hier zullen
bosgemeenschap Droog Berken-Zomereikenbos. Het
dan ook niet zoveel zeldzame diersoorten voorkomen. De
verloop van de bosrand naar de weilanden moeten zowel
meest voorkomende zijn het konijn, de ree, de eekhoorn
horizontaal als verticaal optimaal zijn om een goed
en de vleermuis. Deze natuur en recreatie kunnen
natuurlijk gebied te kunnen vormen. Bosranden zijn de
doorgaans goed samengaan, maar zonering in ruimte en
overgang tussen open terreinen en het eigenlijke bos en
tijd zijn voor bepaalde kwetsbare soorten een voorwaarde
in het ideale geval is deze overgang geleidelijk. Bosranden
om de instandhoudingdoelstellingen te kunnen halen.
leveren een belangrijke bijdrage aan de natuurfunctie van
Recreatie is dus een belangrijke ecosysteemdienst, die
bos. Goed ontwikkelde, geleidelijke bosranden (tussen de
tegelijk negatieve effecten heeft. Bij welke intensiteit
30 en 5 meter) bezitten de grootste soortenrijkdom aan
dat gebeurt (drempelwaarde) is soortafhankelijk.
dieren en planten van het hele bosgebied, omdat zij zowel
Bij onvoorspelbaar gedrag, bijvoorbeeld in geval van
de soorten van het bos als het open terrein bevatten.
48
Jarren
|
Anouk
|
Zeger
|
Koen
|
Stein
|
Jens
|
Dirk
|
Floris
|
Kim
|
Cis
|
Cédric
|
Manon
|
Renée
|
Anneke
|
Sander
|
Vincent
|
Mitch
|
Patrick
|
Sifra
~ Alle woningen worden zo ingepast dat ze nauwelijks opvallen, wat er voor zorgt dat de woonwijk een optimaal verlengde wordt van het bosgebied. ~
Stedenbouwkundig plan Het bosgebied loopt als ware het een groene long de wijk in. Door de lob vanuit het bosgebied zo de wijk in te laten lopen biedt dit de mogelijkheid voor verschillende diersoorten zoals konijnen en reeën om in de wijk te komen grazen. De wadi in het plan refereert naar de vroegere leemputten in het gebied. Het merendeel van de 96 woningen zal rondom de groene long in de wijk
Tuin/Veranda
gesitueerd worden. Er wordt onderscheid gemaakt tussen
Bij een woning wil men graag naar buiten kunnen, dit het
vrijstaande woningen, twee onder een kapwoningen,
liefst in een eigen privétuin. Nu men in deze prachtige
kwadrantwoningen en rijtjeshuizen. De indeling van de
omgeving woont, wil men helemaal graag naar buiten.
woningen binnen de wijk is van een lage concentratie in
Maar schuttingen en ook de dichtbetegelde tuin met
het noorden naar een hogere concentratie in het zuiden
exotische plantsoorten past niet in deze omgeving en
van het plangebied.
draagt niks bij aan de in de omgeving aanwezige ecologie. Een collectieve tuin in de wijk die ingericht wordt zoals bosgebied De Boswachterij doet de wijk bij het bosgebied trekken. Om toch een eigen stukje privé buiten te hebben, beschikken alle woningen over een veranda. De beplanting in het bos zorgt voor de privacy in de woningen en op de veranda’s.
Wegennetwerk Het wegennetwerk binnen de wijk bestaat uit eenrichtingsverkeer, zo kunnen de wegen smaller worden ingericht en hebben zij dus minder invloed op de natuur. De grotere rondweg in het plangebied en de overige wegen bieden voor gemotoriseerd verkeer en fietsers toegang tot de woningen. In de gehele wijk komt ecodynamische verlichting. De verlichting past zich aan op de op dat moment aanwezige lichtkleur. Hierdoor krijg je een
Woningen Alle 96 woningen worden zo ingepast dat ze nauwelijks opvallen er voor zorgen dat de woonwijk een optimaal verlengde wordt van het bosgebied. De woningen staan willekeurig door het bos verspreid en natuurlijk ingepast. Zo is het materiaal waar veelvuldig mee gewerkt wordt van hout of beton. Dit geeft tevens een eigentijdse en minimalistische uitstraling wat uitstekend bij het concept past. De ruimte teruggeven aan de natuur en de woningen ondergeschikt maken. De woningen zijn allen voorzien van een groendak en enkele groene gevels. Van dak- en gevelgroen zijn veel gunstige effecten op het functioneren bekend, maar daarnaast versterkt dit groen ook de ecologische kwaliteit en heeft het een gunstig effect op de leefbaarheid en aantrekkingskracht binnen deze woonwijk.
optimale afstemming tussen de aanwezige flora en fauna, de sociale veiligheid en de verkeersveiligheid. Door al deze aspecten kan de wijk een bijdrage leveren aan de ecologie en dat houdt in dat deze wijk iets goed doet voor de natuur in Nederland en zo een bijdrage levert aan de zelfredzaamheid van het Nederlandse landschap. Het stedenbouwkundigplan draagt bij door de grote groene lob die het plangebied inloopt. De woningen staan verspreid door het plangebied en gesorteerd op intensiteit. De in het gebied voorkomende fauna kan redelijk goed leven in een recreatief aantrekkelijke omgeving en de beplanting draagt bij aan de ecologie en zorgt tevens voor privacy in de woning. Een eigen veranda met uitzicht op een natuurlijke collectieve tuin maakt een afgesloten privétuin overbodig. Door al deze inrichtingseisen is de woonwijk volledig ondergeschikt gesteld aan de natuur, wonen in de natuur is nu pas echt wonen in de natuur. Ik zie enkel voordelen.
49
th is Il ov e
Creepy passage Koen van Ham
Van A naar B via de kortste route, zo snel mogelijk. Dit is
De creepy passage zou dus een prettige plek moeten zijn.
wat de gemiddelde mens wil tegenwoordig. In grote steden
Wat maakt een passage prettig? Uit een analyse van
gaat deze kortste weg vaak via een tunnel of passage onder
passages in Eindhoven, zijn er vier belangrijke problemen
een doorgaande route door (kanaal, doorgaande weg). Deze
te noemen: te weinig licht (kunstmatig / zonlicht),
tunnels of passages krijgen maar weinig aandacht als het
verkeerde (verhoudingen van de) afmetingen, afwezigheid
gaat om het aantrekkelijk maken voor gebruikers. Vaak
van scheiding van verkeersstromen (voetgangers en
zijn deze passages onaantrekkelijk en doen ze ‘creepy’
fietsen) en vandalisme of slecht onderhoud. Voor ieder
aan. Het gevolg is dat niemand zich graag bevindt in deze
probleem zijn er meerdere passende oplossingen, zoals u
verlaten en onveilig voelende plekken. Terwijl het juist een
in de afbeelding hierboven kunt zien.
aantrekkelijke route van A naar B moet zijn. Wilt u meer weten? Zelfredzaamheid van het landschap heeft voor mij te
Stuur een mailtje naar
[email protected]
maken met een omgeving waar je je prettig en veilig voelt.
Bouwstenen van een kindvriendelijke buitenruimte. Mitch van Erp
Kinderen spelen steeds minder in de buitenruimte, terwijl buitenspelen zo goed is voor kinderen. Hoe komt dit probleem tot stand? Uit het onderzoek van Jantje Beton is gebleken dat het probleem niet volledig bij de kinderen ligt. Het probleem is voornamelijk de veiligheid en uitdaging in de buitenruimte. Kinderen vinden buitenspelen helemaal niet erg. Ze geven aan dat het leuk is. Het probleem ligt voornamelijk bij de openbare ruimte, die vaak ‘onveilig’ en ‘saai’ is ingericht. Deze begrippen zijn relatief, maar kunnen worden meegenomen in ieder ontwerp.
50
Jarren
|
Anouk
|
Zeger
|
Koen
|
Stein
|
Jens
|
Dirk
|
Floris
|
Kim
|
Cis
|
Cédric
|
Manon
|
Renée
|
Anneke
|
Sander
|
Vincent
|
Mitch
|
Patrick
|
Sifra
Ontwerp van het straatprofiel Dirk van de Ven
Burgerparticipatie bij de inrichting van de openbare ruimte
partijen voor ogen hebben. Door een eenvoudig
speelt een steeds belangrijkere rol. Maar communiceren
keuzeprogramma, waar onder andere sfeer, materialen
over het inrichten van de buitenruimte en de bijbehorende
en gewenst straattype kunnen worden ingevuld, zal het
kosten is niet eenvoudig. Een makkelijk hanteerbaar
programma snel en gemakkelijk een straatprofiel naar
programma kan er voor zorgen dat zowel bewoners als
uw wens ‘maken’. De prijs-kwaliteitverhouding is een
(studerende) ontwerpers, als gemeente meer inzicht
steeds belangrijkere factor, waarin dit programma meer
krijgen in de verhouding van de kosten en de kwaliteit van
inzicht kan geven. Tijdens OA7 is het idee getest met
de openbare ruimte. Een website als hulpmiddel bij de
een maquette, waar met losse onderdelen een straat kon
communicatie over de openbare ruimte. De website kan
worden opgebouwd. Dit werkte al enorm goed.
het straatprofiel inzichtelijk maken, dat de verschillende
Hoe? Het speelconcept uit dit ontwerpend onderzoek kent zes bouwstenen, te weten: 1. Natuurcontact, 2. Diversiteit, 3. Ontmoeting, 4. Uitdaging, 5. Educatie en 6. Veiligheid. Het speelconcept kan op twee manieren worden gebruikt: als een ontwerpinstrument in de eerste ideeënfase en als evaluatie-tool voor een bestaand ontwerp. Het speelconcept is op beide wijzen getest bij het ontwerp voor kindcentrum Maaspoort in ’s-Hertogenbosch. Met name in het beginstadium van het ontwerpproces is het speelconcept een nuttige tool.
51
th is Il ov e
Aantrekkelijke bedrijventerreinen langs snelwegen Patick van der Riet
Het idee voor dit ontwerpend onderzoek is ontstaan
‘Een landschap is zelfredzaam als het gebruikt kan worden en
tijdens de excursies voor de module. Onderweg vanuit de
een functie heeft, zonder dat de partijen die het
auto zag ik saaie bedrijventerreinen. Deze ervaring had
gebruiken hulp van de overheid krijgen; mensen voelen zich er
ik al eerder opgedaan tijdens het reizen tussen mijn huis
toe aangetrokken en maken er graag gebruik van.’
in West-Brabant en de school in Den Bosch. Het thema ‘Zelfredzaamheid van het Nederlandse landschap’ heeft
Maar hoe dierbaar is ons landschap, als de overgang van
mij een mooie gelegenheid geboden om hier iets mee te
het agrarische landschap naar een bedrijventerrein aan
doen.
de snelweg ver te zoeken is? Is het mogelijk om met het thema Zelfredzaamheid een kwalitatief omslagpunt te
Sinds mensenheugenis trekken mensen van punt A naar
creëren en dat te waarborgen? Mensen voelen zich op
punt B. Vroeger te voet of te paard, nu met de auto. Het
hun gemak als een landschap een duidelijke identiteit
Nederlandse landschap is daarin mee veranderd. Sinds
heeft. Functies van landschappen kunnen gecombineerd
de jaren 40 zijn de Nederlandse snelwegen daar een
worden en kunnen hand in hand gaan zonder elkaar
onderdeel van. Met de auto komen we langs verschillende
tegen te werken, zoals een combinatie van werken en
landschappen en bebouwing. We realiseren ons dat het
recreatie. Zolang een landschap gebruikt wordt en mensen
landschap zeer dierbaar is.
de kwaliteit er van inzien blijft het goed functioneren en aantrekkelijk. In West-Brabant is veel waardering voor de variatie die het landschap biedt. Naast het bieden van ruimte voor nieuwe ontwikkelingen wil de Provincie Noord-Brabant de regionale omgevingskwaliteit vastleggen en borgen in de Ruimtelijke Visie West-Brabant 2030. De variatie van de omgeving en de afwisseling en nabijheid van stedelijke en landelijke gebieden worden breed gewaardeerd.
~ Hoe kunnen saaie bedrijventerreinen gelegen langs snelwegen veranderen in aantrekkelijke locaties? ~ Het doel is, om de beleving op de snelweg ter hoogte van bedrijventerreinen verbeteren met aandacht voor de kwaliteit van het West-Brabantse landschap. Hoe kunnen we daarbij gebruik maken van identiteit, esthetiek en beleving van het landschap?
52
Om het ontwerpend onderzoek tastbaar te maken zijn drie bedrijventerreinen in West-Brabant langs snelwegen onderzocht; Borchwerf (A17) en Majoppeveld (A58) in Roosendaal en Vosdonk in Etten-Leur, ook aan de A58. De bedrijventerreinen en de omliggende landschappen en ook de snelweg zijn in kaart gebracht. Het schema geeft een heldere weergave van de route. De route is een opeenvolging van verschillende soorten landschappen en steden. Het schema geeft aan dat de drie bedrijventerreinen gezien vanaf de snelweg in ruimtelijke opzicht sterk verschillen. Vervolgens is er inspiratie opgedaan en gezocht naar aspecten die invloed hebben
het beleefbaar maken van het omliggende landschap en de
op een aangename snelwegbeleving. De inventarisatie,
bedrijven zichtbaar maken naar de snelweg. Om een groot
analyse en inspiratie hebben input gegeven tot het maken
landschappelijk gebaar te maken, worden verschillende lijnen
van ontwerpprincipes voor de bedrijventerreinen. Voor
doorgetrokken naar Vosdonk. De grondwal wordt verwijderd.
ieder bedrijventerrein zijn meerdere ontwerpprincipes
Dit kan omdat er nauwelijks bebouwing achter schuilt. Waar
gemaakt. Bij elk bij bedrijventerrein is één
wel bebouwing stond, worden de groensingels om het erf
ontwerpprincipe uitgelicht.
verbreed. Dit reduceert de geluidshinder. Lijnen zoals die van bestaande sloten en eikenlanen worden doorgetrokken tot
Borchwerf - Roosendaal
in Vosdonk. De knotwilgen langs de sloten versterken het
Bedrijventerrein Borchwerf in Roosendaal is een modern
landschappelijke karakter op het bedrijventerrein.
bedrijventerrein met een oppervlakte van ruim 245 hectare. Het bedrijventerrein bevindt zich aan beide
~ Als we in 2030 niet meer hoeven te sturen in de auto, kunnen we genieten van het omliggende landschap. ~
kanten van de snelweg A17. De meeste gebouwen zijn rond 2011 gebouwd. Borchwerf is erop gericht om bedrijvigheid te kunnen huisvesten in iedere vorm, van kleinschalige kantoorgebruikers tot grootschalige industriële en logistieke gebruikers. Positief aan dat terrein is het ritme
Op de bedrijventerreinen zijn landschappelijke elementen
en de vaste rooilijn van de bebouwing en dat de donkere
toegevoegd, die de identiteit versterken van het
kleuren zorgen voor een rustig beeld. Een gemiste kans is
betreffende terrein in relatie tot de omgeving. Abrupte
dat landschapskenmerken van de omgeving niet
overgangen zijn geleidelijker geworden. Daarnaast
worden doorgetrokken naar het bedrijventerrein en dat
is het zicht op bedrijventerreinen vanaf de snelweg
de overgang platteland – bedrijventerrein heel abrupt is.
op het omliggende landschap verbeterd. Vanuit de
Landschappelijke overgang en kenmerken terugbrengen
inspiratiebronnen is geadviseerd, welk type bebouwing
op het bedrijventerrein Borchwerf zijn de belangrijkste
en welk bebouwingspatroon het beste tot recht komt op
ontwerpopgaven. Het viaduct van de provinciale weg
het terrein. Dit alles bij elkaar maakt het mogelijk dat er
N268 vormt een abrupte overgang van het agrarische
een aantrekkelijke snelwegbeleving ontstaat op het traject
landschap naar het stedelijke landschap. Met verschillende
langs de drie bedrijventerreinen. Als we kijken naar de
ontwerpprincipes en inspiratiebronnen is geprobeerd
zelfredzaamheid van het Nederlandse landschap is de
om deze punten te verbeteren. groen is doorgezet van
conclusie dat het waarborgen van de van het Nederlandse
agrarisch landschap naar het stedelijk landschap.
snelweglandschap van essentieel belang is. In het onderzoek is zo veel mogelijk gebruik gemaakt van het aanwezige
Vosdonk – Etten-Leur
agrarische landschap en het aanwezige groen. Met deze
Aan de westkant van Etten-Leur bij de snelweg A58 ligt
bestaande onderdelen van het Nederlandse landschap zijn
bedrijventerrein Vosdonk-Zuid. Het bedrijventerrein heeft
de onderzochte bedrijventerreinen aantrekkelijker gemaakt.
een oppervlakte van circa 35 hectare. Vosdonk-Zuid is eind
Ook in de toekomst kunnen we de bestaande kenmerken van
jaren ‘90 ontwikkeld. Bedrijven zoals metaalnijverheid,
het Nederlandse landschap gebruiken als inspiratiebron. Als
machinefabricage, transport & logistiek, groothandel,
we in 2030 niet meer hoeven te sturen in de auto, hoeven
bouwnijverheid en distributie zijn er gevestigd. Ook hier
we ons niet meer te concentreren op de snelweg maar we
wordt een abrupte overgang platteland - bedrijventerrein
kunnen genieten van het omliggende landschap. Als dit
door de hoge grondwallen minder gewaardeerd. Het
tenminste van kwaliteit is! Deze handreiking ‘Aantrekkelijke
bedrijventerrein wordt er door afgesloten van het
bedrijventerreinen snelwegen’ kan dienen als leidraad en
omliggende landschap. De landschapskenmerken daarom
inspiratiebron inrichting van bedrijventerreinen in relatie tot
ook niet terug op het terrein. Wat wel positief is, is de
de snelwegen en het omliggende landschap.
grote afstand van de gebouwen vanaf de snelweg, ze blijven daardoor langer in het gezichtsveld. Prettig is ook het ritme van de gebouwen; de afwisseling van groot en klein. De twee grote ontwerpopgaven op Vosdonk zijn Jarren
|
Anouk
|
Zeger
|
Koen
|
Stein
|
Jens
|
Dirk
|
Floris
|
Kim
|
Cis
|
Cédric
|
Manon
|
Renée
|
Anneke
|
Sander
|
Vincent
|
Mitch
|
Patrick
|
Sifra
53
Bartokpark: Toen was geluk weer heel gewoon. Harro de Jong
In den beginne was er niets. Puin en zwerfafval op een door Heras hekwerk omsloten kale vlakte in de stad. Een paar jaar eerder nog stond op deze plek aan de rand van de oude Arnhemse binnenstad nog een mooi modernistisch kerkje, de Bartokzaal, maar dat was gesloopt om plaats te moeten maken voor ‘het Bartokkwartier’- dat er niet kwam. Nu ligt er het Bartokpark, een glooiend stukje Veluwe waarin een gigantisch betonnen Aardvarken in ligt, op zijn rug, met een gouden feestmuts op. Hoe het begon. Aan de overkant van de straat waar dat Bartokpark ligt zit ‘Showroom Arnhem’. Ooit een doorgang onder de bebouwing door met als doel de verbinding te vormen tussen Arnhem centrum en de Rijn, een thema dat in deze stad vaker terug zou komen. Die doorgang werd echter een onguur openbaar toilet / gebruiksplek. Een aantal kunstenaars bood aan de plek onder hun hoede te nemen. Zij sloten het af en begonnen de plek te programmeren. Ze noemden zich, toepasselijk, G.A.N.G. Het was in die spontaan ontstane ruimte die inmiddels meermaals verbouwd, professioneler was geworden en was omgedoopt tot Showroom Arnhem – dat Peter Groot, Edwin Verdurmen en ik met elkaar een biertje dronken, na afloop van één van de maandelijkse CASA avonden. CASA is het Centrum voor Architectuur en Stedenbouw Arnhem waar bouwend, politiek, ontwerpend en kunstzinnig Arnhem elkaar treft en waar mooie ideeën en samenwerkingen ontstaan. Zo ook deze avond.
55
Het idee voor een hei in de stad had ik al eerder
Twee maanden later werd de boel aangelegd.
bedacht. Edwin (directeur CASA) en ik hadden ook
Met 72 vrachtwagens zand, 1100 heideplantjes, 7
al eens een poging gedaan een tijdelijke heide rond
b-choice berken en 7 b-choice grove dennen. De
het al sinds mensenheugenis in aanbouw zijnde
projectontwikkelaar Synchroon, die eigenaar is van
Centraal Station voor elkaar te krijgen, maar dat
de kavel, had deze ter beschikking gesteld na een
liep dood op een gebouw dat toch gebouwd zou
goed gesprek met de gemeente. Het zand kwam
worden. Hoe prachtig als je de trein uit zou komen
van een bouwproject elders in de stad, enige kosten
en direct op de hei zou staan, midden in Arnhem.
waren dus een dag lang heen en weer rijden.
Arnhem is namelijk geweldig gelegen aan de Veluwe, maar - zo merkte ik toen ik me juist om die landschappelijke rede in Arnhem had gevestigd - de
Hoe het verder ging.
Arnhemmer is daar niet echt trots op. Die link met
Al bij de eerste opening in 2012 is het park door
de Veluwe verbeteren werd toen een missie van me.
omwonenden, de stad en de politiek omarmd en werden vraagtekens gezet bij de tijdelijkheid ervan.
Op die bewuste avond in Showroom Arnhem
Maar dat was pas het begin: In 2013 vierde één van
bedacht Peter Groot dat we zo’n heide in de stad
Arnhems grootste attracties, Burgers’ Zoo, zijn
toch ook aan de overkant, op dat braakliggend
honderdste verjaardag. Rede voor Burgers om een
terrein, konden vormgeven. Met een photoshopje
kado aan de stad Arnhem te geven, een beeld van
van dat idee togen Edwin en Peter naar de
kunstenaar Florentijn Hofman, dat tevens de relatie
wethouder die hen enthousiast doorverwees naar
tussen Burgers’ en de stad moest verbeteren. Dit
stadsbouwmeester buitenruimte Luuk Tepe. Met
beeld werd een gigantisch Aardvarken, één van de
hem gingen we om tafel en in een uur of 2 was het
meest bijzondere beesten van Burgers’ Zoo. Maar
beklonken en grofweg uitgetekend.
dan 30 m lang, 13 m breed en 9 m hoog, uitgevoerd in spuitbeton, met een feestmuts op. En als locatie liet Florentijn zijn oog op het Bartokpark vallen. Daar kon het beest zich heerlijk neervlijen in de hei. Maar om het gigantisch Feestaardvarken goed te laten liggen vonden we het wel nodig het Bartokpark bijna twee keer zo groot te maken. Dat kon, er lag extreem veel ongebruikte stoep omheen. Intussen waren wij zelf aan het broeden op een verbetering aan het park. De heide zat me niet lekker. Omdat hier wel gebruik gemaakt was van heideplantjes van de kweker zag het ‘parkje’ er veel te gekunsteld uit. Als een parkje dus. Niet als de Veluwe. Dus hadden we met de gemeente afgesproken om deze heidebeplanting opnieuw te doen, natuurlijker. En toen diende zich het idee van het Feestaardvarken dus aan. Aangezien daarvoor alles toch weer op de schop moest konden we dat mooi combineren met de reeds geplande verbetering van het park door een nieuwe ontwikkeling
~ 72 vrachtwagens zand, 1100 heideplantjes, 7 b-choice berken en 7 b-choice grove dennen ~
in natuurontwikkeling: natuurtransplantatie. Met deze techniek wordt de plag inclusief bodemleven meegenomen waardoor de natuur zich veel sneller ontwikkelt en er veel sneller overtuigend resultaat te zien is. Afgedankte natuur (heide moet nu eenmaal geplagd worden) kan zo een 2e leven krijgen. Via Burgers’ Zoo kwamen we in contact met Nationaal Park de Hoge Veluwe en die waren van harte bereid hun heide af te staan. Op die manier kreeg niet alleen Burgers’ Zoo maar ook de Hoge Veluwe een dependance in de stad en werd m’n idee, om Arnhem en de Veluwe beter te verbinden, wel heel letterlijk bewaarheid. En intussen werd het Rozet gebouwd. Eerlijk gezegd had ik nauwelijks een idee wat dat zou worden. Maar toen dat gereed kwam toen ook het Bartokpark gereed kwam bleek het een geweldig huwelijk. Dat was dus geluk, en was dus sowieso een belangrijke factor in het succes van deze plek.
~ Eén van de meest bijzondere beesten van Burgers’ Zoo. Maar dan 30m lang, 13m breed en 9m hoog, uitgevoerd in spuitbeton, met een feestmuts op. ~
57
Geluk. Dat we een wethouder en ambtenaar troffen
Dat het Rozet een geweldig gebouw voor kinderen
die enthousiast en buitengewoon daadkrachtig
is, met een enorme trap van boven naar beneden,
waren. Dat het nodige zand gratis opgehaald kon
die kinderen ook als glijbaan gebruiken. Dat je dan
worden en de aannemer dat wist. Dat Florentijn
bij de voordeur uitkomt en dat daar de volgende
Hofman langs het parkje versie 1.0 liep en de zon er
attractie begint waar je weer op kan klimmen: de
net zo mooi op viel dat hij geraakt werd door de plek
staart van het feestaardvarken, waardoor gebouw
en er zijn beeld wilde neerleggen terwijl niemand
en aardvarken een speelse twee-eenheid vormen.
van gemeente of Burgers’ Zoo daar toen ( op deze
Een grote hoeveelheid toeval en geluk dus, die
achteraf plek) nog wat in zag. Dat ik een keer in
maken dat dit voormalige gat in de stad, dat tot
de kerstvakantie ziek op de bank lag en tv keek
twee jaar terug echt niemand wist te vinden, het
en een documentaire zag waarin de Wageningse
leukste plein van Arnhem en, volgens sommigen,
Wetenschapper Martijn Bezemer de voordelen van
van Nederland is geworden.
natuurtransplantatie uitlegde. Dat er naast het park een gebouw gebouwd werd, het Rozet, dat inmiddels is uitgeroepen tot het beste gebouw van het land, terwijl wij nauwelijks een idee hadden wat er eigenlijk kwam. Dat het Rozet zandkleurig is,
Hoe het verder gaat. Dus met één goed idee en daarna een lange adem, tijd en inspanning en een heleboel samenwerking ben je er nog niet. Je hebt ook een beetje geluk nodig. Maar geluk héb je niet, geluk komt voorbij.
net als het zand waar het
Laat dat een les zijn voor ‘het systeem’. Want tot
Feestaardvarken in ligt.
voor kort en heel vaak nog steeds sluit het systeem van Ruimtelijke Ordening - van stadsontwikkeling - geluk uit, door successen uit onverwachte hoek geen kans te geven.
~ Je hebt ook een beetje geluk nodig. Je hebt ook beetje Maar~ geluk héb jeeen niet, gelukgeluk komtnodig. voorbij. ~ Maar geluk héb je niet, geluk komt voorbij. ~
Zo sluit je nou geluk uit. Als je denkt in een bureaucratisch plaatje waar spontaan geluk geen plek in kan hebben. Of heel even dan, tot de grote
Die Showroom bijvoorbeeld, waar het allemaal begon, moest een supermarkt worden. Dus werd de huur opgezegd en moest C.A.S.A. eruit. Waarom? Omdat het in het bestemmingsplan stond. Was er dan een geïnteresseerde supermarkt? Nee, maar het stond op papier. Was de Showroom dan niet het eerste succes en de belofte voor meer successie omdat er naar deze uithoek van de stad tussen centrum en de Rijn creatieve mensen kwamen waardoor het wachten was op het volgende project? En was het verbinden van het centrum en de Rijn niet een project waar al talloze miljoenen in gestopt waren die nog niet tot een succes hadden geleid - dus was die Showroom geen kadootje? Jazeker. En zijn dat soort ‘broedplaatsen’ niet die hippe dingen die elke ambtenaar en politicus overal maar wil? Jawel, maar dit moest een supermarkt worden, dat stond ergens.
mensen weer komen. Een beter model voor een gemeente zou de reiger zijn: met een doel voor ogen, met de poten er middenin en dan zien en happen als er een vis voorbij komt. Die supermarkt is weer van de baan. Gelukkig kwam het inzicht dat dit geluk was. En het Bartokpark dan? Dat is toch ook maar tijdelijk? Ja. Elk moment kan de projectontwikkelaar zijn recht opeisen er alsnog een appartementencomplex te bouwen en het park en feestaardvarken te laten verdwijnen. Maar de stad lijkt zijn geluk niet op te kunnen met deze plek. Nieuwe investeerders met nieuwe ontwikkelingen rond het park dienen zich inmiddels aan, de combinatie Rozet en park inclusief het spectaculaire Feestaardvarken nodigen uit tot de ontwikkeling van de omgeving. Dus als we iets geleerd hebben van de Crisis zou tijdelijk wel eens lang kunnen duren.
Atelier 7, een nawoord Student X
~De eerste weken van Aterlier 7 voelt als een verlenging van de zomervakantie! ~
De Zelfredzaamheid van het Nederlands landschap… Hmm, twee moeilijke woorden in een zin van zes woorden… Hoe gaan we dit aanpakken? Ver weg van de vaak bijna hapklare brokken uit de andere modules. Maar toch een verrijking! Iedereen heeft een eigen passie waar hij of zij meer van wil weten. Atelier 7 biedt hier volop de mogelijkheden voor. Daarnaast is het organiseren van een eigen module een belangrijk leerpunt… Wat is mijn onderzoeksvraag? Wat heb ik nodig om dit te beantwoorden? Hoe ga ik dat bereiken, met welke middelen en welke mensen? Wat wordt mijn tijdsplanning? Essentiële vragen die horen bij het zelf organiseren van een project. Realistisch en belangrijk in deze tijd. Het is maar zelden dat een opdrachtgever komt met een opdracht inclusief projectplan, planning en middelen. Een slimme ontwerper zoekt hierin zelf zijn weg en is altijd alert op potentiële opdrachten.
~Het landschap bestaat uit een ondergrond, netwerken en occupatie. ~
De eerste fase. Het ontrafelen van het onderwerp `De Zelfredzaamheid van het Nederlands landschap` levert al een leuke discussie op. Achtergrond informatie, interviews en excursies aan het begin van het jaar voeden dit debat. Daarnaast word je geïnspireerd voor een onderwerp. Sommige weten voor de eerste les welk onderwerp ze gaan bestuderen, andere hebben moeite om iets concreets te
~ Nee zelfredzaam landschap bestaat niet meer, zeker niet in Nederland, alles wordt door de mens in stand gehouden. ~
60
vinden. Na deze keuze voor een onderwerp wordt de eerste fase afgesloten met een Onderzoeksvoorstel, een plan van aanpak voor de komende tijd!
~De aarde kent geen enkel landschap meer wat niet beïnvloed is door menselijk handelen! Laat staan het Nederlandse, elke vierkante meter is opgenomen in bestemmingsplannen. ~
Het resultaat. Op de helft van het 20 weken durende project stopt het verbreden. De gebundelde informatie wordt op waarde geschat en wordt gebruikt om echt te ontwerpen. De hoofdvraag en het voorlopige plan van aanpak wordt waar nodig bijgesteld. Verlies ik het eigenlijke doel niet uit het
:
Het ideeenboek.
oog? Wat betekent mijn onderzoek voor mijn definitie van
Uit het Onderzoeksvoorstel volgt een fase van rondkijken, informatie verzamelen zonder al te veel kaders. Het internet wordt afgezocht, literatuur en specialisten worden geraadpleegd. Externe specialisten spelen overigens een bepalende rol in de module, een van de speerpunten van de HAS: praktisch en werkveld georiënteerd, komen in Atelier 7 veelvuldig aan bod. De `schets - ontwerp - spreekuur` sessies zijn belangrijk voor het onderzoek. Mensen uit de vakwereld, docenten, kunstenaars, wetenschappers en de
een zelfredzaam landschap? Uiteenlopende resultaten als een toolbox, een film, een handboek, een casusoplossing en een website behoren tot de producten. Ook dit eindtraject gaat met ondersteuning en toetsing van specialisten. Het eindresultaat wordt in week 20, vaak trots, soms met veel zenuwen, maar altijd bevlogen gepresenteerd aan de docenten, medestudenten en andere geïnteresseerde. Atelier 7, een verrijking voor de studie landscape design!
studenten werken in een snelkookpan-format aan nieuwe ideeën voor het ontwerpend onderzoek. Wij als studenten zijn zelf verantwoordelijk voor deze input. Dit geldt ook voor het organiseren van de buitenlandse excursie.
~Alle Nederlandse landschappen zijn net als de stad 100% cultuurlijk. ~
~ Uhm… ja, met …. Ik ben student aan de HAS hogeschool, daar ben ik bezig met een onderzoek wat raakvlak heeft met uw expertise. Zou u misschien… ? ~
~Het kapitalistische, het alles0mvattende systeem bepaalt of het landschap zichzelf in stand houdt. Alle landschappen die er nu zijn, zijn in staat zichzelf te redden. Tot nu althans, de economische waarde en potentie die het landschap heeft bepaald zijn levensvatbaarheid. ~
61
Dirk van de Ven
nl.linkedin.com/in/mitchvanerp
nl.linkedin.com/pub/anouk-ruijters/97/3b/284/en
www.ontwerplandschap.nl
nl.linkedin.com/pub/dirk-van-de-ven/33/b2a/a31
Het ontwerp van het straatprofiel
Bouwstenen van een kindvriendelijke buitenruimte
#14
Ouderen en de openbare ruimte
#16
Mitch van Erp
Anouk Ruijters
Kinderen spelen Er is onderzoek 21
Hemelwater in het Stedelijk gebied
manier waarop straatprofielen ontworpen kunnen
Stein van Brunschot
worden met behulp van bewoners, gelet
Een nieuwe, duurzame
op aanleg en beheer.
Hoe kan men de
minder buiten! En
openbare ruimte zo
dit komt door een
inrichten dat deze als
‘saaie’ buitenruimte.
veilig en prettig wordt
Dit onderzoek heeft
ervaren door ouderen
zich gericht op de
en er voor zorgt dat
relatie kinderen-
ouderen meer naar
buitenruimte.
buiten gaan?
ontwerpoplossing
nl.linkedin.com/pub/anneke-blom/7a/a88/167/en
voor hemelwater in
#30
Genius Loci van het Catharinaplein
Jarren Verbeek
De Genius Loci van het Catharinaplein was een ‘doorloopplein’ en wordt een samenhangende ‘verblijfsplek’.
#17
Inpassing schaalvergroting melkveehouderij
Renee Geron, Cis Van der Linden
Deskresearch doen en ‘de boer op’,
www.cisvanderlinden.be nl.linkedin.com/pub/zeger-dalenberg/61/ab4/635
nl.linkedin.com/in/jarrenverbeek
nl.linkedin.com/pub/renée-géron/8a/233/6b6/en
het stedelijk gebied.
#30
Verblijven en ontmoeten in de openbare ruimte
#32
De Groen-GrijsBrein route
Jens Renders, Zeger Dalenberg
om zo tot goede inpassingsplannen te
Een mentale en
komen voor de steeds
fysieke verbinding
groter wordende
tussen de stad en
melkveehouderijen.
het omliggende landschap!
www.jensdsgn.nl
gedaan naar een
Atelier 7
de Zelfredzaamheid van het Nederlands Landschap
#51
#50
Anneke Blom
De openbare ruimte heeft vele functies: verkeer, vervoer, groen, waterberging, voedselproductie enzovoort. Maar verblijven en ontmoeten in de openbare ruimte is soms niet of nauwelijks mogelijk.
Vincent Janssen
Verloren energie
natuurcamping waarbij
Er liggen prachtige
natuurbeleving
landschappen langs
en ecologie elkaar
snelwegen en er wordt
aanvullen.
veel energie opgewekt
www.tuinrecept.nl
Leven in het paradijs
#52
Sifra Timmermans
is grotendeels
Creepy passages
ontgonnen voor voedselproductie. Hoe zelfredzaam is ons
Patrick van der Riet
door rijdende
voedselsysteem?
omvormen tot
het omliggende
prettige plekken!
Andere projecten Atelier 7
methodiek om tot een goede ontwikkeling te komen van een braakliggende terrein.
nl.linkedin.com/in/manonvandenboer/en
www.ruimtegever.nl
dicht kunnen?!
(geen inzending)
#17
Ontwerpen met Neanderthalers
Sander Kuipers
#48
Natuurlijk de natuurlijke woonwijk!
Manon van den Boer
zaamheden in het Vonk en Vlam terrein in ’s-Hertogenbosch zijn cultuurhistorische resten gevonden van -kampement. Maar
minder natuur! Dit
hoe verwerk je dit
is het vooruitzicht
in het (stedelijk)
van Nederland en
landschap?
natuur samenwonen.
Anne Rooijakkers Jasper van der Zanden
#40
Beleef water in het Heuvelland
Cedric Ketzer
Meer woningen,
kunnen mensheid en
Jesper Gommers
Tijdens graafwerk-
een Neanderthaler
kan anders. Vanaf nu
nl.linkedin.com/pub/cédric-ketzer/45/255/9a
maken die open en
nl.linkedin.com/pub/sander-kuipers/97/b86/875/en
geluidschermen
Mogelijkheden en de
‘creepy’ passages
De karakters vanuit
bedrijventerrein!
Waarom zou je geen
Floris van de Sande
Onaantrekkelijke
doortrekken naar het
mee wordt gedaan.
HANDBOEK braakliggende terreinen
Koen van Ham
landschap
auto’s waar niks
#31
#50
Ons landschap
Aantrekkelijke bedrijventerreinen langs snelwegen
Kim Wenneneks
Een boeren-
#44
nl.linkedin.com/pub/koen-van-ham/57/a24/464
#28
nl.linkedin.com/pub/patrick-van-der-riet/49/b46/307/en
Natuurlijk kamperen bij de boer
nl.linkedin.com/pub/kim-wennekes/93/920/a48
www.omgevingsbeleving.nl
#42
Hemelwater kan op meerdere manieren gebruikt worden om zowel het landschap zelf als de beleving ervan te bevorderen.
Atelier 7
LANDSCAPE
HAS hogeschool
DESIGN www.hashogeschool.nl/landscapedesign
