Appingedam, Molukse kerk Eben Haëzer REGISTER Monumentnummer Identificatienummer Basisregistratie Provincie Gemeente Plaats Straat/huisnummer Postcode Kadastrale aanduiding Datum inschrijving in register beschermde monumenten Datum, deel en nummer van inschrijving in openbare registers Aanduiding of korte omschrijving Complexonderdeel van complex [naam of complexnummer]
532050 0003100000119236 Groningen Appingedam Appingedam Harkenrothstraat 2 9902 JM Appingedam, G 2289
Religieus gebouw/ontmoetingscentrum “Eben Haëzer”
KENNIS: WAARDERING I Cultuurhistorische waarde: belang van het object/complex 1. als bijzondere uitdrukking van (een) culturele, sociaaleconomische en/of bestuurlijke/beleidsma tige en/of geestelijke ontwikkeling(en);
2. als bijzondere uitdrukking van (een) geografische, landschappelijke en/of historisch-ruimtelijke ontwikkeling; 3. als bijzondere uitdrukking van (een) technische en/of typologische ontwikkeling(en); 4. wegens innovatieve waarde of pionierskarakter;
5. wegens bijzondere herinneringswaarde.
II Architectuur- en
De gemeente Appingedam gaf opdracht tot de bouw van de Molukse Kerk. Dit initiatief getuigt van een bijzondere beleidsinvulling ten gunste van een bevolkingsgroep die, sinds 1949 in Nederland, in het bouwjaar 1960 al ruim een decennium in de maatschappelijke periferie was ondergebracht en niet tot nauwelijks in de Nederlandse samenleving opgenomen. Het bestuurlijke initiatief van de gemeente Appingedam gaf een aanzet tot integratie van de Molukse gemeenschap in de Nederlandse maatschappij. Religie is van groot belang voor de Molukse Gemeenschap en nauw verweven met het Molukse leven. Bij de Molukse Kerk “Eben Haëzer” is niet direct sprake van een bijzondere geografische of landschappelijke ontwikkeling, maar de situering van de kerk pal naast de Molukse woonwijk impliceert een nauwe onderlinge verbondenheid: beide werden in 1960 gebouwd en zijn sindsdien in maatschappelijk, sociaal en religieus opzicht onafgebroken sterk op elkaar betrokken. Het technische en typologische belang van de kerk is gelegen in de gebruikmaking van een beproefd en universeel toepasbaar gebouwtype dat bovendien snel en betrekkelijk goedkoop uitgevoerd kon worden: een barak. Anno 1960 kan een barak niet als architectonisch novum worden aangemerkt, maar de toepassing als kerkgebouw met ontmoetingscentrum getuigt van onorthodox en pragmatisch inzicht en van een vindingrijke benadering. De veelzijdige bruikbaarheid die de barak als gebouwtype van oudsher kenmerkt, kreeg met de functie van kerkgebouw “Eben Haëzer” een nieuwe dimensie. De Molukse Kerk te Appingedam herinnert aan de geschiedenis van de Molukse gemeenschap in Nederland en staat symbool voor de bijzondere omstandigheden waarin deze bevolkingsgroep verkeerde: aan de ene kant gericht op terugkeer naar het vaderland met als ideaal de vorming van de R.M.S., aan de andere kant al licht geworteld in Nederlandse bodem met de beschikking over een eigen kerkgebouw, pal naast de woonwijk. Het kerkgebouw prolongeert enerzijds het idee van tijdelijkheid en vormt anderzijds een niet te miskennen indicatie van langdurige(r) vestiging.
kunsthistorische waarde: (bijzonder) belang van het object/complex 1. voor de geschiedenis van de architectuur en/of bouwtechniek;
2. voor het oeuvre van een bouwmeester, architect, ingenieur of kunstenaar; 3. wegens de hoogwaardige esthetische kwaliteiten van het ontwerp;
4. wegens het bijzondere materiaalgebruik, de ornamentiek en/of monumentale kunst; 5. wegens de bijzondere samenhang tussen exterieur en interieur(onderdelen).
III Situationele en ensemblewaarde 1. betekenis van het object als essentieel (cultuurhistorisch, functioneel en/of architectuurhistorisch en visueel) onderdeel van een complex; 2. a. bijzondere, beeldbepalende betekenis van het object voor het
Kerken hebben vrijwel altijd een opvallende architectonische verschijningsvorm en staan uitdrukkelijk op een prominente locatie; schuilkerken vormen de uitzondering op deze “regel”. De Molukse Kerk ontleent haar betekenis voor de architectuurgeschiedenis en de bouwtechniek juist aan de a-typische architectuur: het is een onopvallend en ingetogen gebouw, sober en doelmatig en het staat niet in een centrum, maar in de periferie van een woonwijk. Architect J. Martini (Groningen) bouwde, voor zover bekend, slechts één (Molukse) Kerk. Naar haar aard vertoont de Molukse Kerk geen hoogwaardige esthetische kwaliteiten (een barak was oorspronkelijk een uit door de zon gedroogde stenen opgetrokken gebouw). Plattegrond, hoofdvorm, indeling, materialisatie en detaillering zijn eenvoudig, overzichtelijk en sober. Het dakruitertje en de klok aan de zuidgevel zijn de enige speelse en identificerende architectonische elementen met een verwijzing naar de kerkelijke functie. In de Molukse Kerk zijn in zoverre bijzondere materialen gebruikt, dat in ontwerp en uitvoering niet is afgeweken van het archetype van een barak, ondanks dat het een religieus gebouw betreft: dat is een bijzonder architectuurhistorisch verschijnsel. Zowel uit- als inwendig vertoont de Molukse Kerk een bijzondere samenhang wat betreft ontwerp, uitvoering, materiaalkeuze en detaillering: het gehele gebouw is zeer bescheiden uitgevoerd en in één bouwfase opgetrokken. Het monument heeft drie toegangen. De hoofdtoegang leidt tot de kerkzaal, de belangrijkste ruimte; de toegang/het portaal heeft een eigen vormgeving en is gerelateerd aan het belang van de kerkzaal. Het ontmoetingscentrum beschikt ook over een eigen toegang, net als de consistorie.
De Molukse Kerk bestaat uit één opstal en staat in een eenvoudig plantsoen, op een gazon dat met een ligusterhaag van de omgeving is afgescheiden. Een eenvoudig tegelpad leidt aan twee zijden van/naar de kerk. In het gazon staan enkele Italiaanse populieren. In de dico is ook het terrein rond het kerkgebouw opgenomen. Zie ook III 3.a. De Molukse Kerk heeft een bescheiden formaat en een onopvallende verschijningsvorm. Dankzij de vrije situering, op de hoek van de Harkenrothstraat en de George van Saksenlaan, en het rondom de kerk
aanzien van zijn omgeving; b. bijzondere betekenis van het complex voor het aanzien van zijn omgeving, wijk, stad of streek;
3. a. bijzondere betekenis van het complex wegens de hoogwaardige kwaliteit van de bebouwing in relatie tot de onderlinge historisch-ruimtelijke context en in relatie tot de daarbij behorende groenvoorzieningen, wegen, wateren, bodemgesteldheid en/of archeologie; b. bijzondere betekenis van het object wegens de wijze van verkaveling/ inrichting/ voorzieningen. IV Gaafheid en herkenbaarheid: belang van het object/complex 1. wegens de architectonische gaafheid en/of herkenbaarheid van ex- en/of interieur;
2. wegens de materiële, technische en/of constructieve gaafheid; 3. als nog goed herkenbare uitdrukking van de oorspronkelijke of een belangrijke historische functie; 4. wegens de
aangelegde gazon met Italiaanse populieren een omgevende heg, is een geheel eigen ruimtelijke identiteit ontstaan met een schijnbaar onopvallende relatie tot de nabijgelegen Molukse woonwijk. Er bestaat een nauwe functionele en historische relatie met de omgevende woonwijk, zijnde de eerste Molukse woonwijk in Nederland. Vanuit sociaal perspectief van belang vanwege de gecombineerde en bindende rol van kerk/ontmoetingscentrum en de wijk. De leefbaarheid in de Molukse woonwijk te Appingedam is gebaat bij een vitaal en goedlopend (religieus) centrum. ad. a en ad b: de kavelinrichting rond de Molukse Kerk dateert uit de bouwtijd. Als gevolg van de ontwerpkunstige eenvoud en overzichtelijkheid vertoont de kavel een schijnbaar indifferent karakter en zodoende is een voor de ontstaanstijd kenmerkend ensemble tot stand gekomen. Het kerkgebouw staat in een open ruimte die is beplant met Italiaanse populieren en omgeven door een ligusterheg. Karakteristieke elementen zijn verder het gazon en eenvoudige paden met betontegels waarover de kerk van twee zijden kan worden benaderd. In de bij de aanwijzing behorende dico is de gehele kavel inclusief het kerkgebouw opgenomen. Zie voor de archeologie onder het kopje “Archeologische relevantie ondergrond”.
De Molukse Kerk verkeert in vrij gave architectonische toestand. Sinds de oplevering zijn plattegrond, hoofdvorm en constructie ongewijzigd gebleven. Enkele buitendeuren zijn sinds 1960 vervangen, hetzelfde geldt voor de goten en hemelwaterafvoeren. Inwendig zijn de banken in de kerkzaal vervangen door stoelen en vond een kleine verbouwing van de keuken plaats. De bronwaarde van het kerkgebouw is niet afgenomen. De Molukse Kerk te Appingedam is wegens gebrek aan middelen in materiële, technische en constructieve zin gaaf behouden gebleven. De oorspronkelijke functie van “Eben Haëzer” is sinds 1960 ongewijzigd: een kerkelijk gebouw inclusief een ontmoetingscentrum voor de buurt.
De Molukse Kerk is in één bouwperiode opgetrokken.
waardevolle accumulatie van belangwekkende historische bouwen/of gebruiksfasen; 5. (van specifiek het complex) wegens de gaafheid en herkenbaarheid van het gehele ensemble van samenstellende onderdelen (hoofd- en bijgebouwen, hekwerken, tuinaanleg e.d.); 6. in relatie tot de structurele en/of visuele gaafheid van de stedelijke, dorpse of landschappelijke omgeving. V Zeldzaamheid 1. belang van het object/complex wegens absolute zeldzaamheid in architectuurhistorisch, bouwtechnisch, typologisch of functioneel opzicht;
2. uitzonderlijk belang van het object/complex wegens relatieve zeldzaamheid in relatie tot één of meer van de onder I t/m III genoemde kwaliteiten.
Uitgevoerde werkzaamheden (1984-1985) onder supervisie van de Rijksgebouwendienst; herstel bestrating, binnenschilderwerk, herstel dak, ramen en deuren, deuren gangbaar maken, vernieuwing linoleumvloer. Na 1989, in eigen beheer: vergroting en vernieuwing keuken (2000), ten dele vernieuwing van het dak en de dakbedekking. Zie bij III 3.a.
Zowel de Molukse Kerk als de aangrenzende Molukse wijk is in structureel en visueel opzicht gaaf en dateert uit dezelfde bouwperiode.
In ons land komen kerken in de vorm van een barak zelden (tot nooit) voor en geldt, als gevolg, voor de Molukse Kerk een hoge zeldzaamheidsgraad met betrekking tot de architectuurgeschiedenis, typologie en de functie. Voor de Molukse Gemeenschap heeft de barakvorm een zeer bijzondere betekenis. In de jaren na de Tweede Wereldoorlog werden de Molukkers in woonoorden en in barakken ondergebracht. Deze eenvoudige en goedkope huisvesting was nauw verbonden met het verblijf in Nederland dat de Molukkers als tijdelijk beschouwden, want zij streefden naar een eigen Molukse staat. De geschiedenis heeft uitgewezen dat de Molukse Gemeenschap in Nederland is gebleven. De barak kan als symbool van de Molukse Gemeenschap worden geïnterpreteerd. Het betreft een van de oudste (mogelijk het oudste) nog bestaande en functionerende Molukse kerkgebouwen in Nederland. De sobere uitvoering duidt op de schaarste van de beschikbare middelen (Wederopbouw): hoge investeringen waren niet gebruikelijk. Appingedam was de eerste gemeente in Nederland waar een speciaal voor Molukkers gebouwde woonwijk gereed kwam. In 1959-1965 werden hier de eerste Molukkers gehuisvest. Het kerkgebouw heeft een rechthoekige plattegrond, een zadeldak en is opgetrokken in betonblokken op gemetseld trasraam. Entree met zadeldakje aan de zuidzijde; luidklokje (1960) tegen de oostgevel; dakruiter. Inwendig o.a. kerkzaal, consistorie, ontmoetingsruimte. Doopvont en preekstoel uit de bouwtijd. Stoelen niet origineel. In de ontmoetingsruimte staan nog enkele banken uit de
bouwtijd van de kerk. De gemeente Appingedam gaf opdracht tot de bouw die onder supervisie van de Rijksgebouwdienst werd uitgevoerd. Het Rijk financierde de bouw. Opening in 1960, architect J. Martini. De bouwdocumenten memoreren een “semi-permanent” kerkgebouw. Onderdelen zonder monumentale waarde: - Exterieur - Interieur
Receptiegeschiedenis, prijzen e.d.
De stoelen in de kerkzaal en de twee houten offerblokken in de kerkzaal (modern). Altaartafel (modern). Onbekend.
Overige
KENNIS: FEITENVERZAMELING Oorspronkelijke functie Typologie Huidige functie (met jaartal)
Kerkgebouw met ontmoetingscentrum.
Naam object Stijl/stroming Bouwtijd (ook de planfase)
Eben Haëzer Tijdloos: het gaat om een barak. 1960 (bouwjaar).
Architect(en)/ontwerper(s) Uitvoerder (aannemer e.d.) Opdrachtgever
J. Martini, architect Firma R. Niehof en gebroeders Hund (Appingedam).
Exterieur
Rechthoekige plattegrond (circa 8.00x30.00 meter). Betonblokken op trasraam (circa 10 lagen), flauw hellend zadeldak met bitumineuze dakbedekking; dakruiter midden op het dak voorzien van een met lood beklede spits, beëindigd door een stalen kruis. Rechthoekige ingangspartij aan de zuidzijde (kopgevel) met zadeldakje. Dakoverstek met doorstekende gordingen aan noord- en zuidgevel, dakhout en dakbedekking met tegen de gordingen aan, een houten windveer en waterbord. Paalfundering van 47 dennen heipalen (8.00 meter) met
gebouw,
Kerkgebouw met ontmoetingscentrum (2013).
Het Rijk.
constructietechniek
betonopzetters (2.00 meter). Hierover betonnen funderingsbalken (van 0.25x0.45 meter). Op de betonbalken is het steens dikke funderingsmetselwerk aangebracht. Vloer van kerkzaal en ontmoetingsruimte: houten vloeren met een houten balklaag waarover een houten vloer is aangebracht (delen met een dikte van 22 mm.). Vloer van de ruimten tussen de kerkzaal en de ontmoetingsruimte is uitgevoerd als “Nehobo”vloer van gewapend metselwerk. Draagconstructie met houten spanten en buitenwanden van gemetselde betonstenen. De houten spanten in de kerkzaal en de jeugdruimte zijn zelfdragend. De spanten in de tussen gelegen ruimten/vertrekken zijn opgelegd in het metselwerk. Over de spanten zijn houten gordingen aangebracht waarover “Linex” platen met een dikte van 22 mm. als dakbeschot zijn aangebracht. De stabiliteit ontstaat door de stijve schijfwerking van wanden en plafonds.
Interieur (indeling)
Entree, kerkzaal, kerkenraadskamer (consistorie), bergingen, gangen, toiletten, keuken, ontmoetingsruimte. Constructie van spanten, gordingen en dakbeschot; betonsteen (geel en lichtblauw geschilderd)
interieur, techniek en materialen Kunstwerken/orgels/ gedenktekens/meubels die onderdeel zijn van het monument nr. 1 Materiaal/techniek Locatie (in/aan het beschermde monument) Kunstenaar Inscriptie Datering Stijl/stroming Afmetingen
Luidklokje. Bronzen klokje in een stalen frame. Oostgevel (midden). A.H. van Bergen N.V. te Heiligerlee (leverancier). “A.H. VAN BERGEN’’ “HEILIGERLEE’’ 1960. Niet opgemeten tijdens bezoek op 12 februari 2013.
Groen erfgoed: beplanting
Zie bij III 3.a.
Stedenbouwkundige ligging, situering
Het kerkgebouw staat op een trapeziumvormig perceel op de hoek van de Harkenrothstraat en de George van Saksenlaan. De oorspronkelijke bedoeling was de kerk direct naast Molukse wijk te bouwen. Het hart van de Molukse wijk is de Adamistraat, die parallel aan de Harkenrothstraat loopt, maar dan drie straten verderop. Het was de bedoeling dat het gedeelte tussen de Adamistraat en het kerkgebouw ook deel zou uitmaken
Gazon omgeven met ligusterheg. Tegelpad van/naar kerkgebouw/ontmoetingscentrum. Italiaanse populieren. De kavel rondom de Molukse Kerk is op de dico weergegeven.
van de Molukse wijk, maar dat is niet gebeurd. De Molukse Kerk is gelegen op een gazon dat met een haag is afgezet. Aan de westzijde staat een schoolgebouw. Aan de oostzijde van de kerk, staat aan de andere zijde van de Harkenrothstraat, een drie bouwlagen tellend appartementencomplex. Aan de noordzijde is de George van Saksenlaan, aan de zuidzijde loopt de Burgemeester Klauckelaan Archeologische relevantie ondergrond
Volgens Archis is ter plaatse geen sprake van archeologische waarden en zijn geen archeologische verwachtingen gekarteerd. Mogelijk kan de gemeente Appingedam in nadere gegevens over het bodemarchief voorzien.
Geschiedenis Roerende objecten van belang voor het gebouw
Vurenhouten doopvont met koperen deksel, 10 houten kerkstoelen met metalen draagconstructie, daterend uit de bouwtijd (in ontmoetingsruimte), corpus in kerkzaal (boven de preekstoel tegen de wand), houten gezangenbord in de kerkzaal. Oud houten gezangenbord (kleur: zwart). Zetel voor de dominee (bij de preekstoel).
Relevante wijzigingen
Geen.
Bezocht
Michiel Verweij en Albert Reinstra (beiden Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) op 12 februari 2013.
Overige
Het oude klokluidmechanisme hangt in de consistorie en is niet meer in gebruik.
KENNIS: BRONNEN Primaire bronnen, kaarten, literatuur, documentatie, websites Nr. 1 Nr. 2 Nr. 3 Interviews bewoners, gebruikers
Bouwhistorische opname Molukse Kerk in Appingedam, december 2011, opgesteld door Stichting Oude Groninger Kerken. Aanvulling Bouwhistorische opname Molukse kerk te Appingedam: verkennend onderzoek naar Molukse kerkgebouwen in Nederland, 26 februari 2013
