AND SECURITY REVIEW OMAN: EEN GEOPOLITIEKE OASE FRANS-BRITSE DEFENSIE- SAMENWERKING REACTIE NAVO STRATEGISCH CONCEPT

Ap: 1 - 2011

BRITSE STRATEGI C DEFENCE AND SECURITY REVI EW OMAN: EEN GEOPOLITI EKE OASE FRANS-BRITSE DEFENS I E­ SAMENWERKING REACTI E NAVO STRATEGI SCH CONCEPT

inhoudsopgave 3

Redactioneel

4

Analyse

‘The Empire slides back’



Heroverwegingen in Brits defensie- en veiligheidsbeleid

11

Analyse

Oman



Een geopolitieke oase in een dynamische regio

17

Analysis

Britain and France



Bringing strategic sanity back to Europe?

20

Rejoinder The New Strategic Concept: important, not impressive

24

Atlantisch Nieuwsoverzicht

27

Boekbespreking

30

Achteraf

Kees Homan

Menno Steketee

Julian Lindley-French

Rem Korteweg

Atlantisch perspectief: Nummer: 1 / 2011   Jaargang 35 tijdschrift voor internationale betrekkingen en veiligheidspolitiek

colofon Atlantisch Perspectief is een ­

genmaj marns b.d. Kees Homan

het bureau van de Atlantische

Abonnementen en lidmaatschap-

uitgave van de Stichting

Joris Janssen Lok

­Commissie.

pen worden automatisch met een

­Atlantische Commissie

prof. dr. Ruud Janssens

­ingeschreven bij de Kamer van

prof. dr. Wim Klinkert

Vormgeving

Koophandel Haaglanden onder

Hans van Leeuwe

Arthur Meyer; M/vG ontwerpers

nummer 41149134. Atlantisch

prof. dr. Marianne van Leeuwen

­Perspectief verschijnt 8x per jaar

Rik van der Linden

Opmaak & Druk

Anselm van der Peet

De Swart, Den Haag

kalenderjaar verlengd tenzij voor

dr. Sebastian Reyn Auke Venema

ISSN-nr.: 0167-1847

Bezuidenhoutseweg 237A-239A

Internationale Adviesraad

Artikelen uit Atlantisch P ­ erspectief

2594 AM Den Haag

dr. Hans Binnendijk

mogen alleen worden overgenomen

telefoon: 070 363 94 95

dr. Ann-Sofie Dahl

na schriftelijke toestemming van

fax: 070 364 63 09

Marten van Heuven

de redactie.

e-mail: [email protected]

prof. dr. Jan Willem Honig

internet: www.atlcom.nl

prof. dr. Margarita Mathiopoulos

De redactie van Atlantisch

prof. dr. Alexander Moens

Perspectief is het niet noodzakelij-

Eindredacteur

dr. Henning Riecke

kerwijs eens met de strekking van

Maarten Katsman

Stanley Sloan

de artikelen in het tijdschrift.

Adviesraad

Abonnementen

van Atlantisch Perspectief zijn

dr. Bram Boxhoorn

Een abonnement kost ? 27,50

te verkrijgen bij de Atlantische

  voorzitter

per jaar. Studenten en scholen

­Commissie.

Niklaas Hoekstra

betalen ? 22,-. Opgave schriftelijk,

Advertentietarieven zijn te bevragen

  senior redacteur

­t elefonisch of elektronisch bij

bij de redactie.

Bureau & Redactie

1 december schriftelijk is opgezegd.

Oman, strategisch gelegen in het Midden-Oosten, aan verscheidene waterwegen, probeert d.m.v. een ‘open ramen’ politiek met zoveel mogelijk landen handel te drijven. Het land is van belang voor de VS en de NAVO om belangen te verdedigen in de regio (foto: Wikimedia/Andries Oudshoorn)

Losse en voorgaande nummers

Ap: 1 - 2011

BRITSE STRATEGI C DEFENCE AND SECURITY REVI EW OMAN: EEN GEOPOLITI EKE OASE FRANS-BRITSE DEFENS I ESAMENWERKING REACTI E NAVO STRATEGI SCH CONCEPT

210451_AP_1.indd 1

11-02-2011 15:01:10

Ap: 2011nr1

Redactioneel

3

Veiligheid en bezuinigingen De jaarlijkse veiligheidsconferentie in München (voorheen de Wehrkunde Tagung) is al bijna vijftig jaar de grootste en meest gezaghebbende veiligheidsconferentie ter wereld. Ieder jaar begeeft eind januari/begin februari een keur aan politici en experts zich naar München om te discussiëren over de grote veiligheidsvraagstukken in de wereld. Vaak zijn de discussies tussen de politici ongemeen fel en gelardeerd met harde taal aan elkaars adres. Velen zullen zich nog de verbale krachtmeting in 2003 tussen de oud-ministers van de VS en Duitsland, Donald Rumsfeld en Joschka Fischer, herinneren. De laatste beet Rumsfeld over de noodzaak Iraq binnen te vallen toe: “I am not convinced.” De conferentie wordt onder meer gezien als maatstaf van de betrekkingen tussen Europa en Amerika. Deze keer was er opvallenderwijs geen aparte sessie aan de NAVO gewijd. Of dit moet worden opgevat als een teken van stabiliteit of achteruitgang in de betrekkingen is een kwestie van persoonlijke smaak. De veiligheidsconferentie leidde dit jaar dus niet tot spectaculaire botsingen tussen verschillende sprekers. De ministers van Buitenlandse Zaken van de VS en Rusland gebruikten de conferentie als platform ter ondertekening van het nieuwe START (2) -verdrag. Geen vuurwerk dus, maar wel een aantal interessante bijdragen en vooral veel beschouwingen over de situatie in Egypte en het Midden Oosten, die een groot deel van de conferentie in zijn greep hield. Boeiende betogen waren er onder meer van de Duitse bondskanselier Merkel, die een opmerkelijk persoonlijk betoog hield over het begrippenpaar vrijheid en democratie en over nut en noodzaak van de NAVO. Vrijwel alle andere sprekers brachten de gevolgen van de economische crisis voor de veiligheidsvraagstukken in de wereld ter sprake. Vooral secretaris-generaal van de NAVO Rasmussen benadrukte het gevaar van voorgenomen bezuinigingen in vrijwel alle Europese landen op de defensie-uitgaven. Europese landen marginaliseren zichzelf hierdoor in mondiale veiligheidskwesties. Daarmee zou de financiële crisis in een veiligheidscrisis kunnen ontaarden, zo betoogde hij. Bovendien ligt het gevaar voor een tweedeling van het bondgenootschap, tussen Europa en de VS, maar ook binnen Europa zelf, op de loer. De VS, als wereldmacht met nog immer aanzienlijke strategisch-operationele mogelijkheden, zullen

niet snel op hun Europese bondgenoten kunnen terugvallen als het erop aankomt. Dit alles is natuurlijk niet nieuw. Europa en de VS zijn altijd al ongelijke partners geweest. Wie de discussie over ‘burden-sharing’ in de afgelopen decennia erop naslaat, merkt dat er in dit opzicht niet veel nieuws onder de zon is. Wat wel nieuw is, zijn de gewijzigde strategische verhoudingen in de wereld. De VS zijn weliswaar geen Überpower (Josef Joffe) meer, maar vormen met China de belangrijkste pijlers in het huidige wereldstelsel. Is het realistisch te veronderstellen dat Europa zich als een ‘derde pijler’ tussen deze twee kan nestelen? Defensiebegrotingen zeggen natuurlijk niet alles, maar een neerwaartse spiraal kan moeilijk gezien worden als een poging om langszij komen met de ‘grote twee.’ Rasmussen pleitte vanwege de bezuinigingen voor smart defence. Hetgeen zoveel inhoudt als het gezamenlijk aankopen en delen van middelen en coördinatie en taakspecialisatie tussen de bondgenoten. Op deze wijze zou de NAVO met minder financiële middelen toch kunnen bijdragen aan veiligheidsvraagstukken in de wereld, waarmee hij bijna terloops zijn visie voor een mondiale NAVO kenbaar maakte. De pleidooien van Rasmussen en andere sprekers om defensiebezuinigingen niet te laten bepalen door gevestigde nationale defensie-industrieën of belangen, maar deze bij voorkeur te coördineren (door NAVO of onderlinge afstemming), zijn ook relevant voor de discussie in Nederland. Hier staan forse defensiebezuinigingen voor de deur. Over de NAVO-norm om twee procent van het BNP voor defensie-uitgaven te reserveren wordt niet meer gerept. Duidelijk is ook dat het bezuinigingsbedrag zo hoog is dat de ‘kaasschaafmethode’ niet volstaat. Een ingrijpende hervorming van het defensie­ apparaat lijkt daarmee onafwendbaar. Wat wordt geschrapt aan middelen komt nooit meer terug, zo kan gesteld worden. In dit licht neemt de ongelijkheid tussen de VS en de Europese bondgenoten vooralsnog alleen maar toe.

Bram Boxhoorn 16 februari 2011 Wilt u reageren? Mail de redactie: [email protected].

4

Ap: 2011nr1

Analyse

‘The Empire slides back’

Heroverwegingen in Brits defensie- en veiligheidsbeleid Kees Homan

Het nieuwe Britse kabinet Cameron-Clegg heeft in korte tijd drastische veranderingen in het veiligheids- en defensiebeleid aangekondigd. Dit niet alleen vanwege de recessie en noodzakelijke bezuinigingen, maar ook omdat het kabinet van plan is ‘de knoeiboel die het geërfd heeft op te ruimen’.1 Daaronder bevinden zich een fors uit de hand gelopen defensiebudget en twee onontbindbare contracten voor twee vliegkampschepen. Uitvoering van de defensieplannen van de Labour-regering zou in 2018/19 een niet-gefinancierd ‘zwart gat’ van zo’n € 44,8 miljoen opleveren.2

De nieuwe Britse regering stelde heel slagvaardig op de eerste dag van haar aantreden een Nationale Veiligheidsraad in en benoemde tevens een Nationale Veiligheidsadviseur. Van de Nationale Veiligheidsraad maken de voornaamste ministers en de chefs van de krijgsmacht en inlichtingendiensten deel uit. Zij ontmoeten elkaar wekelijks. Deze raad hield toezicht op de ontwikkeling van twee belangrijke documenten op het gebied van veiligheid en defensie, namelijk The National Security Strategy (NSS) en The Strategic Defence and Security Review (SDSR), die achtereenvolgens op 18 en 19 oktober werden gepubliceerd. Daarnaast verscheen The Spending Review (SR) van het ministerie van Financiën op 20 oktober.3 Tezamen omvatten de drie documenten de essentiële elementen van een strategie: de politieke ambitie (NSS), het militair vermogen (SDSR) en de financiële middelen (SR). Het vierde essentiële element is dat deze drie beleidsdocumenten in balans zijn met elkaar, aldus de Britse vice-chef van de Defensiestaf, generaal Sir Nick Houghton.4

De NSS De NSS als hoogste hiërarchische beleidsdocument kan beschouwd worden als de grand strategy van het Verenigd Koninkrijk. Kort gezegd definieert de grand strategy de doelstellingen waarin een regering aangeeft wat moet worden bereikt. Voorts stelt de grand strategy de machtsmiddelen vast die zullen worden aangewend om

die doelstellingen te bereiken. Algemene doelstellingen die de NSS noemt zijn de Britse welvaart bevorderen, de invloed van de natie uitbreiden en de veiligheid versterken. Hiervoor zullen alle nationale capaciteiten worden gebruikt. Meer concreet noemt de NSS als belangrijkste doelstellingen: 1. het verzekeren van een veilig en veerkrachtig Verenigd Koninkrijk: bescherming van de bevolking, economie, infrastructuur, grondgebied en levenswijze tegen alle grote risico’s die het land kunnen treffen 2. het scheppen van een stabiele wereld: acties voorbij de grenzen, om de waarschijnlijkheid te verminderen van bijzondere risico’s die het Verenigd Koninkrijk of zijn directe overzeese belangen aantasten. De Nationale Veiligheidsraad identificeerde op basis van een National Security Risk Assessment (NSRA) vijftien verschillende risico’s, die op basis van prioriteit in drie reeksen werden onderverdeeld.5 De NSS noemt in de eerste reeks als risico’s van de hoogste prioriteit: internationaal terrorisme, cyberaanvallen, internationale militaire crises en grote ongelukken en natuurrampen. De Nationale Veiligheidsraad vindt dat het voorkómen en beperken van deze vier risico’s de hoogste prioriteit voor actie in de SDSR moet krijgen. Voor het uitvoeren van dit nieuwe veiligheidsbeleid, bepleit de NSS een whole of government benadering, die gebaseerd is op een con-

Ap: 2011nr1

cept van veiligheid dat verder gaat dan het realiseren van militaire effecten. Tegenwoordig omvat het begrip ‘veiligheid’ immers meer dan de traditionele, territoriale benadering van het grondgebied. Veiligheid kent nu ook fysieke, economische, ecologische en sociale dimensies.6 Zo besteedt het document onder meer veel aandacht aan handelsbevordering. De NSS is dan ook een combinatie van hard en soft power. Voor de uitvoering van deze brede benadering dienen alle departementen en agentschappen flexibel te werken om er zeker van te zijn dat ze binnen hun beleid en programma’s de afgesproken prioriteit geven aan de nationale veiligheidsrisico’s. De Nationale Veiligheidsraad houdt hier toezicht op.

5

Een belangrijke aanname die aan de SDSR ten grondslag ligt, is dat twee decennia na het einde van de Koude Oorlog de aard en de uitgebreidheid van toekomstige internationale uitdagingen meer dan ooit onzeker is. Gezien deze onzekerheid bepleit het document dan ook een veelzijdig, inzetbare krijgsmacht.9 Een andere belangrijke aanname in de SDSR is, dat in het komende decennium - terwijl militaire actie tegen andere staten uiteraard nooit uitgesloten kan worden - het onwaarschijnlijk is dat het Verenigd Koninkrijk en zijn belangen geconfronteerd zullen worden met directe bedreigingen van statelijke tegenstanders.

De SDSR De meer concrete SDSR kreeg echter veel meer publiciteit in het Verenigd Koninkrijk dan de NSS. Het document kondigt aan dat de komende vier jaar de defensie-uitgaven met acht procent reëel verminderd zullen worden. Dat is minder dan de tien procent die het ministerie van Financiën had geëist, maar niettemin een forse reductie.7 Het defensiebudget voor 2010-2011 bedraagt € 39,5 miljard. Verklaringen van premier Cameron en de bevelhebbers maken duidelijk dat om de visie van de studie Future Force 2020 te realiseren, vanaf 2015 een reële groei van het defensiebudget is vereist.8 Niettemin beweert premier David Cameron dat de uitkomsten van de SDSR geen ‘strategische inkrimping’ vertegenwoordigen.

De SDSR noemt de volgende zeven militaire taken voor de krijgsmacht: 1. verdediging van het Verenigd Koninkrijk en zijn overzeese gebiedsdelen; 2. strategische inlichtingen; 3. nucleaire afschrikking; 4. ondersteuning van civiele noodhulp organisaties in crisistijden; 5. verdediging van de Britse belangen door het strategisch projecteren van macht en door expeditionaire interventies; 6. een bijdrage van Defensie aan de invloed van het Verenigd Koninkrijk; en 7. het verschaffen van veiligheid voor stabilisering.10 Een belangrijke aankondiging in de SDSR is dat een nieuwe SDSR iedere vijf jaar zal verschijnen.11 Dit schept de mogelijkheid de

Het Britse vlaggenschip HMS Ark Royal. In het kader van bezuinigingen heeft de Britse regering dit vliegkampschip onmiddellijk buiten dienst gesteld (foto: U.S. Navy/Leah Stiles)

6

Analyse

defensie- en bredere veiligheidsplannen in het licht van de zich ontwikkelende economische en strategische omstandigheden te heroverwegen.

Personeel Op personeelsgebied vallen rake klappen. De SDSR kondigt aan dat naast 17.000 militaire functies er de komende vier jaar tevens 25.000 civiele functies vervallen. Alle 20.000 militairen die nog in Duitsland gestationeerd zijn, zullen in twee fasen worden teruggetrokken: de eerste helft in 2015, de tweede helft tegen 2020. Hiermee komt – met onderbreking tijdens WOII – een eind aan de Britse militaire aanwezigheid op het Europese vasteland. De beslissing van het kabinet om tot 2015 substantieel met 9.500 militairen betrokken te blijven bij de Als erfenissen van de oorlog in Afghanistan, verklaart waarom de Koude Oorlog zullen SDSR op de korte en middellange termijn naar de aantallen tanks verhouding minder ingrijpend in de landmacht en zware artillerie snijdt, dan in de marine en luchtmacht.12

gereduceerd worden

Materieel De Britse krijgsmacht zal op de middellange termijn voornamelijk worden ingericht zoals staat vermeld in de studie Future Force 2020. Daarin passen geen grote aantallen tanks en artillerie. Als erfenissen van de Koude Oorlog zullen de tanks dan ook met veertig procent en de zware artillerie met 35 procent gereduceerd worden. De regering besloot de lange-termijnprogramma’s te handhaven, waaronder twee nieuwe vliegkampschepen, Astute-klasse nucleaire onderzeeboten en de aankoop van een belangrijk aantal F-35 Joint Strike Fighters (JSF’s) van de Verenigde Staten. Het kabinet stelde ook de nucleaire afschrikking veilig, hoewel het de beslissing om deze met nieuwe onderzeeboten te moderniseren tot 2016 uitstelt. De Britse regering heeft het vlaggenschip van de marine, het vliegkampschip HMS Ark Royal onmiddellijk buiten dienst gesteld. De tachtig Harrier gevechtsvliegtuigen van de marine en luchtmacht worden in 2011 afgestoten. Deze vliegtuigen kunnen verticaal opstijgen en landen. Een licht vliegdekschip wordt in de reserve gehouden, terwijl een andere als helikopterplatform zal dienen. Van de twee geplande Queen Elisabeth vliegkampschepen ten bedrage van € 6,1 miljard pond, zal de eerste in plaats van in 2016 in 2020 in dienst worden gesteld. Het andere nieuwe vliegkampschip wordt reserve gehouden of gaat misschien in de verkoop.

Ap: 2011nr1

Het afstoten van de Harriers betekent dat er een gat van ongeveer een decennium ontstaat, waarin de marine niet in staat is gevechtsvliegtuigen in te zetten. Bovendien is in plaats van de variant van de JSF die verticaal kan stijgen en landen nu voor de conventionele F-35C versie gekozen, die vereist dat de nieuwe vliegkampschepen van een katapult en vangnet moeten worden voorzien. Ook een nieuwe generatie van Nimrod maritieme patrouillevliegtuigen is geschrapt, waarmee een verlies van tenminste € 4,3 miljard is gemoeid. Dit betekent een groter risico voor de oppervlaktevloot en de met de Trident raket uitgeruste nucleaire onderzeeboten. Dit risico kan echter beperkt worden door de Type 23 fregatten en Astute onderzeeboten de Trident te laten verdedigen.

Kleinere expeditionaire krijgsmacht Na vertrek uit Afghanistan in 2015 zullen de expeditionaire capaciteiten verder verminderd worden. De SDSR meldt dat er sprake zal zijn van een meer selectief gebruik van de krijgsmacht. Deze zal moeten voldoen aan de volgende voorwaarden: de inzet moet beslissend zijn en alleen geschieden wanneer er nationale belangen op het spel staan. Er moet ook sprake zijn van een duidelijk strategisch doel en de waarschijnlijke politieke, economische en menselijke kosten moeten in verhouding staan tot de waarschijnlijke voordelen. Ook moet er een uitvoerbare exit strategie zijn en de inzet van de krijgsmacht dient gerechtvaardigd te zijn onder het internationaal recht. Het document voorziet in een interventiemacht van maximaal 30.000 militairen (één divisie); dat is tweederde van de eenheden die in Irak in 2003 werden ingezet. Voor een langdurige missie kunnen in de toekomst 6.500 militairen (één brigade) voor een verscheidenheid aan operaties worden ingezet. De huidige missie in Helmand omvat 9.500 militairen. De SDSR bepleit tevens een grotere toekomstige nadruk op het voorkómen van veiligheidsproblemen dan op het escaleren tot een conflict. Dit verklaart ook voor een deel de substantiële verhoging van het ontwikkelingsbudget tot 0,7 procent van het BNP in 2014. Dit betekent een verhoging van 34 procent: van € 9,2 tot 13,6 miljard.13

Hybride oorlogvoering Zoals eerder opgemerkt, bepleit de SDSR een Britse krijgsmacht die zo veelzijdig mogelijk inzetbaar is. In dit verband wordt gesproken over hybride oorlogvoering. ‘Hybride’ is een containerbegrip dat gebruikt wordt om greep te krijgen op de toenemende complexiteit van oorlog, de vele hierbij betrokken actoren en het vervagen van de traditionele conflictcategorieën. Hybride oorlogvoering vereist dat de krijgsmacht op hetzelfde gevechtsveld tegelijkertijd counter-

Ap: 2011nr1

7

Analyse

Belangrijkste maatregelen voor de Britse krijgsmacht: 2010-2015 2010

2015

35.000

30.000 95.000

Personeel Marine Landmacht

102.000

Luchtmacht

38.000

33.000

Burgers

85.000

60.000

2

0

Fregatten/destroyers

23

19

Onderzeeboten

11

11

3

2

Patrouille en kustvaartuigen

23

23

Mijnenbestrijding

16

16

Harrier gevechtsvliegtuigen

25

0

Marine Vliegkampschepen

Amfibische schepen (Landing Platform Docks/Helicopter carrier)

Landmacht 5 (multi-role)

Brigades

6

Artillerie

877

571

Tanks

386

232

Jachtvliegtuigen

287

128

Helicopters

164

176

Luchtmacht

insurgency, counterterrorist en conventionele gevechten tot hoog in het geweldsspectrum moet kunnen uitvoeren. Dit ook met het oog op de aard van sommige wapensystemen waarover niet-statelijke actoren, zoals opstandelingen, zouden kunnen beschikken. Kortom, de SDSR constateert dat het niet langer mogelijk is een onderscheid te maken tussen verschillende vormen van oorlogvoering met daarbij passende wapensystemen.

Hoewel nog weinig concreet, voorziet de SDSR een groeiend aantal onbemande vliegtuigen voor zowel een verkennings- als een gevechtsrol. Maar vooralsnog domineert in de SDSR, in tegenstelling tot de Amerikaanse strategie, heel duidelijk het bemande vliegtuig.

Op basis van deze opvattingen is het idee geboren tot invoering van vijf meer modulaire, meer flexibele en meer ontplooibare multi-role brigades. Niet langer zal er dan meer sprake zijn van zware pantser, lichte gemechaniseerde of lichte brigades, maar van brigades die een capaciteit hebben om alle elementen van het hybridetype conflict te kunnen bestrijden.

Zoals verwacht mocht worden, ontving de SDSR geen onverdeeld positief onthaal. Oud-minister van Defensie en oud-secretarisgeneraal van de NAVO, Lord Robertson, noemde de SDSR “onwaardig voor hen die vandaag de dag in Hare Majesteits strijdkrachten dienen.”14 De voormalig leider van de Liberaal-Democraten, Paddy Ashdown, betreurt vooral dat besloten is George Browns ‘witte olifant’ vliegkampschepen te gaan bouwen, waardoor de marine niet over de escorteschepen kan beschikken die zij veel meer nodig heeft.15

Een nieuwe dreiging die de SDSR signaleert is die van cyberaanvallen. Cyber warfare wordt beschouwd als het vijfde gevechtsterrein naast de meer traditionele gebieden van zee, land, lucht en ruimte. Deze nieuwe vorm van oorlogvoering stelt actoren in staat hun politieke en strategische doeleinden te realiseren zonder de noodzaak van een gewapend conflict. De Britse regering trekt de komende vier jaar 650 miljoen pond uit om deze dreiging het hoofd te bieden. De SDSR voorziet tevens in de oprichting van een Defence Cyber Operations Group.

Kritiek

De directeur van het gezaghebbende Royal United Services Institute, professor Michael Clarke, vindt dat de SDSR het Verenigd Koninkrijk opscheept met een “nogal excentrieke krijgsmachtsstructuur.” Hij doelt hiermee op het enige operationele vliegkampschip dat er komt en het geringe aantal fregatten en escorteschepen dat overblijft. Clarke vindt ook dat er te veel

8

gevechtsvliegtuigen zijn en onvoldoende luchttransport. Daarnaast constateert hij een gebrek aan investeringen in onbemande vliegtuigen. Maar ook gepensioneerde officieren uitten hun kritiek, in ingezonden brieven in landelijke dagbladen, daarbij vooral geleid door de belangen van hun eigen krijgsmachtdeel. Zo trok een brief in The Times veel aandacht. Marineofficieren betoogden hierin dat het buiten dienst stellen van HMS Ark Royal en bijbehorende Harriers de Falklandeilanden kwetsbaar zou maken voor een nieuwe aanval van de Argentijnen. Zij noemden deze beslissing zelfs “strategisch en financieel pervers”.16 Het belang van deze eilanden is toegenomen sinds bekend is dat er zich olievelden bevinden.17 Het schrappen van de Harriers betekent dat het Verenigd Koninkrijk, tot de levering van de JSF na 2020, niet in staat zal zijn om zelfstandig een operatie uit te voeren zoals het heroveren van de Falklands. Tenzij de Britse luchtmacht vanaf bases in bevriende landen kan vliegen.

Ap: 2011nr1

Voormalig bevelhebber van de Britse marine, Admiraal Lord West of Spithead (b.d.), greep twee weken later in een ingezonden brief in hetzelfde dagblad de crisis tussen Noord- en Zuid-Korea aan als ander argument om het vliegkampschip en de gevechtsvliegen te handhaven. Bij escalatie van het conflict in dit gebied zou volgens hem het Verenigd Koninkrijk de Verenigde Staten behoren te steunen met een vliegkampschip, gevechtsvliegtuigen en met kruisraketten uitgeruste nucleaire onderzeeboten.18 Tenslotte uitten gepensioneerde vlag- en opperofficieren van de luchtmacht en marine in januari in een ingezonden brief in de Daily Telegraph hun ongenoegen over het afschaffen van de nieuwe generatie Nimrod vliegtuigen.19 Dezelfde dag was in Manchester begonnen met het afbreken van de vliegtuiggeraamtes van negen nieuwe Nimrods. Naast de € 4,3 miljard die reeds aan het project is besteed, moet er € 236 miljoen onder meer als compensatie aan BAE Systems betaald worden. De auteurs bepleiten dat het gat dat met het verdwijnen van de Nimrods ontstaat, opnieuw in beschouwing moet worden genomen.

Volgens critici van de SDSR zorgt het afstoten van de Harriers van de Britse marine ervoor dat operaties zoals het verdedigen van de Falklandeilanden niet meer mogelijk zijn (foto: U.S. Navy/Micheal N. Minkler)

Ap: 2011nr1

Analyse

Brits-Frans defensie-akkoord Voornamelijk op grond van financiële overwegingen, sloten de Britse premier David Cameron en de Franse president Nicolas Sarkozy op 2 november jl. twee overeenkomsten over samenwerking op defensiegebied: één over het gezamenlijk ontwikkelen van nucleaire technologie en één over bredere defensiesamenwerking. De laatste overeenkomst omvat plannen voor samenwerking op het gebied van verscheidene types militaire uitrusting, waaronder vliegkampschepen, onderzeeboottechnologie, transport- en tankvliegtuigen en satellietverbindingen. Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk nemen ongeveer de helft van de Europese defensieuitgaven voor hun rekening en beschikken Critici beschouwen over de meest capabele strijdkrachten. De de NSS en SDSR Conservatieve Partij is traditioneel Atlantisch vooral als een lange georiënteerd en staat wantrouwend ten shopping list van aanzien van Europese samenwerking. Echter, ambities voor de Britse regering zou het opbouwen van een strategisch partnerschap in Europa misschien een mogelijke erosie op de lange termijn met Washington kunnen compenseren, in het geval de primaire belangen van de Verenigde Staten elders komen te liggen. Het perspectief van Parijs is dat misschien wordt ingezien dat Duitsland zijn defensie-inspanningen beperkt houdt en dat op dit gebied Londen de primaire partner is. Gezien de politieke gevoeligheid van het samen delen van militaire middelen zei Cameron tijdens de aankondiging van de overeenkomst echter: “Dit gaat niet zoals sommigen hebben gesuggereerd over het verzwakken of poolen van Britse of Franse soevereiniteit. Dit gaat niet over een Europees leger… Het gaat over het verdedigen van ons nationaal belang. Het gaat over praktische samenwerking tussen soevereine landen”.20

Nieuw Hoofd Defensie Materieel Onthullende artikelen in The Times in december brachten wanbeleid en geldverspilling van € 7,1 miljard per jaar op materieelgebied aan het licht. Dit vanwege veel inefficiëntie en slecht projectmanagement. Als gevolg hiervan benoemde de Britse regering zakenman en voormalig journalist Bernard Gray tot Hoofd Defensie Materieel op 16 december.21 Gray had reeds in 2009 de ernstige onvolkomenheden in een rapport geconstateerd. Zo liep volgens hem het gemiddelde aankoopplan vijf jaar achter op schema en werd het budget jaarlijks met € 354 miljoen

9

overschreden. De geaggregeerde meeruitgaven in de orderboeken bedroegen ongeveer € 44,8 miljard. De benoeming van Gray wordt gezien als een poging van de regering de bureaucratie aan te pakken en voor radicale veranderingen te zorgen. Gray krijgt de leiding over een organisatie van 20.000 medewerkers met een jaarlijks budget van € 15,3 miljard per jaar. De organisatie is verantwoordelijk voor het kopen van alles – van toiletpapier tot nucleaire onderzeeboten.

De Verenigde Staten blijven belangrijkste bondgenoot De Verenigde Staten hebben het Verenigd Koninkrijk laten weten begrip te hebben voor de bezuinigingen op defensie. Zij zijn ook tevreden dat de Britten hun verplichtingen voor Afghanistan gestand blijven doen en tevens meer dan twee procent van hun BNP aan defensie blijven besteden. Daarnaast is de modernisering van de Britse nucleaire afschrikking van belang, vanwege de Britse financiële bijdrage aan het Amerikaanse Trident raket programma. Op de regeringsuitspraken dat er geen sprake is van ‘strategische inkrimping’ valt wel wat af te dingen. Het is duidelijk dat het Verenigd Koninkrijk minder in staat zal zijn zelfstandig militaire operaties uit te voeren en meer afhankelijk zal zijn van bondgenoten. Dit betekent in de eerste plaats de Verenigde Staten. Het Verenigd Koninkrijk is dan ook van plan Amerika’s meest capabele en betrouwbare bondgenoot te blijven.22 Medewerkers van het Pentagon hebben bovendien meegewerkt aan het opstellen van de SDSR. De Labour-premiers Blair en Brown hebben in het verleden een meer pro-Europese houding getoond dan de Conservatieven. De nieuwe Britse regering lijkt op militair gebied dan ook relatief meer belang te hechten aan de trans-Atlantische relatie. Zo ondersteunt de SDSR militaire missies van de Europese Unie, maar alleen wanneer het duidelijk is dat de NAVO niet van plan is te interveniëren.

Tot slot Gezien de korte tijd waarin de SDSR tot stand kwam en de zware militaire en financiële last die de Britten tot 2015 in Afghanistan moeten dragen, wordt de verschijning van de SDSR vooral als een proces beschouwd dat zal leiden tot een nieuw document in 2015. Critici beschouwen de NSS en SDSR meer als een lange shopping list van ambities, dan dat sprake is van een realistische relatie tussen doelen en middelen.23 Het Britse kabinet heeft met zijn plannen in ieder geval duidelijk gemaakt dat het over een veelzijdig inzetbare krijgsmacht wil blijven beschikken. Het Verenigd Koninkrijk wil hiermee een belangrijke speler op het wereldtoneel blijven. Blijkbaar willen de Britten zoveel mogelijk militaire capaciteiten blijven behouden tot de economie weer op orde is en vanaf

10

Analyse

2015 kan de regering de investeringen doen die defensie nodig heeft. Voor een belangrijk deel is tot 2015 dan ook de kaasschaaf gehanteerd. Nieuw in het defensiebeleid is vooral het concept van hybride oorlogvoering en de aandacht voor cyber warfare.

Ap: 2011nr1

dit percentage verlaagd tot acht procent. Wall voerde aan dat hij de reducties in training en aantal landmacht militairen niet kon accepteren omdat ze de operatie in Afghanistan zouden hinderen (James Kirkup and Andrew Porter, ‘David Cameron steps in to quell military revolt over cuts to defence budget,’ The Telegraph, 15 oktober 2010).

De SDSR sluit overigens niet uit dat belangrijke aanpassingen van het document mogelijk zijn, indien de omstandigheden dit vereisen en de financiën het toestaan. Zo wordt bijvoorbeeld niet uitgesloten dat het tweede te bouwen nieuwe vliegkampschip in dienst zou kunnen worden gesteld. Maar vooralsnog zullen financiën de meest bepalende factor zijn voor het Britse defensiebeleid. Andere Europese landen, waaronder Nederland, zijn inmiddels ook ervaringsdeskundigen op dit terrein.

13. SDSR, p. 44-47. 14. Deborah Haynes, Tom Coghlan, ‘Cuts condemned as ‘unworthy’ of those who risk lives for Queen and country,’ The Times, 20 oktober 2010. 15. Paddy Ashdown, ‘Our wars need command, not committee,’ The Times, 26 oktober 2010. 16. The Times, 9 november 2010. 17. Momenteel omvatten de Britse militaire capaciteiten op en nabij deze eilanden 2.000 militairen, vier Eurofighter gevechtsvliegtuigen, één patrouillevaartuig, één Trafalgar-klasse onderzeeboot en één

Generaal-majoor der mariniers b.d. mr. drs. Kees Homan

destroyer.

is verbonden aan het Clingendael Security and Conflict

18. The Times, 25 november 2010.

Programme.

19. Daily Telegraph, 26 januari 2011. 20. Geciteerd in ‘The ambitious UK-France defence accord,’

Wilt u reageren? Mail de redactie: [email protected].

IISS Strategic Comments, november 2010. 21. David Robertson, Deborah Haynes, Tom Coghlan, Roland Watson, ‘Crusader for reform to tackle MoD waste,’ The Times,

1. Securing Britain in an age of uncertainty: the Strategic Defence and Security Review, HM Government, oktober 2010, p. 6. 2. Michael Clarke, ‘The United Kingdom’s Strategic Moment,’ in: Michael Codner and Michael Clarke (eds.), A question of security – The British Defence Review in an age of austerity, I.B. Taurish Publishers, 2011, p. 7. 3. A strong Britain in an age of uncertainty: the National Security Strategy, HM Government, oktober 2010 en Spending Review 2010, HM Treasury, oktober 2010. 4. Sir Nick Houghton’s speech to the Centre for Strategic and International Studies, Washington DC, 2 November 2010. 5. Zie voor de methodologie van de NSRA, NSS, p. 37. 6. De vooral op interne veiligheid gerichte Nederlandse Strategie Nationale Veiligheid, onderkent territoriale, economische, ecologische, fysieke en sociale en politieke veiligheid. 7. Veel zwaarder getroffen met bezuinigingen worden bijvoorbeeld Binnenlandse Zaken (25 procent), Justitie (25 procent) en Lokaal Bestuur (27 procent). 8. Zie bijvoorbeeld, Alex Barker and James Blitz, ‘Defence chiefs seek guaranteed spending rise,’ Financial Times, 25 november 2010. De bevelhebbers insisteren dat het ministerie van Financiën dit jaar de verzekering moet geven dat de militaire uitgaven vanaf 2015 met ongeveer 2 % reëel stijgen. 9. Ook het kabinet Rutte-Verhagen kiest in het Regeerakkoord voor een veelzijdig inzetbare krijgsmacht. 10. SDSR, p. 18-19. 11. De laatste Strategic Defence Review verscheen in 1998. 12. Naar verluidt wilde Financiën de krijgsmacht een reductie van tien procent opleggen. Mede door een interventie van generaal Sir Peter Wall, chef van de Generale Staf bij premier Cameron, werd

17 december 2010. 22. Interview General Sir Nicholas Houghton, U.K. Vice Chief of Defence Staff, DefenseNews, december 13, 2010, p. 30. 23. Ibidem 2, p. 16.

Ap: 2011nr1

11

Analyse

Oman

Een geopolitieke oase in een dynamische regio Menno Steketee

Zulke telefoontjes krijg je als defensiepublicist niet vaak: “Het Sultanaat Oman heeft het genoegen U uit te nodigen om een weekje in het land rond te kijken. Wij leggen U graag uit hoe wij erin slagen om een oase van rust te zijn in een regio die toch bekend staat om zijn geopolitieke dynamiek. En natuurlijk kunt U een verlanglijstje indienen met voor U nuttige bestemmingen en te interviewen personen.”

Het is een onversneden offer you can’t refuse. Maar wél een lastige opdracht. Ik ben niet bekend met het land, noch met de taal, een achterstand die zich niet eenvoudig laat wegwerken met inlezen en rondvragen. Wanneer de Boeing 777, na een lange vlucht over de Balkan, de Zwarte Zee, Bagdad, Basra en de Arabische Golf, in Masqat het asfalt raakt, voel ik me, hoewel ingelezen, onbeslagen ten ijs komen. Maar het ministerie van Informatie heeft bij monde van de bevestiging in Brussel alle medewerking toegezegd om die achterstand in te lopen. Er zouden interviews en achtergrondgesprekken met kopstukken mogelijk zijn. Wat in dit stuk volgt zijn echter slechts waarnemingen – dit om het woord conclusies te vermijden. Want als één ding intussen duidelijk is, maanden nadat eenzelfde Boeing op Schiphol de slurf koppelde, dan is het dat een bezoek van een week te weinig is. En dat de betrachte openheid die viel af te leiden uit de uitnodiging nogal relatief is – maar, toegegeven, datzelfde zou een journalist uit Oman die op uitnodiging een verhaal moet schrijven over de geopolitieke rol van Nederland in déze regio, óók kunnen zeggen. Ik zou hier dus die caveat van Joris Luyendijk willen aanhalen: schrijf in stukken over het Midden-Oosten gewoon op dat je het soms ook niet weet. Waarvan acte.

Dat heterogene karakter van die openheid verdient illustratie, toelichting. Bij aankomst op het ministerie van Informatie blijkt dat geen gesprekken met militairen, noch met functionarissen van het ministerie van Defensie, noch met die van het ministerie van Buitenlandse Zaken mogelijk zijn. “Die geven geen interviews,” luidt de verklaring van een medewerker van het Informatieministerie, en “die hebben geen tijd.” Daar sta je dan, met het vaste voornemen om, nota bene op verzoek van de autoriteiten van Oman zelf, een doortimmerd achtergrondstuk over de geopolitieke relaties van het land met de regio te schrijven. Het was pas na terugkomst dat een diplomaat per e-mail de tevoren voorgelegde vragen beantwoordde.

‘Open ramen’ “Een oase van rust, omringd door geopolitieke hotspots, dat is Oman.” Said bin Khalfan Al-Harthy, adviseur van de Sultan op het gebied van “informatiezaken” van het ministerie van Informatie legt in zijn grote werkkamer graag uit hoe zijn land erin is geslaagd om die rust te bewaren. Maar daarvoor moeten we volgens Al-Harthy eerst een eindje terug in de geschiedenis. “mijn land was veertig jaar geleden het achterlijkste land ter wereld.” En nee, dat is geen merkwaardige mening van iemand in de top van een informatieministerie. “Er waren geen verharde wegen. Er waren veel

12

Analyse

nare ziektes, maar geen ziekenhuizen. Er was alleen een missiehospitaal.” Het land hád een rijke historie, zeker. Het zeevarende Oman had handelsposten op de Aziatische en Afrikaanse kust. “Maar die erfenis lag verborgen.” Het jaar 1970 bracht de ‘wedergeboorte,’ toen de huidige sultan Qaboos zijn vader afzette. De deplorabele staat van de economische en maatschappelijke infrastructuur was niet de enige kopzorg voor de nieuwe machthebber. In het westen, in de Dhofar-bergen, woedde nog een opstand van rebellen die weinig ophadden met ‘Masqat’ en daarvoor steun zochten bij het communistische ZuidJemen. Met Britse hulp kwam er snel een eind aan de opstand. Al-Harthy: “De Sultan sprak van een ‘nieuwe dageraad’ en nodigde alle Omani die waren geëmigreerd uit om terug te komen.” De oliestroom die goed op gang begon te komen, hielp daarbij. Alle Omani die je spreekt, prijzen de vooruitgang die sinds die duistere tijden is geboekt. Al-Harthy: “Als jongen deed ik er drie dagen over om van Masqat naar mijn geboortedorp te komen. Dat moest te voet, we hoorden de hyena’s ’s nachts rondom ons huilen. Daar doe je nu anderhalf uur over. Over de snelweg. Of kijk naar het schoolsysteem. In 1970 ging niemand naar school, nu zijn er meer dan zeshonderdduizend leerlingen en studenten.” Oman is intussen uitgegroeid tot een welvarend land, dat verraadt het prijzige wagenpark dat door Masqat rijdt over nieuwe snelwegen. De verhuur van bouwkranen moet ook een bloeiende branche zijn, want er staan er tientallen. Voor de bouw van nieuwe hotels, nieuwe appartementencomplexen en andere getuigen van economische welstand. Van de crisis is hiér, in tegenstelling tot bijvoorbeeld het tot stilstand gekomen Doebai, weinig te merken. Welvaart is één ding. Politieke stabiliteit is twee, zou je zeggen. Maar Oman steekt in dat opzicht inderdaad gunstig af in de volatiele regio. Kijk maar naar de buren ten westen: Jemen. Het samengaan van Zuid-Jemen, dat op de Sovjet-Unie leunde en het meer behoudende Noord-Jemen in 1990 heeft weinig stabiliteit gebracht. Het land kent veel tribale, religieuze en economische breuklijnen. Het is niet alleen een intern conflict, er was de afgelopen jaren ook Amerikaanse en Saoedische gewapende bemoeienis. Iran, met zijn recente turbulente geschiedenis, ligt aan de overkant van de Golf van Oman en, nog dichterbij, aan de overzijde van de Zeestraat van Hormoez waarvan de zuidelijke afsluiting, Musandan, ook tot het territorium van Oman behoort. Die Golf van Oman is intussen ook niet bepaald een mare tranquillitatis. De snel uitbreidende Iraanse marine laat zich er vaak zien,

Ap: 2011nr1

Somalische piraten hebben hun werkterrein tot hier uitgebreid. En er is een nieuwe eend in de bijt: de Chinese marine, die niet alleen fysiek aanwezig is met een smaldeel, maar ook strategisch voet aan de grond wenst te krijgen om de handelsroutes te beschermen. Bij Gwadar in Pakistan, pal aan de overzijde van Masqat, heeft China een diepwaterhaven gebouwd. Geen rustig Umfeld, kortom, maar daarvan is Al Harthy niet onder de indruk. “Wij zijn een handelsnatie,” zegt de adviseur, en “dat betekent dat we met iedereen zaken moeten kunnen doen en dát betekent op zijn beurt dat we ons open moet kunnen stellen voor andere culturen. Met iedereen kunnen praten, dat is essentieel voor stabiliteit.” Daarvan kan hij best voorbeelden geven. “Mijn land was Zo kapte Oman, zoals veel andere Arabische veertig jaar geleden staten, de contacten het achterlijkste land met Israël niet af toen dit land met Egypte de ter wereld.” – Said akkoorden van Camp bin Khalfan David sloot. In 1991, toen Irak in verband Al-Harthy, adviseur met de bezetting van van de Sultan Koeweit in oorlog was met ongeveer de rest van de wereld bezocht de Iraakse minister van Buitenlandse Zaken, Tareq Aziz, Oman. Meer recent, in 2009, reisde de sultan af naar de Iraanse hoofdstad Teheran, waar politietroepen in gevechten waren gewikkeld met de demonstrerende oppositie. “Praten spaart levens.” Sultan Qaboos was overigens in Teheran om over handelsbetrekkingen te spreken. Een politiek van ‘open ramen’ in alle richtingen geldt niet alleen voor de buitenlandse politiek, zegt Al-Harthy. “Tolerantie op religieus gebied is ook belangrijk. Alle religies zijn hier welkom, sterker, het beledigen van welke godsdienst dan ook is hier bij wet verboden.” Niet dat er geen “uitdagingen” zijn geweest op het gebied van binnenlandse stabiliteit: “In 2001 was er een poging tot een staatsgreep. Ze werden allemaal gearresteerd. Maar de Sultan heeft toen in al zijn wijsheid gezegd dat deze mannen door hun eigen gedachten zijn misleid. Hij heeft ze een tweede kans gegeven. Sommige van hen bekleden op dit moment hoge regeringsposten.” Op die manier, stelt Al-Harthy, “immuniseert Oman zich tegen destabiliserend onheil.”

Ap: 2011nr1

13

Analyse

Relaties Het ministerie van Buitenlandse Zaken van Oman wenst alleen schriftelijk een aantal vragen te beantwoorden over de koers die de Golfstaat vaart bij het handhaven van de stabiele positie in deze dynamische regio. Oman ziet de Gulf Cooperation Council (GCC), het verbond tussen Golfstaten, als een pijler van het buitenlandbeleid. De GCC werd opgericht in mei 1981 en is vooral gericht op het vergroten van de rijke, maar dunbevolkte olieproducenten. De drijvende factoren achter dit verbond waren de Arabisch-Israëlische oorlog van 1973, in Israël de Yom Kippoer-oorlog geheten, in de Arabische wereld de Ramadan-oorlog, en de kleinere conflicten in Libanon die daarop volgden. Deze veroorzaakten niet alleen een fall-out in de regio. Ze maakten deze bovendien tot een arena van de supermachten. De Koude Oorlog woedde immers nog. Daarop volgden de Camp Davidakkoorden, wat een onbekende variabele introduceerde. Je zou kunnen zeggen dat er in dat jaar op geopolitiek gebied een soort perfecte storm waaide. De islamitische revolutie van het sjiitische Iran, de val van de Sjah in 1979 en de oorlog die het Irak van Saddam Hoessein een jaar later tegen het land ontketende,

zorgden op veiligheidsgebied ook voor een aardverschuiving. Een bundeling van krachten van de Golfstaten was in dit licht meer dan nodig. Volgens het ministerie heeft de GCC “de relaties tussen de lidstaten aanmerkelijk versterkt, op militair gebied maar onder andere ook op het terrein van economie en sport.” Over de verhoudingen met Iran laat het ministerie weten dat “de diepgewortelde relaties met de Islamitische Republiek Iran actief worden gekoesterd door de respectievelijke leiders van de twee buurlanden.” Deze relatie, aldus het ministerie, culmineerde in augustus 2009 met het historische bezoek van Zijne Majesteit de Sultan aan Iran, “waarbij verschillende overeenkomsten werden getekend over samenwerking op het gebied van het tegengaan van illegale immigratie, drugshandel, smokkel en piraterij, alsook het uitwisselen van expertise, gezamenlijke training en aanverwante zaken.” Ook zijn een Joint Economic Committee, een Joint Political Committee, een Strategic Consultation Committee en een Parliamentary Committee, allemaal bilateraal, in het leven geroepen. Ook over het Iraanse atoomprogramma heeft de diplomatie van Oman een officieel standpunt:

De Amerikaanse minister van Defensie Robert Gates overlegt met de Sultan van Oman, Qaboos. De VS hebben een grote vliegbasis op een eiland van Oman, een van hun grootste steunpunten in de regio (foto: U.S. Department of Defense/Jerry Morrison)

14

Ap: 2011nr1

Analyse

“het Sultanaat is de mening toegedaan dat alle landen, inclusief Iran, het recht hebben op het gebruik van nucleaire energie voor vreedzame doeleinden, overeenkomstig de regels en bepalingen van het International Atomic Energy Agency (IAEA) en de volledige samenwerking daarmee.” Oman vindt dat de dialoog tussen Iran en de internationale gemeenschap moet doorgaan opdat de wederzijdse zorgen worden weggenomen. “Samenvattend ziet het Sultanaat het liefst dat het hele Midden-Oosten wordt verlost van kernwapens.”

respect en het principe van non-interventie in elkaars binnenlandse aangelegenheden.” De historische relatie met het Verenigd Koninkrijk, vervolgt het statement, “is er een van integriteit en wederzijds respect. Deze relatie heeft geleid tot samenwerking op economisch en cultureel gebied. Samenwerking op andere terreinen wordt aangemoedigd door hoge functionarissen van beide landen.” Het Sultanaat

Over de Chinese aanwezigheid bestaat in de Golfstaat, althans officieel, weinig ongerustheid. De twee landen onderhouden diplomatieke relaties sinds 1978. Er is tevens een commissie in het leven geroepen waarin diplomaten zich eenmaal per jaar buigen over zaken van wederzijds belang. Volgens Oman is de betekenis van het werk van deze commissie alleen maar toegenomen met de groei van de economische banden tussen de twee landen. “Het Sultanaat,” laat het ministerie weten, “nam deel aan de Expo 2010 in Sjanghai met een activiteitenprogram en tentoonstelling die de cultuur, de bevolking, de geschiedenis, de natuur en de toeristische attracties van Oman belichten. Dit weerspiegelde het beleid van het Sultanaat om nauwere betrekkingen aan te knopen met andere volkeren overal ter wereld.”

Masirah

“heeft eveneens een sterke strategische relatie met de Verenigde Staten. Het ontwikkelen van deze relatie gebeurt vanuit iedere invalshoek, door middel van jaarlijkse consultaties en de uitwisseling van functionarissen. Het Sultanaat hecht grote waarde aan zijn betrekkingen met de VS in het licht van de grote rol die de VS spelen bij het oplossen van problemen in het Midden-Oosten en vanwege de grote internationale en economische statuur van het land in de wereld.” Google Earth legt iets meer bloot van de diepgang van de strategische relaties met de VS. Wie inzoomt op de noordpunt van het eiland Masirah ziet daar een grote vliegbasis liggen. Het is een van de belangrijke Amerikaanse steunpunten in de regio.

Economie

“Samenvattend ziet

Bij een rondrit door Masqat blijkt in de het Sultanaat het Sultan Qaboos-haven een liefst dat het hele Amerikaanse destroyer te liggen, een Arleigh Burke. Midden-Oosten Het marineschip ligt pal naast het zandkleurige wordt verlost van jacht van de Sultan met de omvang van een kernwapens.” klein cruiseschip en een gelijkgekleurd transportschip met daarop de auto’s en helikopters ten behoeve van de entourage.

Er is één strategische factor die alle andere in de schaduw stelt: olie. Oman is olieproducent, de economie drijft erop. Hoe lang de oliestroom aanhoudt is onderwerp van discussie. Een Amerikaans adviesbureau stelde dat de voorraden in tien jaar uitgeput zouden zijn. Maar Sjeik Abdulmalik Al-Hinai, onderminister van Economische Zaken, legt in de werkkamer op zijn ministerie in Masqat graag uit dat dit een veel te somber vooruitzicht is. “Dat is veel te pessimistisch. De olieproductie neemt zelfs weer toe, dankzij nieuwe technologie.”

De gids en de chauffeur willen geen commentaar geven over de aanwezigheid van het grijze schip. En in de terughoudendheid om te spreken over militaire samenwerking met westerse mogendheden staan ze niet alleen. Ook het ministerie van Buitenlandse Zaken houdt zich op de vlakte.

Dat neemt echter niet weg dat Oman ook andere economische activiteiten moet ontplooien, voor de tijd nadat de oliebronnen echt zijn opgedroogd, wanneer dat dan ook moge zijn. Eén van de troefkaarten van het land daarbij is de ligging: vlakbij de maritieme handelsroutes van Afrika, Europa en de Golfstaten naar India en China. Oman heeft op verschillende locaties langs de kust havenprojecten gelanceerd, waaronder Port of Sohar, een goede drie uur rijden ten noorden van de hoofdstad.

Het Sultanaat, luidt het officiële antwoord op de vraag naar de schaal van de samenwerking op veiligheidsgebied, “heeft stevige relaties met alle landen van de wereld, gebaseerd op wederzijds

Op een wandkaart wijst Abdulmalik nog enkele, met Project of Sohar te vergelijken projecten aan, bij Duqm en Salalah, allemaal verder naar het zuiden. Onder andere Deense, Noorse, Braziliaanse,

Ap: 2011nr1

Analyse

Koreaanse en Belgische bedrijven hebben hierin geïnvesteerd of zitten in het management. Bij een later bezoek aan Port of Sohar, blijkt de schaal va het haventerrein. Als je door je wimpers kijkt, heeft het terrein veel weg van de Maasvlakte: olieterminals, bulkcarriers, containeropslag, eindeloze pijpleidingen en andere industriële infrastructuur. Tussen de Rotterdamse industriehaven en de Port of Sohar, zijn, natuurlijk, belangrijke verschillen – en dan gaat het niet alleen om de kamelen in de velden langs de invalswegen. Zo ligt de Port of Sohar, vernoemd naar een stoffig belendend havenstadje, halverwege de Straat van Hormoez en de Omaanse hoofdstad Masqat, aan de Arabische Zee. En een ander groot verschil is: in 2002 vatte het idee post om hier een industrieterrein te bouwen en al in 2003 ging de schop in het terrein. Dat terrein, van drie bij zeven kilometer, is al goed bezet. De Maasvlakte kwam eerder evolutionair tot stand. Er is ook een belangrijke overeenkomst: de joint venture Sohar Industrial Port Company (SIPC), die dit grootschalige project bestiert, is voor de helft in handen van de Haven van Rotterdam. Op deze manier, zegt Jan Meijer, directeur van SIPC, op zijn kantoor dat uitziet over het immense terrein, “blijft Rotterdam op internationaal terrein een speler.”

15

Een rondrit over het terrein maakt duidelijk wat de schaal hiervan is. Het noordelijke gedeelte bestaat uit het zogeheten metallurgische cluster waar onder andere bauxiet aan land wordt gebracht en de staalsector goed is vertegenwoordigd. In de logistieke sector zijn onder meer containerterminals van Steinweg gevestigd en in het petrochemische gedeelte staat een raffinaderij en chemische faciliteiten. Aan de noordelijkste rand bouwt Larsen & Toubro booreilanden en andere grote offshore-platforms. Misschien het meest ambitieuze project dat op dit moment gestalte krijgt is de uitbreiding van de staalsector met een erts-jetty. Daaraan kunnen bulkcarriers met een diepgang van 25 meter aanmeren en hun lading lossen. Het erts gaat vervolgens via een lopende band naar een smelter waarna de verkregen steelpellets via dezelfde pier in wachtende schepen worden gestort die daarna naar hun bestemming elders ter wereld varen. In de hal van het SIPC-gebouw staat een indrukwekkende maquette van deze geprojecteerde infrastructuur. De lokale Omani pers berichtte daarnaast over plannen om iets vergelijkbaars met titanium te doen. Ook hierbij zouden ertstankers in Sohar lossen, waarna het lichte metaal kan worden bewerkt. Bijkomend voordeel van deze titaniumoperatie zou het hoogwaardig technologische karakter hiervan zijn. De bewerking van titanium is complex, waardoor ook de economische waarde veel groter is dan die van staal.

Combined Task Force 150, een vloot samengesteld uit verscheidene marines, opereert in de Golf van Oman in het kader van de oorlog tegen terrorisme. Piraterij heeft zich tevens uitgebreid naar de Golf van Oman, waardoor marineschepen daar de handel moeten beschermen (foto: U.S. Navy/Bart Bauer)

16

Ap: 2011nr1

Analyse

Een oliecentrale, die wordt gevoed via een pijpleiding die direct in verbinding staat met een olieveld in het binnenland, zorgt voor de grote energievraag die vooral met de aluminiumsmelterij wordt geassocieerd. Het bestaansrecht van de Port of Sohar is echt niet alleen geopolitiek, onderstreept Meijer nog eens, “er zijn vooral duidelijke geo-economische redenen.” En die verklaren ook waarom de Haven van Rotterdam geïnteresseerd was en is in projecten zoals dit. “Iedereen in de markt internationaliseert. Als je als havenbedrijf alleen maar je eigen navel blijft staren, dan mis je belangrijke mondiale ontwikkelingen.” Daarbij komt, zegt hij, dat “de mogelijkheden om uit te breiden op dit terrein in Nederland intussen beperkt zijn.” Het is een misvatting te denken, zegt Meijer, dat het vestigingsklimaat hier aantrekkelijker is door de minder stringente milieuwetgeving. “Dat is internationaal geregeld.” De Haven van Rotterdam is daarin overigens in de Lage Landen niet alleen, ook de Haven van Antwerpen is actief in Oman, in Duqm. Juist de specifieke Rotterdamse of Nederlandse maritieme expertise komt volgens de betrokkenen bij dit project van pas. Meijer: “natuurlijk, wij hebben de gespecialiseerde havenkennis. Maar van minstens even groot belang is hier de expertise om een ‘hub’ op te zetten. Wij hebben het totale logistieke overzicht. Het gaat hier, net als in Rotterdam, niet alleen om scheepvaart maar ook om shore-management. Rotterdam heeft bijvoorbeeld ook te maken met de Betuweroute en het Duitse achterland.” De Port of Sohar speelt, aldus Abdulmalik in de hoofdstad, ook een grote rol bij de zogeheten Omanisering van het land, een ambitieus programma dat beoogt om de nationale expertise op bijvoorbeeld industrieel gebied, maar ook op maatschappelijke terreinen te verhogen. Hiertoe heeft de Omani overheid doelen geformuleerd waaraan niet alleen de autoriteiten zelf, maar ook internationale ondernemingen moeten voldoen. Sjeik Abdulmalik wijst naast het economische bestaansrecht ook op de geopolitieke ratio van het havenproject. “Port of Sohar ligt aan de goede kant van de Straat van Hormoez, weg van de mogelijke troebelen aan de andere zijde.” Het is een onderwerp dat meer in gesprekken met overheidsfunctionarissen terugkeert: in het geval van een conflict tussen Iran en bijvoorbeeld Israël of de Verenigde Staten sluit Iran deze belangrijke handelsroute en olieaorta af.

Menno Steketee is journalist en specialist op het gebied van militair-technische ontwikkelingen. Hij schrijft voor onder meer NRC Handelsblad, Elsevier en Jane’s Defence Weekly. Wilt u reageren? Mail de redactie: [email protected].

Krijgsmacht Oman in cijfers Defensiebudget, geschat: 2,52 miljard dollar Vrijwilligers, geen dienstplicht: 43.000 Leger: 25.000 Marine: 4.500 Luchtmacht: 5.000 Tanks: ongeveer 80 Britse Challenger 2 en Amerikaanse M-60’s Pantservoertuigen: ongeveer 250, voornamelijk MOWAG Piranhas Marineschepen: twee korvetten, vier raketboten, patrouillevaartuigen Gevechtsvliegtuigen: 22 Jaguars, 12 F-16’s, lichtbewapende Hawk-trainers en een dozijn counterinsurgency vliegtuigen

Achtergrond Omaanse krijgsmacht Met meer dan veertigduizend manschappen gelden de Omaanse strijdkrachten in de Golfregio als relatief groot. Dat heeft direct te maken met de opstandige episode in de Dhofar-regio in de jaren zestig en zeventig. Het oplaaien van het conflict kan niet worden uitgesloten. De insurgency werd onderdrukt met aanzienlijke militaire hulp van Britse troepen – die op hun beurt hulp kregen van Iraanse versterkingen. De Britse steun is nog altijd aanzienlijk. De strijdkrachten van Oman zijn georganiseerd in mobiele tank- en infanterieregimenten, met ondersteunende eenheden van de artillerie en luchtverdediging. Het Koninklijk Huis heeft apart meer dan zesduizend militairen onder commando, waaronder twee regimenten special forces en een Royal Guard Brigade. Militaire analisten betwijfelen of de relatieve kwantiteit van de Omaanse strijdkrachten gelijke tred houdt met de kwaliteit. De luchtmacht van het land is sinds 2005 uitgerust met moderne F-16 jachtbommenwerpers. Over de levering van Britse Eurofighter Typhoon wordt al lang onderhandeld. Voor training en ondersteuning leunt de Omaanse luchtmacht zwaar op de substantiële aanwezigheid van de Amerikaanse luchtmacht op militaire vliegvelden in het uitgestrekte land. Op vliegbases bij de hoofdstad Muskaat, in de buurt van Seeb, Thumrait, en op het eiland Masirah zijn regelmatig Amerikaanse luchtmachtcontingenten, met inbegrip van, vermoedelijk, lange-afstands bommenwerpers zoals de B-1 en B-52, en bemande en onbemande verkenningsvliegtuigen. Oman is een van de belangrijkste halteplaatsen voor luchtoperaties boven Afghanistan en Irak. De marine van Oman is relatief groot, dat kan worden verklaard door de strategische ligging en de relatief lange kustlijn. De marine wordt verder versterkt met drie helicopter-capable korvetten die in 2006 in het Verenigd Koninkrijk besteld.

Ap: 2011nr1

17

Analysis

Britain and France

Bringing strategic sanity back to Europe? Julian Lindley-French

“Il n’y a pas de liberté, il n’y a pas d’égalité, il n’y a pas de fraternité sans securité.” President Nicolas Sarkozy, 20081

The one hundredth anniversary of the 1911 Agadir Crisis in which Britain and France together faced down a challenge by Wilhelmine Germany also marks a century of complex but by and large consistent strategic cooperation between Europe’s only true world powers. On November 2, 2010 London and Paris agreed the Defence and Security Cooperation Treaty. On the face of it the accord is by and large military-technical: to develop cooperation between British and French Armed Forces, to promote the sharing and pooling of materials and equipment including through mutual interdependence, leading to the building of joint facilities, together with mutual access to each other’s defence markets, through the promotion of industrial and technological cooperation. However, as with all things Franco-British the devil is in the strategy. This accord, like so many that has gone before, is really about the need to lead Europe back to strategy sanity.

It will not be easy. Almost all the anchor points of traditional European strategy have failed. For the first time in half a millennium Europe is neither the centre of power or conflict in the world; American leadership which for so long provided an alibi for European strategic indolence is uncertain and focused elsewhere; Russia is a critical energy partner rather than critically dangerous and most Europeans do not know where the state ends and Europe’s institutions begin. Furthermore, after a decade of Asian growth the strengths of oriental competitors are routinely and wildly exaggerated, whilst Europe’s own weaknesses and introspection are equally ‘fashionable.’ With much of North Africa and the Middle East on fire and after twenty years of identity-sapping mass immigration Europe’s contemporary ‘security’ appears on the face of it to have little to do with military firepower. Indeed, the apparent inability of America’s hyper-military to secure Afghanistan or Iraq has reinforced the sense that for Europe much of its security is as ‘soft’ as the form of power Europeans contemporaneously champion.

the combined 2009 defence budgets of European NATO members totalled € 188 billion compared with the 2009 U.S. defence budget of € 503 billion. NATO Europe thus spends some 37 per cent of the U.S. expenditure on defence. Sixteen of the twenty-six European NATO members spend As with all things less than € 4 billion per annum and much of it Franco-British inefficiently with the ratios between personnel the devil is in the and equipment budgets particularly perverse, strategy with too many bloated headquarters, top-heavy command chains and out-dated formations. Between 2001 and 2008 NATO Europe spending on defence fell from € 255 to € 223 billion (not adjusted for defence cost inflation).

Europe’s woolly power The retreat into what might be perhaps called ‘woolly power’ is supported by the facts. NATO’s European nations have a combined gross domestic product (GDP) of € 12.5 trillion compared with the U.S. GDP of € 10 trillion or some 124 per cent of the U.S. total. However,

However, of that € 188 billion France and the UK together represent 43 per cent or € 80.6 billion, whilst France, Germany and the UK represent 61 per cent or € 114.2 billion and the so-called ‘big three’ spend 88 per cent of all defence research and development in NATO Europe. And here’s the rub: over roughly the same period

18

Analysis

the U.S. has increased its defence expenditure by 109 per cent, China by 247 per cent, Russia by 67 per cent and Australia by 56 per cent. In other words, Europeans might have been trying to talk themselves out of the more dangerous trade in power, but the rest of the world seems to have missed the point. Therefore, one defining feature of the hyper-competitive contemporary multi-polar, globalised world of the twenty-first century is the belief on the part of non-Europeans that credible and capable militaries remain a fundamental currency for power and influence. Placed in that context the Franco-British treaty begins to make European strategic sense. There is of course an added twist: Britain and France, like so many Europeans (although with the notable exception of Germany) are facing severe financial pressures. Strategy and affordability are thus the twin mantras of cooperation between London and Paris and must be seen as such. There are two further factors driving London and Paris together. First, after ten years of following American leadership slavishly Britain today is a less secure place than it was on 10 September, 2001. It is a loss of faith reinforced by an Obama administration that is as unfriendly and uncommitted to the Special Relationship as any post-war American administration. Second, after twenty post-Cold War years trying to build a strategic defence partnership with Germany at the heart of European union, Paris is now profoundly concerned at both the pacifism and increasingly self-interested nature of Berlin’s foreign and security policy.

Back to the future Britain and France are going back to state-centric power basics. Gone are the theological debates over NATO or EU first. Rather, London and Paris want to re-establish a foundation for a new European military capability that in time will be able to operate where it will really matter – in the seams between land and sea and in and around the Mediterranean Sea and Indian Ocean which will be the epicentres of global power competition and European stability. It is military capability that will be designed to operate in a range of formats – EU, NATO, UN or simply under FrancoBritish coalition leadership. To that end, the 2010 British Strategic Defence and Security Review (SDSR) calls for “Greater sharing of military capabilities, technology and programmes and potentially more specialisation, working with key allies, including France, and based on appropriate formal guarantees where necessary.”2 Put simply, given the global context of Europe’s contemporary security the security challenges faced by all Europeans are becoming ever more complex, while the forces and resources that can be devoted to security are increasingly squeezed as defence expenditure becomes discretionary in an age of austerity.

Ap: 2011nr1

Therefore, only a true strategic partnership between the world’s fifth and sixth largest economies and the second and third biggest cash spenders on defence stands any chance of finally creating a European pole of security and defence power. This could in turn help reinvigorate and rebalance a tired transatlantic relationship. The Franco-British Treaty thus represents a revolutionary departure from traditional strategic norms for both London and Paris. Equally, there is little nostalgic attachment (nor can there be) to past structures and relationships in the pursuit of influence in a world that is changing fast. Here those driving Britain and France to closer cooperation will meet institutional and political barriers. While the financial case for a renewed and intensified partnership is clear, the political and strategic imperatives on both sides of the Channel are less so. There are those in London who are so wedded to the unconditional ‘followership’ of America that accords with the never-to-be trusted French smack of heresy. In Paris the Gaullist wing of the French right baulk at any structural cooperation with l’albion perfide. Furthermore, whilst the West (and Europe) is suffering from a crisis of solidarity any Franco-British defence partnership must still necessarily accommodate Germany and avoid any suggestion that it seeks to exclude the United States. Moreover, institutions remain important levers of influence for both countries be it the EU, NATO, OSCE or the UN. However, what is clear from the accord is that such institutions are no longer ends in themselves and must be judged by their competence and utility as levers of influence. Lord Ismay’s crisp objectives for NATO in the 1950’s still resonate: NATO’s purpose was to keep the Americans in, the Germans down and the Russians out. Today Ismay would confirm the need to keep the United States constructively engaged with Europeans, to encourage the Germans to act and engage responsibly across the security spectrum, and to ensure that an apparatus is in place to deal with major rising and revisionist powers, such as India, China, Russia, and Brazil. Therefore, in an age of austerity whilst the affordability of defence will necessarily be at the heart of Anglo-French defence cooperation, such a relationship must reflect a realignment of respective national strategies.

Creating leadership hubs Certainly the treaty takes at best tentative steps towards meaningful defence cooperation with much of the emphasis on the military tail rather than military teeth. However, it is noticeable that the treaty focuses not only on areas vital to the respective national influence of both countries, but also on those areas likely to create Franco-British leadership hubs.

Ap: 2011nr1

19

Analyse

These include easing the cost of strategic nuclear sovereignty, promoting naval strike cooperation as a step on the road to a European carrier battle group, creating a combined joint expeditionary force, better sharing of strategic intelligence, as well as defence-industrial convergence, specific project cooperation over ‘big ticket’ items such as strategic air lift and air-to-air refuelling and joint training.

The alternative is stark. To paraphrase Neville Chamberlain, Britain and France are in danger of becoming small countries far away from the centre of power about which they know little, locked as they are too often in a parochial struggle for the leadership of a Europe that has declared itself to be dangerously irrelevant.

Julian Lindley-French is Eisenhower Professor of

Conclusion

Defence Strategy at the Netherlands Defence Academy, Special Professor of Strategic Studies at Leiden

Clearly, both countries have invested significant strategic ambition in an audacious political demarche. Why? Because ultimately both Britain and France understand fully that they are in relative and parallel decline, just as they implicitly recognised such decline back in 1911 and showed a radical willingness to combat such decline. Thus only through strong partnerships can both London and Paris re-establish the prerequisite for influence vital to security. FrancoBritish defence cooperation is thus not just vital for London and Paris but for a Europe that is dangerously and strategically adrift. Indeed, joint purpose and effectiveness must be reflected in the contemporary strategy of two old powers that, together and apart, have shaped Europe and the modern world for over 300 years.

University and Associate Fellow of Chatham House. Would you like to react? Mail the editor at [email protected].

1. Defense Industry Daily (2008). 2. Strategic Defence and Security Review, 19 0ctober, 2010, p. 14. See www.direct.gov.uk.

French aircraft carrier Charles de Gaulle. Building primarily on maritime task group cooperation around this ship,the UK and France will aim to have, by the early 2020’s, the ability to deploy a UK-French integrated carrier strike group incorporating assets owned by both countries (photo: U.S. Navy/Randall Damm)

20

Rejoinder

Ap: 2011nr1

The New Strategic Concept: important, not impressive Rem Korteweg This article reacts on the special section of Atlantisch Perspectief no. 8, 2010 about the NATO Lisbon summit.

Anders Fogh Rasmussen has announced that the NATO Lisbon summit in November 2010 was ‘historic.’ To support his claim, NATO’s Secretary-General offered three reasons. First and foremost, a new Strategic Concept was adopted outlining NATO’s mission for the coming decade. Second, the summit signalled a rapprochement between NATO and Russia, including a possible deal on missile defence and a first-time visit by President Medvedev to the North Atlantic Council. Third, the Alliance reconfirmed its commitment to the ISAF mission in Afghanistan but declared to start transferring security responsibilities to the Afghan government.

Among these three accomplishments at the summit, the new Strategic Concept stands out. After all it is this renewed mission statement that makes it possible for the second and third topics to move forward. NATO’s new Strategic Concept outlines both a renewed relationship with Russia and a confirmation to remain engaged in crisis-management operations and training missions, such as Afghanistan. The question then becomes whether the summit and particularly the Strategic Concept it produced is indeed as extraordinary as Rasmussen claimed. To answer this question, three elements must be considered: does the document stipulate a new direction for the Alliance, is the Concept unique content-wise, and are there any major issues left unaddressed?

Avoiding choices Among the first things that become apparent when reading the Concept is its relatively small, digestible size. The Cold War Strategic Concepts were voluminous, often specific in their level of detail, and generally technical in nature. “Active Engagement, Modern Defence” is easier on the eyes, and on the environment. Counting eleven pages of rolling text it contrasts to the bureaucratic staccato we have come to associate with strategy documents. This Concept reads like a policy paper, a welcome change to the forty-page tomes published during the Cold War. Even compared to the previous two post-Cold War Concepts, Rasmussen’s pen is a breath of fresh air.

Turning to content though, comparing the new Strategic Concept to the concepts of lore, it is striking how much flexibility this document provides. With twenty-eight allies, as Karl-Heinz Kamp pointed out in his article last month, the Strategic Concept had to be short and sweet.1 Rather than specify NATO’s ambitions and how it intends to realise them over the next ten years, the document’s audience had to be convinced of the sustained commitment among the Alliance’s member states. The notion that the Concept is a tool of strategic communication, for ‘marketing the Alliance,’ proved crucial. Kamp points out that the Strategic Concept, amongst others, is meant to win “the battle of narratives” waged to convince the illustrious ‘milkman from Omaha’ and sceptical domestic publics that NATO remains useful in the 21st century. He furthermore points out that this served consensus-building during the process of drafting the document. Phrased differently, it avoided dealing with the hard questions. The issue of Russia, considered a strategic challenge by some and a strategic partner by others, was left ambiguous. NATO will reach out to Russia while at the same time reassuring its Eastern European member states. While this sounds sensible, in practice it creates a lot of room for misperception in Warsaw or Tallinn when NATO reaches out to Moscow, and vice versa when the former need to be reassured. The Concept declares that “NATO poses no threat to Russia” yet NATO’s reconfirmed Open Door policy does present a strategic challenge to Russia’s Near Abroad, especially in Moscow’s eyes. Navigating this ambiguity will

Ap: 2011nr1

Reactie

require more diplomacy from the Secretary-General over the coming years than anything else. With Russia, but also within the Alliance. A second issue to which only scant attention is paid, is the changing global security context resulting from the global financial crisis. The advent of a multipolar world presents NATO with significant challenges. Not in the least since NATO will risk being perceived more and more by outsiders as a military bloc, instead of the network of security partnerships, also called ‘NATO 2.0,’ it aspires to be. Marginally addressed, yet of crucial importance to the future of the Alliance, is the allied level of defence spending. The necessity to maintain specific levels of defence spending and connected with it, the strategic impetus to move forward on integrating European defence capabilities, receives little attention. The Concept underwhelms at this point. It declares that the Alliance will sustain “the necessary levels of defence spending,” without clarifying what “necessary” is or how this can be achieved. Of course defence spending should not be pursued for spending’s sake, but on the eve of the summit, NATO’s Secretary-General complained that European defence budget cuts risked turning Europe into a “paper tiger.”2 Apparently such harsh words failed to make it to the final draft. A period of financial austerity is the bitter reality in which Western militaries will have to make do in the next decade. As defence

21

budgets in China, Brazil, India, but also across the Middle East, steadily increase, NATO’s European defence budgets are in a downward spiral. While this may lead to some much-needed rationalisation within NATO’s structures, this is hardly enough. To ensure that NATO officials and national policymakers have their eye on the ball and deal with this reality, requires explicitly addressing it in such a strategic-level document. The Strategic Concept does task the Alliance to focus on emerging security challenges, including cyber-threats, missile defence and energy security. This is a welcome addition to NATO’s priority set in light of current security issues. Inevitably, this will lead to new capability requirements that must be met. Yet again, with NATO’s transformation to an expeditionary alliance effectively dead in the water due to financial, military and political reasons, it remains to be seen how common capabilities for these new issues will be developed. Rather than taking this issue to head, answering the question is postponed. The ambiguity, outlined above, inherent in the new Concept leaves a lot of room for different interpretations and diverging expectations. It also leaves ample room for shifting opinions as history progresses. On a positive note this enables the Alliance to cope with the uncertainties and surprises it is likely to encounter in the next ten years without having to write a new document. Avoiding putting everything on paper, provides an incentive and an op-

A U.S. mine resistant ambush protected vehicle and a French tactical armored vehicle bring troops back from a mission. NATO reconfirmed its commitment to the ISAF mission at the Lisbon summit (photo: U.S. Army/Lory Stevens)

22

Rejoinder

portunity for active diplomacy. So to speak, the Strategic Concept sketches the core principles of NATO’s new orientation, rather than etches them in stone. This however makes execution and implementation, rather than the document itself, the crucial litmus test for NATO’s posture in the 2010’s.

Better together A second overarching issue is that the content in the Concept is not really new. Kamp describes the Concept as a “mission statement.” A mission statement however is not a strategy, instead it is a declaration of intent. The Concept strongly resonates the spirit of the “Declaration on Alliance Security,” the senior-level document adopted at the 60th anniversary of the Alliance. As it happens, that Declaration was also devised as a strategic communications tool to keep all the Allies and their populations on board. In fact, the 2009 document reads as an executive summary of the new Strategic Concept. Several elements appear in the Concept, considered by commentators to be key elements or novelties, which were previously outlined in the Declaration. The centrality of Article 5 and collective defence, and the need to address cyber-threats, challenges to energy security and climate change, were all mentioned in the Declaration. Developing partnerships is a core feature of the new Strategic Concept. Yet the Declaration also endorses reaching out and developing new partnerships with other

Ap: 2011nr1

international and regional organisations, such as the EU, UN, OSCE and African Union. Similarly the Declaration affirms that NATO’s door remains open to new members and an outreach to Russia is equally part of this prelude to the Concept. Certainly, the Strategic Concept is more elaborate and it has a different status being the Alliance’s high-level strategic document. Nevertheless, because it continues where the Declaration on Alliance Security left off, it loses part of its unique sparkle.

Stepping on toes NATO’s relations with partners stood paramount at the summit. Of particular concern were relations with the European Union, a topic the Concept rightly addresses. However, while NATO officials and heads of state make public statements committing to improve the dysfunctional relation with the EU, in the Strategic Concept the kernels are present for continued strife between the two organisations. NATO’s initiatives in the field of civilian capabilities will leave those that favour a more balanced relationship with the EU, anxious. The Concept expresses a high level of ambition, particularly in the area of contributing to conflict prevention. For these purposes, a civilian crisis management capability as well as developing a pool of civilian specialists is proposed. It is understandable that NATO wants a civilian capability to interface with NGO’s and other civil-

A meeting of cyber defence experts at NATO HQ. The Strategic Concept outlined emerging security issues the Alliance should focus on, including cyber-threats (photo: NATO)

Ap: 2011nr1

23

Rejoinder

ian counterparts in the field to give shape to its Comprehensive Approach. Yet the proposal puts an end to the possibility of achieving a “reverse Berlin Plus” - a system whereby NATO relies on the EU’s civilian capabilities - which could stimulate interdependence rather than competition between the two organisations. While NATO has always committed to avoiding duplication with the European Union, it now risks duplication by building a civilian capability of its own. Instead of a division of labour where NATO does the cooking and the EU does the dishes, it appears as though NATO now also wants to have control over the detergent. If NATO develops a stand-alone civilian capacity, it risks making the EU’s role in cooperating with the Alliance in complex emergencies all but irrelevant. Rather than give rise to a new romance in Brussels, stepping on the EU’s toes may ruin the uneasy mating dance going on between the two organisations.

Much remains unclear One of the obvious changes in the Concept is that aside from ‘Article 5’ territorial defence and ‘non-Article 5’ crisis management operations, NATO has broadened its strategic horizon to include protecting the safety of its population and its economic interests. The Alliance refers to this as ‘fundamental security.’ In practice this implies that energy security and cyber defence become an integral part of the Alliance’s security efforts. Ballistic missile defence should also be seen in The Strategic this light. Defending against the risk of weapConcept avoided ons of mass destruction (WMD), delivered by dealing with the hard terrorists or lobbed onto Allied cities atop a balquestions listic missile, lies within this same category of population-centric security. As does focusing on economic security, particularly through NATO’s ambition to promote protecting the global commons by securing energy transit routes and cyber-space. Of course, NATO’s standing naval forces already have the capacity to contribute to energy security. It therefore remains to be seen what protecting “critical energy infrastructure and transit areas” means in terms of new capabilities or doctrine. In addition, a NATO cyber centre of excellence has already been established, yet the Concept alludes to new capabilities in this field. Many details remain to be addressed how these initiatives will be given shape.

will not only assess NATO’s counter-WMD programme (by June 2011), draft a plan for missile defence (by June 2011), prepare a cyberaction plan (by June 2011), and prepare a report on energy security (by December 2011). It will also develop a plan for an EU-NATO strategic partnership (by April 2011), a political-military framework for partnering with other countries (April 2011), a new political guidance on force transformation (by March 2011), a plan for cost-effective capability development (by March 2011), and a plan for reducing NATO’s organisational size (by June 2011). These follow-on actions will be the true ‘proof of the pudding’ for the new Strategic Concept.

An Emergent Strategy? In short, much remains “emergent” about NATO’s new Strategic Concept. As Jamie Shea writes, the Concept is “only as good as the willingness of NATO to implement it.”3 This leads to wonder how we should appreciate the Concept. The Strategic Concept is a mission statement, not a strategy. It outlines what the Alliance should do, and leaves it to follow-on ministerials to decide how to do it. On crucial issues, in terms of the steps to take and the choices to make, it favours diplomatic ambiguity over strategic clarity thereby preparing the alliance for new rounds of political discussions, misperception and disagreements. And on several crucial topics, such as the impact of the financial crisis on defence budgets and the changing balance of power in the world, the Concept remains eerily, and perhaps irresponsibly, quiet. Former Secretary-General Jaap de Hoop Scheffer said following the Iraq-crisis in 2003 that the Alliance had to become more of a political forum and discuss common security issues in order to find common ground. With new ambitions articulated and limited agreement on how to proceed, turning NATO into a political alliance has now become inevitable. Does all this make the Strategic Concept extraordinary or historic? No, but luckily for the Alliance, that does not it make any less important.

Rem Korteweg is a Policy Analyst at The Hague Centre for Strategic Studies (HCSS) where he works on trans­a tlantic relations and strategic security issues. Would you like to react? Mail the editor at [email protected].

1. Karl Heinz Kamp, ‘NATO’s strategy after the Lisbon summit,’ in Atlantisch Perspectief , 8-2010.

The Summit Declaration rather than the Concept offers some insights. It details the busy schedule the Alliance has been given to provide substance to the initiatives launched in the Concept, or that were left unresolved. In the coming months the North Atlantic Council

2. James G. Neuger, ‘NATO says Europe risks becoming ‘paper tiger’ on cuts,’ Bloomberg, 19 November 2010. 3. Jamie Shea, ‘Why does NATO’s new Strategic Concept matter?,’ in Atlantisch Perspectief, 8-2010.

Atlantisch Nieuwsoverzicht

24

•

NEDERLANDSE

MISSIE

Ap: 2011nr1

KUNDUZ

•

Nieuwsoverzicht op het gebied van de trans-Atlantische betrekkingen, Europese veiligheid en het Nederlandse buitenlands beleid

Periode 11 december 2010 – 10 februari 2011

Auteurs Joppe Schaaper

Bronnen NRC Handelsblad, de Volkskrant, International Herald Tribune, The Washington Post, Financial Times, Le Monde, Frankfurter Allgemeine Zeitung, Jane’s Defence Weekly, CNN, BBC News, e-nieuwsbrieven van Eastweek, RFE/RL Balkan Report en ISN Security Watch, en websites van onder meer de NAVO en andere internationale organisaties

Nederland Nieuwe missie Afghanistan • De Nederlandse regering heeft besloten een politiemissie naar Afghanistan te sturen. Het gaat hier om een missie naar de noordelijke provincie Kunduz,

kabinet gaf toe en verzekerde zichzelf zo

der de trainees. Onderwijl sluimert de

van een meerderheid in de Kamer. De

constitutionele crisis voort. President

NAVO en de Afghaanse regering heb-

Hamid Karzai stelde de beëdiging van

ben inmiddels gezegd deze specifiek

het nieuwe parlement eerst met nog

Nederlandse aanpak te respecteren en

een maand uit, wat heftige reacties

eraan mee te werken.

uitlokte van de parlementsleden. Die dwongen vervolgens in een gesprek af

AfPak

dat het parlement nog in dezelfde week beëdigd zou worden.

waarbij 545 politie-opleiders en militairen onder de vlag van de NAVO en

Afghanistan Pakistan

EUPOL Afghaanse politieagenten gaan opleiden. Dit gebeurt onder de militaire bescherming van lead nation Duitsland.

• Naast de Amerikaanse en de Nederlandse namen ook andere

• Pakistan beleeft roerige tijden. Naast

regeringen besluiten ten aanzien

de nog altijd aanhoudende humanitaire

een nieuwe missie ging niet over één

van de NAVO-missie in Afghanistan.

crisis als gevolg van de hevige over-

nacht ijs. Het minderheidskabinet van

Zo temperde de Britse minister van

stromingen in de zomer van 2010, viel in

premier Rutte had grote moeite om

Defensie Liam Fox de verwachtingen

de eerste week van januari de meerder-

een meerderheid in de Tweede Kamer

van de Britse bevolking over de snelle

heid van de regeringscoalitie weg. Na

te bewerkstelligen voor deze mis-

troepenterugtrekking uit Afghanistan.

stevige concessies van de grootste

sie. De partijen waar het kabinet van

Argument hiervoor was dat een gelei-

partij op het gebied van economische

afhankelijk was (immers, de Partij van

delijke afbouw en verantwoordelijk-

hervormingen, tegen het zere been

de Arbeid, de Socialistische Partij

heidsoverdracht beter zou zijn voor de

van de Verenigde Staten, voegde de

en de Partij van de Vrijheid hadden

veiligheidssituatie en voor de resulta-

opgestapte partij zich echter weer bij

direct laten weten tegen te zullen

ten op lange termijn.

de regering. De Verenigde Staten kwa-

• De goedkeuring van het besluit voor

stemmen) waren GroenLinks, D66 en ChristenUnie. • Enkele dagen voor het beslissende ple-

• De Duitse regering heeft besloten om

zij een stabiele regering noodzakelijk

jaar. Eind 2011 vertrekken de eerste

achten in het bestrijden van terrorisme

naire debat in de Tweede Kamer dwong

Duitse militairen uit Afghanistan,

GroenLinks-fractievoorzitter Jolande

zodat in 2014 de laatsten weg zijn.

Sap de premier om de oppositie op

men echter niet met kritiek, aangezien

de Duitse missie te verlengen met een

• Midden januari werd een plan gepre-

in de regio. • In dezelfde week werd de regering nog meer op de proef gesteld door de

enkele terreinen tegemoet te treden. Zo

senteerd door de Afghaanse regering

moordaanslag op Salman Taseer, de

wilde zij harde garanties dat de getrain-

en haar internationale partners dat het

gouverneur van Punjab. Deze liberale

de politieagenten niet ingezet zouden

aantal Afghaanse militairen en poli-

tegenstander van de blasfemiewet was

worden in gevechtssituaties, dat ze een

tieagenten met 42 procent moet laten

een belangrijke bondgenoot van pre-

langere trainingsperiode zouden krijgen

toenemen tot 378.000. De laatste jaren

sident Zardari. Deze moord kan grote

en dat de nadruk meer op mensenrech-

werd het trainingsprogramma ernstig

gevolgen hebben voor de Amerikaanse

ten en andere civiele (in plaats van

belemmerd door analfabetisme, drugs-

strategie in de regio, aangezien het de

paramilitaire) taken kwam te liggen. Het

gebruik, corruptie en hoge desertie on-

kloof tussen liberale en fundamentalis-

•

NEDERLANDSE

MISSIE

Atlantisch Nieuwsoverzicht

KUNDUZ

•

Atlantisch Nieuwsoverzicht

Ap: 2011nr1

NEW

S TA R T

25

G E R AT I F I C E E R D

•

VS-

tische Pakistani blootlegt en vergroot.

Washington. De relatie was verstoord

afstandsraketten en atoomwapens,

Dit kan weer tot gevolg hebben dat

door Amerikaanse wapenleveranties

maar de angel was eruit gehaald voor

een betere voedingsbodem ontstaat

aan Taiwan, het op de voorgrond treden

de top tussen Obama en Hu.

voor terroristen in Pakistan en dat het

van de traditionele machtsverdeling op

Pakistaanse leger terroristische bases

het Koreaans schiereiland en beschul-

in de grensgebieden met Afghanistan

digingen over en weer van financieel

niet meer effectief kan bestrijden.

en economisch wanbeleid.

Verenigde Staten

Midden-Oosten Machtsverschuiving?

• Na afloop van de topontmoeting waren beide kanten erg tevreden over de resul-

• Een aantal politieke gebeurtenissen

taten. China wilde graag behandeld

met potentiële gevolgen voor de veilig-

worden als een gelijke partner in de

heidssituatie in het Midden-Oosten (en

weken van het nieuwe jaar aan om haar

wereldpolitiek, de Verenigde Staten wil-

zodoende voor het veiligheidsbeleid

buitenlands beleid te profileren en zo

den graag de economische en politieke

van de Verenigde Staten, de NAVO en

de binnenlandse malheur (de schiet-

banden herstellen en bepaalde harde

de Europese Unie) heeft de afgelopen

partij op het Democratische Congreslid

noten kraken: het aan de orde stellen

maand plaatsgevonden.

Giffords, de overname van het Huis van

van de mensenrechtensituatie in China,

Afgevaardigden door de Republikeinen

waarvan Hu Jintao toegaf dat hier nog

kingsoproer gezorgd voor het vluchten

en de immer stagnerende economie)

een hoop gedaan moet worden; het

van president Ben Ali, die vierentwintig

enigszins op de achtergrond te plaatsen.

bereiken van een gezamenlijke politiek

jaar aan de macht was. Sommigen

ten opzichte van kernwapens, hetgeen

waren bang dat deze revolutionaire

resulteerde in een gezamenlijk nucle-

golf zich zou verspreiden naar andere

aire-veiligheidscentrum in China; de

Arabische landen, waar zich dezelfde

oproep aan China om een harder beleid

economische en politieke problemen

• De regering-Obama pakte de eerste

New START • Ondanks enige vertraging in het

• In Tunesië hebben weken van bevol-

Russische ratificatieproces (de Doema

te voeren tegenover Noord-Korea, wat

keurde het verdrag eind januari pas

leidde tot een gedeelde verklaring in de

goed) was het eerste succes vorig

persconferentie dat Noord-Korea moest

opstand, ging ook in Egypte de bevol-

jaar al een feit, toen het Amerikaanse

stoppen met zijn provocaties.

king de straat op. Honderdduizenden

• Daarnaast hebben de Defensie­

betoogden tegen president Moebarak,

Congres instemde met hernieuwing van het ontwapeningsverdrag START.

voordoen. • Een paar weken na de Tunesische

ministers Robert Gates en Liang

met als centrum van de revolutie het

Guanglie een begin gemaakt met het

Tahrirplein in Caïro. Meermalen deed

opgestelde strategische kernkoppen

herstellen van de militaire banden.

Moebarak concessies (zo beloofde hij

worden verminderd van maximaal 2.200

De spanningen na de Amerikaanse

dat hij zich niet meer herkiesbaar stelt

naar ten hoogste 1.550 per land.

wapenleveranties aan Taiwan en oefe-

bij de volgende verkiezingen) maar de

ningen in de Gele Zee zijn grotendeels

demonstranten eisten niets minder

• Volgens het verdrag moet het aantal

• In het ratificatieproces liet Rusland nog wel opnemen dat het zich uit de

uit de lucht, toch zal een

overeenkomst mag terugtrekken als het

wederzijds wantrouwen

Amerikaanse ballistic missile defense-

voorlopig aanwezig

programma een te grote dreiging vormt

blijven. Gates is dan ook

voor de Russische nationale veiligheid.

de eerste minister van Defensie in vijf jaar die

Topoverleg met China

welkom is in China. • Hij werd gelijk geconfron-

• Zeer belangrijk in het Amerikaanse

teerd met de nieuwste

buitenlandse beleid is de relatie met

militaire aanwinst in

China, het land waarvan alom wordt

China, de J-20 Stealth-

verwacht dat het binnen afzienbare tijd

bommenwerper. De

de leidende positie van de Verenigde

beloftes tot samenwerking

Staten overneemt. In de week van

zijn er, maar blijven mi-

18 januari vond de driedaagse top-

nimaal. China weigert de

Op 4 februari 2011, de ‘Vrijdag van Vertrek’, eisten Egyptische beto-

ontmoeting tussen de presidenten

coöperatie uit te breiden

gers op het Tahrirplein in Caïro het vertrek van president Moebarak.

Barack Obama en Hu Jintao plaats in

tot overleg over lange­

Een week later kregen zij hun zin (foto: Wikimedia/Mona Sosh)

NEW

S TA R T

G E R AT I F I C E E R D Atlantisch Nieuwsoverzicht

•

VS-

Atlantisch Nieuwsoverzicht

26

CHINA

TO P

•

P R OT E S T E N

dan zijn aftreden. Na een speech op

hun traditionele bondgenoten Israël,

10 februari, waarin Moebarak verklaar-

Egypte en Saudi-Arabië naar de terug-

de aan te blijven als president, maakte

houdender Arabische landen als Iran

hij op vrijdag 11 februari alsnog bekend

en Syrië.

Noord-Korea • Verschillende Amerikanen reisden af te praten over de hernieuwde agressie

Iran

van Noord-Korea in november 2010.

geplande verkiezingen in september de lopende zaken op zich nemen.

EGYPTE

naar China, Zuid-Korea en Japan om

dat hij per direct de macht overdroeg aan het leger. Het leger zal tot de

Ap: 2011nr1

Robert Gates sprak na voornoemde • In verband met de westerse verdenkin-

reis naar China met hoge ambte-

gen van Iraanse negatieve doeleinden

naren in Japan, alwaar hij de regio-

groot dilemma, want het Egypte

van het nucleaire programma, nodigde

nale samenwerking met Zuid-Korea

van Moebarak was traditioneel een

het land buitenlandse ambassadeurs

aanmoedigde en afspraken maakte

bondgenoot van Amerika en er wordt

uit om een inspectieronde te maken

over meer afstemming tussen Japen

gevreesd dat een nieuwe machthebber

langs de nucleaire installaties. Dit om

en de Verenigde Staten ten opzichte

zich van dit bondgenootschap afkeert.

te laten zien dat Iran transparant te

van Noord-Korea. Daarbij uitte hij zijn

Dit kan gevolgen hebben voor de

werk gaat en slechts energiedoelein-

zorgen over de toekomstige militaire

situatie in het hele Midden-Oosten.

den heeft. De Verenigde Staten waren

slagkracht van het communistische

• Obama stuurde de ervaren diplomaat

bewust niet uitgenodigd; de Europese

land, dat volgens hem binnen vijf

Frank Wisner naar Egypte om te pleiten

Unie, China en Rusland gingen niet op

jaar de Verenigde Staten zou kunnen

voor democratische hervormingen en

de uitnodiging in en zeiden dat inspec-

aanvallen met intercontinental ballistic

nieuwe verkiezingen, maar het land kon

tie een taak was van het Internationaal

missiles en gecombineerd met de

niet verhullen dat er enorme belangen

Atoomenergie Agentschap.

huidige nucleaire programma’s zorgt

• De Verenigde Staten zaten met een

spelen en dat het liever een langzame,

• Deze slechte verstandhouding bleek

gelijkmatige overdracht van de macht

ook tijdens de tweedaagse top in

zien dan een snelle en chaotische.

Istanboel, waar het exclusief over het

dat voor een immense dreiging, aldus Gates. • Naast Gates stuurden de Verenigde

nucleaire programma van het land ging.

Staten een speciale gezant, Stephen

de Jemenieten, de Jordaniërs en de

Er is geen enkele vooruitgang geboekt,

Bosworth, naar China, Zuid-Korea

Algerijnen van zich horen. In Iran

zelfs over de datum voor een volgende

en Japan om te peilen hoe deze

top is geen consensus bereikt.

landen er tegenover staan het zeslan-

• Naast de Egyptenaren, lieten ook

gingen geluiden op om net als in 2009 tegen het bewind te protesteren.

• Hillary Clinton noemde de westerse

denoverleg (inclusief Rusland) met

• Ook in Libanon is een verschuiving

materiële sancties ten aanzien van

betrekking tot de spanningen op het

van de macht gaande. Begin januari

Iran naar aanleiding van bovenstaande

Koreaanse schiereiland te hervatten.

trok de sjiitische militante beweging

verdenkingen de afgelopen maand

De Verenigde Staten verwachten een

en politieke partij Hezbollah zich

succesvol. De sancties leidden volgens

hardere lijn van China tegenover zijn

terug uit de regering van de soenniti-

haar tot een vertraging van de ver-

traditionele bondgenoot Noord-Korea,

sche Saad Hariri, zoon van de in 2005

meende productie van kernwapens.

sinds laatstgenoemde ‘geweld van on-

vermoorde Rafik Hariri, wat de regering

De Israëlische premier Benjamin

ten val bracht. Op 25 januari werd een

Netanyahu, die een groot tegenstan-

kandidaat van Hezbollah, Najib Mikati,

der is van Iran, wilde ondanks deze

en Zuid-Korea liep direct spaak,

benoemd als nieuwe premier en hoewel

boodschap de sancties nog verder

doordat Noord-Korea weigerde verant-

opschroeven.

woording af te leggen voor de recente

hij een verzoenende toon aansloeg, ontstonden er protesten onder de be-

• De relatie tussen Israël en Iran is nog

acceptabele proporties’ gebruikt heeft. • Een poging tot overleg tussen Noord-

incidenten.

volking. Het aantreden van een premier,

verder op scherp komen te staan toen

gesteund door Hezbollah, ligt gevoe-

medio januari naar buiten kwam dat

Kijk voor het uitgebreide nieuwsoverzicht

lig bij Israël en de Verenigde Staten.

het Israël (in samenwerking met de

op www.atlcom.nl/site/atlnieuws.

Hezbollah wordt namelijk traditioneel

Verenigde Staten) was dat het cyber-

gesteund door Iran en Syrië, de partij

virus Stuxnet had ontwikkeld. Deze

van Hariri door het Westen.

computerworm legde eind vorig jaar

• Sommige experts spreken, met deze

een gedeelte van het Iraanse kern­

gebeurtenissen als recente afspiege-

programma stil, met als gevolg dat

ling, van een power shift in het Midden-

de productie maanden vertraging

Oosten van de Verenigde Staten en

opliep.

CHINA

TO P

•

P R OT E S T E N

Atlantisch Nieuwsoverzicht

EGYPTE

Ap: 2011nr1

27

Boekbespreking

Russische buitenlandse politiek: van ondergang naar opkomst van een wereldmacht Er is een nieuw decennium aangebroken en dat is altijd een goed moment om terug te kijken. De twee boeken die in deze boekbespreking aan bod komen doen dat ook. Marcel de Haas, verbonden aan het Instituut Defensie Leergangen in Den Haag, kijkt vanuit het veiligheidsperspectief naar de buitenlandse politiek van Rusland in zijn Russia’s Foreign Security Policy in the 21st Century. Russian Foreign Policy van Jeffrey Mankoff, Associate Director International Security Studies op Yale, behandelt de Russische buitenlandse politiek sinds het einde van de Sovjet-Unie in den brede.

In beide boeken is uitgebreid aandacht

Mankoff

voor het Russisch-Georgische conflict van augustus 2008. Deze oorlog illus-

In de eerste hoofdstukken gaat Mankoff

treert volgens Mankoff, in combinatie

in op de Russische buitenlandse poli-

met de economische crisis, die Rusland

tiek in grote lijnen in de afgelopen twee

als grondstoffeneconomie hard trof, het

decennia. Het hoofdstuk met de toepas-

centrale dilemma in de Russische bui-

selijke naam Bulldogs fighting under the

tenlandse politiek. Namelijk de spanning

rug biedt een analyse van de spelers die

tussen de noodzaak om de krachten van

invloed hebben op de formulering van de

de globalisering te beteugelen en zo een

buitenlandse politiek.

volwaardig lid van de moderne economie en wereldgemeenschap te worden en

Van alle spelers is het Kremlin welis-

het diepgewortelde verlangen om terug

waar leidend in de verhoudingen met

te vallen op de oude traditie om wereld-

het buitenland, maar het moet terdege

wijd invloed uit te oefenen op basis van

rekening houden met een aantal andere

militaire macht.

machtige partijen. Dat zijn de energiegiganten als Gazprom en Rosneft waarop

Leidende documenten voor de Russische

de Russische grondstoffeneconomie

buitenlandse (veiligheids)politiek zijn

drijft, evenals de veiligheidsdiensten. Die

het Concept voor Buitenlands Beleid en

laatsten worden geleid door de siloviki.

het Concept voor Nationale Veiligheid.

Een wat denigrerende maar toepasse-

De beschrijving van het Russische po-

Mankoff is van mening dat de beteke-

lijke term, die ‘krachtpatser’ betekent

litieke systeem als ‘soevereine demo-

nis van deze documenten niet over-

en hier gebruikt wordt om ministers en

cratie’ door Kremlinideoloog Soerkov

schat moet worden, maar dat ze wel het

andere functionarissen aan te duiden die

sluit hierbij aan: beslissingen over zowel

conceptuele kader bieden waarbinnen

gemachtigd zijn gewapende troepen in te

binnenlands als buitenlands beleid staan

beleidsbeslissingen gemaakt dienen te

zetten. Poetin komt als voormalig KGB-

altijd in het teken van het nationaal be-

worden. De Haas waarschuwt ook voor

officier uit deze kringen.

lang en nooit in het teken van bezwijken

een overschatting van de betekenis van

onder de druk om aan internationale ge-

deze documenten voor het buitenlandse

Derzjavnost en gosudarstvennost

dragsnormen te gehoorzamen. Nadruk op

beleid. De documenten staan ver af van

(etatisme) zijn leidende principes in

soevereiniteit en economische voorspoed

de dagelijkse praktijk, die zich er niet

de Russische buitenlandse politiek.

hebben Moskou tot aan de wereldwijde

veel aan gelegen laat liggen. Bovendien

Gosudarstvennost is het idee dat de staat

financiële crisis gesterkt in het voeren

bevatten ze ook een fikse component

een centrale rol moet spelen in het eco-

van een onafhankelijk buitenlands beleid

propaganda en wensdenken. Toch zijn de

nomische en politieke leven in een land

gericht op eigenbelang.

documenten belangrijk als formele basis

en dat het nationale belang gedefinieerd

voor het beleid. De Russische Federatie

wordt door het welvaren van de staat zelf

Eind jaren ’80 en begin jaren ’90 is er

zet de legalistische neiging van de

(en niet per se de bescherming van de

onder Gorbatsjov en later Jeltsin een

Sovjet-Unie op dit punt voort.

burgers of de internationale rechtsorde).

periode geweest, waar het streven naar

Boekbespreking

28

Ap: 2011nr1

Boekbespreking

integratie met het Westen de agenda leek

Een tweede factor van invloed is de fos-

In zijn conclusie komt Mankoff met een

te bepalen. Het land was toen econo-

siele energierijkdom van Rusland en het

advies aan het Westen over de omgang

misch zwak en in politieke verwarring.

gebruik hiervan om zijn geopolitieke be-

met Rusland. Het Westen moet wennen

Het keerpunt in het post-sovjettijdperk

langen te beïnvloeden. De gasoorlog met

aan de omgang met een nieuw, krachtiger

is de vervanging van Kozyrev door

Oekraïne in 2006 is hiervan een voorbeeld.

en zelfbewuster Rusland, dat zich nog

Primakov als minister van Buitenlandse

De pipeline diplomacy die Rusland voert is

niet helemaal bevrijd heeft van zijn sov-

Zaken. Dit markeerde de nieuwe con-

er een meer structurele aanwijzing voor.

jet- en imperiaal verleden. Het Westen

sensus over Ruslands identiteit als

De Nord Stream en South Stream pijplei-

moet doen wat het kan om Ruslands

staat en zijn plaats in het internationale

dingen zijn bedoeld om de invloed van

transformatie tot een verantwoordelijk

systeem. Integratie met het Westen

doorvoerlanden als Polen en Oekraïne te

speler in het internationale systeem te

was hierin geen optie meer en Rusland

verzwakken en om de bilaterale betrek-

steunen, terwijl het zijn eigen belangen

kwam tot een politiek gebaseerd op de bovenstaande principes, die in feite een continuering is van die van tsaristisch Rusland en de Sovjet-Unie. De volgende vier hoofdstukken behandelen de relatie met de belangrijkste spelers waarmee Rusland te maken heeft. Een dominante factor van invloed op de vormgeving van het buitenlands beleid is volgens Mankoff, net als voor alle andere landen op de wereld, de relatie met de VS als enige overgebleven supermacht. De rela-

en waarden verdedigt. Maar boven alles

In buitenlands beleid zet de Russische Federatie de legalistische neiging

moet het Westen zich realiseren, dat het de Russen zelf zijn, die bepalen wat voor land zij zullen zijn in de 21e eeuw en hoe dat land omgaat met de rest van de wereld.

De Haas

van de Sovjet-Unie

Het boek van De Haas analyseert het bui-

voort

sinds 2000. Het is het vervolg op De Haas’

tie met andere landen en organisaties kan

tenlandse veiligheidsbeleid van Rusland eerdere boek, dat het beleid sinds de val van de Sovjet-Unie beschreef. Het

steeds gezien worden als een functie van

kingen met landen als Duitsland en Italië

Russische buitenlandse veiligheidsbeleid

de relatie met de VS. De zorg over een te

te versterken. De pijpleiding die in Oost-

wordt in vier karakteristieken ingeka-

dominante rol van de VS op het wereldto-

Siberië naar China wordt aangelegd,

derd, die opvallen bij bestudering van dit

neel leidt tot focus op multipolariteit met

is bedoeld om de afnemersmarkt van

beleid sinds in 1991 Jeltsin aan de macht

Rusland als één van de polen. Hiermee

Rusland te diversifiëren.

kwam. Ten eerste is daar het gevoel om-

is ook de toenadering van Rusland tot

singeld te zijn door vijanden. De tweede

regionale economische grootmachten

Energie is ook bepalend in de relatie met

karakteristiek is de onlesbare dorst naar

als China, Brazilië en India te verklaren.

Europa, die zich in de woorden van de

veiligheid, die zich uit in bufferzones, zo-

Samen vormen zij de BRIC-landen.

Duitse analist Heinrich Vogel het beste

als vroeger het Warschaupact en nu het

laat omschrijven als mutually assured

Gemenebest van Onafhankelijke Staten

Op veiligheidsgebied speelt de Shanghai

dependence: de afhankelijkheid van de

(GOS). Op de derde plaats is er een

Cooperation Organization (SCO) een

energieleverancier en zijn belangrijkste

superioriteitsgevoel, bekrachtigd door

belangrijke rol. China en Rusland zijn

afnemer. De geopolitieke belangen en

verwijzingen naar de unieke leidende

de belangrijkste leden van de SCO,

de morele koers van Europa en Rusland

rol van Rusland in de wereld. De laatste

een veiligheidsorganisatie in Centraal-

lopen uiteen. De EU en de NAVO zijn

karakteristiek is het ontbreken van een

Azië. China en Rusland hebben andere

tot zorg van het Kremlin steeds verder

democratische traditie. Er is sprake van

ideeën over de toekomst ervan. Rusland

oostwaarts uitgebreid. Toch weet Moskou

onderwerping aan de staat.

ziet de SCO als een tegenwicht voor de

door het aanknopen van bilaterale

NAVO en een soort opvolger van het

relaties met grote landen deze machts-

De opzet van het boek is helder. In twee

Warschaupact, terwijl China van mening

blokken te bespelen. Als de NAVO te

hoofdstukken wordt steeds de structuur

is, dat zij vooral tot doel heeft islamitisch

dichtbij komt, dan leidt dit tot actie van

van het buitenlandse veiligheidsbeleid

extremisme in de regio te bestrijden

Moskou. Het verzet van Moskou tegen het

onder Poetin en Medvedev uiteengezet

en regionale stabiliteit te verzekeren.

raketschild van de NAVO dat in Tsjechië

en in de daarop volgende hoofdstukken

Ondanks gezamenlijke militaire oefenin-

en Polen gepland was, is hiervan een

wordt nagegaan hoe dit in de praktijk

gen is het twijfelachtig of de SCO een

voorbeeld, de vermoedelijk door Rusland

heeft uitgewerkt: de relatie tussen

krachtige speler zal gaan worden.

uitgelokte oorlog met Georgië eveneens.

Moskou en zijn mede- en tegenstanders

Achteraf

Ap: 2011nr1

29

Boekbespreking

Bruikbaar

en de grote beslissingen en acties in

buitenlandpolitiek van Rusland namelijk.

het veiligheidsbeleid, in het bijzon-

Er zijn hiervoor opties op tenminste drie

der wapenreductie, militaire macht en

terreinen. Europa en Amerika zouden de

Beide boeken bieden een nauwkeurige en

energieveiligheid. Het vijfde hoofdstuk

spanning kunnen verminderen door de

goed leesbare analyse van de Russische

gebruikt het Georgische conflict als een

effectiviteit van het Russische energie-

buitenlandpolitiek en zijn daarom bruik-

case study voor de praktische toepas-

wapen te verminderen en zoeken naar

baar voor beleidsmakers op dit terrein.

sing van de veiligheidsdocumenten en

andere leveranciers en alternatieve ener-

Dit geldt met name voor het boek van De

het laatste hoofdstuk geeft een zeer

giebronnen. De NAVO en de SCO wor-

Haas, dat uitgebreid richting geeft met

bruikbare SWOT-analyse van de huidige

den vanwege de toestand in Afghanistan

verschillende handelingsperspectieven

Russische positie en een vooruitblik op

geconfronteerd met dezelfde gevaren

voor zowel het Westen als Rusland.

het Russische beleid in de komende jaren

van terrorisme en drugshandel. Militaire

en de mogelijke gevolgen daarvan voor

samenwerking is misschien nog een stap

Erik Klaver is Slavist. Hij is

de relatie met het Westen.

te ver, maar gezamenlijke reconstruc-

werkzaam bij het ministerie van

tieprojecten of drugsbestrijding zijn wel

Veiligheid en Justitie en als

Er worden drie scenario’s onderscheiden:

een optie. Samenwerking in Afghanistan

reserveofficier bij de Koninklijke

een assertief, een dreigend of een falend

kan wederzijds wantrouwen verminderen,

Landmacht.

Rusland. De Haas verwacht een falend

zodat samenwerking elders in Centraal-

en assertief Rusland. Het Westerse ant-

Azië mogelijk wordt.

Wilt u reageren? Mail de redactie:

woord hierop zou de klassieke wortel-en-

[email protected]

stok-benadering kunnen zijn. Het Westen

Beide zijden kunnen ook stappen zetten

moet in de ene hand een stok houden,

om de relatie op politiek-strategisch

positie kiezen en duidelijk maken aan

niveau te verbeteren. Rusland zou

Rusland wat acceptabel is en wat niet.

anti-NAVO retoriek uit zijn veiligheids-

Een versterking van de militaire capaci-

documenten kunnen schrappen en de

teiten is noodzakelijk om deze politiek te

NAVO op haar beurt zou de luchtruim­

policy in the 21st century. Putin, Medvedev

ondersteunen.

verdediging in de Baltische staten

and beyond, (New York: Routledge, 2010).

Boeken •

Marcel de Haas, Russia’s foreign security

kunnen overlaten aan de Balten zelf De wortel in de andere hand is een

en de NAVO-macht terugtrekken.

beleid van samenwerking met Rusland.

Wederzijds respect is bij het opbouwen

Project1:stopper ap

19-08-2008

10:24

Pagina 1

Project1:stopper ap de 19-08-2008 10:24 Pagina 1factor. van relatie een essentiële Internationale isolatie radicaliseert de

•

Jeffrey Mankoff, Russian foreign policy. The return of great power politics, (New York: Rowman&Littlefields, 2009).

Ap: Ap:

Atlantisch Atlantisch perspectief perspectief

T ijdschrif t voor int er nationale betrekkingen enerveiligheidspolitiek T i jdschrif t voor int nationale betrekkingen en veiligheidspolitiek       Ik neem een jaarabonnement en ontvang acht

      Ik word begunstiger en ontvang voor e 44,50 per jaar naast  

      Ik neem een

nummers van Atlantisch Perspectief voor e 27,50.

Atlantisch Perspectief alle overige publicaties gratis of tegen korting,

studentabonnement en

bon

evenals uitnodigingen voor bijeenkomsten van de Atlantische Commissie.

      Ik word lid van Jonge Atlantici en ontvang Atlantisch Perspectief,  

ontvang acht nummers van Atlantisch Perspectief voor e 22,- per jaar.

de overige publicaties (gratis of tegen korting), plus de uitnodigingen

Ap: 1 - 20 11

voor de bijeenkomsten van Jonge Atlantici en de Atlantische Commissie,

Welkomstgeschenk:

voor e 24,- per jaar.

(Dis)Organising European

BRITSE STRATEGI C DEFENCE AND SECURITY REVI EW OMAN: EEN GEOPOLITI EKE OASE FRANS-BRITSE DEFENS I ESAMENWERKING

Security. The Iraq Controversy and Patterns in US-European Relations door Arnout Molenaar.

REACTI E NAVO STRATEGI SCH CONCEPT

Naam:

U kunt deze bon opsturen naar de Atlantische Commissie 

Adres: Postcode/woonplaats:

Antwoordnummer 304 

Achteraf Achteraf

2501 WB  Den Haag (geen postzegel nodig)

30

Ap: 2011nr1

Achteraf

‘Venster op Amerika’ Verslag van de Atlantische Onderwijsconferentie in Utrecht De drukbezochte conferentie (1 februari, Academiegebouw Utrecht) was georganiseerd rondom het nieuwe ‘Venster op Amerika,’ een lesboek over Amerikaans-Nederlandse betrekkingen, ontwikkeld door de Atlantische Onderwijs Commissie (AOC). Het hoofddoel van dit Venster is om de veelbesproken Canon van de Nederlandse Geschiedenis inhoudelijk aan te vullen. Volgens de AOC voorziet de Canon namelijk niet in een essentieel onderdeel van de moderne Nederlandse geschiedenis: de betrekkingen met de Verenigde Staten. De conferentie bestond uit twee delen: een plenair ochtendprogramma met lezingen en aansluitend specifieke workshops. Onderstaand volgt een inhoudelijke samenvatting van het ochtendprogramma.

Marianne van Leeuwen

de Verenigde Staten de betrekkingen

wordt, waarin holle retoriek vaak een

met bijvoorbeeld China, Rusland en

belangrijke plaats inneemt.

In haar betoog probeerde Marianne van

het Midden-Oosten veel belangrijker

Leeuwen (Universiteit van Amsterdam)

vinden, maar dat is normale machts-

Een aantal vaste onderwerpen keert

de actuele stand van zaken in de trans-

politiek, aldus Van Leeuwen. Ten derde

meestal terug. Zo is religie altijd op de

Atlantische betrekkingen in een matrix-

onderschreef zij het belang van monster-

voorgrond aanwezig, wat in de dagelijkse

model te vatten. Op deze manier wilde ze

verbonden in de wereldpolitiek, waarbij

politieke praktijk niet het geval is. Tevens

de tegenstrijdigheden en de subjectieve

waarden zeer stellig niet als basis voor

wordt de nadruk gelegd op de omvor-

aannames uit de beschouwing van deze

een alliantie dienen. Hier kan of moet

ming van individuen naar een burgerlijke

betrekkingen halen, zodat een maatstaf

Europa van leren, door zelf ook niet

gemeenschap, wat duidelijk wordt in het

voor “nuchtere antwoorden” ontstaat.

slechts op basis van gedeelde waarden

benadrukken van ‘wij’ in plaats van ‘ik’

betrekkingen aan te gaan.

en het op de voorgrond zetten van self sacrifice ofwel burgerplicht. Een andere

Om een voorbeeld te geven van subjectieve aannames binnen de trans-

Na deze casus abstraheerde Van

schijnwerkelijkheid in speeches is de

Atlantische betrekkingen gebruikte

Leeuwen het geheel door haar matrix-

eenheid van de natie, die in haar geheel

Van Leeuwen de Europese percepties

model te presenteren. Drie factoren zijn

een overwinning zou hebben geboekt.

hiervan. Drie van deze percepties zijn:

hierin van belang, namelijk de immate-

Op die manier probeert een president

het idee dat gedeelde waarden het

riële waarden, de materiële belangen en

boven de partijen te staan, wat in de

fundament zijn van deze betrekkingen;

het soortelijk gewicht, dat wil zeggen

harde politiek verdeelde werkelijkheid

het zorgelijke gevoel dat de betrekkingen

de intensiteit van de betrekkingen. De

niet altijd tot uiting komt.

steeds minder belangrijk worden voor de

samenstelling van deze drie factoren en

Verenigde Staten; en dat de betrekkingen

het al dan niet delen van waarden en/of

In Kennedy’s speech komt de zogenaamde

van zeer groot belang zijn voor de veilig-

belangen, zorgen voor verschillende uit-

Civic Humanist Tradition sterk naar voren.

heid en de welvaart in Europa.

komsten in de typering van de betrekking.

Deze traditie belichaamt waarden als

Van Leeuwen concludeerde dat deze ty-

een sterke burgerplicht en patriottisch

Van Leeuwen plaatste grote vraagte-

pering uiteen kan lopen van vijandschap

burgerschap. In dit licht haalt Kennedy

kens bij deze percepties. Allereerst is

en oorlog tot neutraliteit tot vriendschap-

ook de Monroe-doctrine aan, wat duidt op

de traditie van deze nauwe betrekkingen

pelijke harmonie en monsterverbonden.

een isolationistische politiek ten opzichte van het buitenland. Tegenhanger van deze

relatief kort (sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog) en deze korte tijd

Eduard van de Bilt

traditie is volgens Van de Bilt een imperialistische politiek. Deze tegenstelling komt

relativeert de afhankelijkheid van Europa. Ten tweede stelde zij dat monogamie

Van de Bilt (Universiteit Leiden) weidde

sterk naar voren in de discrepantie tussen

in internationale relaties “onzin” is.

uit over de inaugurele rede van John F.

Kennedy’s rede en zijn werkelijke politiek,

Daarmee doelde zij op het feit dat de

Kennedy en de discrepanties tussen

gekenmerkt door een imperialistisch

Verenigde Staten niet alleen met Europa

deze rede en de uiteindelijke politiek die

buitenlands beleid.

een nauwe band hebben, maar ook met

hij zou voeren. Hij betoogde dat in alle

andere belangrijke landen en wereld-

inaugurele redes van Amerikaanse presi-

Concluderend heeft Van de Bilt een

delen. Tegenwoordig lijkt het soms dat

denten een schijnwerkelijkheid geschetst

aantal tegenstrijdigheden in de

Achteraf

Ap: 2011nr1

31

Achteraf

Venster op Amerika Nederlands-Amerikaanse betrekkingen sinds de Tweede Wereldoorlog

Aruba, en gaat vervolgens verder met mi-

het vlak van een zekere woede onder de

litaire bondgenootschappen en tenslotte

aanhang, een afkeer van alles wat links

culturele banden van allerlei aard.

is, een haat tegen internationalisme en de vervaging van nationale identiteit en

Samen met de non-gouvernementele

het centraal stellen van immigratievraag-

banden en de explosieve groei van

stukken.

grensoverschrijdende discussiefora en netwerken via het internet concludeerde

Er zijn echter ook overduidelijke verschil-

Janssens zijn uiteenzetting uiteinde-

len, te beginnen met de organisatiestruc-

lijk met het beschrijven het “wisselend

tuur, die bij de Tea Party veel losser en

belang.” Nederland kreeg zelfs al in de

regionaal is. Het grootste verschil is de

Koude Oorlog als trouwe bondgenoot op

afwezigheid van een duidelijke leider.

regelmatige basis te maken met tegen-

Ook bestaat er bij de Tea Party een groot

gestelde belangen (plaatsing kruisra-

wantrouwen tegen de overheid, dat bij

ketten, Indonesië etc.), die uiteindelijk

de PVV volledig afwezig lijkt te zijn. Het

hebben geresulteerd in een “militaire

grootste verschil, aldus Brill, is echter de

samenwerking met mate.” Opvallend is

omgang met vrijheid van religie, die in de

dat Nederland gedurende de hele periode

PVV veel beperkter lijkt te zijn. Al met

na de Tweede Wereldoorlog regelmatig

al lijkt er een groot verschil te bestaan

inaugurele rede van Kennedy bloot-

meer belooft dan dat het uiteindelijk

tussen de toon van het debat in Amerika

gelegd, met als duidelijke aantekening

waarmaakte.

en in Nederland, die wellicht ten dele kan

Lesboek Bovenbouw HAVO/VWO

200619_Lesprogramma.indd 1

24-12-2010 13:33:37

worden toegeschreven aan de verschillen

dat Kennedy hierin niet alleen staat. Bij vrijwel alle Amerikaanse presidenten

Met de identificatie van een “nieuwe

bestaat er een spanningsveld tussen de

dreiging” in de vorm van wereldwijd

traditie (zoals het steevast aanhalen van

terrorisme is het daarbij opvallend dat

de Founding Fathers) en hun (nieuwe)

er een verwijding plaats lijkt te vinden in

politieke ideeën. Binnen dit spannings-

de conclusies die daar door de Verenigde

Het ochtendprogramma werd beslo-

veld vormen zich echter wel steeds

Staten en Nederland aan worden ver-

ten met “Nederlands-American” Greg

nieuwe verhoudingen, wat zorgt voor

bonden wanneer het gaat om defensie-

Shapiro. In zijn gesproken column How to

een evolutie in de geschiedenis van het

uitgaven: de Verenigde Staten investeren,

be Orange, nam hij op komische wijze de

speechschrijven.

Europa bezuinigt. De vraag blijft echter

Amerikaanse en Nederlandse politieke

wat hiervan de gevolgen zullen zijn voor

cultuur op de hak door het benadrukken

de internationale balans tussen de bond-

van subtiele verschillen in de vertaling

genoten.

van begrippen als “vrijheid” en “oppres-

Ruud Janssens

Greg Shapiro

sie.” Hiermee poogde hij een antwoord

Janssens (Universiteit van Amsterdam) begon zijn introductie met het benadruk-

in politieke cultuur.

Paul Brill

te formuleren op de vraag: “How do you teach Dutch identity when we are in an

ken van het onderscheid tussen stabili-

identity crisis?”

teit en conflict als belangrijkste factoren

Brill (De Volkskrant) vergeleek rechts

in het onderzoek naar (Amerikaans)

populisme in Nederland en in Amerika,

buitenlands beleid, en beschreef een

uitgedrukt in de Nederlandse PVV en de

Het lesboek ‘Venster op Amerika’ is

tendens naar een meer “contextuele

Amerikaanse Tea Party. Voorop stelde hij

te bestellen via de website van de

benadering” die vaak meer stabiliteit

echter wel dat populisme niet uitsluitend

Atlantische Commissie, www.atlcom.nl.

suggereert dan onderzoek naar puur

een rechtse achtergrond heeft, met de

politieke structuren doet.

korte bespreking van The People’s Party, een Amerikaanse links-populistische

Als Nederlandse gedeelde internationale

beweging uit 1891.

belangen identificeert Janssens drie categorieën. Te beginnen met economi-

In zijn vergelijking van de PVV en de Tea

sche (directe en indirecte investeringen)

Party ziet Brill zowel overeenkomsten

bespreekt hij een mogelijke vertekening

als verschillen. De door Brill geïdentifi-

door de handel via ‘belastingparadijs’

ceerde overeenkomsten liggen vooral op

Achteraf

Joppe Schaaper

Atlantisch perspectief 1

2011 • Jaargang 35 Prijs e 4,95