A.Æ."ò Een beschouwing over de due diligence

A.Æ." Een beschouwing over de due diligence S.N. Betting RA*

"

Ontstaan en definitie due diligence onderzoek Een beschouwing over de due diligence bezien vanuit de huidige gedrags- en beroepsregels voor accountants werkzaam in het midden- en kleinbedrijf in Nederland. In dit artikel staat due diligence met betrekking tot de besloten vennootschap in Nederland centraal. ‘Due diligence’ stamt uit de Verenigde Staten van Noord-Amerika. De Amerikaanse beurswaakhond, de United States Securities and Exchange Commission (SEC), stelde voor alle beursintroducties verplicht dat de begeleidende bankier vooraf een onderzoek instelde naar de kwaliteit van de onderneming, inclusief de bedrijfsvoering in de ruimste zin des woords en de daaraan verbonden risico’s. Dit onderzoek kon worden uitgevoerd door de bank zelf of door een accountant. Banken verplichten tot een due diligence indien zij gevraagd worden (een deel van) de financiering te verzorgen. De onderzoeken worden in Nederland meestal uitgevoerd door accountantskantoren. In de Verenigde Staten is een veel grotere rol weggelegd voor advocatenkantoren gespecialiseerd in ondernemingsrecht en voor bankiers. * Drs. S.N. Betting RA is zelfstandig gevestigd als registeraccountant te Zeewolde. Daarnaast is hij verbonden aan Nyenrode Business Universiteit en geeft hij trainingen aan de NBA, VERA, VedAA, het SRA, Alex van Groningen, de NOVAK, het IFBD in Belgie« en de TOP 500 van het Nederlandse bedrijfsleven en voor diverse instanties van Nederlandse overheid.

Leidraad voor de AA afl. 79 - november 2011

A.2.10 - 01

KERNACTIVITEITEN

Als we de Engelse term ‘due diligence’ beter analyseren, betekenen deze twee woorden letterlijk gepaste zorgvuldigheid. In fusies en overnames en in de accountancy is er echter een specifieke betekenis, namelijk die van een boekenonderzoek, bijvoorbeeld bij een bedrijfsovername.

Æ

Introductie In dit artikel beschrijft drs. S.N. Betting RA due diligence vanuit het perspectief van de openbaar accountant werkzaam voor het midden- en kleinbedrijf in Nederland, binnen het kader van de geldende gedrags- en beroepsregels voor accountants. Opeenvolgend komen de volgende onderwerpen aan de orde: de spelregels ten aanzien van informatie- en mededelingsplicht versus onderzoeksplicht, de reikwijdte, aanpak en diepgang van de due diligence, de transactiegerelateerde adviesdienst, opdrachtformulering en aansprakelijkheid, de communicatie met de accountant van de organisatie waar de due diligence plaatsvindt, de diverse soorten due diligence onderverdeeld naar opdrachtgever e¤n naar aard van de opdracht, de fasen, rapportage en afronding van de due diligence. Het artikel wordt afgesloten met een opsomming van veelvoorkomende valkuilen bij de uitvoering van dergelijke onderzoeken in de accountantspraktijk.

Inleiding Zolang er in de geschiedenis ondernemingen bestaan, bestaan er kopers en verkopers van ondernemingen. Aangezien aan de koop en verkoop van ondernemingen grote financie«le en juridische gevolgen (kunnen) kleven, wordt er in de praktijk door ondernemers in het midden- en kleinbedrijf naast eigen intu|« tie, kennis en vaardigheden, veelal een beroep gedaan op diverse specialisten. Te denken valt aan fiscalisten als het gaat om het inschatten van de fiscale gevolgen van een mogelijke koop of verkoop, juristen als het gaat om de puntjes op de ‘i’ te zetten met betrekking tot de juridische overdracht van de

A.2.10 - 02


EEN BESCHOUWING OVER DE DUE DILIGENCE

onderneming en alle aan haar verbonden rechten en verplichtingen die uitmonden in een intentie- of (voorlopige) koopovereenkomst, notarissen voor de effectuering van de formele aandelenoverdracht of fusie, register valuators als het gaat om waardering van ondernemingen en ‘last but not least’ (openbare) accountants als het gaat om het toevoegen van een hoge of redelijke mate van zekerheid aan de gepresenteerde cijfers dan wel het geven van advies op de door de koper of verkoper verstrekte (financie«le) informatie. De accountant wordt voor alle voornoemde diensten, met uitzondering van het passeren van notarie«le akten, welke wettelijk toebehoren aan de notarissen, door zijn clie«nten geraadpleegd. Het is dan van groot belang dat elke accountant bij zichzelf te rade gaat of hij/zij de genoemde deskundigheid en ervaring bezit om de clie«nt goed te kunnen adviseren. Niet voor niets staat in de Verordening Gedragscode (verder VGC) onder art. A-".ª onderdeel c vermeld: ‘de accountant houdt zijn deskundigheid en vaardigheid op het niveau dat is vereist om aan een clie«nt of werkgever adequate professionele diensten te kunnen verlenen.’ Het lijkt alsof in de reguliere opleiding tot accountant nauwelijks aandacht wordt besteed aan het onderwerp due diligence. Openbare accountants doen de kennis omtrent dit onderwerp op door het in de praktijk, hetzij alleen dan wel in samenwerkingsverband, simpelweg uit te voeren. Gevaar hiervan kan zijn dat zonder fundamentele kennis van de aard en inhoud van de due diligence afgezet tegen de huidige gedrags- en beroepsregels een vaktechnische misser met grote financie«le en juridische gevolgen zo gemaakt is.

ª

Een afdeling corporate finance? Sommige, meestal landelijk opererende middelgrote tot grote, accountantskantoren hebben een aparte zelfstandige afdeling of besloten vennootschap gescheiden van de audit- of reguliere accountantspraktijk die zich dagelijks bezighoudt met het be-


A.2.10 - 03

KERNACTIVITEITEN

geleiden van clie«nten in een koop- of verkoopproces. Een dergelijke afdeling wordt wel ‘corporate finance’ genoemd. Tot de competenties van een corporate finance afdeling kunnen behoren naast de begeleiding en advies bij aan- en verkoop van ondernemingen, de waardering van ondernemingen, de begeleiding van (complexe) financieringsaanvragen en begeleiding van ondernemingen in zwaar weer. Dit artikel beperkt zich tot de due diligence als onderdeel van het aan- of verkoopproces van een onderneming. Het verdient aanbeveling om de due diligence diensten onder te brengen in een aparte entiteit/vennootschap ter beperking van de aansprakelijkheid van de accountant, het accountantskantoor of de accountantsorganisatie.

Due diligence Een due diligence richt zich op het vaststellen van de juistheid van de aan de koper gepresenteerde informatie en het in beeld brengen van risico’s en kansen van de over te nemen onderneming. Normaliter richt de due diligence zich op financie«le, fiscale, juridische en commercie«le aspecten. Al naar gelang de aard en omvang van de onderneming betreft dit bijvoorbeeld milieu, intellectueel eigendom, human resources of informatietechnologie. Van belang is dat de accountant in zijn opdrachtbevestiging1 en in zijn rapportage opneemt welke aspecten worden beschreven en welke buiten beschouwing blijven. Een due diligence is wezenlijk anders dan een waardering van een onderneming. Dit onderdeel van het verkoopproces wordt daarom ook niet in dit artikel beschreven. Het uitvoeren van een grondige due diligence is, mijns inziens afgezien van de veelal bancaire verplichting, onmisbaar indien wordt overgegaan tot het verwerven van een onderneming. Ook al zou de koper niet verplicht zijn door de banken, dan zou de koper er toch verstandig aan doen een due diligence uit te laten voeren. Ook geeft de due diligence nuttige informa1. In par. 9 wordt verder ingegaan op de opdrachtbevestiging.

A.2.10 - 04



tie als basis voor de onderhandelingen en voorkomt het verrassingen achteraf. De resultaten van de due diligence kunnen leiden tot aanpassing van de transactievoorwaarden. Zo kan de due diligence invloed hebben op de overeengekomen overnameprijs, bijvoorbeeld indien blijkt dat de werkelijke cijfers afwijken van de verwachtingen die de koper had bij het uitbrengen van een bod. Ook komt het voor dat er in het due diligence rapport risico’s worden gesignaleerd die kunnen leiden tot grote uitgaven in de (nabije) toekomst. Dit betreft dan met name zogenoemde latente verplichtingen, zoals een mogelijke claim die nog niet is verantwoord. Indien het risico concreet is, wordt een vrijwaring opgenomen in de koopovereenkomst. Is het risico ree«el, maar niet concreet, dan wordt meestal een garantie opgenomen in de koopovereenkomst.

Van retrospectief naar prospectief en van onderneming naar brancheontwikkeling Een due diligence moet als doel hebben een goed beeld van de onderneming te geven. In het due diligence rapport worden de sterke en minder sterke kanten van de onderneming beschreven en worden (mogelijke) verbeterpunten voor de situatie na overname geformuleerd. In het Engels heten deze onderzoeken SWOT-analyses, waarbij de S staat voor Strengths (sterkten), W voor Weaknesses (zwakten), de O voor Opportunities (kansen/mogelijkheden) en de T voor Threats (bedreigingen/risico’s). Het is essentieel dat de accountant geen uitspraak doet over deze analyse, maar slechts constateringen doet die hij/zij kan staven met feiten/documenten. Alhoewel een groot deel van de due diligence zich richt op verifieerbare retrospectieve informatie, is prospectieve informatie belangrijker. Verder is het van belang zich als accountant in de


A.2.10 - 05

KERNACTIVITEITEN

rol van adviseur niet blind te staren op de onderneming zelf, maar op de brancheontwikkeling en algemene trends. Voorbeeld Een nationaal opererende entiteit met meer dan honderd videotheken heeft de afgelopen vijf jaren positieve resultaten laten zien, de solvabiliteit en liquiditeit zijn ook ruim voldoende. Maar hoe staat het met levensvatbaarheid van videotheken? De dvd wordt ingehaald door het internet en zodra een film vertoond wordt aan het grote publiek, is de film al te downloaden van het internet.

Informatie/mededelingsplicht versus onderzoeksplicht In de praktijk worstelen zowel clie«nten als accountants met het dilemma dat bestaat rond de informatie/mededelingsplicht van de verkoper enerzijds en de onderzoeksplicht van de koper anderzijds. Gerefereerd wordt aan het Hoog-Catharijne-arrest waarin het Haviltex-criterium aan de orde komt. De rechter was in dit arrest van mening dat de verkoper niet nalatig was geweest in zijn informatie-/mededelingsplicht, maar dat de koper een steekje had laten vallen bij zijn onderzoeksplicht, waarmee de schade voor zijn rekening kwam. Openbaar accountants moeten hun clie«nt zowel in de kopersals de verkopersrol wijzen op dit risico bij de uitvoering van een due diligence alvorens met de opdracht aan te vangen.

Reikwijdte, aanpak en diepgang due diligence onderzoek

."

Reikwijdte In de praktijk begint de potentie«le koper of adviseur meestal met een vooronderzoek, dat breed georie«nteerd is, niet diep gaat, en leidt tot een indicatief of een niet-bindend bod. Vervolgens kan worden aangevangen met een quick scan, dat is

A.2.10 - 06



de feitelijke start van de due diligence met als doel alle aanwezige risicogebieden te identificeren. In de due diligence ligt de focus op de door de koper gekozen risicogebieden. Na overname vindt dan een zogenaamde completion audit plaats. Doel van deze specifieke vorm van accountantscontrole is vast te stellen dat alle activa en passiva vermeld in de koopovereenkomst juist en volledig zijn overgedragen.

.Æ

Aanpak De due diligence heeft een analytische en gegevensgerichte aanpak nodig. Tussentijdse bevindingen in overleg met de koper zijn richtinggevend voor verdere werkzaamheden. Binnen het onderzoek hoort een gedetailleerde cijferanalyse en nadere documentatie te worden opgevraagd. De meeste en vaak beste informatie wordt verkregen door interviews met sleutelfunctionarissen en adviseurs van de te kopen onderneming. Die geven zelf de nodige informatie weer over de problematiek en kansen binnen de onderneming. Maar let op: neem wel de nodige voorzichtigheid in acht, niet iedereen is op de hoogte van een overname.

.

Dataroom Bij grotere overnames krijgen accountants in de regel slechts toegang tot een dataroom, vaak ook buiten de onderneming. Het werk verandert dan niet, ware het niet dat interviews met sleutelfunctionarissen elders plaatsvinden, als ze u«berhaupt plaatsvinden.

.ª

Gebruikmaking van afgeronde accountantscontroles Inzage in de reeds uitgevoerde accountantscontroles is niet verplicht maar wel gebruikelijk! Als men reeds uitgevoerde accountantscontroles bestudeert, kan men sneller bepalen of het geheel of gedeeltelijk herhalen


A.2.10 - 07

KERNACTIVITEITEN

van werkzaamheden noodzakelijk is. Om nogmaals te benadrukken: het onderzoek naar een overname is meer op de actualiteit en de toekomst gericht dan een accountantscontrole. Verder worden er andere grondslagen gehanteerd, is de gehanteerde tolerantie afwijkend en wordt er geen controle verricht ten aanzien van de Administratieve Organisatie/Interne Beheersing (AO/IB). Wel is het essentieel een indruk te krijgen van de kwaliteit van de AO/IB om al dan niet te kunnen steunen op gepresenteerd cijfermateriaal.

.

Jaarrekeningcontroles versus due diligence Als de jaarrekeningcontrole wordt afgezet tegen due diligence komen de volgende verschillen tot uiting. Bij de jaarrekeningcontrole is er sprake van de volgende kenmerken: lage tolerantie, periodiek onderzoek, ten behoeve van maatschappelijk verkeer, het betreft een controleopdracht, er is sprake van vrije beschikbare informatie, het onderzoek is retrospectief, object van onderzoek vormt tevens de naleving van wettelijke voorschriften en de accountant is vooral controlerend bezig. De kenmerken bij de due diligence zijn anders, namelijk: het betreft een incidenteel onderzoek, het wordt uitgevoerd ten behoeve van de opdrachtgever, niet ten behoeve van het maatschappelijk verkeer, de informatie is beperkt beschikbaar, het is een retrospectief en prospectief onderzoek, object van onderzoek vormen specifieke (door opdrachtgever/financier opgegeven) voorschriften, de accountant treedt vooral adviserend op. Bij due diligence kan de tolerantie hoger of lager zijn, afhankelijk van de opdracht.

.

Diepgang Elke due diligence is uniek, de diepgang wordt bepaald door de wensen van de clie«nt, het budget en de complexiteit van de over te nemen onderneming. De mate van diepgang is dus niet nauwkeurig te definie«ren. Dit is een kwestie van professional judgement van elke individuele accountant.

A.2.10 - 08



.

HRM, een ondergeschoven kind Vooral bij arbeidsintensieve ondernemingen moet de accountant in zijn due diligence het ‘human resource management’ (HRM) niet vergeten. In het onderzoek met betrekking tot de HRM besteedt de accountant ten minste aandacht aan de volgende zaken: SWOTanalyse (sterkte/zwakte) op HRM-gebied, culturen, structuur en processen, arbeidsverhoudingen, kosten en efficiency afdeling personeel en organisatie, werkklimaat, motivatie, tevredenheid en veiligheid, HRM-strategie-instrumenten en activiteiten.

æ

Transactiegerelateerde adviesdiensten, NV COS Standaard N COS N is de eerste richtlijn voor transactiegerelateerde adviesopdrachten in Nederland. Voordat Standaard N uit de NV COS bestond werden due diligences geschaard onder Standaard ªª, uitmondende in een rapport van bevindingen. Inmiddels is er een speciale Nederlandse standaard in het leven geroepen, geheten N. De N duidt aan dat het gaat om een specifieke Nederlandse standaard. Dit dient in ogenschouw te worden genomen als men een due diligence verricht voor een buitenlandse koper. In Standaard N wordt een definitie gegeven van een transactiegerelateerde adviesopdracht. Dat is een opdracht waarbij de accountant gebruikmaakt van zijn vaktechnische vaardigheden, opleiding, waarnemingen, ervaring en kennis van het adviesproces. Het betreft een analytisch proces waarin de volgende zaken aan de orde dienen te komen: doel van de opdracht, het verzamelen, analyseren en interpreteren van relevante info, het definie«ren van risico’s en mogelijkheden, het evalueren van alternatieven, het ontwikkelen van aanbevelingen en uiteindelijk de communicatie daarover.


A.2.10 - 09

KERNACTIVITEITEN

In de standaard wordt een niet-limitatief aantal voorbeelden opgesomd van transactiegerelateerde adviesdiensten: due diligence, waarderingsmodellen en prognoses, koop/verkoopcontracten, businessplan, (her)financieringen/herstructureringen en fusies. Een transactiegerelateerde adviesdienst betreft geen assurance of daaraan verwante opdracht, maar is een overige opdracht. Er wordt geen oordeel en geen zekerheid gegeven, doch wel adviezen en/of ‘conclusies’. Een opdracht tot het verlenen van transactiegerelateerde adviesdiensten kan elementen bevatten die voldoen aan de definitie van assurance-opdrachten, maar hoeft daarmee niet te voldoen, zolang onder meer geldt dat de oordelen, standpunten of uitspraken waaraan een gebruiker zekerheid zou kunnen ontlenen, van slechts ondergeschikte betekenis binnen de gehele opdracht zijn. Voor de overige randvoorwaarden wordt verwezen naar Standaard N. Eventueel is een combinatie met een controle-opdracht wel mogelijk. Indien (ook) sprake is van een wettelijke controle is overleg met de verantwoordelijke ‘audit partner’ eminent. De opdracht moet wel in overeenstemming zijn met Standaard N e¤n overeengekomen voorwaarden. De VGC is altijd van toepassing. In het kader hiervan is het van belang stil te staan bij twee vragen: is hier geen sprake van een conflicterend belang en/of is hier geen sprake van een concurrerend belang? Verder behandelt de Standaard onder andere de elementen, mogelijke veranderingen gedurende de opdracht, de planning, documentatie (vastleggen wat van belang is). Daarbij worden twee essentie«le annotaties toegevoegd ten aanzien van de documentatie: ‘de inhoud van het rapport en alle over de dienstverlening gevoerde correspondentie vormen een wezenlijk onderdeel van de vastlegging van de werkzaamheden’ en ‘adviezen gebaseerd op ervaring met transacties, kennis van relevante markten en risicofactoren in het algemeen behoeven geen gedetailleerde documentatie.’

A.2.10 - 10



æ."

Andere regelgeving van belang? Met name de Wet ter voorkoming van witwassen en financieren van terrorisme, afgekort WWFT, is bij due diligences essentieel. Juist bij overnames bestaat er een verhoogd risico van ongebruikelijke transacties.

æ.Æ

Opdrachtformulering en aansprakelijkheid De beroepsbeoefenaar dient met de opdrachtgever overeenstemming te bereiken over de doelstelling van de te verrichten werkzaamheden en de opdrachtvoorwaarden, hetgeen schriftelijk dient te worden vastgelegd. Opdrachtformulering dient een aantal doelen. De opdrachtgever moet kunnen begrijpen wat verwacht kan worden van de aard, inhoud en beperkingen van de door de accountant te leveren diensten. Het is voor de accountant van belang als kader voor de door hem/haar uit te voeren werkzaamheden, de wijze van rapporteren en uiteindelijk ook ter beperking van zijn/haar aansprakelijkheid. In de opdrachtbevestiging en in de schriftelijke rapportage dient de accountant werkzaamheden met een assurance-karakter duidelijk te scheiden van adviesdiensten. In de opdrachtbrief door ten minste gebruik te maken van afzonderlijke paragrafen en in de rapportage door het gebruik van afzonderlijke secties.

æ.

Algemene voorwaarden De adviseur heeft een eigen onderzoeksplicht, met alle mogelijke claimgevolgen van dien. Er wordt dan ook verwacht dat de accountant zelf kan beoordelen wat voor de koper van belang kan zijn, men moet actief meedenken, signaleren en communiceren. Te bezien valt of alle accountants in hun algemene voorwaarden rekening hebben gehouden met de mogelijke juridische gevolgen.


A.2.10 - 11

KERNACTIVITEITEN

æ.ª

Voorbeeldteksten De handleiding regelgeving accountancy (HRA) kent ten aanzien van due diligence de nodige relevante voorbeeldteksten die door openbaar accountants in de praktijk dienen te worden gebruikt. Het gaat dan om de voorbeelden van vrijwaringsbrieven ª." tot en met ª.æ waarbij de eerste drie brieven uitgaan van een bestaande controleopdracht, de volgende drie van een beoordelingsopdracht en de laatste drie over een samenstellingsopdracht. Gemakshalve wordt verwezen naar de HRA voor de inhoud en strekking van deze voorbeeldbrieven. Alle hier genoemde brieven zijn zogenaamde vrijwaringsbrieven inzake dossier reviews bij due diligence opdrachten. Voor de rapportage over de due diligence bestaat geen voorbeeldbrief in de HRA. Wel kan een en ander worden gevonden in COS N: Transactiegerelateerde adviesdiensten.

æ.

Overleg accountant Indien een clie«nt, waarvoor de accountantspraktijk de wettelijke controle van de financie«le overzichten uitvoert, tevens een opdracht verstrekt tot het verlenen van transactiegerelateerde adviesdiensten, dient deze laatstgenoemde opdracht eerst te worden geaccepteerd na overleg met de voor de wettelijke controle verantwoordelijke accountant. Accountants wordt aanbevolen kennis te nemen van de nadere voorschriften van onafhankelijkheid en zelf te evalueren of een dergelijke gecombineerde opdracht aanvaardbaar is en zo ja, onder welke (rand)voorwaarden.

"

Soorten due diligence naar opdracht Terug naar de praktijk, er zijn diverse soorten due diligence. Ik heb de opsomming beperkt tot de volgende soorten en de sleutelfiguren: ^ Financieel: accountant (is ook meestal coo«rdinator) ^ Juridisch: jurist

A.2.10 - 12



^ ^ ^ ^ ^ ^

Fiscaal: fiscalist Commercieel: koper Productie: koper Automatisering: ICT’er of EDP auditor Milieu: milieuaccountant Overig: specialist Te bezien valt of de accountant in de praktijk ook andere soorten dan financie«le due diligence zou moeten uitvoeren. Uiteraard is dat een kwestie van professional judgement.

""

Soorten due diligence naar opdrachtgever Naast onderscheid in soorten due diligence naar opdrachten kan men ook onderscheid maken naar opdrachtgevers. Er bestaan dan twee soorten due diligence: vendor due diligence en buyer due diligence. Bij een ‘vendor due diligence’ vraagt de verkoper advies aan de accountant om zijn/haar onderneming verkoopklaar te maken. Bij een ‘buyer due diligence’, ook wel overnameonderzoek genoemd, vraagt de koper van een onderneming de accountant zijn expertise aan te wenden en hierover te rapporteren, zodat de koper, onder andere op basis van dat rapport, een beslissing kan nemen. Een buyer due diligence komt in de praktijk vaker voor dan de vendor due diligence.

"Æ

Voordelen van een vendor due diligence voor de verkoper Wat zijn de voordelen voor de verkoper van een ondernemer om een accountant een vendor due diligence te laten uitvoeren en waarom zou elke verkoper dit (tijdig) moeten doen? Allereerst voorkomt een goed uitgevoerde vendor due diligence de nodige verrassingen in een onderhandelingsproces. Alle informatie is grondig geanalyseerd en gedocumenteerd en de wijze en ruimte van onderhandeling is met de accountant besproken en uitgedacht. De druk op het management wordt verminderd aangezien zij geen tijd meer hoeft te besteden aan


A.2.10 - 13

KERNACTIVITEITEN

het beantwoorden van vragen en het aanleveren van (historische en toekomstige) informatie. Verder wordt de informatieverstrekking aan bieders beter beheerst en kan de verkoper bepalen wanneer hij/zij welke informatie verstrekt. De vendor due diligence biedt de verkoper de mogelijkheid om in een vroegtijdig stadium de ideale (fiscale, bedrijfseconomische en financie«le) structuur op te zetten en de consequenties van de voorgenomen verkoop in kaart te brengen. De onderhandelingspositie van de verkoper wordt versterkt als de verkoper zowel de positieve als de negatieve aspecten vermeld. En ‘last but not least’ scheelt het de verkoper veel tijd aangezien potentie«le kopers vroegtijdig een goed beeld van de over te nemen onderneming krijgen. In onderstaande tabel is een overzicht opgenomen van de kenmerken tussen een vendor due diligence en een traditioneel verkoopproces. Vendor due diligence

Traditioneel verkoopproces

1. Due diligence rapport 2. Opdrachtgever is verkoper 3. Tijdstip due diligence vo¤o¤r contracten met potentie«le kopers 4. Verkoper bepaalt tijdschema

1. Informatiememorandum 2. Opdrachtgever is koper 3. Tijdstip due diligence na onderhandeling met potentie«le kopers 4. Tijdsschema in overleg tussen koper/verkoper 5. Beheersing informatieverstrekking 5. Initie«le informatie door verkoper, geheel bij verkoper aanvullende informatie op verzoek van koper

Tabel 1: Vendor due diligence versus traditioneel verkoopproces

"

Fasen due diligence De volgende fasen kunnen in het algemeen worden onderscheiden ten aanzien van de uit te voeren due diligence onderzoeken: ". Opdrachtformulering (COS N), schriftelijke opdrachtbevestiging

A.2.10 - 14



Æ. Quick scan a. Voorbereiding quick scan,kennisnemen uitkomsten vooronderzoek, bestuderen intentieovereenkomst b. Opvragen en analyseren nadere informatie, interviews sleutelfunctionarissen en adviseurs, dossierreview huisaccountant . Veldonderzoek a. Voorbereiding veldonderzoek,opstellen checklists, samenstelling onderzoeksteam b. Vervolgonderzoek, identificatie risico’s voor koper, invulling detailonderzoek mede afhankelijk van wijze waarop overnamesom is bepaald c. Analyse van de bevindingen, opsporen onderlinge verbanden en relaties, beeldvorming toekomstige resultaten ª. Afronding a. Bespreking met opdrachtgever, bespreking bevindingen en indrukken b. Schriftelijke rapportage, feitelijke bevindingen: voordelig, nadelig, COS N, rapport mogelijk ook ter inzage aan derden Belangrijke aandachtspunten bij de financie«le due diligence zijn: ^ gehanteerde waarderings- en resultaatbepalingsgrondslagen; ^ genormaliseerde resultaten in het verleden; ^ gebeurtenissen na balansdatum; ^ niet uit de balans blijkende verplichtingen en overige bijzondere toekomstige uitgaven; ^ actuele omvang van het (eigen) vermogen; ^ kwalitatieve risico’s; ^ historische en toekomstige kasstromen (echter wordt veelal vergeten dat de in- en uitgaande kasstromen onderscheiden naar regulier en eenmalig nog van groter belang kunnen zijn).

"ª

Afronding, inclusief adviesrapport Elke due diligence wordt afgesloten met een bespreking en een rapportage. Van belang daarbij is dat de accountant altijd objectief moet zijn. Meestal is het adviesrapport niet ter in-


A.2.10 - 15

KERNACTIVITEITEN

zage voor de verkoper, mogelijk wel voor anderen. Dat hangt af van de afspraken die hierover op voorhand zijn gemaakt. Vermeld altijd in het adviesrapport dat voldaan is aan de voorwaarden van COS N, maak een beschrijving van de bevindingen, geef aan dat er geen zekerheid wordt gegeven. In Standaard N is verder aangegeven waar het rapport aan dient te voldoen. Om verwarring met COS ªª te voorkomen is het niet raadzaam te spreken over rapportage van bevindingen, maar over een adviesrapport. Daarentegen kan men wel in het rapport bevindingen opnemen. Het is de verantwoordelijkheid van de geautoriseerde gebruikers om te beoordelen of de uitgevoerde adviesdiensten in het perspectief van het geheel van hen ter beschikking staande informatie en hun risicoperceptie aan de door hen te stellen eisen voldoen en, indien gewenst, aanvullend onderzoek uit te (laten) voeren. De accountant dient zich te onthouden van een dergelijk oordeel. Het is slechts toegestaan op verzoek van de opdrachtgever inzage in het rapport te verschaffen aan andere gebruikers, indien vooraf de voorwaarden voor inzage met de opdrachtgever en met de andere gebruikers zijn overeengekomen en de gebruikers inzicht is gegeven in de omvang van de uitgevoerde adviesdiensten. Vergelijkbaar met de ‘opdrachtformulering’ dient de accountant in de schriftelijke rapportage de werkzaamheden met een assurance-karakter duidelijk te scheiden van adviesdiensten. Elke accountant zou afgeraden moeten worden assurance en niet assuranceopdrachten in de een of andere rapportage te bundelen. Het is beter dit te doen in een ander rapport. Bij assurance gelden namelijk andere beroepsregels. Een completion audit kan een afsluiting zijn in het overnametraject. In het kort komt het erop neer dat de accountant de overnamebalans controleert op juistheid en volledigheid. In deze publicatie worden de aard en inhoud van een completion audit niet verder uitgewerkt.

A.2.10 - 16



"

Valkuilen Hieronder vindt men een korte opsomming van veelvoorkomende valkuilen die kunnen bestaan bij de uitvoering van due diligences. Het komt voor dat er sprake is van concurrerend belang (u bedient de relatie al als controlerend accountant, maar wordt ook gevraagd due diligence uit te voeren), waardoor u een dilemma kunt hebben ten aanzien van de objectiviteit waarin u uw werkzaamheden uitvoert. Bij de uitvoering van de due diligence, anders dan een completion audit, wordt geen assurance gegeven. Let u erop dat u in uw aanhef, bewoordingen en rapportage geen assurance geeft. Veelal baseert u uw advies op door derden verstrekte informatie. Indien die informatie afkomstig is van een andere accountant moet u uiterst zorgvuldig omgaan met uw mening over diens werk, doet u vooral geen uitspraak over een andere accountant zonder hoor/wederhoor toe te passen. Afgezien van het feit dat u dan niet collegiaal bezig bent, begaat u ook een vaktechnische misslag die zwaar kan worden aangerekend bij de accountantskamer te Zwolle. Mocht u toch een uitgebreide opdracht hebben gekregen van uw opdrachtgever waarin u naast uw adviserende taak ook een controlerende taak is toebedeeld, dan dient u in uw rapportage deze twee taken en rapportage duidelijk te scheiden, om alle schijn van het geven van zekerheid bij uw adviesrol weg te nemen. Het is nog beter om uw rapportage over uw advies en controle separaat te rapporteren. Als een onderneming een jaarrekening uitbrengt met een goedkeurende accountantsverklaring, wordt in de praktijk verondersteld dat er sprake is van ‘going concern’, tenzij anders is gerapporteerd. Een soortgelijke interpretatie zou kunnen worden doorgetrokken naar de situatie waarin een due diligence is uitgevoerd. Echter er is nog geen jurisprudentie te vinden over faillissementen direct na een uitgevoerde due diligence. Gezien het feit dat due diligence behalve retrospectief ook


A.2.10 - 17

KERNACTIVITEITEN

prospectief van aard is, loopt, mijns inziens, de accountant een groter risico dan bij de controle van een jaarrekening. Uit jurisprudentie blijkt dat due diligences zeer klacht- en claimgevoelige opdrachten zijn, zo is in het verleden een accountant veroordeeld door de Raad van Tucht, rechtsvoorganger van de huidige accountantskamer, voor het onvoldoende aandacht besteden aan onderhanden werk. Er is een uitspraak waarin een conceptrapport werd uitgebracht waar de deugdelijke grondslag voor ontbrak, er is een geval waarbij een fraude onontdekt bleef tijdens due diligence. Last but notleast zijn er veel voorbeelden te noemen van veroordelingen waarbij belangenverstrengeling centraal staat. Volgens Evans (Æ"") zijn er drie fouten die men kan maken bij de uitvoering van due diligence: niet de juiste vragen stellen, niet de juiste mensen interviewen,niet het juiste team hebben.

Geraadpleegde literatuur en bronnen ^ HRA: Handleiding regelgeving accountancy. ^ HRA deel , Sectie " voorbeeldbrieven. ^ HRA deel "A, Standaard N: Transactiegerelateerde adviesdiensten. ^ Nadere voorschriften onafhankelijkheid van de openbaar accountant. ^ Nadere voorschriften controle- en overige standaarden. ^ Verordening Gedragscode (RA’s) editie Æ".

Bijlage " Checklist op te vragen informatie bij een due diligence onderzoek bij de overname van een besloten vennootschap (Illustratief voorbeeld) Dossier: Dossiernummer: Clie«nt/opdrachtgever:

A.2.10 - 18



Object van onderzoek: Naam/initialen verantwoordelijk partner/adviseur: Deze opsomming is niet-limitatief. Tijdens het onderzoek kan om aanvullende informatie worden gevraagd!

Algemene gegevens omtrent de vennootschap ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

Overzicht juridische structuur Oprichtingsakte Statuten + statutenwijzigingen Uittreksel handelsregister Kamer van Koophandel Aandeelhoudersregister NAW-gegevens aandeelhouders Zeggenschapsverhoudingen Zijn de aandelen gecertificeerd? Op welke wijze is aan de volstortingsplicht van de aandelen voldaan? Overdrachtsakten bij verkrijging van aandelen van vorige eigenaars Zijn de aandelen vrij verhandelbaar, geen bezwaring met pandrecht, vruchtgebruik of beslag? Zijn alle aandeelhoudersbesluiten uitgevoerd? Vestigingsplaatsen onderneming Bestuurders en commissarissen: NAW-gegevens; Volmachten/ procuraties Groepsstructuur; Relatie met groepsmaatschappijen Organisatiestructuur met vermelding van belangrijkste functionarissen Notulenboek. Met inbegrip van alle notulen en resoluties van de aandeelhouders en bestuurders, uitvoerende comite¤s en voor andere groepen.

Adviseurs in afgelopen drie jaar ^ Accountant ^ Bankier


A.2.10 - 19

KERNACTIVITEITEN

^ ^ ^ ^

Fiscalist Juridisch adviseur, advocaat Notaris Overige adviseurs

Informatie over bedrijfsprocessen ^ Organisatieschema van de onderneming ^ Functieomschrijvingen van belangrijkste functionarissen (verantwoordelijkheden in bevoegdheden) ^ Management met relevante gegevens omtrent taken, arbeidsvoorwaarden en bijzondere regelingen ^ Vastlegging administratieve procedures ^ Inkoopprocedure ^ Interne controlemaatregelen ^ Voorraadadministratie op artikelniveau ^ Inventarisatieprocedures ^ Procuraties en andere vertegenwoordigingsbevoegdheden (ook buiten de statutaire)

Personeel ^ Is een cao van toepassing en wordt deze integraal nageleefd? ^ Beoordeling van secundaire arbeidsvoorwaarden in vergelijking met de koper ^ Leidt overname tot dubbelfuncties, afvloeiingen en aanpassing van de arbeidsvoorwaarden? ^ Beoordelen personeelsverloop ^ Winstdelingsregelingen ^ Ondernemingsraad ^ Inzage in alle arbeidsovereenkomsten ^ Eventuele managementovereenkomsten ^ Freelanceovereenkomsten ^ Verzekeringsregelingen ^ (aanvullende) Pensioenregelingen ^ Spaarregelingen ^ Winstdelingsregelingen

A.2.10 - 20



^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

Arbeidsreglementen Interne veiligheidsvoorschriften Contract met Arbodienst Ziekteverzuimverzekering Ziekteverzuimbeleid/controlevoorschriften Verzuimhistoriek; verzuimuren t.o.v. arbeidsuren Overige documenten m.b.t. primaire en/of secundaire arbeidsvoorwaarden Bijzondere beloningsbedingingen/kortingsregelingen Afspraken met werknemersorganisaties Afspraken met ondernemingsraad of bedrijfscommissie Overzicht van lopende en/of (dreigende) geschillen met werknemers, fiscus, bedrijfsvereniging Lijst van alle medewerkers(ex-medewerkers in WAO) met vermelding van: Functie; functieomschrijving, geboortedatum, datum indiensttreding, maandsalaris, kostenvergoeding en/of emolumenten, toezeggingen, vast/tijdelijk dienstverband, aantal arbeidsuren per week. Arbeidsovereenkomsten bijvoegen

Managementinformatiesysteem ^ Brutowinst en omzetrapportage ^ Budget (jaar en maand) van zowel resultatenrekening als balans ^ Periodieke rapportering en interne analyse van geconstateerde afwijkingen tussen budget en werkelijke uitgaven ^ Beoordelen van de totstandkoming van de toekomstgerichte informatie ^ Inzicht in aard en omvang van verschillen bij prognoses versus de werkelijkheid in het verleden ^ Beschrijving van gebruikte hardware, software en applicaties, alsmede de ouderdom daarvan ^ In gebruik zijnde kassasystemen ^ Overige


A.2.10 - 21

KERNACTIVITEITEN

Jaarrekening ^ Wordt de jaarrekening gecontroleerd, beoordeeld of samengesteld door AA of RA? ^ Welke verklaring wordt door AA of RA afgegeven? ^ Toestemming verkoper aan diens accountant tot medewerking aan het DD-onderzoek ^ Beoordeling werkzaamheden accountant van de verkopende partij aan de hand van het controledossier ^ Kennisnemen van management letters ^ Notulen AvA; vaststelling jaarrekening

Bedrijfshuisvesting en milieu ^ Beschrijving van alle gebouwen welke in eigendom gehuurd of geleased zijn ^ Vloeroppervlakte ^ Leeftijd en toestand van huisvesting ^ Terreinoppervlak ^ Toegankelijkheid tot infrastructuur ^ Eigendomsbewijs ^ Taxatierapport ^ Huurovereenkomst ^ Bestemmingsplan (voorgenomen) wijzigingen ^ Vergunningen/ontheffingen/goedkeuringen benodigd voor de exploitatie van de onderneming ^ Is de feitelijke bedrijfsvoering van de onderneming in overeenstemming met vergunningen/regelgeving? ^ Overzicht van de meldingen aan het bevoegd gezag m.b.t. vergunningen en relevante regelgeving ^ Overzicht van eventuele overtredingen van (de voorwaarden van) de vergunningen ^ Rapportage toezichthoudende instanties. Milieuvoorschriften en -rapportage ^ Kopie van alle bodem- en grondwateronderzoeken die zijn uitgevoerd m.b.t. de in gebruik zijnde percelen

A.2.10 - 22



Verzekeringen ^ Verzekeringspolissen ^ Polissenoverzicht door assurantietussenpersoon ^ Schades (aangemeld en nog niet aangemeld)

Informatie ten behoeve van financie«le due diligence Waarderingsgrondslagen ^ Beschrijving van de gebruikte grondslagen van balanswaardering en resultaatbepaling ^ Beschrijving van belangrijke wijzigingen in waarderingsgrondslagen en schattingen Beoordeling jaarrekening ^ Opvragen laatste drie tot vijf jaarrekeningen ^ Opvragen meest recente tussentijdse cijfers ^ Cijferbeoordeling op verstrekte gegevens gericht op ontdekken van opvallende afwijkingen ^ Normalisatie van gegevens. Eliminatie van buitengewone resultaten ^ Kengetallen ^ Balansposten Materie«le vaste activa ^ ^ ^ ^ ^

Historische kostprijs Actuele waarde (herwaardering) Afschrijvingsmethode Verwachte investeringen (uitbreiding of vervanging) Afschrijvingsstaat Financie«le vaste activa

^ Deelnemingen met vermelding van participatiepercentage ^ Verkrijgingsprijs


A.2.10 - 23

KERNACTIVITEITEN

^ Waarde volgens vermogensmutatiemethode ^ Rentabiliteit FVA Voorraden ^ Analyse per soort voorraad ^ Omloopsnelheid voorraden ^ Beoordeling van bestaan, waardering (rekening houdend met voorziening incourant) Debiteuren ^ ^ ^ ^

Openstaande posten lijst ultimo boekjaar en heden Lijst van de belangrijkste debiteuren Analyse van dubieuze debiteuren Beoordeel toereikendheid van voorziening voor oninbaarheid Liquide middelen/banken

^ Vrije beschikbaarheid van banken girosaldi ^ Gemachtigden ^ Kas: kasverantwoordingen en de van toepassing zijnde kasprocedures Aandelenkapitaal ^ Uitgegeven en gestort kapitaal ^ Aantal aandelen en nominale waarde per soort van aandelen ^ Specifieke zeggenschapsrechten of winstrechten Reserves ^ Verloop van de overige reserves ^ Restricties met betrekking tot dividenduitkeringen Voorzieningen ^ Analyse van de voorzieningen (aard, methode, toereikendheid) ^ Beschrijving achtergrond van de voorzieningen/stukken

A.2.10 - 24



Langlopende schulden ^ Beschrijving van alle langlopende schulden en de belangrijkste voorwaarden en zekerheidstellingen ^ Bepaal of er sprake is van niet in de balans opgenomen vormen van financiering (operational lease)

Kortlopende schulden ^ Overzicht faciliteiten van kredietinstellingen met vermelding van voorwaarden en zekerheidstellingen ^ Specificatie (belangrijkste) crediteuren ^ Analyse van uitstaande inkoopverplichtingen ^ Volledigheid van belastingschulden en premies sociale verzekeringen ^ Volledigheid nog te betalen kosten Niet uit de balans blijkende verplichtingen ^ ^ ^ ^

Huurovereenkomsten. Leaseovereenkomsten Gerechtelijke procedures Garantiestellingen en borgtochten Bevestiging bij de jaarrekeningen Winst- en verliesrekening

^ Analyse winst- en verliesrekening ^ Analyse omzetverloop en brutowinstontwikkeling per productgroep ^ Verklaring voor opvallende fluctuaties ^ Analyse van de bedrijfskosten ^ Analyse van personeelskosten ^ Analyse van huisvestingskosten ^ Analyse van verkoopkosten ^ Analyse van afschrijvingen ^ Analyse van overige bedrijfskosten ^ Vergelijking van rentebaten en -lasten met uitstaande saldi


A.2.10 - 25

KERNACTIVITEITEN

^ Analyse van verschillen tussen de gepresenteerde belasting en het geldende percentage ^ Eliminatie buitengewone baten en lasten

Informatie ten behoeve van fiscale due diligence Algemene aspecten ^ Fiscale aspecten van het overnamecontract ^ Lopende procedures. Zijn bezwaarschriften ingediend? ^ Verslag inzake uitkomst boekenonderzoek (zowel belastingdienst als bedrijfsvereniging) ^ Afspraken met fiscus ^ Kostenvergoedingen fiscaal acceptabel Vennootschapsbelasting ^ Werd tijdig aangifte gedaan? ^ Laatste jaar, waarover definitieve aanslag is opgelegd. Afwijkingen van aangifte ^ Balanspost afstemmen met aangifte en (betaalde) voorlopige aanslagen ^ Beoordelen bestaande risico’s ten aanzien van fiscale standpunten ^ Fiscale eenheid. Besmette transacties. Risico op aansprakelijkstelling ^ Investeringsaftrek/desinvesteringsbijtelling Omzetbelasting ^ ^ ^ ^ ^

Werd tijdig aangifte gedaan? Aansluiting op jaarstukken vaststellen Balanspost afstemmen met aangiftes Jaarherrekening omzetbelasting Fiscale eenheid voor de omzetbelasting?

A.2.10 - 26



Loonheffing/bedrijfsvereniging ^ ^ ^ ^ ^

Werd tijdig aangifte gedaan? Aansluiting op jaarstukken vaststellen Balanspost afstemmen met aangiftes en betaalde voorschotten Secundaire arbeidsvoorwaarden fiscaal acceptabel Beloning in natura juist verwerkt Overig

^ Afspraken zoals verwoord in de intentieovereenkomst of elders ^ Concept-overnameovereenkomst ^ Balans per overnamedatum ^ Procedure/uitkomst van de voorraadopname per overnamedatum ^ Juiste cut-off per overnamedatum ^ Realisatie EBIT. Consequenties van afwijkingen naar beneden ^ Tijdigheid betaling van schulden ^ Afwikkeling/overdracht voorzieningen ^ Afwikkeling schulden/vorderingen aandeelhouder/groepsmaatschappijen ^ Concurrentiebeding ^ Balansgaranties/zekerheden ^ Goedkeuring vennootschapsorganen of derden ^ Goedkeuring OR ^ Goedkeuring NMA ^ Overige goedkeuringen


A.2.10 - 27

KERNACTIVITEITEN

A.2.10 - 28


A.Æ."ò Een beschouwing over de due diligence

Recommend Documents