RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN
ANATOMIE VAN EEN TAAL Rodolphus Agricola en Antonius Liber aan de wieg van het humanistische Latijn in de Lage Landen (1469-1485)
Proefschrift ter verkrijging van het doctoraat in de Letteren aan de Rijksuniversiteit Groningen op gezag van de Rector Magnificus, dr F. van der Woude, in het openbaar te verdedigen op donderdag 22 januari 1998 des namiddags te 4.15 uur
door
Arend Hendrik van der Laan geboren op 18 december 1965 te Winschoten
Promotor: prof. dr H. Hofmann Co-promotor: dr F. Akkerman
ISBN: 90-367-0839-7
veur moeke
WOORD VAN DANK
Het zal u niet verbazen dat ook ik mijn proefschrift niet zonder hulp van anderen heb voltooid. Ik dank dan ook allen die mij hebben geholpen om dit boek tot stand te brengen. Allereerst mijn promotor prof. Heinz Hofmann, qui in subsidiis ex longinquo adspectabat; voorts alle anderen die niet hebben geaarzeld mij een helpende hand toe te steken, onder wie prof. L. Engels, prof. Annette Harder, prof. Chris Heesakkers, dr Jos Hermans, dr L. Houwen, prof. J. IJsewijn, drs Sjef Kemper, prof. O. Kneepkens, prof. A. MacDonald, dr Zweder von Martels, dr Marc van der Poel, prof. S. Radt, dr Remco Regtuit, dr Catrien Santing, wijlen drs Pieter Schoonbeeg, dr Piet Steenbakkers, prof. Arjo Vanderjagt, dr Hans Voorbij en vele medewerkers van zowel de universiteits- als de letterenbibliotheek. Belangrijk voor onder meer het dagelijkse werkplezier was al die jaren de prettige en stimulerende aanwezigheid van met name Joop Groen, Danielle van Mal, Stelios Panayiotakis en Monique van Rossum. Ten slotte dank ik hem die de meeste dank toekomt, mijn co-promotor dr Fokke Akkerman, qui in acie erat et operas ministerii exhibebat. Altijd stond je klaar, Fokke, om te helpen, raad te geven, te luisteren, te inspireren. Zonder jou was dit boek niet geworden wat het nu is. Die, Rinus, huif ik op dizze stee nait te nuimen. Wastoe veur mie (west) bist, kin gain aine in woorden uutdrokken, en wizze 'n Grunneger nait.
INHOUD
Inleiding Afkortingen en sigla
1 8
HOOFDSTUK EEN: ANTONIUS LIBER SUSATENSIS († CA 1507) 1.1. Leven en werk 14 1.2. Familiarium Epistolarum Compendium 16 1.3. Libers Compendium: inhoud 21 1.4. Vorm en Inhoud van het Compendium: Conclusies 51 I Vorm van de brieven 51 II Onderwerpen 52 III Tekst 56 1.5. Contemporaine brievenverzamelingen 58 I Haneron 59 II Viruli 60 III De Veris 64 IV Cantalicio 66 1.6. Rodolphi Langii Monasteriensis et Antonii Liberi Susatensis Epistolae Familiares 69 Taal en stijl 70 Stijl: hyperbaton 72 Rodolphi Langii epistolae: tekst, vertaling, commentaar 75 Antonii Liberi epistolae: tekst, vertaling, commentaar 117 HOOFDSTUK TWEE: RODOLPHUS AGRICOLA PHRISIUS (1444-1485) Inleiding 1. Anatomie van een taal: Agricola Latinus 1.1. Proloog 1.2. Vragen 1.3. Antwoorden 1.3.1. Niet-antiek Latijn 1.3.1.1. Idioom 1.3.1.2. Syntaxis 1.3.2. Pseudo-antiek Latijn 1.3.3. Laakbaar Latijn 1.3.4. Antiek Latijn 1.3.4.1. Cicero 1.3.4.2. Post-klassiek Latijn 1.3.4.3. Quintilianus 1.3.4.4. Plinius de Oudere 1.3.4.5. Plinius de Jongere
1.3.4.6. Seneca de filosoof
138 140 140 142 144 145 148 151 152 154 154 156 157 157 159
159
2.
3.
4. 5.
1.3.4.7. Laat-antiek Latijn 1.3.4.8. Digesten 1.3.5. Christelijk Latijn 1.3.6. Brieflatijn 1.3.7. Echt humanistische garnituur 1.4. Epiloog Sculptura orationis: Agricola's briefstijl 2.1. Stijl 2.2. Ritme Ken uw klassieken: strepit murmure campus 3.1. Imitatio en aemulatio 3.2. Paucula Graeca 3.3. {/ ºµ,JXD" J, 6" (
Appendices I Poggio's brieven bij Liber en Harth II Dati's invloed op het Latijn van Langius en Liber Bibliografie Indices English Summary
160 161 161 163 166 168 169 169 174 178 178 181 190 193 194 194 197 268
425 430 433 449 457
INLEIDING Zijn worsteling met woorden was een buitengewone kwelling, en wel om twee redenen. De ene was de gebruikelijke bij schrijvers van zijn soort: het overbruggen van de kloof tussen uitdrukking en gedachte; het tergende gevoel dat de juiste woorden, de enige woorden, voor je klaarliggen in de nevelige verte aan de overkant, en de huiveringen van de nog ongeklede gedachte die om ze jammert aan deze zijde van de kloof. Aan confectiewendingen had hij niets, want de dingen die hij wilde zeggen hadden een uitzonderlijk postuur, en daarnaast wist hij dat geen enkel idee waarlijk kan bestaan zonder op maat gesneden woorden. — Vladimir Nabokov, Het werkelijke leven van Sebastian Knight (vert. S. Commandeur, Amsterdam 1992: 76)
Nederland bestond niet in de vijftiende eeuw. Het gebied dat nu bij die naam wordt genoemd stond politiek grotendeels onder invloed van het Bourgondische hof, maar de verschillende landsdelen (Holland, Zeeland, Brabant, Vlaanderen) bezaten een grote mate van zelfstandigheid. De onderlinge band was los. Wel waren enkele streken van de Lage Landen politiek en economisch met elkaar verbonden. Een daarvan was het huidige Noordoost-Nederland met steden als Deventer, Groningen, Kampen en Zwolle (een gebied dat juist niet onder Bourgondisch gezag viel). Westfalen, met steden als Münster en Keulen, stond in nauw contact met Noordoost-Nederland.1 Deze IJsselstreek-in-ruime-zin werd de bakermat van het humanisme in de Lage Landen. Tot de bakers behoorden onder meer Rudolf von Langen, Hendrik van Rees, Friedrich Mormann, Willem Frederiksz, Sander von Heck, Arnold von Hildesheim, Roelof Huusman en Anton Vrije.2 Een aantal van deze mannen had in Italië gestudeerd en was daar gewonnen voor de zaak van het humanisme, dat bezuiden de Alpen verbreid was door mannen als Francesco Petrarca, Guarino Guarini, Leonardo Bruni en Lorenzo Valla en inmiddels vele aanhangers had.3 Terug in Groningen, dat in de tweede helft van de vijftiende eeuw op het hoogtepunt van zijn macht stond, trachtten zij ook hier de nieuwe ideeën over taal, literatuur en onderwijs, opgedaan in het Zuiden, uit te dragen en ingang te laten vinden. In Aduard, waar het machtige cister1
Vgl. IJsewijn 1975: 193, waar een geografische definitie van de Lage Landen gegeven wordt.
2
Oftewel Rodolphus Langius, Henricus de Rees, Fridericus Maurus, Wilhelmus Frederici, Alexander Hegius, Arnoldus de Hildesheim, Rodolphus Agricola en Antonius Liber. In het vervolg zal ik ieder van deze mannen noemen bij de naam waarmee ze doorgaans worden aangeduid (en dat is vaak de gelatiniseerde vorm). Akkerman-Santing 1987 geven biografische (en bibliografische) gegevens over een flink aantal van deze mannen. 3
Ik zal hier niet proberen een definitie van ‘humanisme’ te geven; z. daartoe bijv. Kessler 1968, die verscheidene definities bespreekt en veel lit. geeft.
1
Inleiding
ciënzer klooster stond waarvan Hendrik van Rees destijds abt was, kwamen de genoemde mannen bijeen om met elkaar van gedachten te wisselen over allerlei zaken van theologisch en literair belang, waaronder de ‘nieuwe’ studia humanitatis. Door een brief uit latere tijd van Goswinus van Halen, die als jong hulpje van Wessel Gansfort ooggetuige was geweest, werd deze club van geestverwanten bekend onder de naam ‘Aduarder academie’. De benaming is verwarrend, want zij wekt bij de moderne lezer de indruk van een instelling met statuten, hoogleraren, studenten; voor Goswinus betekende academia evenwel ‘genootschap’. Bovendien is de benaming in deze generaliserende vorm een moderne.1 Goswinus schrijft slechts dat in die dagen van weleer ‘Aduard eerder een academie dan een klooster was.’2 Een betere benaming is dan ook ‘noordelijke humanisme’.3 De oudste tastbare bewijzen voor het bestaan van dit noordelijke humanisme zijn de brieven die Rodolphus Langius en Antonius Liber in februari en maart 1469 schreven vanuit Aduard en Groningen.4 Deze brieven geven een indruk van het grote enthousiasme dat deze mannen bezielde. In hun omgeving was het ‘nieuwe’ gedachtegoed uit Italië onbekend of in ieder geval onbemind. Nu moet dit laatste niet overdreven worden. Werd het humanisme niet omarmd, te vuur en te zwaard bestreden werd het evenmin; het vormde immers nog geen echte bedreiging. Hoewel uit bijvoorbeeld Langius’ brieven het beeld opduikt van een omgeving die volledig vijandig tegenover het humanisme staat, blijkt alleen al uit de namen die Goswinus noemt dat zo’n beeld overtrokken is. Zo was Frederici, een van de Aduarder gespreksgenoten, tientallen jaren lang een van de machtigste mannen in de stad Groningen.5 In die hoedanigheid was hij ongetwijfeld mede verantwoordelijk voor de aanstelling van de volbloed humanist Rudolf Agricola als zijn opvolger tot stadssecretaris in 1480, toen deze na vele jaren
1
Allen (1914) gebruikt hem voor het eerst weer in de titel van zijn eerste hoofdstuk ‘The Adwert Academy’. 2
Gansfort 1614: f. **4r. Goswinus schrijft over dit genootschap: qui totas hebdomadas, ne dicam menses, in Adwert diuersari soliti sunt, ut uel audirent uel discerent, unde et doctiores et meliores quotidie efficerentur (**4v).
3
Akkerman-Santing (1987: 8) definiëren dit begrip als ‘het doordringen van in Italië tot ontwikkeling gekomen literaire vormen en de daarin uitgedrukte gedachten en mentaliteit in een gebied dat nu Noordoost Nederland en Westfalen omvat.’ 4
Langius schreef een van zijn Aduarder brieven ex medio colloquencium (ep. 3,10).
5
Voor een biografische schets van deze Frederici, zijn status, zijn relatie tot Agr., z. Akkerman-Santing 1987: 19-20 (met verdere lit.). De interesse voor het nieuwe elan bleef bovendien niet louter beperkt tot de Stad. Naast ‘bovenbazen’ uit de Stad behoorde ook een aanzienlijk man uit de Ommelanden als jonker Onne van Ewsum tot de Aduarder ‘welingelichte kringen’.
2
Inleiding
van studie uit Ferrara terugkeerde; hetzelfde Ferrara waar Frederici (met Agricola als een van de getuigen) in 1475 gepromoveerd was tot doctor in de medicijnen.1 Frederici deed zelfs een poging tot geschiedschrijving op humanistische leest, zoals de titel van een kroniekje van zijn hand meteen verraadt: De Frisiorum situ, origine, moribus, rebus gestis et uiris illustribus.2 Dat de Latijnse taal die uit zijn pen vloeide op geen enkele manier als humanistisch valt te bestempelen, doet niets af aan het feit dat Frederici een humanist genoemd kan worden. Zoals het niveau van de bewoordingen waarin deze inleiding gesteld is, op geen enkele wijze de bewondering van hun geestelijke vader voor de virtuositeit van Vladimir Nabokov verraadt; of zoals het Latijn van Iohannes de Veris nauwelijks zijn humanistische geest doet vermoeden, zo toont het Latijn van Frederici’s geschriften niet zijn humanistische gezindheid. Niettemin staat die gezindheid buiten kijf, evenals die van Iohannes de Veris.3 Laat het dus zo zijn dat deze ‘nieuwlichters’ apparent rari nantes in gurgite uasto, het beeld dat vroege vogels als Liber en Agricola toch graag mogen neerzetten van de ultieme culturele achterlijkheid in Groningen, waar niemand ook maar enige belangstelling voor taal, kunst en cultuur en de vernieuwing daarvan heeft, is met zekerheid vertekend. Onder meer door toedoen van een aantal leden van de Aduarder sodalitas en hun pupillen verspreidt zich het humanisme allengs over andere delen van de Lage Landen. Von Hildesheim, Liber en Hegius waren leraren die op hun scholen de leerlingen enthousiast trachtten te maken voor het nieuwe gedachtegoed. Vooral Hegius, die naar eigen zeggen al zijn kennis van Latijn en Grieks aan Agricola dankte, was op dit gebied erg succesvol. De Lebuinusschool in Deventer werd onder zijn leiding beroemd tot ver in de omtrek en zorgde voor het ontstaan van geestdrift voor het humanistische gedachtegoed onder volgende generaties, waarvan Desiderius Erasmus natuurlijk de bekendste telg werd. Rodolphus Langius zou later als kanunnik de stuwende kracht worden achter de humanistische hervormingen aan de domschool in Münster. Dit vroege noordelijke humanisme mocht zich de afgelopen tijd in een toenemende belangstelling van de wetenschap verheugen. Vooral het laatste decennium heeft een aantal studies opgeleverd, mede als gevolg van drie congressen die plaatsvonden in Groningen in 1985, 1989 en 1996. Twee daaruit geresulteerde bundels met artikelen en bibliografieën (een derde zal
1
Akkerman-Santing 1987: 19.
2
Het Latijn van dit werkje bespreekt Akkerman 1997: 131-4.
3
Voor deze De Veris, z. blz. 64-6. Vgl. McLaughlin 1995: 113 ‘as with Barzizza so with his pupil (nl. Antonio da Rho): the form of the work may be medieval but in substance and spirit the De imitationibus is largely humanistic.’
3
Inleiding
nog verschijnen) hebben een groot aantal aspecten van dat humanisme belicht. Maar het noordelijke humanisme is niet enkel de laatste jaren een onderwerp van studie. Reeds in de laatste decennia van de vorige eeuw werden belangrijke aanzetten gegeven tot de ontsluiting van dit tot dan toe vrijwel onbekende gedeelte van de klassieke traditie. Crecelius (1876/1879) en Hartfelder (1886) publiceerden (in overigens nu moeilijk terug te vinden bladen) een flink aantal brieven van Agricola, Liber en Langius. Aan het begin van deze eeuw zetten Allen (1906) en Van der Velden (1911) een belangrijke stap vooruit; eerstgenoemde met een baanbrekend artikel over de chronologie van Agricola’s geschriften, de tweede met zijn proefschrift over leven en werk van dezelfde Agricola. Ook Lindeboom (1913) en Van Rhijn (1917) droegen bij aan de ontginning van het noordelijke humanisme. In de tweede helft van deze eeuw hebben vooral IJsewijn (onder meer met zijn fundamentele artikel uit 1975 dat de komst van het humanisme naar de Lage Landen blootlegt), Akkerman (vooral over het literaire) en Waterbolk (over historische aspecten) over Agricola en de zijnen gepubliceerd. Andere bijdragen leverden onder meer Ebels-Hoving (1981), Postma (1983), Hermans (1987), Van der Poel (1987), Mundt (1992), Santing (1992), Schoonbeeg (1993), Kühlmann c.s. (1994) en Enenkel (1995). Niettemin is nog veel onbestudeerd. Dit proefschrift probeert op zijn beurt bij te dragen aan de ontginning van het noordelijke humanisme. Onderwerp van studie zijn Antonius Libers Familiarium epistolarum compendium (1475/6) en Rodolphus Agricola’s epistolae familiares (1469-1485). Ik leg mij toe op het Latijn. Niet alleen om mij (als classicus in de brede zin van het woord, dat wil zeggen ook geïnteresseerd in de Latijnse —en Griekse— cultuur uit de meer dan duizend jaren na Boethius) bij mijn filologische leest te houden, maar ook en vooral omdat het Latijn de ruggengraat is van het humanisme. Voor humanisten is het Latijn de basis van de beschaving, van de cultuur. Zij opent voor de mens de poort naar zijn optimale ontplooiing, naar kennis, naar eruditie, naar de vervulling van zijn menselijke waardigheid.1 Een humanist als Petrarca is zich sterk bewust van het grote verschil tussen het Latijn dat in zijn eigen tijd wordt geschreven en het Latijn dat hij aantreft in zijn manuscripten van Vergilius en Cicero. Bij hem komt voor het eerst het streven naar een in woord en structuur zo antiek mogelijk Latijn tot volle bloei. Alle humanisten volgen in zijn voetsporen. De antieke taal wordt voor hen de norm; haar woordenschat, haar morfologie, haar syntaxis, haar stijlen dienen als voorbeeld van hoe het moet, hoe Latijn geschreven moet worden. Groot is het aantal geschriften waarin het antieke
1
Vgl. IJsewijn 1975: 194 ‘humanism in Italy was first and foremost a renewal of Latin and the whole cultural life connected with Latin’; Fubini 1961: 548 ‘Il postulato centrale umanistico—la lingua come fondamento e fonte di cultura’. Hetzelfde postulaat spreekt uit Valla’s voorwoord op zijn Elegantiae linguae Latinae.
4
Inleiding
Latijn in al zijn facetten wordt ontleed en besproken, een genre dat zijn hoogtepunt vindt in Lorenzo Valla’s Elegantiae linguae Latinae. Niet-antiek, ‘Gotisch’ Latijn wordt van nu af aan ongenuanceerd als barbaars bestempeld en afgedaan. Zo ook door Agricola en Liber. Zij behoren tot de vroege nietItaliaanse vertegenwoordigers van de nieuwe mode—de worsteling met antieke woorden. Het is daarom interessant en van belang de aard en kwaliteit van hun Latijn op de keper te beschouwen. Rummel heeft terecht opgemerkt dat het stijlcriterium vaak onbruikbaar is om te beoordelen of een auteur nu wel of niet als humanist beschouwd moet worden.1 Maar, zoals zijzelf ook vermeldt, die kanttekening geldt in het Noorden pas vanaf ongeveer 1530, als het Neolatijn overal ingang vindt. Ook verklaarde tegenstanders van het humanisme blijken dan, indien nodig, de ‘nieuwe’ stijl volledig te beheersen, wat veelzeggend is voor de positie die hij dan inmiddels heeft verworven. Voor de tijd van Agricola en Liber geldt dit echter niet. Zij onderscheidden zich wel degelijk ook in hun Latijn van andersgezinden. Om deze redenen richt deze studie zich op hun taal. Eerst volgt een studie van een boek dat tot nu toe nauwelijks bestudeerd is, Libers Familiarium epistolarum compendium. De samensteller heeft (evenals zijn boek) weliswaar weinig naam gemaakt bij latere generaties, maar was niettemin uit hoofde van zijn functie als schoolmeester en hoge stadsambtenaar in Groningen, Kampen, Amsterdam en Alkmaar van groot belang voor de verspreiding van het humanistische gedachtegoed onder volgende generaties. De door hem gebundelde brieven van antieke, middeleeuwse en humanistische auteurs dienden als stijlvoorbeelden voor leerlingen op de Latijnse school in Groningen. De nadruk in mijn studie ligt vooral op de inhoud van het Compendium: welke auteurs bevat het, welke brieven van die auteurs, welke thema’s komen voor, zit er systematiek in hun rangschikking? Ook wordt Libers boek vergeleken met enkele min of meer contemporaine brievenverzamelingen uit de Zuidelijke Nederlanden en een collectie uit Italië. Ter afsluiting volgt een kritische uitgave (met vertaling en commentaar) van de brieven van Liber zelf en van Rodolphus Langius. Deze brieven heeft Liber aan het slot van zijn boek laten afdrukken; in een goede moderne uitgave zijn ze niet beschikbaar.2 Libers status verschilt volkomen van die van Agricola, wiens brieven het onderwerp vormen van het tweede deel van mijn studie. Was Liber een man
1
Rummel 1995: 11; 14. De door mij gemaakte opmerkingen over het Latijn van Frederici en De Veris gaan van dezelfde veronderstelling uit. 2
De uitgaven van Crecelius uit 1876 en 1879 zijn zoals gezegd moeilijk terug te vinden en bevatten weliswaar weinig, maar toch te veel fouten.
5
Inleiding
van de praktijk wiens invloed vooral bestond uit het onderwijzen van nieuwe generaties om zo het humanisme te verbreiden, Agricola was door zijn veel grotere allure, intellectuele niveau, veelzijdigheid en door zijn persoonlijkheid meer de grote inspirator van de noordelijke humanisten, hun intellectuele vader; zijn rol in de verspreiding van het humanistische gedachtegoed in de Lage Landen was daarmee een volledig andere dan die van Liber.1 Natuurlijk zag hij het grote belang van diens werk (en van mensen als Von Hildesheim, Mormann en Hegius) voor de praktijk in; hij steunde hen daarin, maar zag zo’n rol voor zichzelf niet weggelegd. Uit een brief als no 29 blijkt juist zijn afkeer van de gedachte zelf op school les te moeten gaan geven. Het hoofdstuk over Agricola opent met een algemene beschouwing van het Latijn waarin zijn brieven zijn gesteld. Wat zijn de antieke, de middeleeuwse, de humanistische elementen die hij gebruikte om zijn taal te vormen? Door welke auteurs werd hij het meest beïnvloed? Wie citeert hij? Waaruit bestond zijn kennis der klassieken? In deze beschouwing is het Latijn zoveel mogelijk vertaald. Vervolgens geef ik de tekst van zijn 50 bewaard gebleven brieven. Deze uitgave is voor het merendeel als kritisch te bestempelen, omdat voor de meeste brieven (35) slechts één bron bestaat, die de basis voor mijn editie vormt. Het laatste en grootste deel van dit tweede hoofdstuk vormt dan de anatomie van Agricola’s Latijn in de vorm van de gedetailleerde, zuiver filologische commentaar op zijn brieven. Een belangrijk deel van mijn onderzoek betreft de vraag door het lezen en kennen van welke antieke literatuur Agricola en Liber (en ook Langius) beinvloed zijn bij het vormen van hun eigen (brief)Latijn. Bij het ondernemen van zo’n studie en bij het lezen van haar resultaten is het belangrijk om het volgende in gedachten te houden: ‘Any "influence study" may at best only argue a case and remain more or less convincing. It must ignore parallel influences and also those innumerable, indeterminate factors which allow that influence to be exerted. [...] any "influence study" works against itself: the greater the influence, the less likely is any direct influence.’2 Waar Agricola Cicero citeert, hoeft hij de woorden niet direkt aan diens werk te ontlenen. Het citaat kan aan tientallen —en in het geval van Cicero wellicht zelfs honderden— andere auteurs ontleend zijn die het eveneens te berde hebben gebracht. Agricola kan in Pavia en Ferrara veel Latijn van Italiaanse humanisten onder ogen hebben gehad. Evenals zijn eigen werk waren hun voort-
1
Vgl. het onderscheid dat McLaughlin (1995: 98) maakt tussen ‘men of letters such as Petrarch, Salutati, and Bruni’ en ‘humanists whose main occupation was teaching’ (zoals Gasparino Barzizza en Antonio da Rho). 2
Aldus een anonieme wetenschapper naar aanleiding van Annabel Pattersons studie over Hermogenes in de Renaissance (Patterson 1970: xi).
6
Inleiding
brengselen doordrenkt van klassieke eruditie en toespelingen op antieke literatuur. Het is dus nimmer voor ieder geval met zekerheid te zeggen waar Agricola of Liber zijn kennis der klassieken vandaan haalde. En zolang een zo groot deel van de middeleeuwse en vooral de humanistische latiniteit nog onontgonnen blijft, zal die zekerheid ook niet te verkrijgen zijn. Niettemin mag zeker voor iemand van het kaliber van Agricola aangenomen worden dat veel van zijn kennis der klassieken op eigen waarneming berustte. En het loont om althans een begin te maken met het schetsen van een beeld van de antieke eruditie van deze noordelijke humanisten en van de antieke elementen die hun taal gevormd hebben. Op een dergelijke basis kan verder onderzoek gebaseerd worden, dat zeker verdere nuancering zal opleveren. Tot slot enkele gebruiksaanwijzingen. Om de omvang van dit boek zoveel mogelijk te beteugelen heb ik in de commentaren en in de voetnoten veelvuldig gebruik gemaakt van afkortingen. In het lopende betoog heb ik het gebruik daarvan zoveel mogelijk vermeden. De verklaringen vindt de lezer in de rubriek ‘Afkortingen’. Het betreft niet enkel veelvuldig gebruikte woorden (als commentaar en antiek) en naslagwerken (als de Thesaurus), maar ook auteurs en boektitels. De meeste van deze laatste afkortingen heb ik (soms enigszins, maar nooit onherkenbaar aangepast) overgenomen uit de Oxford Latin Dictionary, de Thesaurus linguae Latinae en Blaises Lexicon Latinitatis Medii Aevi (in deze volgorde); voor hun verklaring verwijs ik naar die woordenboeken. Voor alle auteurs en titels die daarin ontbreken —en dat zijn dus vooral humanistische— heb ik eigen afkortingen gevormd en die zijn eveneens in mijn lijst terug te vinden. Als ik spreek van christelijke auteurs (tegenover antieke auteurs; z. blz. 143), doel ik op de (vele) auteurs wier werk te raadplegen is met CETEDOC, een digitaal bestand van een groot aantal Latijnse werken uit het Corpus Christianorum, het Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, de Sources Chrétiennes en de Patrologia Latina.1 Naast TLL vormt CETEDOC mijn voornaamste bron van informatie over het Latijn van christelijke auteurs. Namen van tijdschriften zijn afgekort volgens l’ Année Philologique. Voor de spelling van de opgenomen Latijnse teksten geldt dat ik altijd strikt de orthografie van de bron handhaaf, met enkele uitzonderingen: 1—de v spel ik in onderkast altijd als u (dus uua en niet uva); voor hoofdletters gebruik ik als klinker U en als medeklinker V (dus Unde en Vale); 2—de j spel ik altijd als i; 3—de ß spel ik als ss; 4—ongebruikelijke woordscheidingen zijn stilzwijgend aangepast; daarbij heb ik als richtsnoer de antieke praktijk
1
Brepols, Turnhout 1991-. Voor epp. 1-9 van Agr. heb ik de eerste versie van CETEDOC gebruikt, voor epp. 10-53 en voor alle brieven van Liber en Langius versie twee. Voor een lijst die alle opgenomen auteurs en titels specificeert, verwijs ik naar de bij de CD-ROM behorende handleiding.
7
Inleiding
genomen, zoals vermeld in OLD; zo verander ik dicam ue in dicamue en adrem in ad rem, maar blijft non nullus van een spatie voorzien als die ook in de bron tussen de beide woorddelen staat; 5—het gebruik van hoofdletters heb ik aan het hedendaagse gebruik aangepast. Alle niet-orthografische afwijkingen van de brontekst zijn in het apparaat bij de teksten aangegeven. Uit eerdere edities (zoals van Hartfelder) vermeld ik alleen belangrijke varianten. De spelling van het (spaarzame) Grieks heb ik uit praktische overwegingen wel gestandaardiseerd, omdat de orthografie van de bronnen uit de vijftiende eeuw dermate afwijkt van de nu gebruikelijke dat de lezer niet zelden voor raadsels kan komen te staan. Leestekens heb ik naar eigen inzicht aangebracht. Zij hebben immers geen ander doel dan het lezen van een tekst gemakkelijker te maken. Handhaving van de originele interpunctie bewerkstelligt vaak eerder het tegendeel;1 de lezer wordt gedwongen de meeste afgedrukte leestekens te negeren en zelf opnieuw structuur in de tekst aan te brengen. Dit acht ik onwenselijk. Verder heb ik (de vele) afkortingen die in de bronnen gebruikt worden steeds stilzwijgend opgelost, behalve traditionele als S.D.P. in de aanhef van een brief en de gebruikelijke afkortingen voor Romeinse voornamen (zoals M. voor Marcus). In het apparaat bij de Latijnse teksten zijn alle varianten die voorkomen in de door mij vermelde bronnen opgenomen, tenzij anders aangegeven. In de commentaren verwijst arma - cano naar de woorden arma en cano; arma ... cano verwijst ook naar alle tussenliggende woorden, dus arma uirumque cano.2
AFKORTINGEN
Woorden abl. acc. adj. adv. Agr. ant.
ablatief accusatief adjectief adverbium Agricola antiek
iem. indic. inf. kl. mv. nl.
iemand indicatief infinitief klassiek meervoud namelijk
1
Vgl. Richardson-Carman 1994: 290-2, die in een moderne vertaling van Vesalius’ De humani corporis fabrica een aantal fouten signaleren die ontstaan zijn door een verkeerd begrip van de tekst als gevolg van de originele, 16de-eeuwse interpunctie.
2
Alle aspecten van de tekstconstitutie zijn zoveel mogelijk in overleg met dr F. Akkerman vastgesteld. Het ligt in onze bedoeling binnen afzienbare tijd Agr.’s brieven kritisch uit te geven.
8
Afkortingen bet. bijv. chr. comm. coni. constr. dat. ev. gen.
betekenis bijvoorbeeld christelijk commentaar coniunctief constructie datief enkelvoud genitief
nom. subst. t.t. vb. vgl. voorz. ww. z.
nominatief substantief technische term(en) voorbeeld vergelijk voorzetsel werkwoord zie
Naslagwerken Bibliotheca Belgica: bibliographie general des Pays-Bas (Brussel 1964-75) British Museum Catalogue CM Corpus Christianorum: Continuatio Mediaeualis CETEDOC Cetedoc Library of Christian Latin Texts (Turnhout 1991-) CHLMP Cambridge History of Later Medieval Philosophy (Cambridge 1982) CHRP Cambridge History of Renaissance Philosophy (Cambridge 1988) CTC Catalogus Translationum et Commentariorum (Washington DC 1960-) DBI Dizionario Biografico degli Italiani (Rome 1960-) GW Gesamtkatalog der Wiegendrücke (Leipzig 1925-) HWP Historisches Wörterbuch der Philosophie (Darmstadt 1971-) ITER P.O. Kristeller, Iter Italicum (Leiden 1963-) KG Kühner-Gerth, Ausführliche Grammatik der griechischen Sprache. Zweiter Teil: Satzlehre (Hannover 1898/19043; repr. Hannover 1983) (2 dln) KS Kühner-Stegmann, Ausführliche Grammatik der lateinischen Sprache. Erster Band: Elementar-, Formen- und Wortlehre. (Hannover 1912) Zweiter Band: Satzlehre (Hannover 1912-4) (2 dln) LHS Leumann-Hofmann-Szantyr, Lateinische Grammatik. Deel I: Laut- und Formenlehre (München 1977). Deel II: Syntax und Stilistik (München 1972) LLMA A. Blaise, Lexicon Latinitatis Medii Aevi (Turnhout 1975) LLNMA Lexicon Latinitatis Nederlandicae Medii Aevi (Leiden 1971-) LMA Lexikon des Mittelalters (München 1977-) LPLR R. Hoven, Lexique de la Prose Latine de la Renaissance (Leiden 1994) LS Lewis-Short, Latin Dictionary LSJ Liddle-Scott-Jones, Greek Lexicon MLW Mittellateinisches Wörterbuch (München 1967-) OLD Oxford Latin Dictionary PG Patrologia Graeca PL Patrologia Latina RE Pauly-Wissowa-Kroll, Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft (Stuttgart 1894-) SL Corpus Christianorum: Series Latina TLL Thesaurus Linguae Latinae TWNT Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament (Stuttgart 1933-79) WNT Woordenboek der Nederlandsche Taal (’s-Gravenhage 1882-) BB
BMC
Afkortingen van auteurs en/of titels die niet in OLD, LSJ, TLL of LLMA worden vermeld ABAEL. = Petrus Abaelardus Rom. = in epistulam Pauli ad Romanos (CM 11) theol. chr. = theologia christiana (CM 12) theol. schol. = theologia ‘scholarium’ (CM 13)
9
Afkortingen AELR. RIEV. = Aelredus Rieuallensis anim. 2,62 = dialogus de anima (CM 1) spir. amic. = de spiritali amicitia (CM 1) AGR. = Rodolphus Agricola in Sen. decl. = in Senecae declamationes (Alardus II 103) inv. = de inuentione dialectica (ed. Mundt 1992) laus Pap. = in laudem Papiae panegyricon (Alardus II 309) laus phil. = oratio in laudem philosophiae (ed. Rupprich 1932) AQUIN. = Thomas Aquinas sum. theol. = summa theologiae [AUG.] = pseudo-Augustinus c. philos. = contra philosophos uel altercationes christianae philosophiae (SL 58A) AURISP. = Giovanni Aurispa ep. = epistolae (ed. Sabbadini 1931) BATT. GUAR. = Battista Guarini ord. doc. = de ordine docendi (ed. Piacente 1975) BEDA = Beda Venerabilis in Ezr. Neem. = in Ezram et Neemiam (SL 119A) homil. euang. = homiliae euangelii (SL 122) in Luc. = in Lucae euangelium (SL 120) metr. = de arte metrica (SL 123A) orthog. = de orthographia (SL 123A) templ. = de templo (SL 119A) BERN. CLAR. = Bernardus Claraeuallensis sent. = sententiae (ed. Leclercq-Rochais VI-2) serm. Cant. = sermones super Cantica Canticorum (ed. Leclercq/ Rochais/ Talbot I-II) serm. in psalm. ‘Qui habitat’ = sermones in Psalmum ‘Qui habitat’ (ed. Leclercq/ Rochais IV) uita Malach. = uita sancti Malachiae (ed. Leclercq/ Rochais III) BRUNI = Leonardo Bruni Aretino dial. = dialogi ad Petrum Paulum Histrum (ed. Garin 1952) stud. litt. = de studiis et litteris (ed. Baron 1928: 5-19) CANTER = Iacobus Canter solit. = dialogus de solitudine (ed. Enenkel 1995) CELT. = Konrad Celtis ep. = epistolae (ed. Rupprich 1934) CHRIST. CAMPIL. = Christanus Campililiensis o . = officia (CM 19A) DATI = Agostino Dati eleg. = elegantiolae (ed. Venetië ca 1472 = GW 8037) ERASM. = Desiderius Erasmus adag. = adagia (ASD II-1; 4; 5; 6; LB II) conscr. ep. = de conscribendis epistolis (ASD I-2) ep. = epistolae (ed. Allen 1906-1958) ling. = lingua (ASD IV-1A) puer. inst. = de pueris instituendis (ASD I-2) rat. stud. = de ratione studii (ASD I-2) EYB = Albrecht von Eyb margar. = margarita poetica (ed. Rome 1475 = GW 9530) GILLEB. HOIL. = Gilbertus de Hoilandia in cant. serm. = sermones in Canticum Salomonis (PL 184) HERM. RUNA = Hermannus de Runa serm. fest. = sermones festiuales (CM 64) HILDEG. = Hildegard von Bingen in reg. Bened. = regulae S. Benedicti explanatio (PL 197) sciv. = sciuias (CM 43, 43A)
10
Afkortingen HRABAN. = Hrabanus Maurus comp. = de computo (CM 44) HUGO VICT. = Hugo de Sancto Victore pract. geom. = practica geometriae (ed. R. Baron 1966) sent. divin. = sententiae de diuinitate (ed. Piazzoni, Studi medievali 23 (1982)) IS. STELLA = Isaac de Stella serm. = sermones (Sources Chrétiennes 130; 207; 339) IOH. FORDA = Iohannes de Forda in cant. serm. = super extremam partem Cantici canticorum sermones (CM 17, 18) [ISID.] = pseudo-Isidorus Hispalensis test. div. = testimonia diuinae scripturae (SL 108D)
11
Afkortingen LANGIUS = Rodolphus Langius ep. = epistolae LEO M. = Leo Magnus tract. = tractatus septem et nonaginta (SL 138A) LIBER = Antonius Liber ep. = epistolae LIPS. = Iustus Lipsius inst. ep. = institutio epistolica (in: Opera, Wesel 1675: II 1065-83) LULL. = Raimundus Lullus ars comp. = ars compendiosa dei (CM 39) lex bona = liber per quem poterit cognosci quae lex sit magis bona, magis magna et etiam magis uera (CM 80) uirt. pecc. = de uirtutibus et peccatis siue ars maior praedicationis (CM 76) MACCH. = Niccolò Macchiavelli ep. = epistolae (ed. Martelli 1971) MAURUS = Fridericus Maurus (Friedrich Mormann) c. = carmina (ed. Schoonbeeg 1993) NAVAG. = Andrea Navagero lus. = lusus (ed. Wilson 1973) PEROTTI = Niccolò Perotti cornuc. = cornucopiae (ed. Basel 1526); de nieuwe editie (Sassoferrato 1991-) heb ik uit praktische overwegingen niet gebruikt rudim. = rudimenta grammatices (ed. Rome 1474) PETRAR. = Francesco Petrarca fam. = epistolae familiares (ed. Rossi 1933-42) c. med. = inuectiue contra medicum (ed. Ricci 1950) metr. = epistolae metricae (ed. Bianchi 1951, in: Petrarca: Rime, Trionfi e Poesie Latine, 705-805) rem. fort. = de remediis utriusque fortunae (ed. Ricci 1955, in: Petrarca: Prose, 605-45) uit. solit. = de uita solitaria (ed. Enenkel 1990) PETR. CELL. = Petrus Cellensis in Ruth = commentaria in Ruth (CM 54) PETR. VEN. = Petrus Venerabilis adv. Iud. = aduersus Iudaeorum inueteratam duritiem (CM 58) PHIL. HARV. = Philippus de Harvengt in Cant. = commentaria in Cantica canticorum (PL 203) PICCOL. = Enea Silvio Piccolomini (Pius II) lib. educ. = de liberorum educatione (ed. Nelson 1940) POGGIO = Gianfrancesco Poggio Bracciolini ep. Nic. = epistolae ad Nicolaum Nicolum (ed. Harth 1984) PONTANO = Giovanni Pontano hend. = hendecasyllabi siue Baiae (ed. Oeschger 1948) RADBERT. = Paschasius Radbertus fid. car. = de fide, spe et caritate (CM 97) ad Fredug. = epistula ad Fredugardum (CM 16) in Matth. = expositio in Matthaeo (CM 56, 56A, 56B) RATHER. = Ratherius Veronensis prael. = praeloquia (CM 46A) RUD. LIEBEGG = Rodolphus de Liebegg past. nov. = pastorale nouellum (CM 55) RUPERT. = Rupertus Tuitiensis glor. hon. = de gloria et honore filii hominis super Matthaeum (CM 29) in Ioh. = in euangelium sancti Iohannis (CM 9) SALUT. = Coluccio Salutati ep. = epistolae (ed. Novati 1891-1911)
12
Afkortingen SCR. GRANDIM. = scriptores ordinis Grandimontensis expl. sent. = explanatio super Librum Sententiarum beati Stephani auctore Gerardo Iterii (CM 8) SECUND. = Ianus Secundus bas. = basia (ed. Guépin 1991) SEDUL. SCOT. = Sedulius Scottus coll. misc. = collectaneum miscellaneum (CM 67) THOM. CANTIMPR. = Thomas Cantimpratensis nat. rer. = de natura rerum (editio princeps = repr. Berlijn 1973) THOM. CHOB. = Thomas de Chobham art. praed. = summa de arte praedicandi (CM 82) serm. = sermones (CM 82A) VALLA = Lorenzo Valla eleg. = elegantiae linguae Latinae (Opera, Basel 1540; repr. Turijn 1962: I 3-235; de praefationes in Garin 1952: 594-630) ep. = epistolae (edd. Besomi-Regoliosi 1984) gest. Ferd. = gesta Ferdinandi regis Aragonum (ed. Besomi 1973) in Raud. = in errores Antonii Raudensis adnotationes (Opera, Basel 1540; repr. Turijn 1962: I 390438) retract. dial. = retractatio totius dialectice (ed. Zippel 1982) VINC. BELLOV. = Vincent de Beauvais erud. fil. nob. = de eruditione filiorum nobilium (ed. Steiner 1938; repr. 1970) spec. nat. = speculum naturale (ed. Duaci 1624; repr. Graz 1964) VIVES = Juan Luis Vives conscr. ep. = de conscribendis epistolis (ed. Fantazzi 1989) WILL. TYR. = Willelmus (Guillelmus) de Tyro chron. = chronicon (CM 63, 63A) XIMEN. RADA = Rodericus Ximenius de Rada hist. Goth. = historia de rebus Hispanie siue historia Gothica (CM 72)
13
Afkortingen SIGLA (bij de tekstedities van de brieven van Langius, Liber en Agricola)
Handschriften Mü1 Bayerische Staatsbibliothek München, clm. 414 (annis 1480-1490) Mü2 Bayerische Staatsbibliothek München, clm. 24837 (saec. XV) S Württembergische Landesbibliothek Stuttgart, cod. poet. et phil. 4° 36 (annis 1490-1500) S2 Württembergische Landesbibliothek Stuttgart, cod. poet. et phil. 4° 38 (Ferrara 1478) Sé2 Sélestat, ms. K 984 A (saec. XV-XVI) Drukken AI Alardus van Amsterdam (ed.), Rodolphi Agricolae Phrisii de inuentione dialectica libri omnes (Keulen 1539) (Huisman 1985: no 42) Alardus van Amsterdam (ed.), Rodolphi Agricolae Phrisii lucubrationes aliquot (Keulen A II 1539) (Huisman 1985: no 2) B Jacob Faber (ed.), Rhodolfi Agricole paraenesis siue admonitio [...] (Deventer, Jacob van Breda, 1508) (Huisman 1985: no 3) C Rodolphi Agricolae Phrisii [...] nonnulla opuscula (Basel, Andreas Cratandrus en Servatius Cruftanus, 1518) (Huisman 1985: no 5) E Philologicarum Epistolarum Centuria una (Frankfurt 1610) F Jacob Faber (ed.), Alexandri Hegii [...] Carmina [...] cum ceteris eius opusculis (Deventer, Richard Pafraet, 1503) L Antonius Liber (ed.), Familiarium epistolarum compendium (Keulen, Johann Koelho sr, ca 1475) M Peter Gilles (ed.), Rodolphi Agricole Phrysii [...] nonnulla opuscula (Antwerpen, Dirk Martens, 1511) (Huisman 1985: no 4) P Platonis philosophi Axiochus de contemnenda morte per uenerabilem magistrum Rodolphum Agricolam de Gronyngen laudabiliter editus ac bene emendatus (Deventer, Richard Pafraet, ca 1480) (Huisman 1985: no 353) W Arte laboratum opus Rodolphi Agricole [...] (Leuven, Jan van Westfalen, 1483) (Huisman 1985: no 1) Moderne edities LeSe Leibenguth-Seidel 1994
14
HOOFDSTUK EEN: ANTONIUS LIBER SUSATENSIS (†
CA
1507)
1.1. Leven en werk Ant(h)onius Liber —(de) Vrije, (de) Vrye, (de) Vrij, Vry, Vrie, Vrien— werd geboren in Soest in Westfalen. De preciese datum is onbekend. Ook van zijn jeugd weten we weinig tot niets. Hij studeerde aan verschillende universiteiten; deze studies werden (deels) bekostigd door het Aduarder klooster.1 Zijn inschrijving aan een Duitse universiteit is niet bewezen. Wel wordt uit zijn eigen brieven duidelijk dat hij in Pavia studeerde, waarschijnlijk in 1468 en tegelijk met Agricola.2 In februari 1469 was hij leraar aan de St Maartensschool in Groningen en koster aan de St Maartenskerk.3 Ook in Groningen bekleedde hij aan het begin van de zeventiger jaren het ambt van notarius en trouwde hij zijn vrouw Bert(h)a.4 Vanuit dezelfde stad vertrok hij tijdelijk naar Keulen, waarschijnlijk uit hoofde van zijn publieke ambt, zoals blijkt uit een brief vanuit Keulen aan zijn vrouw: (ep. 2,3) Equidem preter institutum negotium tot sum tantisque rebus inuolutus, ut nesciam aliquando unde mihi sumendum sit laboris initium. Nam nostris se causis publice etiam utilitatis quedam immiscuerunt negotia, que, si digniter a me sapienterque expediri debeant, et magnos labores et tempora requirunt longiora. Tot de andere tijdrovende bezigheden waarvan Liber rept behoorden in ieder geval de samenstelling van zijn Compendium (zoals blijkt uit ep. 7,1) en het voor de pers gereed maken van zijn Aurora grammatice en een editie van Titus Livius de Frulovisiis’ De orthographia. Al deze boeken werden gedrukt door Johann Koelho sr. Worstbrock (1985/a: 748) veronderstelt dat Liber ook voor drukkers in Keulen werkte, omdat hij in een andere brief (no 4) verhaalt van een geplande reis naar universiteiten in Zuid-Duitsland met 1500 (!) pas gedrukte boeken. Deze reis moest hij afzeggen in verband met de ongeregeldheden die daar plaatsvonden; hij schrijft (ep. 6,2) Qui me inopinatus terror mille et quingenta illa uolumina pro renouatione Latine lingue impressa coegit particularibus studiis communicare. Hiermee doelt Liber vrijwel zeker op zijn editie van Titus Livius’ boek, waarvan de laatste woorden luiden: Ferrariensis poete et oratoris celeberrimi Orthographie liber, quem pro renouatione Latine lingue adidit (sic),
1
Goswinus van Halen schrijft in een brief aan Albert Hardenberg (Gansfort 1614: f.**5r): Hunc (sc. Antonium Liberum Susatensem) Adwertenses suis sumtibus aluerunt in uniuersitatibus. 2
Vgl. MAURUS c. 7,58 Papia ingenium nec mediocre dedit; IJsewijn 1975: 227.
3
Santing 1988: 177; Worstbrock 1985/a: 747.
4
Bakker 1988/a: 106, die verwijst naar het Gemeente-archief van Groningen, Stadsarchief, Rood voor de Reductie 877, 10922, 118.
15
Antonius Liber
feliciter explicit.1 Uit deze zelfde brief, die niet te dateren is (hoewel hij natuurlijk vóór het drukken van het Compendium geschreven is, dus misschien vóór 9 december 1476), blijkt dat Liber het plan had opgevat om via Deventer en Zwolle naar Leuven en Parijs te gaan. Of hij dit voornemen heeft uitgevoerd, is niet duidelijk. Het ambt van notarius der stad Groningen bekleedde hij in ieder geval tot eind 1477.2 In 1482 is hij notarius in Kampen. Daar zoekt Agricola hem op.3 Vanaf Pasen 1485 was hij ook secretarius van deze Hanzestad. Tot voor kort stamde het meest recente document dat Liber aan deze stad verbond uit het jaar 1499.4 Een gedicht van Libers hand dat onlangs door dr C.G. Santing boven water is gehaald begint evenwel als volgt: Sequitur contentio inter pacem et bellum iudice ueritate edita per Anthonium Susatensem consecretarium Reyneri anno MCCCCC secundo. Dit toont aan dat Liber nog in het jaar 1502 secretaris van Kampen was (en dus collega van de in de titel genoemde Reyner Bog(h)erman, die rond 1498 als stadssecretaris van Kampen was aangesteld).5 Na zijn vertrek uit de Hanzestad werkte Liber nog op scholen in Amsterdam en in Alkmaar, waar hij rond 1507 overleed. Veel werk heeft Liber niet nagelaten, en het merendeel lijkt voor schoolgebruik te zijn geschreven. Behalve het Compendium schreef hij een basisgrammatica getiteld Aurora grammatice, die eveneens door Koelho gedrukt werd, maar zonder de naam van de auteur te vermelden.6 Pas Crecelius wees als eerste op Libers auteurschap.7 Ook editeerde hij, zoals gezegd, Titus Livius
1
Geciteerd door Voulliéme 753.
2
Het archief van de Hoge Justitiekamer in Groningen bevat een regest van een getuigenis dat ten overstaan van notaris Anthonius Vrie werd afgelegd op 30 december 1477 (Formsma z.j.: 224, reg. no 12). 3
AGR. ep. 29,3 Est oppidum uicinum nobis, quod Campos uocant. Eo pridie decollationis Baptiste negocii cuiusdam tum animi quoque leuandi causa domo profectus eram. Ook later bleef Agr. zijn Groninger vriend bezoeken. Vgl. brief 37 (d.d. 7-4-1484), die Agr., onderweg van Groningen naar Heidelberg, aan Liber schreef vanuit Deventer; hij spreekt van id quod apud te reliqui. Hij heeft dus op deze reis Liber in Kampen bezocht. 4
In het gemeentelijk archief van Kampen getuigen volgens Santing (1988: 177) zeven documenten uit 1482, 1485, 1487 (2), 1490, 1492 en 1499 van Libers werkzaamheden ter plaatse. Don geeft zes archiefstukken waarin Liber (steeds als notarius) genoemd wordt; de twee meest recente zijn beide van 6 mei 1492 (Don 1963-6: II 9, no 69; 340, no 750). 5
De Boer 1900: 209. Ik dank dr Santing hartelijk voor het feit, dat zij mij op deze dialoog wees. 6
BMC I 223 (IB 3527) = Proctor 1044 = Voulliéme 214.
7
Crecelius 1879: 140.
16
Leven en werk
de Frulovisiis’ De orthographia.1 Verder schreef hij een commentaar op Prudentius’ hymne Inuentor rutili, ook bedoeld voor schoolgebruik.2 Uit dit alles blijkt duidelijk dat Liber zich toelegde op de verbreiding van het humanistische gedachtegoed op scholen. Hij wijdde zich vooral aan het herstel van de antieke Latijnse grammatica en stijl. Behalve schoolboeken schreef Liber ook gedichten.3 Slechts vijf zijn bewaard gebleven. Reeds langer bekend waren zijn carmen panegyricum (van tien disticha) op Wessel Gansforts terugkeer uit Italië naar Groningen (ca 1475), een epigram (van twee disticha) in laudem autoris in zijn editie van Titus Livius en een epigram (van tien disticha) in laudem inclite Colonorum urbis, dat voor het eerst gedrukt werd in 1483. Dankzij dr Santing zijn aan dit magere aantal nog twee gedichten toe te voegen. Het eerste omvat dertien disticha in osores studiorum humanitatis, een zeer populair thema onder noordelijke humanisten.4 Het tweede gedicht is al even genoemd; het is een dialoog (van 74 hexameters) tussen de Vrede en de Oorlog over de vraag, wie op de meeste verdiensten kan bogen, waarbij de Waarheid ten slotte een oordeel velt.5
1.2. Familiarium Epistolarum Compendium Waarschijnlijk in het jaar 1475 of 1476 kwam in Keulen een boek van de drukpers getiteld Familiarium epistolarum compendium ex diuersis hinc inde probatissimis autoribus pro communium studencium profectu futurorumque rethorum ac oratorum eruditione per discretum ac eruditum uirum Antonium Liberum zusatensem recollectum.6 Alleen de naam van de auteur is vermeld: Antonius Liber. Drukker en plaats van uitgave blijven ongenoemd, maar uit de opdrachtbrief waarmee het Compendium begint blijkt dat Liber zijn boek in Keulen samenstelde. Verder is vastgesteld dat het gedrukt is in lettertype vier 1
BMC I 223 (IB 3530) = Proctor 1045 = Voulliéme 753.
2
Gedrukt door Richard Pafraet, Deventer 1493; Hain 10073.
3
Albert Hardenberg vermeldt in een aantekening in een exemplaar van Lucanus’ Bellum ciuile (dat nu in de Grote Kerk te Emden bewaard wordt), dat Liber door keizer Frederik III tot poeta laureatus gekroond was (Jahrbuch Emden, 14 (1902): 443). 4
Ed. Schoonbeeg 1993: 340.
5
Leeuwarden, Provinciale Bibliotheek Friesland, ms. 364 HS, . 213v-215r.
6
Hain-Copinger 10072 (= Hain 5229); BMC I 223 (IB 3507); Proctor 1036; Go (Add.) L-195a; Sallander 2297; Voulliéme 751; Bohonos-Szandorowska I 3422; BN Parijs inc. L-162; BSB München Ink. L-138; overige locaties: Glasgow UL (Hunterian); Manchester JRL; Basel UB; Darmstadt LHSB; Düsseldorf ULB; Giessen UB; Greifswald (GeistlMin); Lüneburg RB.
17
Antonius Liber
van de Keulse drukker Johann Koelho sr.1 Het jaar van uitgave is onbekend. Wel weten we dat op 9 december 1476 Dietrich Brandes uit Lübeck volmacht werd verleend om de claims van Koelho op Antonius Liber uit Groningen te innen.2 Koelho drukte echter nog twee boeken voor Liber. Ten eerste diens Aurora grammatice, ook uitgegeven zonder vermelding van plaats en tijdstip en zelfs van de auteur. In de tweede plaats drukte Koelho Libers editie van Titus Livius’ De orthographia. Helaas is ook dit boek ongedateerd. Voulliéme dateert de twee laatstgenoemde drukken rond 1479 en die van het Compendium rond 1475. Proctor noemt voor het Compendium 1477 als jaar van uitgave, voor de andere twee 1479. Men is het eens over het feit, dat het Compendium van de drie genoemde boeken het eerst gedrukt is. Als dit inderdaad een feit is, kunnen we aannemen dat het vóór 9 december 1476 verschenen is. Meer zekerheid hebben we over de reden waarom Liber het Compendium samenstelde. In zijn opdrachtbrief aan Arnold von Bevelen uit Hildesheim zegt hij expliciet het boek in Keulen te hebben vervaardigd op diens verzoek: (ep. 7,1) Optauisti, dum abste discederem, Arnolde fidissime, ut Colonie inter tot tantasque bibliothecas constitutus aliquot familiarium epistolarum tibi colligerem, quibus et uisis et perlectis scholares tui spretis barbarorum insciciis tersum forte nitidumque scribendi stilum amplecterentur. Het boek diende de leerlingen van de Latijnse school in Groningen, waarvan Von Hildesheim rector was, voorbeelden te geven om hun te leren in antiek Latijn over alle mogelijke onderwerpen te schrijven. Zo konden zij hun niveau in arte dicendi scribendique stilo verhogen. Het boek diende dus niet louter om brieven te leren schrijven, niet louter als brievenboek. Er wordt ook geen enkele theoretische opmerking over de brief als genre gemaakt. Liber spreekt verder de hoop uit dat het boek niet alleen Arnolds leerlingen in Groningen, maar iedereen zal baten die welwillend staat jegens de nieuwe ideeën op het gebied van Latijn die uit Italië zijn komen overwaaien: (ep. 7,78) ... sperans ipsum (sc. compendium) non modo tibi uni tuisque discipulis solum, sed plerisque etiam aliis pro sua ubertate profuturum. Planum est enim, quod non omnes, qui has optimas ad artes anhelant, tot tantorumque autorum completa epistolarum uolumina habere possunt. Het idee om voor dit doel brieven te gebruiken was allerminst origineel. Al in de Middeleeuwen bestond de ars dictaminis, de kunst van het leren schrijven (van vooral brieven) middels handboeken waarin naast theoretische richtlij-
1
Proctor nr 1036.
2
Corsten 1955: 61.
18
Compendium
nen (die eventueel weggelaten konden worden) talrijke voorbeeldbrieven waren opgenomen over uiteenlopende onderwerpen.1 En middeleeuwse dictatores bundelden bestaande, ‘authentieke’ brieven voor stilistisch-pedagogisch gebruik. Met de komst van het humanisme veranderde voornamelijk de stijl en dus de stilistische voorbeelden.2 In Italië werden vanaf het begin der 15de eeuw (door humanisten als Barzizza, Fieschi en Valagussa) Cicero’s brieven gebruikt in het retorica-onderwijs en niet puur om brieven te leren schrijven.3 Zo schreef Gasparino da Barzizza rond 1420 een bundel met epistolae ad exercitationem accommodatae: door hemzelf geschreven, fictieve brieven in ciceroniaanse stijl.4 Ze verwierven grote populariteit in en buiten Italië. Na de editio princeps volgden niet minder dan 20 uitgaven binnen 35 jaar. Ten noorden van de Alpen verkoos Carolus Viruli dezelfde aanpak. Hij schreef zijn Epistolares formule ten bate van de studenten aan het Leuvense universiteitscollege van de Lelie, waarvan Viruli rector was. De eerste druk verscheen rond 1476 en de bundel werd populair voor schoolgebruik.5 Libers boek verschilt van de twee voornoemde bundels in het feit dat het gaat om al bestaande brieven die door Liber in één collectie werden gebundeld. De enige van zijn eigen hand zijn de laatste zes, maar dat zijn historische en geen fictieve, voor de gelegenheid geschreven brieven. Het is opmerkelijk dat Von Hildesheim zijn verzoek aan Liber deed ondanks het feit, dat er met de brieven van Viruli een humanistische brievencollectie voorhanden was. Misschien kende hij de brieven niet. Ze werden immers pas gedrukt rond dezelfde tijd dat Von Hildesheim zijn verzoek aan Liber deed; en in die tijd lag Leuven verder van Groningen dan vandaag de dag. Maar waarschijnlijker is dat hij Viruli’s brieven in stilistisch opzicht gewoonweg niet goed genoeg vond en zijn pupillen betere voorbeelden van antiek Latijn gunde. Om dezelfde reden verguist ruim 45 jaar later Erasmus Viruli’s werk.6 Het is ironisch dat dezelfde Erasmus Libers boek niet eens noemt. Ik heb überhaupt slechts één persoon kunnen vinden die het Compendium vermeldt; dat is Johann Butzbach, die het opneemt in een lijstje van Libers werk in zijn
1
Camargo 1991: 27-8; 43.
2
Witt 1982.
3
Grendler 1989: 209 vv.
4
Fantazzi 1991: 140; z. blz. 31.
5
Voor Viruli en zijn brieven, z. blz. 60-3.
6
ERASM. conscr. ep. 266,2-4 Carolum Virulium Louaniensem, cuius scripta cito gratiam exuerunt. Non quod negem in his esse, quod aliquis possit imitari, sed quod mediocribus aut tolerabilibus tantum anteferri malim eximios.
19
Antonius Liber
Auctarium de scriptoribus ecclesiasticis.1 Het gebruik van brieven voor didactische doeleinden bleef niet beperkt tot de vroege stadia van het humanisme. Heinrich Bebel bepleit Libers aanpak in zijn Commentaria epistolarum conficiendarum (1499). Het schrijven van brieven, zo Bebel, moet niet theoretisch onderwezen worden; de beste lesmethode is het lezen van exempla uit Cicero en andere voorbeeldige auteurs. Het mag waar zijn dat Bebel hier door Perotti beïnvloed is,2 maar het principe van de lectio van (bovenal antieke) teksten voor pedagogische doelen is een wezenskenmerk van het humanisme.3 Volgens dezelfde aanpak schreef Barzizza zijn brievenbundel, al waren de teksten dan door hemzelf gecomponeerd. Albrecht von Eyb (1420-75), een van de eerste Duitse humanisten, legde dit principe van exempla ten grondslag aan zijn belangrijkste werk Margarita poetica, het eerste in Duitsland vervaardigde boek ten behoeve van oratores et poetae (vervaardigd in 1459, voor het eerst gedrukt in 1472).4 Zo laat de samensteller weten: (EYB margar. 56v) noster ut dicendi stilus magis ac magis elucescat et nostra reddatur epistola illustrior atque pregnantior, non absurdum esse putaui clausulas et quidem eleganciores ex libris epistolarum M. Tullii Ciceronis, omnium sane oratorum qui fuerunt principis, excerpere et in unum redigere. Hij doelt dan weliswaar met clausulas op (een of twee) zinnen, niet op hele brieven, maar de gedachte waarop zijn aanpak rust is dezelfde als bij Bebel en Liber. Ook op een onverwachte plaats vinden we een voorbeeld van de populariteit van brieven als modellen bij de ‘verbetering’ van het Latijn en van de Latijnse stijl. In de akten van de universiteit van Keulen, een conservatief bolwerk bij uitstek en lange tijd fel gekant tegen humanistisch geïnspireerde veranderingen,5 wordt bij de (geringe) hervormingen van 1525 opgemerkt: Quantum ad Latini sermonis imitationem attinet, epistolae eis (sc. studiosis) exponantur aut Ciceronis aut Philelphi aut alterius probati nominis.6
1
Op f. 77 noemt hij Libers werk als Epistolarum ad Arnoldum (Kra t-Crecelius 1870: 59).
2
Worstbrock 1981: 196.
3
Van der Poel 1987: 137-8 (en nt 489 met lit.): ‘De aanwezigheid van de lectio en de imitatio van de Ouden is een van de meest kenmerkende eigenschappen van het humanistische leerprogramma, vergeleken met het middeleeuwse.’
4
Herrmann 1893: 181 vv.; Klecha 1978: 182-3.
5
Over de universitaire strijd tussen scholastieke en humanistische geleerden, vooral in Duitsland, als fase in het debat tussen humanisten en scholastici in het algemeen, z. Rummel 1995: 4; 63 vv. 6
Nauert 1991: 73; vgl. 57.
20
Compendium
Nog honderd jaar na Liber vindt Marcus Antonius Muretus het genre van de brief bij uitstek geschikt om Latijn te onderwijzen. In zijn Oratio habita Romae prid. Non. Nouembr. MDLXXXII, cum interpretari inciperet epistolas Ciceronis ad Atticum heet het: Ego quidem [...] ad pure et emendate loquendum [...] nullius omnino libri lectionem utiliorem quam epistolarum ad Atticum iudico, [...] eas Latinae linguae studiosis peruolutandas, manibus atque oculis conterendas, ad uerbum, si fieri possit, ediscendas censeo.1 Het Compendium bevat de volgende auteurs: nrs
folia2
auteurs
1-29 30-35 36-69 70-79 80-108 109-117 118-144 145-170 171-199 200-229 230-243 244-252 253-265 266-270 271-321 322 323-334 335-340 341-342 343-348
a3r - b2r b2v - b5r b5v - c1r c1v - c6r c6v - d5r d5v - e1v e2r - f1r f1v - f6v g1r - h3r h3v - h8r h8v - i3r i3v - i5r i5v - i8v k1r - k2r k2r - k8r J1r - L7r L7v - M2v M3r - M7r M7r - M8v M8v - M10r
Cicero Hieronymus Symmachus Bernard van Clairvaux Antonio Beccadelli Seneca Guineforte da Barzizza Gasparino da Barzizza Enea Silvio Piccolomini Francesco Filelfo Sidonius Apollinaris Thomas van Aquino Gianfrancesco Poggio Bracciolini Leonardo Bruni Aretino Phalaris (vert. Francesco Gri olini Aretino) Coluccio Salutati anonymi Rodolphus Langius Rodolphus Agricola Antonius Liber
Uit deze lijst blijkt duidelijk dat Liber, evenals de eerste generaties van Italiaanse humanisten, eclectisch te werk ging en niet voor één stijlmodel koos.3 Twee prominente namen vallen op door hun afwezigheid. De meeste 1
Ed. Kappius 1825-6: I 470-1 (or. 2,19).
2
De door Koelho aangebrachte signaturen zijn: a-e8 f6 g-k8 L8 M10. De signaturen L1 en L2 zijn abusievelijk als J1 en J2 afgedrukt; de folia a1, k8v en M10v zijn leeg.
3
Vgl. bijv. de mening van Antonio da Rho (McLaughlin 1995: 109); z. ook blz. 169.
21
Antonius Liber
verbazing wekt de absentie van Plinius. Hoewel zijn brieven niet zo ongekend populair waren als die van Cicero, hadden zij toch veel invloed. Bovendien was Plinius een lieveling van Agricola, de primus inter pares van de Aduarder gespreksgenoten en vriend van Liber.1 De meest waarschijnlijke reden voor hun absentie lijkt me dan ook het prozaïsche feit dat Liber tijdens het samenstellen van het Compendium niet over een tekst van Plinius kon beschikken. Een tweede omissie, die van Petrarca’s brieven, is bij nader inzien minder verrassend. Diens Latijn getuigt nog duidelijk van zijn pioniersstatus; middeleeuwse invloeden zijn onmiskenbaar aanwezig. Waarschijnlijk daarom werden zijn brieven door Liber niet erg geschikt geacht om antiek Latijn te leren.2 In ieder geval bevestigt de afwezigheid van Petrarca’s brieven het feit dat zij als stilistische voorbeelden niet invloedrijk waren.3 Het is erg moeilijk om Libers bronnen te achterhalen. Talloze handschriften met brieven van de auteurs uit het Compendium zijn bewaard gebleven, en waarschijnlijk nog veel meer zijn verloren gegaan. Kristellers Iter Italicum geeft vele voorbeelden van manuscripten met voorbeeldbrieven, voorbeeldzinnen, voorbeeld-exordia; voorbeelden van een briefaanhef, brieven gegroepeerd rond één thema, rond één auteur, rond één geadresseerde; handboeken voor het schrijven van brieven, o ciële correspondentie.4 Van de auteurs die Liber heeft opgenomen zijn Symmachus, Guineforte da Barzizza, Sidonius en ‘Aquinas’ zelden in dergelijke handschriften te vinden (bij Kristeller). Zeer geliefd zijn daarentegen Cicero, Gasparino, Piccolomini, Poggio en Phalaris. Ik heb geen enkel handschrift kunnen vinden dat alle brieven van de humanistische auteurs uit Libers boek bevat, laat staan van alle auteurs zonder meer.5
1
Agr. vond Plinius’ brieven nota bene bij uitstek geschikt om goed Latijn en een goede Latijnse stijl van te leren vanwege hun rijkdom aan sententies en weloverwogen stijl (aldus Beatus Rhenanus, geciteerd door Van der Velden 1911; z. blz. 159). 2
Vgl. Rizzo 1988: 55 ‘un latino che per la sua non rigorosa classicità era giudicato ancora troppo infetto dalla barbarie dei tempi da quegli stessi umanisti, che pure vedevano in Petrarca l’ iniziatore della rinascita.’ Voor het oordeel van Bruni en Biondo over Petrarca’s Latijn (licht negatief, maar vol begrip vanwege zijn omstandigheden), z. McLaughlin 1995: 94; vgl. 114 (Da Rho’s mening); 180 (Landino vermeldt Petrarca niet als latinist). 3
Clough 1976: 40-1.
4
Z. bijv. Bertalot 1975: I 1-82 (‘Eine humanistische Anthologie. Die Handschrift 4° 768 der Universitätsbibliothek München’). Van het daar beschreven HS zijn er vele gelijksoortige bewaard gebleven. 5
Bij het bespreken van de afzonderlijke auteurs zal ik eventuele HSS noemen die mogelijk als bron voor Liber gediend hebben en die dus nader onderzoek verdienen. In §1.4 (blz. 51 v.v.) zal ik ingaan op vragen als: in welke vorm heeft Liber de brieven opgenomen? Is er systeem te ontwaren in de volgorde van de brieven? Heeft Liber teksten geredigeerd?
22
Compendium
1.3. Libers Compendium: inhoud CICERO De eerste auteur in het Compendium is, zeer toepasselijk, Marcus Tullius Cicero (106-43). Liber koos 29 van diens epistulae ad familiares. Geen verrassende keuze, want deze brieven genoten een enorme populariteit, die zo mogelijk nog toenam met de komst van de drukpers. Voor het eerst gedrukt werden ze in 1467; voor de laatste drie decennia van de 15de eeuw telt Clough 52 volledige uitgaven, GW zelfs 59.1 Hoewel de Familiares in de Middeleeuwen evenmin onbekend waren,2 begon hun carrière als voorbeeldbrieven pas nadat Coluccio Salutati in 1392 in Verona een handschrift met daarin de volledige tekst van de Familiares had ontdekt.3 Guarino Guarini maakte ze al in 1419 tot onderdeel van zijn schoolprogramma en Gasparino Barzizza modelleerde zijn eigen Epistulae ad exercitationem accommodatae (geschreven rond 1420) naar hun voorbeeld; waarschijnlijk gebruikte hij Cicero’s brieven ook als leraar in Padua.4 Ten gevolge hiervan werden de Familiares ook zeer geliefd onder studenten uit het Noorden die aan een universiteit in Italië gingen studeren. Zo bezat Albrecht von Eyb een handschrift met redevoeringen en brieven van Cicero; het deel met de brieven voorzag hij van een index op onderwerp.5 Samen met de brieven van Plinius werden de familiares het standaardwerk voor humanistische briefschrijvers.6 De 29 brieven van Libers keuze beslaan de folia a3r-b2r: I
1
Clough 1976: 54-5; GW 6799-6857. Ook verschenen gedrukte uitgaven met alle brieven van Cicero, dus ook die aan Atticus, en uitgaven met een keuze uit zijn briefoeuvre (GW 68636875); deze epistolae selectae zijn steeds dezelfde, maar komen niet overeen met Libers keuze. 2
Constable 1976: 26.
3
Shackleton Bailey 1977: 3.
4
Fantazzi 1991: 141; Harth 1983: 85. Guarino omschrijft Cicero’s Latijn (met name van de brieven) als moedermelk! (McLaughlin 1995: 118). 5
Herrmann 1893: 147-8.
6
Smolak 1980: XXXII; Harth 1983: 87. Vgl. BATT. GUAR. ord. doc. 9 (62,24-64,1) in Ciceronis epistulis declamabunt, ex quibus stili tum elegantiam tum facilitatem et sermonis puritatem ac sententiarum grauitatem adipiscentur; quas si memoriae mandauerint, mirificos postea fructus in scribendi promptitudine percipient; PEROTTI rudim. 78r Quis maxime proponendus est quem studeant adolescentes imitari? Marcus Cicero. Hic in omni dicendi generi (!) omnium optimus fuit. Hunc solum preceptores legant. Hunc discipuli imitentur nec modo uerba eius hauriant, sed etiam clausulas, quin etiam partes ipsas epistolarum interdum furentur et suis inserant. Ita enim fiet, ut suco Ciceronis quasi lacte nutriti ueri illius imitatores euadant; Erasmus (ciceron. 693,19-20) prijst de simplicitas et gratia sermonis inaffectati in Cicero’s brieven.
23
Liber, Compendium ep. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
= = = = = = = = = = = = = = =
2,4 1 2,2 2,3 2,19 3,1 3,2 2,11 2,14 2,13 4,5 4,6 2,7 2,9 5,14; §§12 en 13 ontbreken 2,1
16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28
= 6,15 = 6,16 = 6,17 = 13,47; 2 regels ontbreken = 1,6 = 1,3 = 1,9; §4 - §26 ontbreekt = 1,10 = 10,2 = 7,27 = 4,10 = 4,12 = 4,15 29 = 4,9; §1, r.10 - §4 ontbreekt
Alle brieven hebben een salutatio; vijfmaal verschilt deze in bewoordingen van de in de moderne editie opgenomen aanhef. Geen enkele brief is gedateerd. De gemiddelde lengte is negentien drukregels. De brieven bevatten een scala aan onderwerpen: absentia, amicitia, dolor, epistola, familiaritas, mors, munera, negotium, panthera, quaestor, res publica, sacerdotium, seruus, solacium, studium, tribunatus, uir optimus. Op basis van de preciese tekst van de brieven heb ik niet uit kunnen maken welke bron(nen) Liber hier gebruikt heeft.2 Evenmin is duidelijk tot welke tak van de teksttraditie zijn bron(nen) behoort (behoren). HIERONYMUS De tweede auteur van Libers keuze, Hieronymus (ca 347-420), draagt slechts zes brieven bij. Van deze kerkvader zijn 125 brieven bewaard gebleven die voornamelijk over geloofszaken gaan; ze zijn zorgvuldig gestileerd en bevatten vele klassieke citaten. Een groot aantal van zijn brieven is eerder te omschrijven als kleine boekwerkjes en is door de auteur geschreven met de bedoeling van publicatie.3 Toch hebben zijn brieven een sterk persoonlijke inslag, veel meer dan die van een Augustinus. De editio princeps verscheen in 1468 in Rome.4 Het geringe aantal brieven dat Hieronymus bijdraagt is enigszins verrassend in het licht van hun grote populariteit in de MiddeleeuII
1
Ed. Shackleton Bailey 1988.
2
Van de ca 20 tot 1477 gedrukte edities heb ik drie gezien (GW 6800; 6804; 6807); zij waren niet Libers bron. 3
Zelzer 1997: 345-6. Vgl. VIVES conscr. ep. 72,23-4 (Hieronymus) qui non epistolas uidebatur scribere, sed libros, quamuis ipse de temporis angustia et tarditate notarii haud raro conqueratur.
4
Van de ca zeven tot 1477 gedrukte edities heb ik twee gezien (Rome 1468; Straatsburg 1469); zij waren niet Libers bron.
24
Inhoud
wen en onder humanisten;1 ook is Hieronymus prominent aanwezig in de brieven van Langius en van Liber zelf. De zes brieven beslaan de folia b2v-b5r: ep. 30 = 17 31 = 47 32 = 4
2
33 = 5 34 = 6 35 = 101
Alle brieven hebben een salutatio en geen datum. Hun gemiddelde lengte is 34 drukregels. Onderwerpen zijn: absentia, aegritudo, amicitia, epistola, familia, fides christiana, scripta, sermo, seruus, taciturnitas, Trinitas, uir optimus. Twee handschriften die Hieronymus’ brieven overleveren bevatten alle zes brieven van Libers keuze; het zijn codex Vaticanus lat. 355-356 (saec. IX-X) en codex Berolinensis lat. 18 (saec. XII). Op basis van de tekst die Liber heeft laten drukken is niet uit te maken welk handschrift of welke druk hij in Keulen tot zijn beschikking had. SYMMACHUS Quintus Aurelius Symmachus (ca 340-ca 402) is Libers derde keuze. Van deze ciceroniaan zijn meer dan 900 doorgaans zeer korte brieven bewaard gebleven, naar het voorbeeld van Plinius in negen boeken geordend; een tiende boek bevat ex officio geschreven brieven. De brieven waren vooral bedoeld om de stilistische bekwaamheden van de auteur te tonen.3 Symmachus werd zelf voor latere briefschrijvers een geliefd stilistisch voorbeeld. Hoewel zijn naam in geen enkele ars dictaminis genoemd wordt, zijn vanaf de 12de eeuw brieven van zijn hand in vele bloemlezingen opgenomen.4 Onder humanisten lijkt zijn populariteit niet zo groot te zijn geweest; de eerste gedrukte uitgave verscheen pas in 1503.5 Symmachus draagt 34 brieven bij aan het Compendium op de folia b5v-c1r: III
1
Vgl. ERASM. ciceron. 660,11-3 [BUL.] Certe facundissimum illum simul et doctissimum Hieronymum non repelles. [NOS.] Agnosco uirum doctrina facundiaque praecellentem; VIVES conscr. ep. 108,7 Hieronymus ardens et uehemens, ut uideatur semper ad iudices dicere de causa capitali. 2
Ed. Labourt 1949.
3
Zelzer 1997: 336-40; 344.
4
Callu 1972: 35-9.
5
Callu 1972: 29; vgl. ERASM. ciceron. 658,36-659,2 [BUL.] At Symmachum in epistolis argutum admirantur quidam. [NOS.] Admirentur, quibus studio est moleste potius quam bene dicere; VIVES conscr. ep. 108,9-10 Symmachus nec magnitudine rerum nec gratia sermonis potuit conseruare famam posterorum.
25
Liber, Compendium ep. 36 = 37 = 38 = 39 = 40 = 41 = 42 = 43 = 44 = 45 = 46 = 47 = 48 = 49 = 50 = 51 = 52 =
1,6 1 1,9 1,10 1,11 1,14; 1,16 1,25 1,31; 1,36; 1,41 1,42; 1,43 1,53 1,56 1,63 1,73 1,80
53 54 55 56 57 58 59
14 regels ontbreken
de 2de helft ontbreekt als 2 brieven opgenomen 62 de laatste 8 regels ontbreken 64 65 66 67 68 69
= 1,82 = 1,84 = 2,17; 6 regels ontbreken = 3,26 = 3,40 = 4,23 = 4,44 60 = 4,73 61 = 5,13 = 5,21 63 = 5,30 = 5,49; de 2de helft ontbreekt = 5,51 = 5,77 = 7,60 = 7,84 = 8,4
De brieven hebben geen aanhef. Dat ze evenmin gedateerd zijn is minder opvallend; Symmachus zelf liet de data weg, omdat ze in zijn ogen geen literaire waarde hadden.2 Zoals gezegd zijn de brieven zeer kort; hun gemiddelde lengte is negen drukregels. Onderwerpen zijn absentia, aedes, amicitia, epistola, familia, familiaritas, iter, laus, munus, negotium, otium, scripta, studium, taciturnitas, uenatus, uir optimus. Slechts één handschrift bevat alle brieven die Liber van Symmachus heeft opgenomen: codex Palatinus lat. 1576 (saec. XII init.). Vergelijking van de tekst in dit handschrift met Libers tekst aan de hand van de moderne edities leidt evenwel tot de slotsom dat het zeer onwaarschijnlijk is dat Liber dit handschrift als zijn bron gebruikte. BERNARDUS Bernard van Clairvaux (1090-1153) is de eerste middeleeuwse auteur in het Compendium. Op het eerste gezicht lijkt het vreemd dat een humanist een middeleeuwse auteur als stijlvoorbeeld voor schoolkinderen zou kiezen. Maar Bernard was befaamd om zijn Latinitas. Met Hildebert van Le Mans en Pierre van Blois, die eveneens een groot aandeel hadden in de wederopstanding en bloei van de briefcultuur tijdens de elfde en twaalfde eeuw, was hij voor latere generaties briefschrijvers het na te volgen voorbeeld.3 Zijn bijnaam was IV
1
Epp. 36-66: ed. Callu 1972-82; epp. 67-69: ed. Seeck 1883.
2
Pasquali 1962: 454; Zelzer 1997: 344.
3
Van Engen 1996: 131.
26
Inhoud
doctor mellifluus.1 Ongeveer 500 van zijn brieven zijn bewaard gebleven in rond de 400 handschriften. Hoewel op het eind van zijn leven al een ‘o ciële’ verzameling van zijn brieven in omloop was, werd het merendeel van zijn correspondentie pas na zijn dood verzameld. Sommige brieven bevatten verbeteringen van de hand van Bernard zelf.2 De folia c1v-c6r bevatten tien van zijn brieven: ep. 70 = 71 = 72 = 73 = 74 =
ep. 24 32; §2, r.5-§3 ontbreekt 9 27 28
75 76 77 78 79
= = = = =
96 103 106 109 185
Ep. 76 (=103) is de enige brief zonder aanhef. Alle data zijn weggelaten. Bernards brieven zijn evenals die van Hieronymus behoorlijk lang; de gemiddelde lengte bedraagt 36 drukregels. Onderwerpen zijn amicitia, caro, Christus, conuersio, discessio, electio in regnum Dei, episcopatus, epistola, fides christiana, humilitas, iustitia Dei, paenitentia, paupertas, peccatum, promotio, sapientia, sermo, temptatio, tribulatio, uirtus. De enige druk die Liber gebruikt had kunnen hebben, maar niet gebruikt heeft, is de editie die rond 1475 te Straatsburg gedrukt is (GW 3923). Daarentegen is er een aantal handschriften die alle tien de brieven bevatten en die Liber derhalve gebruikt kan hebben. Deze manuscripten vertegenwoordigen twee stromingen in de handschriftelijke overlevering.3 Zelf heb ik geen handschriften geraadpleegd; op basis van het kritisch apparaat in de editie van Leclercq en Rochais komen codex Bp (Parisinus lat. 17462) en P (Parisinus lat. 2564) het meest in aanmerking voor de status van mogelijke bron(nen) van Liber. BECCADELLI De eerste humanist in Libers bloemlezing is Antonio Beccadelli Panormita (1394-1471). Deze leerling van Gasparino Barzizza en bon vivant was meer dichter dan geleerde. Zijn activiteiten als briefschrijver bleven naar humanistiV
1
Vgl. ERASM. ciceron. 660,30-2 (over Bernard) [NOS.] Agnosco uirum bonum, quae pars est oratoris, natura compositum ad urbanitatem et ad dictionis leporem, sed adeo non ciceronianum, ut ex scriptis uix suboleat unquam illi lectum Ciceronem. Misschien speelde voor Liber ook een rol dat Bernard een belangrijke auteur was van de cisterciënzer orde, waartoe ook het Aduarder klooster behoorde.
2
Leclercq-Rochais 1974: editie.
3
VII
Groep L (bestaande uit de Cl Cl1; saec. XII).
viii vv. De genoemde briefnummers verwijzen ook naar deze HSS
B Cp Ct; saec.
XII)
27
en groep Pf (bestaande uit de
HSS
A Bp D P
Liber, Compendium
sche maatstaven gemeten beperkt; ongeveer 200 brieven zijn bewaard gebleven. De enigen met wie hij veelvuldig correspondeerde waren Giovanni Aurispa, Poggio en Francesco Filelfo. Op aandrang van zijn vrienden verzamelde hij zelf zijn brieven voor publicatie, zoals vele humanisten; hij rangschikte ze op geadresseerde. Als zijn eigen editor bracht hij soms behoorlijke veranderingen aan in de bewoordingen, hetzij uit persoonlijke overwegingen, hetzij ter verfraaiing.1 Als historische bronnen zijn ze daarom niet bijzonder betrouwbaar. Beccadelli’s stijl is het best te omschrijven als soepel en ongecompliceerd. In de 15de eeuw werden zijn brieven slechts eenmaal gedrukt, in 1475 te Napels.2 Een tweede druk verscheen in 1553 in Venetië. Liber verkoos de volgende 29 brieven (op folia c6v-d5r): ep. 80 = 81 = 82 = 83 = 84 = 85 = 86 = 87 = 88 = 89 =
no 625 592 595 616 629 623 602 627 620 405
3
90 91 92 93 94 95 96 97 98 99
= = = = = = = = = =
404 409 175 187 151 154 155 188 168 181
100 101 102 103 104 105 106 107 108
= = = = = = = = =
147 198 178 131 158 176 148 109 114
Alle brieven hebben een aanhef en geen datum. Hun gemiddelde lengte bedraagt 18 drukregels. Onderwerpen zijn absentia, aduentus, aegritudo, amicitia, anulus, caballus, coniunx, dolor, epistola, familia, iter, laus, Liuius, munus, Musae, negotium, otium, pax, princeps, scripta, spes, studia humanitatis, studium, tabellarius, taciturnitas, uir optimus. Resta noemt 23 handschriften die brieven van Beccadelli bevatten. Uit dit aantal is codex Trivulziano 643 (voorheen Belgioioso 14; saec. XV) het enige dat alle brieven uit het Compendium bevat. In deze codex staan brieven van Beccadelli, Filelfo, Vegio, Guarini, Valla, Poggio en Francesco Oca. Tekstverschillen maken echter duidelijk dat dit handschrift niet als bron door Liber is gebruikt.4
1
Sabbadini 1915-9:
III
iv; Clough 1976: 40; Sottili 1978: 362-3.
2
GW 3753. Clough (1976: 51), Voigt (1960: drukjaar 1475?, 1470/1471 en 1478. 3
I
485-6) en Ramorino (1889: 447) geven resp. als
Nummering naar Resta 1954.
4
Sabbadini (1910) biedt de tekst van epp. 83 (Resta no 616; Sabb. no XLV), 85 (623; XLVII), 86 (602; XXXVIIII), 91 (409; LI), 92 (175; XXI), 93 (187; XX), 99 (181; XXXI) en 100 (147; XXXII) zoals hij staat in codex Trivulziano 643.
28
Inhoud
SENECA Liber verbreekt de chronologische volgorde door de brieven van Lucius Annaeus Seneca (ca 4 v. Chr.-65) als zesde op te nemen. In de Middeleeuwen waren diens brieven beter bekend dan die van Cicero en ook geliefder. Vanaf vooral de 12de eeuw nam hun populariteit een grote vlucht. Zo geeft Manitius ruim dertig voor 1400 samengestelde handschriften met brieven van Seneca, tegen slechts tien met brieven van Cicero.1 Ongetwijfeld droeg ook Seneca’s briefwisseling met de apostel Paulus, waarvan Valla aantoonde dat zij niet authentiek is, bij aan zijn populariteit.2 Nadat Petrarca en Salutati handschriften met de volledige tekst van resp. Cicero’s ad Atticum (1345) en diens ad familiares (1392) hadden ontdekt, klom Cicero’s populariteit allengs tot nog grotere hoogten dan die van Seneca’s brieven in de Middeleeuwen. Niettemin bleef ook wel bewondering voor Seneca bestaan. Zo beschouwde Gasparino da Barzizza de brieven aan Lucilius als het werk van de grootste ethicus van de Oudheid en gaf hij twee series colleges over deze brieven.3 Ook na de komst van de drukpers bleef Cicero geliefder dan Seneca. Slechts vijf uitgaven van de epistolae ad Lucilium verschenen in de 15de eeuw.4 Dit aantal staat in schrille tegenstelling tot de 59 vijftiende-eeuwse drukken van Cicero’s brieven.5 De humanisten verkozen de persoonlijke en colloquiale toon van Cicero boven Seneca’s strenge en vermanende brieven, waarvan de stijl te moeilijk werd bevonden voor beginners.6 VI
1
Manitius 1935: 19-39 (Cicero); 90-104 (Seneca).
2
Voigt 1960:
II
496.
3
Mercer 1979: 43. Vgl. ERASM. ciceron. 633,10-3 in Seneca compositionis abruptum et sententiarum immodicam densitatem multae uirtutes excusant, ut praeceptorum sanctitas, uerborum ac rerum splendor ac iucunditas orationis. In hetzelfde boek zijn echter ook zuiver negatieve kwalificaties te vinden: 618,15-6 in sententiis immodicus est et quibusdam friuolis indulget; 693,11-2 quid enim habent epistolae Senecae quod epistolae congruat praeter titulum? vgl. ook VIVES conscr. ep. 106,7 Senecae epistolae uolumina sunt de philosophia. 4
De editio princeps verscheen in Straatsburg rond 1470. De edities Rome 1475 en Straatsburg ca 1475 heb ik ingezien; zij zijn niet Libers bron geweest.
5
Z. hiervoor, blz. 21-2.
6
Gerlo 1971: 111. Seneca weigerde expliciet om in zijn brieven onbenullige onderwerpen aan te roeren (ep. 118,1). Vgl. PEROTTI rudim. 77v-78r Quid amplius obseruandum (sc. in epistolis componendis)? Ut quoad eius fieri potest breues sint. Propria enim et quasi peculiaris epistolarum est breuitas. Cauendum tamen, ne nimio breuitatis studio squalens et ieiuna et concisa ac plane sicca oratio fiat, qualis est Annei Senecæ, a cuius lectione adolescentes omnino auertendi sunt, ne prauum ac uitiosum dicendi modum imbibant. Quanquam paulo post quasi iactis iam fundamentis idem auctor summo studio legendus sit, in quo magni alioquin uirtutes fuerunt, multum ingenii, plurimum eruditionis, cum presertim sit uitiorum diligentissimus insectator. Dit oordeel werd letterlijk overgenomen door de Poolse humanist Iohannes Ursinus in zijn Modus epistolandi (Winniczuk 1957: 32). Ongetwijfeld heeft aan de enigszins negatieve waardering van Seneca’s stijl de
29
Liber, Compendium
Het Compendium bevat negen epistolae ad Lucilium op folia d5v-e1v: ep. 109 = 110 = 111 = 112 = 113 = 114 = 115 = 116 = 117 =
ep. 1; §4 mist 4 regels 1 2 3; §3 mist 2 regels; §5 mist 3 regels 4; §5 mist 4 regels; in §7-8 ontbreken 6 regels; §§10 en 11 ontbreken 5; §2, §5 en §6 missen elk 1 regel; §7 mist 3 regels; §7, r.4-§9, r.3 ontbreekt 6; §6 mist 3 regels; §6, r.5-8, en §7 ontbreken 7; § 10-12 ontbreekt 8 9; §9, r.4-§22 ontbreekt
Thematische kopjes vervangen de salutatio. Waarschijnlijk heeft Liber deze verandering niet zelf aangebracht, maar vond hij de kopjes in zijn bron(nen). Vanaf de 13de eeuw kwamen namelijk op thema geordende florilegia uit de antieke literatuur in omloop. Deze bloemlezingen werden gebruikt voor het samenstellen van preken en circuleerden met name in cisterciënzer kringen.2 Manitius noemt een handschrift dat in 1431 in Pavia werd vervaardigd en dat naast brieven van Seneca een liber rubricarum super libris epistolarum Senece bevat.3 Geen enkele brief is gedateerd. De gemiddelde lengte bedraagt 37 drukregels. Onderwerpen zijn amicitia, mediocritas, mors, munera, paupertas, peccatum, philosophia, scripta, studium, tabellarius, tempus, turba, uirtus, uita. Het lijkt bijna onmogelijk om de bron(nen) die Liber gebruikt heeft te achterhalen, getuige de constatering dat ‘a predilection for the Letters in particular, created a large and rich tradition which soon carried them to all parts of western Europe. Their circulation in the later Middle Ages and Renaissance is too big and complex a subject to be treated here.’4
mening van Quintilianus, die bij humanisten zeer geliefd was, bijgedragen. In zijn Institutio oratoria valt te lezen: (10,1,125-31) solus hic (sc. Seneca) fere in manibus adulescentium fuit. Quem non equidem omnino conabar excutere, sed potioribus praeferri non sinebam. [...] Multae in eo claraeque sententiae, multa etiam morum gratia legenda, sed in eloquendo corrupta pleraque atque eo perniciosissima, quod abundant dulcibus uitiis. Seneca is voor gevorderden: iam robustis et seueriore genere satis firmatis legendus. 1
Ed. Reynolds 1965.
2
Rouse 1979: 156-8. In deze zin is bijv. het befaamde florilegium Gallicum herbewerkt, evenals het florilegium Anglicum, dat veel brieven bevat (o.c.: 133). Rouse noemt ook een HS dat in het midden van de 13de eeuw tot stand is gekomen in Rome en van onder meer Gregorius, Hieronymus, Sidonius, Ennodius en Seneca brieven bevat die geordend zijn op onderwerp (bijv. de commendatione ieiunii, de iusticia, de humilitate quod non debet esse nimia). 3
Manitius 1935: 102.
4
Reynolds 1983: 374 (over Seneca’s brieven).
30
Inhoud
GUINEFORTE DA BARZIZZA De brieven van Guineforte da Barzizza (1406-1463) hebben op geen stukken na de aandacht van zijn tijdgenoten (of van de moderne wetenschap) verkregen die de brieven van zijn vader Gasparino ten deel viel. Hoewel misschien onterecht, is dit niet echt verrassend. Guineforte was geen belangrijk humanist; hij heeft enkel brieven en redes nagelaten. Hij was werkzaam als diplomaat aan het hof van de Visconti in Milaan en kende Grieks en enig Hebreeuws.1 Zelf heeft hij zijn brieven verzameld en uitgegeven, met Leonardo Bruni als grote voorbeeld. Van zijn brieven bestaat geen moderne editie; de meest recente is die van Furietti uit 1723, waarin zich slechts twee van zijn Compendiumbrieven bevinden. Verder heb ik van slechts één andere brief (aan Guarino) de tekst in een moderne editie teruggevonden. In de 15de eeuw werden Guinefortes brieven niet eenmaal gedrukt. Deze 27 brieven staan op de folia e2r-f1r. Het zijn: VII
ep.118 = aan Bonifacius Aleardus Inc. Litteris tuis lectis, que petebas Anthonio 119 = Ad tercium Bayocensem episcopum Inc. Circumspexi, reuerende pater, neque in paucis cogitationes 120 = aan Stephanus Cacia Inc. Habe tibi gracias, uir egregie, pro tua
1
Zijn vader schrijft over hem: eumque [...] literis non modo Latinis, sed Graecis etiam partimque Hebraicis erudiendum curaui (Furietti 1723: I 8-9).
31
Liber, Compendium 121 = aan Iacobus de Alzate Furietti 1723: II 81 (d.d. 14-8-1431) 122 = aan Alericus suus Inc. Huius quod pro mea in te obseruantia offero munusculi 123 = aan Iacobus et Iohannes Crocti perga Inc. De uestro in me amore atque animo liberali satis 124 = aan Guido Gonzaga Furietti 1723: II 119 (d.d. 25-4-1438) 125 = van Cristoforus Barzizius aan Guineforte Inc. Grate adeo fuerunt nobis littere tue 126 = aan Ferdinandus Dauolas Inc. Si, cum maximis te implicitum curis scio, litteras 127 = Ad Infantem Arragonum Inc. Immensas tue clementie gracias debeo, princeps illustrissime 128 = ‹aan Iohannes Olzyna› Inc. Incredibile tui me desiderium tenet. Quod nisi aliquando 129 = aan Iohannes Olzyna Inc. Tam gratus mihi aduentus fuit modestissimi uiri 130 = aan Arnoldus Phonoleta Inc. Que ab omnibus istinc ad nos proficiscentibus de te audio 131 = aan koning Alfons Inc. Diu tacui, serenissime rex, nil ad te scribens 132 = aan Erces Inc. Quod in tuorum numero me habeas, magnanime 133 = aan Bartholomeus de Lassala Inc. Cognito serenissime regine magnanimi principis atque 134 = aan Iacobus suus Inc. Si tibi uerbis acceptior quam re uel 135 = aan Stephanus Cacia Inc. Eo te in loco esse, uir splendide, ubi 136 = aan Stephanus Cacia Inc. Nuper ad te scripsi, uir splendidissime 137 = aan Guarinus Veronensis Sabbadini 1915-19: II 317 (d.d. 7-10-1437) 138 = Ad Nouariensem pontificem Inc. Cum preter consuetudinem meam domo egressus 139 = aan Philippus Malabarba Inc. Quantum et sollertia et gratia, tantum uenerabili uiro 140 = aan Milanus Alzate Inc. Tot me honestissime rationes Petro sacerdoti 141 = aan Sowardus suus Inc. Nuper in hunc usque in diem hortatus fui 142 = aan Seouus de Curte Inc. Que a me expectabas missurus iam dudum ad te fui 143 = aan Guido Gonzaga Inc. Paulus Barzizius necessarius meus sue in Mantuanam urbem 144 = aan Iacobus Seruanus Inc. Dupliciter me affecerunt littere tue
Alle brieven hebben een aanhef en geen datum. Hun gemiddelde lengte is 20 regels in druk. Onderwerpen zijn absentia, aduentus, aedes, amicitia, assentatio, basilica, coniunx, discessio, dolor, epistola, familia, familiaritas, fides christiana, iter, mors, munus, negotium, officium, princeps, res aduersae, sacerdotium, scripta, 32
Inhoud
secretarius, simultas, solacium, studia humanitatis, taciturnitas, uir optimus, uirtus. GASPARINO DA BARZIZZA Rond 1420 schreef Gasparino da Barzizza (ca 1359-1431) een bundel met fictieve epistolae ad exercitationem accommodatae.1 Hij was de eerste die voorbeeldbrieven schreef in een klassieke stijl. De brieven waren bedoeld voor de leerlingen van zijn eigen privé-school in Padua.2 Barzizza verkoos zijn aanpak boven het bundelen van al bestaande brieven (zoals Liber dus deed), omdat hij zo de gelegenheid had om de tekst nauwkeurig op zijn onderwijsdoelen af te stemmen.3 Theoretische aanwijzingen voor het schrijven van een brief gaf hij niet (waarmee hij afweek van de traditie in de artes dictaminis, hoewel ook die niet zonder uitzondering theorie toevoegden); hij bood enkel praktische voorbeelden. De brieven behandelen een scala aan alledaagse onderwerpen; let wel: alledag in het republikeinse Rome! De brieven zijn paarsgewijs geordend (vraag- en antwoordbrief). Als ‘apostel van het ciceronianisme’ schreef Gasparino zijn brieven naar het voorbeeld van Cicero’s brieven, die hij ook zijn leerlingen ter studie voorschreef. Hij vermijdt filosofische of al te retorische inhoud; zijn stijl is ogenschijnlijk moeiteloos en colloquiaal, maar op de keper beschouwd zeer gepolijst.4 Zijn ciceronianisme maakte hem aanvankelijk weinig geliefd en uiteindelijk wonnen zijn brieven meer roem buiten dan in Italië.5 Vele werden opgenomen in bloemlezingen. De eerste druk verscheen al in 1470, veelzeggend niet in Italië, maar in Parijs (het eerste daar gedrukte boek ooit). Tot 1505 kwamen nog 20 uitgaven van de pers, maar geen enkele daarvan in Italië.6 Vóór 1477 verschenen 3 drukken.7 Na 1505 daalde de ster van zijn voorbeeldbrieven evenwel sterk en snel.8 Gasparino schreef ook ‘echte’ epistolae familiares en vele daarvan zijn bewaard gebleven. Hun invloed bleef evenwel zeer beperkt. VIII
1
De meeste gegevens ontleen ik hier aan Fantazzi 1991: 139-46.
2
Mercer 1979: 109. Gasparino gaf ook les aan de universiteit van Padua.
3
Mercer 1979: 96.
4
McLaughlin (1995: 104) wijst overigens op het eclectische karakter van Gasparino’s stijl; hij was enkel in theorie een ciceroniaan. Een dergelijke ‘schizofrenie’ is karakteristiek voor meer humanisten van de eerste generatie der 15de eeuw, zoals Poggio (o.c.: 126). 5
Vgl. ERASM. ep. 23 (I 107) quid Gasparino eloquentius?
6
GW geeft 15 wiegendrukken (3675-89). Clough (1976: 49-50) geeft 12 edities voor het tijdvak 1470-1501. Mazzuconi (1977: 192) geeft 17 edities tot 1505.
7
GW
3675-7. De eerste druk heb ik ingezien; hij was niet Libers bron.
8
Vgl. VIVES conscr. ep. 108,3-5 (Gasparinus) qui aetate auorum primus coepit in Italia Latine balbutire [...]; cuius epistolae uel hac de causa merentur laudem, quia in saeculo doctorum primae.
33
Liber, Compendium
Liber biedt 26 van Gasparino’s oefenbrieven (folia f1v-f6v): ep. 145 = Furietti 1723: I 220, ep. I 146 = 220 II 147 = 221 I 148 = 222 II 149 = 245 I 150 = 246 II 151 = 222 I 152 = 223 II 153 = 223 I
154 155 156 157 158 159 160 161 162
= = = = = = = = =
224 224 225 226 226 227 228 228 229
II I II I II I II I
163 164 165 166 167 168 169 170
= = = = = = = =
230 231 325 325 320 320 290 291
I II I II I II I II
II
De brieven hebben een aanhef noch een datum. De gemiddelde lengte is 16 regels in druk. Onderwerpen zijn amicitia, assentatio, bona, causa, dolor, gratia, opinio, periculum, princeps, res aduersae, res publica, simultas, solacium. PICCOLOMINI De brieven van Enea Silvio Piccolomini (1405-1464; vanaf 1458 paus onder de naam Pius II) waren van alle door Italiaanse humanisten geschreven brieven verreweg de populairste, vooral in het Duitse taalgebied. Er bestonden twee verzamelingen, de in cardinalatu editae en de in pontificatu editae. Piccolomini zelf zorgde voor de publicatie, waarbij hij zorgvuldig alles uit de tekst verwijderde dat zijn hoge geestelijke ambt onwaardig geacht kon worden.1 Ten gevolge hiervan zijn deze brieven geen betrouwbare historische bronnen, hoewel ze door zijn tijdgenoten wel als zodanig gelezen werden. Opvallend is dat Piccolomini in zijn brieven ook over geloofszaken schrijft. In dit opzicht is hij een witte raaf onder vijftiende-eeuwse Italiaanse humanisten.2 Misschien was juist dit de reden dat zijn brieven zo’n groot publiek verkregen. De gemakkelijke, eenvoudige stijl van zijn brieven lijkt op die van Poggio en van Filelfo, wiens leerling Enea was geweest in Siena; de stijl is colloquiaal, hij mist opvallende ornatus en ingewikkelde perioden. In een brief van 20 november 1445 aan Johann Schindel schrijft Piccolomini: Epistole mee plane sunt, apertum stilum habent, currenti calamo picte sunt, nichil his commissum est quod in sermone uulgari non cadat. Non est in illis ornatus, non lepos, non grauitas. Nude sunt et solum animi mei indices. En in een brief van 27 oktober 1453 aan Zbigniew Oles´nicki, kardinaal van Krakau, rept hij van zijn breuis et inornata uerborum supellex en zegt hij: nudus sum et aperte loquor.3 Ongeveer 680 van IX
1
Perosa 1954: 333; Sabbadini 1915-9:
2
Greco 1972: 106.
3
Resp. Wolkan 1909-18: I-1 no 195; 41.
III
iv.
III-1
no 177 (geciteerd door Voigt 1960:
34
II
427); vgl.
II
no
Inhoud
Piccolomini’s brieven zijn bewaard gebleven.1 De editio princeps kwam van de pers in 1473; negentien gedrukte uitgaven volgden voor het einde van de eeuw.2 Carolus Viruli gebruikte Piccolomini’s brieven als model voor zijn eigen Epistolares formule. Erasmus beveelt ze aan bij Beatus Rhenanus.3 Piccolomini schreef ook de eerste moderne briefroman: Historia de duobus amantibus (ca 1444). Hiervan verscheen de eerste druk eveneens in 1473, gevolgd door nog ongeveer 20 wiegendrukken en vertalingen in het Duits, Italiaans, Frans en Spaans.4 De 29 brieven van Piccolomini nemen in Libers Compendium het grootste aantal folia in beslag, te weten elf (g1r-h3r): ep. 171 = Wolkan 1909-18: I-1 no 135 172 = II no 10 173 = I-1 no 38 174 = I-1 no 87 175 = I-1 no 52 176 = I-1 no 68 177 = I-1 no 85 178 = I-1 no 164 179 = I-1 no 162 180 = I-1 no 3 181 = I-1 no 113 182 = I-1 no 145 183 = I-1 no 54 184 = I-1 no 2 185 = II no 25 186 = I-1 no 37
187 = I-1 no 79 188 = ep. CCCXCV (p. 869) 5 189 = inc. Fredericus Dei gracia Romanorum Imperator 190 = inc. Periocunde mihi fuerunt littere tue, quibus cepi 191 = CCXXXI (777) 192 = CCXXIII (773) 193 = CCXXVII (775) 194 = CCLI (784) 195 = CCCLXIIII (834) 196 = CCLXXIIII (794) 197 = CCLV (786) 198 = CCXCII (804) 199 = CCCXLII (826)
Alle brieven hebben een aanhef, behalve ep. 190; in vele gevallen is titulatuur uit de aanhef weggelaten. Slechts drie brieven zijn voorzien van een datum (171, 183 en 185). De gemiddelde lengte bedraagt 27 van Koelho s drukregels. Onderwerpen zijn absentia, aegritudo, amicitia, dolor, ecclesia, epistola, familia, gratia, laureatio, mors, negotium, officium, otium, pestis, philosophia, princeps, res publica, res rusticae, scripta, studia humanitatis, studium, taciturnitas, tumultus, uir optimus, uirtus.
1
Akkerman 1985: 325.
2
Clough 1976: 50-1.
3
ERASM. ep. 1206 (IV 501); vgl. ep. 23 (I 107) Quid Aenea Syluio [...] eloquentius? Vives’ oordeel is minder gunstig; hij schrijft over Piccolomini: (conscr. ep. 109,9) natura felix, infelix arte.
4
Clough 1976: 44-7.
5
Piccolomini, Opera omnia, Basel 1551.
35
Liber, Compendium
FILELFO Francesco Filelfo (1398-1481) schreef meer dan tweeduizend brieven aan vrienden en bekenden in het Latijn.1 Ze bestrijken de periode tussen 1427 en 1477; in deze jaren beleefde het humanisme in Italië zijn hoogtepunt, hetgeen Filelfo’s brieven des te interessanter maakt om hun inhoud. Alleen de brieven van Piccolomini konden zich in een nog grotere populariteit verheugen.2 Evenals deze auteur en ook Poggio en Beccadelli schreef Filelfo zijn brieven in een luchtige, eenvoudige stijl;3 dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld Leonardo Bruni. Op 24 april 1428 schrijft Filelfo aan Ambrogio Traversari over zijn stijl: Scribo celerius et ineptius forsan quam alius quispiam; transcribo numquam.4 Indien deze laatste uitspraak op waarheid berust, mag dit opmerkelijk genoemd worden; de meeste humanisten plachten immers hun brieven behoorlijk te redigeren alvorens ze te publiceren. Filelfo’s brieven gaan voornamelijk over zijn persoonlijk leven en zijn kennis van de Oudheid. Ze zijn om twee redenen opmerkelijk. In de eerste plaats is hun aantal enorm. Ten tweede zijn ze vanaf 1451 door Filelfo allemaal gedateerd en chronologisch bewaard.5 Zo liet hij ze in 1473 voor het eerst drukken in Venetië; het betrof hier zestien boeken met in totaal 876 brieven uit de jaren 1427-1461. Deze editie werd vóór 1500 ongeveer dertig keer herdrukt, zowel in Italië als elders in Europa. In 1502 verscheen in Venetië de enige ‘volledige’ editie van Filelfo’s brieven, die behalve de zestien boeken van de editie uit 1473 nog eens 21 boeken bevatte. Ook deze druk werd immens populair. Toch bevat ook deze editie nog niet alle brieven van Filelfo; zo maakt Giustiniani bijvoorbeeld melding van codex Trivulziano 873, die naast alle brieven uit de editie van 1502 en brieven in het Grieks6 nog verscheidene Latijnse brieven die nooit gedrukt zijn biedt. Filelfo’s brieven werden ook vaak in bloemlezingen opgenomen als stijlvoorbeelden. Het Compendium bevat dertig brieven van Filelfo op folia h3v-h8r. Het X
1
Mijn bron is Giustiniani 1986: 253-61, tenzij anders aangegeven.
2
Clough 1976: 45. Vgl. ERASM. ep. 23 (I 107) quid Philelpho ueteris eloquentiae obseruantius?
3
Vgl. ERASM. ciceron. 661,25-662,4 [BUL.] Ecquem ex hoc numero (sc. eruditorum certatim sese ad Ciceronis imitationem componentium) dignaberis istius cognominis honore? Num Franciscum Philelphum? [NOS.] Plane dignarer, si tam placeret eruditis omnibus quam placuit sibi. Et affectauit quidem ille sedulo Ciceronis effigiem, sed parum feliciter. [...] in epistolis satis adumbrat M. Tullium; VIVES conscr. ep. 108,6-7 (over vader en zoon Filelfo) lingua tersiores [...], sententiis inanes et subfrigidi nec compositione satis grata. 4
Ambrosii Traversarii [...] epistolae Latinae, ed. L. Mehus, Florence 1759:
5
Vgl. Sabbadini 1915-9:
III
II
1023 (ep.
XXIV
31).
iv.
6
Filelfo leerde deze taal tijdens zijn zevenjarig verblijf (1420-27) aan het hof van keizer Joannes in Byzantium.
36
Inhoud
betreft: ep. 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209
ep. I 4 (1v) 1 I 5 (1v) I 7 (1v) I 8 (2r) I 11 (2r) I 13 (3r) I 14 (3r) I 15 (3r-v) I 20 (4r) I 24 (4r-v)
210 = I 25 (4v) 211 = I 27 (4v) 212 = I 28 (4v) 213 = I 32 (5v) 214 = I 33 (5v) 215 = I 34 (5v) 216 = I 37 (6r-v) 217 = I 40 (6v-7r) 218 = I 41 (7r) 219 = I 42 (7r)
220 = I 44 (7v) 221 = I 45 (7v-8r) 222 = I 46 (8r) 223 = I 47 (8r) 224 = I 50 (8v) 225 = II 20 (12r) 226 = II 23 (13r) 227 = II 28 (13v) 228 = II 30 (13v) 229 = II 32 (14r)
Alle brieven hebben zowel een aanhef als een datum. De gemiddelde lengte bedraagt twaalf gedrukte regels. Onderwerpen die ter sprake komen zijn aduentus, amicitia, Bologna, coniunx, discessio, epistola, familia, Graeci, iter, Latinitas, laus, mulus, negotium, obsidio, opinio, patientia, pecunia, pestis, res aduersae, scripta, spes, taciturnitas, tumultus, uestes, uir optimus, uoluptas. Liber heeft de gedrukte editie van 1473 als bron gebruikt. Een collatie van de tekst in het Compendium met die van de edities uit 1473 en 1502 (ter vergelijking) toont dit aan. In de eerste plaats heeft de editie uit 1473 exact dezelfde tekst als Libers boek, op tien gevallen na die alle eenvoudig verklaard kunnen worden.2 Zes keer betreft het een drukfout in het Compendium: omissie van Kal. (ep. 204); autem i.p.v. aureum (209);3 Hec i.p.v. Nec (215); Mccccxxiii i.p.v. Mccccxxviii (220); Mccccxxx i.p.v. Mccccxxxiii (225); Quo i.p.v. Quod (333).4 Tweemaal is er in Libers boek iets fout gegaan met het drukken van Grieks: in ep. 200 is τα των φιλων κοινα weggevallen en in ep. 206 φιλων. Eenmaal is sprake van een drukfout in de editie van 1473: indicebat i.p.v. indicebant (207). Ten slotte vinden we in Libers editie in ep. 220 de infinitief increbruisse, terwijl de editie van 1473 increbuisse leest; hier kan wederom sprake zijn van een drukfout, maar ook van een welbewuste, maar vrij onbelangrijke verandering: beide vormen van dit werkwoord zijn antiek. In de tweede plaats vinden we in het Compendium en in de editie van 1473
1
Genummerd naar hun plaats in de eerste volledige druk van Filelfo’s brieven, dat is de editie die in 1502 in Venetië van de pers kwam (Hain 12950). 2
Verschillen van orthografische aard, in het gebruik van abbreviaturen en in de toepassing van woordscheidingen zijn niet meegerekend. 3
De gen. mv. aureum vinden we bij Plautus en Apuleius (TLL s.v.; voor de gen. mv. der ostammen op -um, z. LHS I 428). Het gebruik van deze oudere vorm van de gen. wordt bijv. door Dati in zijn Elegantiolae (waarmee ook Liber bekend was; z. LANGIUS ep. 3) aanbevolen, waarbij hij als vb. onder meer mille aureum (sic) geeft (17v). 4
Deze laatste brief behoort tot de door Liber zonder auteursvermelding opgenomen brieven, maar is van de hand van Filelfo (evenals ep. 334); z. blz. 44-5.
37
Liber, Compendium
zes keer een fout die in de editie van 1502 verbeterd is: uxorisque i.p.v. uxorique (ep. 201); quoad tempus i.p.v. quod ad tempus (202); ut [...] possumus i.p.v. ut [...] possimus (214); annum docendi munus i.p.v. annuum docendi munus (220); in freto nauigio Siculo i.p.v. in freto nauigo Siculo (226); Silencium [...] diturnum i.p.v. Silencium [...] diuturnum (227). Bovendien heeft Libers editie dertien lezingen met de editie uit 1473 gemeen die in de editie van 1502 veranderd zijn.1 Het betreft in dit geval geen fouten die verbeterd dienden te worden, maar veranderingen in woordkeuze. Deze feiten geven aan dat Liber voor het opnemen in zijn Compendium van brieven van Filelfo putte uit de editie van diens brieven die in 1473 te Venetië verschenen was. Daarbij maakte hij een selectie naar lengte en inhoud, waarbij hij de in zijn ogen te lange brieven niet overnam. De volgorde van zijn bron hield hij aan. SIDONIUS De bisschop van de Auvergne, Sidonius Apollinaris (ca 430-ca 480), is de elfde auteur in het Compendium, en een opmerkelijke. Zijn brieven, door de auteur zelf naar Plinius’ voorbeeld in negen boeken gepubliceerd, werden meteen vrij geliefd en van grote invloed op auteurs als Ennodius en Ruricius.2 Zoals vele auteurs uit de late Oudheid werd Sidonius invloedrijk in de middeleeuwse literatuur, met name tijdens de zogeheten twaalfde-eeuwse renaissance.3 Niettemin zijn slechts weinig middeleeuwse handschriften uit Italië en uit het Duitse taalgebied overgeleverd; Manitius vermeldt welgeteld twee handschriften die vóór 1450 in deze gebieden tot stand kwamen.4 Gezien Sidonius’ bisdom komt het niet als een verrassing dat de handschriftelijke overlevering in Frankrijk iets rijker was (evenals in Engeland trouwens). Het opmerkelijke aan zijn uitverkiezing door Liber schuilt in het feit dat Sidonius’ Latijn lastig is en weinig geschikt lijkt voor beginners. Nog meer dan die van zijn idolen Plinius en Symmachus is zijn stijl rijk gesierd, ingewikkeld, maniëristisch en gekunsteld eerder dan kunstig. Sidonius had een sterke voorkeur voor onverwachte, bizarre wendingen.5 Hoewel al Petrarca zijn brieven kende, was hun populariteit klaarblijkelijk gering. XI
1
Evidente drukfouten in de editie van 1502 zijn niet meegeteld.
2
Zelzer 1997: 348.
3
Curtius 1948: 30; 79.
4
Manitius 1935: 259-60.
5
Vgl. VIVES conscr. ep. 73,1 (over Sidonius) Plinii stilum in epistolis ciceroniano anteposuit; 6 imitatorem se profitetur Plinii, a quo abest longissime; 108,10-2 Sidonius Apollinaris Aluernas obscurus, perplexus, fauorem iudiciorum nec consecutus est nec meretur.
38
Inhoud
Slechts één wiegendruk verscheen (in Utrecht, niet na 1474).1 Humanisten deelden wellicht de mening van Curtius, die Sidonius rekent tot de ‘aufgeblähte, eitle, seelen- und gedankenlose Rhetoren.’2 Folia h8v-i3r bevatten veertien van zijn brieven: ep. 230 = ep. 1,1 3 231 = 1,8 232 = 1,10 233 = 2,3 234 = 2,7 235 = 2,8; §3 en het grafschrift ontbreken 236 = 2,10; § 2-4 ontbreekt; gepresenteerd als twee brieven 237 = 2,14 238 = 3,10 239 = 3,14; r. 1-4 ontbreekt 240 = 4,8; §3, r. 7-§5 ontbreekt 241 = 4,16 242 = 4,19 243 = 5,1; §2 en §3 ontbreken
Alle brieven hebben een aanhef, maar geen datum. De gemiddelde lengte is 15 drukregels. Onderwerpen zijn amicitia, causa, coniunx, derogator, discessio, epistola, fames, funus, iter, Lugdunum, mors, Rauenna, res rusticae, res secundae, scripta, studia humanitatis, studium, taciturnitas, uindemia, uir optimus. AQUINAS Liber koos de beroemde filosoof Thomas van Aquino (1224/5-1274) als tweede middeleeuwse auteur. Deze heeft weliswaar vele werken geschreven, maar slechts zeer weinig brieven van zijn hand zijn bewaard gebleven. Eigenlijk is maar één brief vrij bekend geworden, onder de titel Epistola exhortatoria S. Thomae ad quendam, in qua proponit idoneum modum salubriter acquirendi scientiam siue diuinam siue humanam of kortweg Epistola de modo studendi, een benaming die vaker wordt gebruikt. Zo noemt ook Liber deze brief; hij vormt de eerste (ep. 244) van de negen die Liber op naam van Aquinas in het Compendium heeft opgenomen. Hoewel deze brief onder Aquinas’ naam in een aantal handschriften wordt aangetro en, is het niet zeker dat hij authentiek is.4 De tekst die Liber geeft verschilt aanzienlijk van zowel de tekst die door Mandonnet gegeven wordt als van de tekst die ik in XII
1
Clough (1976: 36) meldt abusievelijk dat Sidonius’ brieven niet werden gedrukt in de 15de eeuw. 2
Curtius 1948: 457.
3
Ed. Loyen 1970.
4
Grabmann 1931: 323-4.
39
Liber, Compendium
een aantal handschriften heb aangetro en.1 Woorden zijn weggelaten, toegevoegd, veranderd en aan de ualedictio is een hele passage toegevoegd. De aard van deze wijzigingen doet vermoeden dat ze zijn aangebracht door iemand met humanistische sympathieën. Na ep. 244 volgen zoals gezegd nog acht brieven op naam van Aquinas. De eerste zes hiervan zijn echter niet door Aquinas, maar door zijn naamgenoot Thomas a Kempis (1379/80-1471) geschreven. Van deze Moderne Devoot is een klein aantal brieven bewaard gebleven: Pohl geeft de tekst van vijf brieven, maar dit zijn niet de enige in zijn editie.2 Van de genoemde vijf is de eerste een Epistula incitatiua ad spiritualem profectum. Deze brief is voor het grootste gedeelte hier door Liber opgenomen, maar in een volledig andere vorm. De brief is in zes stukken gedeeld, die ieder een thematisch opschrift, een epistrophe en een ualedictio hebben gekregen. Het eerste deel van de door Pohl geboden tekst is weggelaten, maar daarna ontbreekt niets meer. Bij het opdelen van de brief is dus geen tekst weggelaten. Alle wijzigingen duiden op eenzelfde adaptatie in humanistische zin.3 Het toeschrijven van A Kempis’ brief aan Aquinas en de inhoud van ep. 244, die inderdaad eerder doet denken aan A Kempis dan aan Aquinas,4 versterkt in hoge mate de twijfel omtrent Aquinas’ auteurschap. A Kempis kan echter van deze eerste brief niet de auteur zijn, daar zij reeds rond 1330 aan Aquinas werd toegeschreven.5 De vraag wie de auteur van de laatste twee brieven in deze sectie (251-2) is, kan ik niet beantwoorden. In vorm, stijl en woordenschat lijken ze op de voorafgaande brieven. Dit feit is echter van weinig belang, daar die grondig bewerkt zijn. Dat ze eveneens tot het oeuvre van Thomas a Kempis behoren,
1
Mandonnet 1927: IV 535. In de Bayerische Staatsbibliothek te München heb ik drie HSS gezien die de tekst van deze brief bevatten: clm. 5594 (234r-v); clm. 18637 (141v); clm. 14125 (197r). 2
Pohl 1918. Zijn editie van A Kempis’ Opera omvat zeven delen.
3
De tekst van deze brieven illustreert IJsewijns constatering (1975: 209) ‘that, toward the end of the fifteenth century, the devotional literature began to adopt humanist linguistic dress.’ Zonder de hier beschreven aanpassingen had Liber deze brieven waarschijnlijk niet als vbb. van een tersus nitidusque scribendi stilus aan de Groninger leerlingen voorgeschoteld, want vgl. VALLA retract. dial. 1,4,8 Thomas Aquinas, non magis Latinus quam tu (sc. Augustinus) Graecus; ERASM. ciceron. 661,6-10 [NOS.] Thomas Aristotelicus prorsus est, απαθης in dicendo, tantum hoc agens, ut doceat lectorem. [BUL.] Verum, in quaestionibus; caeterum ubi rhetorem aut poetam agit, satis spirat Ciceronem. [NOS.] Quae mihi narras poemata? Mihi uero nusquam uidetur infantior quam quum affectat oratoriae dictionis fluxum. Vgl. evenwel ook POGGIO ep. Nic. 5,24-5 Thomam de Aquino, uirum egregium et facundum prout patitur pondus rerum. 4
Zoals Herding opmerkt bij de bespreking van codex C 687 uit de universiteitsbibliotheek van Uppsala, waarin ep. 244 ook voorkomt op Aquinas’ naam; z. Herding-Mertens 1990: I 71. 5
Grabmann 1931: 323.
40
Inhoud
lijkt mij onwaarschijnlijk. Ten eerste zijn ze in geen enkele vorm terug te vinden in de editie van Pohl. Bovendien zijn beide brieven minstens tweemaal aan een gedrukte editie van Hanerons De breuibus epistolis edendis (z. p. 59) toegevoegd. In de editie van 1475? is na het Explicit libellus de breuibus epistolis edendis ad archidiaconum Thornacensem editus pro (sic) reuerendum magistrum Anthonium Haneron (23v) een in hoofdletters geschreven naam doorgestreept met rode inkt, namelijk Sanctus Thomas de Aquino. Dan volgt de tekst van de brieven 251 en 252 in nagenoeg dezelfde vorm als in Libers boek.1 Evenzo vinden we deze beide brieven in een boekje dat rond 1486 te Antwerpen is gedrukt door Matthias van der Goes (GW 8077). Hierin is na een echt werk van Agostino Dati (namelijk de Elegantiolae) en een ten onrechte aan deze humanist uit Siena toegeschreven werkje (getiteld Rhetorica minor) eveneens Hanerons De breuibus epistolis edendis afgedrukt. Vervolgens volgt na de opmerking Sequuntur epistole due peramene ad discipulum de correctione per magistrum sibi illata conquerentem (h4v) de tekst van de twee brieven op . h5r-v in wederom bijna identieke vorm aan die in het Compendium. Hier worden deze brieven echter niet meer aan Aquinas toegeschreven. Op grond van het voorgaande ben ik geneigd te veronderstellen dat de auteur van de brieven 251 en 252 in het Leuvense milieu gezocht moet worden. Hierin word ik gesterkt door het feit dat hun auteur weliswaar geprobeerd heeft deze brieven in correct antiek Latijn te schrijven, maar de invloed van het middeleeuws Latijn nog goed zichtbaar is. Dit komt overeen met hetgeen we van bijvoorbeeld Hanerons Latijn weten uit geschriften die met zekerheid van zijn hand zijn. De negen brieven op naam van Aquinas beslaan de folia i3v-i5r: ep. 244 = 245-50 = 251 = 252 =
Thomas Aquinas, De modo studendi; Mandonnet 1927: IV 535 Thomas a Kempis, Epistula incitatiua ad spiritualem profectum; Pohl 1918: 457,9-461,10 Inc. Amantissime fili, conquereris quod tibi intollerabile sit Inc. Causaris, carissime fili, ubilibet me tibi solito plus rigidiorem esse
Geen van deze brieven heeft een aanhef of datering; alle hebben ze thematische kopjes. De gemiddelde lengte bedraagt zeventien drukregels. Slechts weinig onderwerpen komen aan bod en evenals in de brieven van Bernardus en Seneca zijn ze ethisch van aard: patientia, peccatum, perseuerantia, studium, uirtus. Omtrent Libers bron voor deze negen brieven tast ik in het duister; het moet een handschrift of druk zijn geweest waarin alle brieven ten onrechte
1
Bovendien heeft iemand later met de hand twee brieven van Symmachus toegevoegd. Het gaat om diens epp. 1,6 en 1,9; dit zijn ook de twee eerste brieven van Symmachus in het Compendium (nrs 36 en 37).
41
Liber, Compendium
aan Aquinas werden toegeschreven. Grabmann, Mandonnet en Pohl maken geen melding van manuscripten of gedrukte edities waarin de brieven van Aquinas of A Kempis op een soortgelijke wijze zijn bewerkt.1 POGGIO Gianfrancesco Poggio Bracciolini (1380-1459) was misschien de meest originele en representatieve vertegenwoordiger van de ‘nieuwe briefstijl’, die zich kenmerkt door zijn levendigheid en zijn eenvoud.2 Zijn brieven zijn in twee groepen te verdelen.3 De eerste omvat reisbrieven en epistolae iocosae, die zijn onbedaarlijke nieuwsgierigheid naar het grappige en het ongewone tonen. Hij schreef evenwel ook epitreptische, moraliserende brieven. Poggio zelf stelde drie verzamelingen samen: 88 brieven aan Niccolò Niccoli; tien boeken (107 brieven) ad familiares geschreven in de jaren 1423-38; en enkele jaren later nog eens negen boeken met brieven uit de periode 1445-59.4 Hij ordende niet chronologisch en was zelfs onverschillig in het dateren van zijn brieven. Veeleer ging het hem om afwisseling van inhoud. Hoewel zijn brieven minder populair werden dan die van zijn voorganger als kanselier van Florence, Leonardo Bruni, kregen sommige grote vermaardheid;5 een voorbeeld is de brief aan Niccoli waarin hij de baden van Baden Baden beschrijft, en de brief aan Bruni over het proces tegen Hieronymus van Praag, die tijdens het concilie van Konstanz terecht stond op beschuldiging van ketterij.6 De eerste gedrukte uitgave van Poggio’s brieven dateert uit 1513.7 Harths lijst van handschriften en hun inhoud toont aan dat de meeste brieven die Liber voor zijn boek uitkoos redelijk populair waren; vooral epp. 254-7, 262 en 265 werden vaak overgeschreven. In Harths editie ontbreekt ep. 253; deze brief is wellicht niet van Poggio’s hand. Deze dertien brieven beslaan de folia i5v-i8v:8 XIII
1
De brieven van A Kempis zijn voor het eerst gedrukt door Ketelaer en De Leempt in Utrecht in 1474 (Hain 9768; BMC IX 9). De tekst van deze wiegendruk is identiek aan die in Pohls editie. 2
McLaughlin (1995: 102, nt 13) spreekt van ‘the anecdotal fluency of Poggio.’
3
Harth 1978: 73-4.
4
Harth 1984-7: I xi-xxiv.
5
Clough 1976: 39-40.
6
Resp. Harth 1984-7: I 128-35 en
7
Harth 1984: I lxxxiv.
8
Ik verwijs naar de editie van Harth (1984-7).
II
157-63; vgl. Voigt 1960:
42
II
425-6.
Inhoud ep. 253 = Inc. Accepi ex te litteras pro Cambio nostro 254 = II: V 7, r. 1-12, 24-28 en 29-43; r. 44-54 ontbreekt; gepresenteerd als 2 brieven 255 = II: I 4; r. 6-7 ontbreekt 256 = II: IV 13; r. 14-25 ontbreekt 257 = II: VII 2 258 = III: VIII 22 259 = III: IX 14; de tekst van r. 18-24 is volledig verschillend 260 = II: V 5 261 = II: III 3 262 = II: II 5 263-4 = II: IX 10, r. 1-15 en 18-25 II: IX 13, r. 7-10 en 20-21; gepresenteerd als 1 brief 265 = II: II 8
Alle brieven hebben een aanhef, behalve epp. 253 en 254. Geen enkele brief is gedateerd. De gemiddelde lengte is 19 drukregels. Een scala aan onderwerpen komt aan bod: amicitia, assentatio, coniunx, electio ad cardinalatum, electio ad iurislectionem, epistola, iter, laus, negotium, officium, res rusticae, scripta, studia humanitatis, studium, tumultus, uir optimus, uirtus. Geen enkele van de door Harth opgesomde handschriften bevat alle brieven die op Poggio’s naam in het Compendium staan. Welke bron(nen) Liber gebruikt heeft, blijft vooralsnog onbekend. BRUNI Van de wijdverbreide en zeer befaamde brieven van Leonardo Bruni Aretino (ca 1369-1444) nam Liber in zijn boek niet meer dan vijf op (en slechts drie zijn echt van Bruni). De schrijver zelf heeft zijn correspondentie ad familiares in chronologische volgorde in acht boeken ingedeeld en uitgegeven in de eerste maanden van 1440.1 Met dit doel had hij geadresseerden gevraagd om hem de brieven terug te sturen die ze van hem hadden ontvangen;2 vóór publicatie herzag hij de tekst, een gebruikelijke gang van zaken bij humanisten.3 Onmiddellijk na zijn dood bezorgden zijn pupillen een tweede uitgave van negen boeken brieven, die des te interessanter zijn, omdat ze op deze manier aan Bruni’s censuur ontsnapten. Hetzelfde geldt voor de brieven die door toedoen van geadresseerden in omloop kwamen.4 Toch zijn nog vele van Bruni’s brieven verloren gegaan, waaronder enkele die hij in het Grieks had geschreven.5 Zijn kennis van deze taal, die hij aan Chrysoloras dankte, XIV
1
Gualdo Rosa 1991: 611.
2
Clough 1976: 39.
3
Sabbadini 1915-9:
4
Luiso 1980: xv; xvii.
5
Voigt 1960:
II
III
iii-iv; Gualdo Rosa 1991: 613; 615.
432.
43
Liber, Compendium
gebruikte hij ook om vele antieke geschriften (onder meer van Plato en Aristoteles) uit het Grieks in het Latijn te vertalen.1 In tegenstelling tot mannen als Filelfo, Poggio, Piccolomini en Beccadelli schreef Bruni zijn brieven in een weloverwogen, uitgebalanceerde stijl, die beroemd werd om zijn elegantie.2 De ironie wil evenwel dat voor de schrijver zelf bij het uitkiezen van brieven ter publicatie hun inhoud de enige maatstaf was. Omwille van de stijl waren Bruni’s brieven als modellen haast even populair als de brieven van Cicero, waarvan ze vaak vergezeld gaan. Dezelfde stijl leidde ertoe dat zij vaak werden verward met die van Gasparino Barzizza;3 hiervan levert ook het Compendium een voorbeeld (ep. 266). De eerste druk van Bruni’s brieven verscheen in 1472 (in Milaan?); in het resterende deel van de eeuw werden nog drie uitgaven gedrukt.4 Bruni’s brieven beslaan folia k1r-k2r: ep. 266 = 267 268 269 270
= = = =
van Gasparino Barzizza: Mazzuconi 1977: no 268; Furietti 1723: 205-6; r. 16-31 ontbreekt Luiso 1980: II 11 van Poggio: Harth 1984-7: I app. I; versione abbreviata Luiso 1980: I 11; r. 11-21 ontbreekt Luiso 1980: I 13
Alle vijf de brieven hebben een aanhef en geen datum. De gemiddelde lengte bedraagt negentien drukregels. Onderwerpen zijn absentia, amicitia, discessio, epistola, gratia, liberatio, mors, princeps, scripta, tumultus, uir optimus. Liber moet hier een handschrift als bron gebruikt hebben.5 De editio princeps van Bruni’s brieven heb ik namelijk ingezien; gezien de verschillen met Libers tekst was zij niet zijn bron.
1
Voor een overzicht van Bruni’s geschriften (waaronder zijn vertalingen), z. Baron 1928: 159189. 2
Vgl. evenwel latere oordelen: ERASM. ciceron. 662,6-9 [BUL.] Leonardus Aretinus mihi uidetur alter Cicero. [NOS.] Facilitate dictionis ac perspicuitate satis accedit ad Ciceronem, sed neruis aliisque uirtutibus aliquot destituitur: alicubi uix tuetur Romani sermonis castimoniam, alioqui uir doctus iuxta ac probus; VIVES conscr. ep. 108,6 (over Bruni) parum adhuc excultus. Witt (1983: 308) omschrijft Bruni’s stijl als ‘tight’ en ‘crisp’. McLaughlin (1995: 85) spreekt van ‘impeccable Latin’! 3
Voor dit alles, z. Gualdo Rosa 1991: 609-20.
4
GW
5606-9. Clough (1976: 50) noemt vijf wiegendrukken.
5
Codex Laurenziano Strozziano 104 (z. Luiso 1980) bevat de tekst van epp. 267-70 in dezelfde vorm als in Libers Compendium, maar kan hoogstens één van de bronnen geweest zijn; de tekst van ep. 266 ontbreekt namelijk in dat HS.
44
Inhoud
PHALARIS De 148 hoofdzakelijk zeer korte briefjes overgeleverd op naam van Phalaris, een Griekse tyran van Akragas uit de zesde eeuw v. Chr., werden bijzonder veel gelezen in de Renaissance, zij het niet in het origineel, maar in de Latijnse vertaling van Francesco Gri olini Aretino. Zonder te overdrijven kan gesteld worden dat zij Cicero’s ad familiares in populariteit naar de kroon staken. De editio princeps verscheen al in 1468 of 1469 en niet minder dan 32 wiegendrukken volgden.1 Pas in 1699 toonde Richard Bentley aan dat de brieven niet authentiek waren (en sindsdien is de belangstelling voor deze brieven gering geweest). Over de ware tijd van hun ontstaan lopen de meningen uiteen van de eerste tot de vijfde eeuw van onze jaartelling.2 Liber biedt 51 van (pseudo-)Phalaris’ brieven op folia k2r-k8r: XV
ep. 271 = 1 272 = 70 273 = 71 274 = 21 275 = 84 276 = 2 277 = 3 278 = 6 279 = 9 280 = 11 281 = 12 282 = 13 283 = 17 284 = 18 285 = 19 286 = 20 287 = 67
3
288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304
= = = = = = = = = = = = = = = = =
118 4 5 53 112 96 85 8 26 105 28 29 30 104 32 120 38
305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321
= = = = = = = = = = = = = = = = =
61 98 41 42 44 45 46 47 48 49 50 51 55 74 77 95 110
De brieven hebben geen echte salutatio; enkel voornamen dienen als aanhef. Dateringen ontbreken. De gemiddelde lengte van een brief is negen regels in Koelho s druk. Onderwerp lijkt in dit gedeelte het rangschikkende principe te zijn.4 Onderwerpen zijn accusatio, aduentus, aegritudo, amicitia, castellum, educatio, familia, fides, gratia, impietas, ingratitudo, ira, liberatio, mors, munus, opinio, peccatum, pecunia, periculum, res aduersae, res publica, sanatio, scripta, simultas, studium, supplicium, tumultus, turba, tyrannis, uirtus, uulnus. 1
Clough 1976: 36; 56-7.
2
Oxford Companion to Classical Literature s.v. Phalaris; 1994: 164 nt 112; Zelzer 1997: 336.
3
LMA
s.v. Brief, 649; Merkle-Beschorner
Nummering naar Hercher 1873: 409-59.
4
Merkle-Beschorner (1994: 117) wijzen erop, dat de volgorde waarin de brieven van ‘Phalaris’ in de HSS zijn overgeleverd sterk wisselt.
45
Liber, Compendium
SALUTATI De (talloze) persoonlijke brieven van de Florentijnse kanselier Coluccio Salutati (1331-1406) waren niet zo populair en invloedrijk als die van de meeste Italiaanse humanisten. Evenals in het geval van Petrarca zal hier zijn Latijn, waarin sporen van middeleeuws Latijn nog duidelijk aanwezig zijn, een rol hebben gespeeld.1 Vanaf 1365 begon Salutati een archief met kopieën van zijn eigen persoonlijke brieven bij te houden.2 Het is evenwel twijfelachtig of zij in Italië in omloop waren.3 Hoewel het Salutati was die in 1392 (pas als 61-jarige dus) een volledig handschrift van Cicero’s ad familiares ontdekte, werd zijn eigen stijl meer beïnvloed door de brieven van Seneca, waarmee hij al in de vijftiger jaren kennis maakte.4 Zijn brieven zijn eveneens moraliserend en sententieus van aard. Hij schreef wellicht ook een ars dictaminis seu de conscribendis epistolis.5 Salutati’s positie in het Compendium is een uitzonderlijke. Hij levert slechts één brief, maar wel een lange en inhoudelijk belangrijke. Het betreft de brief aan Lodovico Alidosi, uitgegeven door Novati als ep. 13,3.6 De vorm waarin Liber deze brief aanbiedt verschilt echter behoorlijk van die in Novati’s editie. Om te beginnen ontbreekt de salutatio; de brief begint met het opschrift Magni oratoris Collucii Veneti ad dominum Paulum de Cercaldo epistola ad studia liberalium artium exhortatoria feliciter incipit. De benaming ‘Venetus’ voor de Florentijn is, voor zover mij bekend, uniek.7 Ook noemt Novati geen enkel handschrift waarin deze brief is gericht aan Paolo de Certaldo.8 Ten slotte is deze brief bij Liber in twaalf capitula opgedeeld, waarvan elk een eigen thematisch XVI
1
Witt 1983: 59 vv.; vgl. 308 (over Salutati’s ‘meandering, distended’ stijl); vgl. McLaughlin 1995: 180-1 ‘Not even in this patriotic context can Landino be positive about the formal qualities of Salutati’s Latin.’ 2
Witt 1983: 62; 289-90.
3
Van Tieghem 1966: 220 zegt van wel; Clough 1976: 39 ontkent. Laatstgenoemde vermeldt geen in de 15de eeuw gedrukte uitgave. 4
Langkabel 1981: 34-5; Witt 1983: 259. Seneca was een van Salutati’s lievelingsauteurs (Langkabel 1981: 33; Witt 1983: 17 (vgl. 55); vgl. Ullman 1963: 250-1. 5 6
Voigt 1960:
II
436.
Novati 1891-1911: brief).
III
598-614; vgl. Witt 1983: 69 (voor een inhoudelijke schets van deze
7
Alleen Cosenza (1962-7: IV 3150,5; 3153,43) vermeldt verder deze kwalificatie voor Salutati, maar in beide gevallen betreft het een verwijzing naar Libers Compendium. 8
Deze man leefde in de 2de helft van de 15de eeuw en schreef onder meer een Libro dei buoni costumi; zijn vader had contacten met Boccaccio, die ook uit Certaldo kwam. Niets wijst erop dat Salutati deze Paolo kende. Daarentegen was Bernardo Alidosi, de vader van Lodovico, een goede vriend. De adressering aan Alidosi is dan ook ongetwijfeld de juiste.
46
Inhoud
kopje heeft. Ook hierover zegt Novati niets. Aangezien zijn Compendium als schoolboek gebruikt zou gaan worden, voegde Liber deze brief van Salutati zonder twijfel om zijn inhoud toe. De brief is een aanbeveling van de studia litterarum als de weg naar welsprekendheid en dus wijsheid. De auteur verstrekt praktische, gedetailleerde informatie over het schrijven van een Latijnse rede. De datum van de brief is eveneens weggelaten. De totale lengte bedraagt 397 gedrukte regels, op folia J1r-L7r. ANONYMI De folia L7v-M2v bevatten twaalf brieven die Liber naar eigen zeggen uit een aantal auteurs vergaarde (ex diuersis hinc inde autoribus summa cum diligentia collecte).1 Deze brieven worden duidelijk aangemerkt als voorbeeldbrieven; op de eerste (ep. 323) na hebben ze geen van alle een aanhef, maar zijn ze voorzien van het opschrift exemplum. Alleen ep. 333 is gedateerd; de gemiddelde lengte bedraagt 21 gedrukte regels. Onderwerpen zijn aedes, fames, familia, familiaritas, frumentum, incendium, iter, matrimonium, mors, negotium, obsidio, pecunia, pestis, praefectura, princeps, res aduersae, scripta, simultas, studium. De laatste twee brieven van deze sectie (epp. 333 en 334) zijn van de hand van Francesco Filelfo. Liber nam ze over uit dezelfde editie waaruit hij ook de andere brieven van Filelfo voor het Compendium (epp. 200-20) haalde:2 XVII
1
Voor de tekst van deze brieven, z. Van der Laan 1995: 157-67.
2
Z. blz. 35.
47
Liber, Compendium ep. 333 = I 22 = Filelfo, Epistolae, ed. Venetië 1502: f. 4r 334 = I 23 = ibidem
De resterende tien brieven horen bij elkaar en maken oorspronkelijk deel uit van een verhandeling met de titel modus epistolandi, waarin voorbeeldbrieven geboden worden voor het schrijven van een verzoek of het troosten van de geadresseerde. De inhoud van deze verhandeling is in de verschillende handschriften steeds dezelfde en begint met vier loci waaruit een brief met een verzoek ten behoeve van derden moet bestaan (dat het verzoek eervol is; dat het eenvoudig in te willigen is; wat het op zal leveren voor de afzender; wat het op zal leveren voor de geadresseerde; eventueel kunnen nog de diensten genoemd worden die men de geadresseerde bewezen heeft; inc. Petitionis loci sunt quatuor). De brieven 323 en 324 dienen vervolgens ter illustratie van deze loci. Hierop volgt wederom een korte theoretische passage over de wijze waarop de afzender in een brief iets kan vragen voor zichzelf (zonder voorbeelden) en ten bate van de geadresseerde (het is uit genegenheid jegens de geadresseerde dat hem het verzoek gedaan wordt; het verzoek is gunstig voor hem; hij moet het, zo niet uit eigenbelang, dan toch omwille van de afzender inwilligen; inc. Quae dicta sunt de genere petitionis). Dit wordt concreet uitgewerkt in epp. 325-329. Tenslotte volgen er enige aandachtspunten voor een troostbrief (het leed treft de afzender evenzeer als de geadresseerde; de mens staat nu eenmaal machteloos tegenover de slagen van het noodlot; treur niet om wat onvermijdelijk is; ook anderen hebben dezelfde rampspoed gekend; inc. Quadrupliciter possumus consolari). Vijf brieven worden dan als concrete voorbeelden gegeven, maar Liber heeft hiervan twee weggelaten uit zijn boek (inc. Postquam mihi de obitu filiae tuae en Accepi quidem superioribus diebus quemadmodum ab hostibus). De inhoud van de brieven is erg traditioneel. Zo zijn de aanwijzingen voor de troostbrief voor een deel bijna letterlijk ontleend aan Cicero’s brief aan Titius (fam. 5,16). Tevens zijn de theoretische delen zeer kort en eenvoudig, bijvoorbeeld in vergelijking met wat Erasmus hierover zegt in zijn De conscribendis epistolis.1 De tekst van deze in het Compendium zonder auteursvermelding opgenomen brieven komt voor in een aantal handschriften, veelal ook daar anoniem, en in een aantal incunabelen.2 Om deze reden zijn ze aan drie verschillende 1
ERASM. conscr. ep. 432-65.
2
De volgende HSS, waarvan een aantal ook door Baron (1985) wordt vermeld, zijn mij bekend: Stuttgart, Württ. Landesbibl., cod. HB XII 3, . 27r, 33r, 39v en 40r; ibidem, cod. HB XII 4, . 95r-105r; ibidem, cod. poet. et phil. 2° 31, . 23r-34v; ibidem, cod. poet. et phil. 4° 13, . 156v-165r. Erlangen, UB, cod. 639, . 60r-67v; ibidem, cod. 659, . 1r-18r. Vaticaan, cod. Pal. Lat. 607, . 173r-176v. Praag, Nat. Bibl., cod. XXIII F 106, . 95v-100v; ibidem, cod. I D 12, . 22r-25r. Praag, Metrop. Kapittelbibl., cod. M 109, . 103r-110r; ibidem, cod. M 37, f. 421v (ep. 326). München, Bayer. Staatsbibl., clm. 4393, . 113v-119r. Wenen, Öst. Nationalbibl., cod. Pal.
48
Inhoud
humanisten toegeschreven. In de eerste plaats beschouwde Baron ze in zijn dissertatie over Peter Luder als een geschrift van die vroege Duitse humanist;1 deze mening heeft hij sindsdien minstens tweemaal herhaald;2 zijn voornaamste argument is dat de brieven in handschriften in de buurt van werk van Luder voorkomen. Ook Bertalot lijkt ze aan Luder te hebben toegeschreven, wellicht mede op grond van een door hemzelf uitgegeven intimatio (openlijke aankondiging) van Luder, waarin deze zijn college over retorica en epistolografie aankondigt dat hij in 1462 in Leipzig heeft gegeven: Itaque si qui regulas rhetoricales quadraginta, sine quibus nec aliquis rite partes in oracione locare poterit, item canones, quibus epistole formande sunt, cum adiunctis epistolis exemplaribus cum optima declaracione conscribere uelint, ueniant cras hora septima [...].3 De gegeven omschrijving is exact van toepassing op de anonieme brieven; bovendien beginnen op f. 145r van cod. poet. et phil. 4° 13 van de Württembergische Landesbibliothek, onmiddellijk voorafgaande aan de anonieme brieven, Regule rethoricales Petri Luder de Kislau oratoris. Op de inleiding na, die nog geen folium in beslag neemt, betreft het hier echter geen werk van Luder, maar een groot deel van de Elegantiolae van Agostino Dati.4 Luder schreef trouwens ook eerlijk op dat het hier niet om werk van hemzelf, maar van zijn leermeesters (meis preceptoribus) ging.5 Hiermee zijn we bij de tweede auteur aanbeland aan wie de brieven zijn toegeschreven. In elf wiegendrukken (GW 8123-8133) volgen op de tekst van Agostino Dati’s Elegantiolae nog twee korte theoretisch-retorische stukken op diens naam, getiteld Praeceptorum summula en Modus orandi. Met deze laatste titel zijn de anonieme brieven bedoeld en de inhoud is identiek aan die in de handschriften. Verder zijn er in ieder geval vier codices waarin naast de anonieme brieven ook werk van Dati voorkomt (een dergelijk samengaan was voor Baron aanleiding om de brieven aan Luder toe te schrijven). Naast het zojuist genoemde Stuttgarter manuscript (4° 13) betreft het cod. clm. 4393 uit
3244, . 171r-181v. Basel, UB, cod. F VIII 1, . 80r-96v; ibidem, cod. . 10v-. Verder de drukken GW 8123-33 van Dati’s Elegantiolae. 1
Baron 1966: 78; 124; 126.
2
Baron 1985: 957; Baron 1993: 89.
FL IV
10 (O
VIII
13), fasc. 1,
3
Voor de toeschrijving, z. Die Handschriften der Württembergischen Landesbibliothek Stuttgart, vol. 2.4.2, Wiesbaden 1969: 55. Voor de tekst van de intimatio, z. Bertalot 1975: I 224.
4
Württ. Landesbibl. Stuttgart, cod. poet. et phil. 4° 13, . 145r-156r; inc. Plerumque enim qui oratorie artis floribus (= GW 8037, f. 1v). De tekst breekt af na de woorden consul Rome se consulem gerit imperatorem (= GW 8037, f. 19r). 5
Afgezien hiervan is wantrouwen jegens Luders auteurschap ook van werk dat onder zijn naam is overgeleverd op zijn plaats, omdat minstens in één geval bewezen is dat hij ‘plagiaat’ heeft gepleegd; z. Bertalot 1975: I 241.
49
Liber, Compendium
München en de Praagse codices M 37 en M 109. Het is met name interessant hoe in cod. M 37 brief 326 omgeven is door een brief van Dati aan Petrus Stephanista Hyspanus en door zijn Elegantiolae.1 Geen van de anonieme brieven is echter in de Opera omnia-editie van Dati’s werk uit 1502 terug te vinden. Bovendien merkt GW op dat de twee aan Dati’s schoolboekje toegevoegde stukken in handschriften verscheidene malen aansluiten bij een retorica van Gasparino Barzizza.2 Deze Barzizza is de ware auteur van de anonieme brieven. Ten eerste wordt hij in drie handschriften expliciet als auteur van de brieven genoemd.3 Ten tweede vinden we inderdaad in handschriften niet alleen de anonieme brieven naast werk van Barzizza, maar ook de Praeceptorum summula. In de wiegendrukken zijn dit dertien voorschriften (regule) waaraan een goede redevoering moet voldoen. Deze voorschriften maken (in grotere getale) in de manuscripten deel uit van Barzizza’s Summa praeceptorum ad eandem partem compositionis pertinentium quae ad ordinem et collocationem uerborum spectat of kortweg Praecepta Gasparini.4 Dit werkje is op zijn beurt een aanhangsel bij Gasparino’s De compositione; het komt in verschillende versies voor aan het slot van dit werk (in 17 van de 31 handschriften van laatstgenoemd werk).5 Dat de Praecepta in de genoemde wiegendrukken ten onrechte aan Dati worden toegeschreven, toont aan dat aan zijn aldaar vermelde auteurschap van de brieven even weinig waarde mag worden gehecht. Dit soort voorbeeldbrieven passen geheel in het oeuvre zoals we dat van Barzizza kennen. Naast zijn beroemde epistolae ad exercitationem accommodatae schreef hij bijvoorbeeld ook nog exempla exordiendi. Ten slotte zij vermeld dat de anonieme brieven duidelijk geschreven zijn door iemand uit Bologna of omgeving.
1
f. 421r bevat Dati’s brief aan Hyspanus; f. 421v biedt ep. 326; . 422r-453v bevatten Dati’s Elegantiolae. 2
GW VII
313 (s.v. Datus, Augustinus).
3
Erlangen, UB, cod. 639: f. 60r Incipit foeliciter modus orandi epistolandique Casparini de pergamo. Peticionis loci sunt quatuor; Basel, UB, cod. F VIII 1: f. 80r Epistole Gasparini (inc. Venit ad me uesperi; geciteerd in ITER V 74); Basel, UB, cod. FL IV 10 (O VIII 13): f. 28v Exitus preceptorum ac eorun-dem epistolarum Gasparini Pergamensis habetur (vooraf gingen de ‘anonieme’ brieven; ITER V 82). 4
Vbb. hiervan zijn de volgende codices: Londen, BM, Harley Mss. 2594 ( . 10v-13r) en 3871 ( . 180v-183r); Erlangen, UB, cod. 659 ( . 33v-38v); München, BSB, clm. 4393 ( . 80-81); Wenen, ÖNB, cod. Pal. 3244 ( . 58v-60r; vgl. f. 171r, waar de anonieme brieven beginnen onder de titel Summa preceptorum). Evenzo EYB margar. 20v-56r; Eyb citeert van alle Italiaanse humanisten Barzizza verreweg het meest. Z. ook Mercer 1979: 94. 5
Sonkowsky 1964: 260; 262-3. Het feit dat er verschillende versies bestonden geeft volgens Sonkowsky wellicht aan dat Gasparino niet de (enige) auteur was.
50
Inhoud
Gasparino verbleef daar in de jaren 1426-1428.1 Liber was al in februari 1469 in Groningen in het bezit van een (zeer waarschijnlijk handgeschreven) exemplaar van Dati’s Elegantiolae; dit blijkt uit de brief die Rodolphus Langius hem op 27-2-1469 schreef.2 Uit collatie van de tekst van enkele handschriften en twee gedrukte edities blijkt onomstotelijk dat Liber de anonieme brieven overgenomen heeft uit de eerste druk van Dati’s Elegantiolae, die rond 1470 door Ulrich Zell te Keulen vervaardigd is.3 De tekst van de brieven in het Compendium verschilt onveranderlijk op een zeer groot aantal punten van die in elk van de vier manuscripten die ik ingezien heb; ook verschilt hij nog op verscheidene punten van een latere druk van de Modus orandi, waaruit blijkt dat de tekst van de brieven zeker niet in alle drukken na de editio princeps identiek gebleven is. Aan de tekst in de door Zell gedrukte editie is hij daarentegen nagenoeg identiek; slechts in achttien gevallen wijken de lezingen van elkaar af, die echter bijna alle te verklaren zijn. Ten eerste betreft het in vijf gevallen de salutatio; Liber was wel gedwongen deze te wijzigen, aangezien hij de theoretische gedeelten tussen de brieven wegliet en daarom een opschrift als thema predictorum niet kon laten staan.4 Verder is er vijfmaal sprake van een aperte drukfout: drie in Libers editie (159,2 uix; 162,18 alidam; 163,25 possumus) en twee in Zells druk (166,18 molestia; 166,22 Banonie).5 Ten slotte tre en we in Zells editie vier keer een foute lezing aan, die Liber zal hebben gecorrigeerd (158,2 Iohannes; 158,3 mea; 165,18 ualeant; 166,11 sit). Libers tekst verschilt dus slechts in vier relevante gevallen van Zells tekst; deze varianten betre en bovendien alle slechts de laatste twee brieven (165,8 operepretio; 165,17 bona sua; 166,1 adueniebat; 166,10 alia). Daarentegen tre en we in negen gevallen in beide edities dezelfde fout aan en is 26 maal sprake van dezelfde lezing, waar alle handschriften een andere lezing bieden. Liber heeft dus voor deze sectie van zijn boek uit twee incunabelen geput, hetgeen zijn opmerking dat ze ex diuersis hinc inde autoribus summa cum diligentia collecte zijn enigszins overdreven doet klinken.
1
Mercer 1979: 135. Voor Gasparino’s kennis van de loci consolationis en het gebruik daarvan in zijn brieven, z. Calzaferri 1938.
2
LANGIUS ep. 3,6-7.
3
Z. Van der Laan 1995: 157-166.
4
De omissie van deze theorie benadrukt overigens nog eens dat het Liber bij de samenstelling van zijn Compendium alleen ging om stijlvbb.; aan theoretische regels, die traditioneel vaak aan zulke vbb. vooraf gingen, hechtte hij hier geen belang. 5
De cijfers verwijzen naar bladzij- en regelnummers in Van der Laan 1995.
51
Liber, Compendium
LANGIUS Libers boek is de hoofdbron voor de brieven van Rodolphus Langius (Rudolf von Langen) (1438-1519).1 Evenals Liber behoorde hij tot de Aduarder sodalitas. Geboren in Everswinkel bij Münster, bezocht hij de Latijnse school ter plaatse (en wellicht ook die in Deventer). In 1456 werd hij ingeschreven als student aan de universiteit van Erfurt, waar hij in 1460 de graad van magister artium behaalde. Hier leerde hij naast Agricola waarschijnlijk ook Luder kennen.2 In april 1460 vertrok hij naar Basel om daar college te geven over de brieven van Cicero. Uiterlijk in augustus 1462 keerde hij terug naar Münster. In 1466 reisde hij voor het eerst naar Italië (Rome); altijd werd aangenomen dat hij in 1486 een tweede reis naar dit schiereiland maakte.3 In 1469 verbleef hij in Aduard, waar hij de brieven schreef die Liber in het Compendium opnam. Na zijn terugkeer naar Münster was hij een van de drijvende krachten achter de humanistische hervormingen aan de domschool. Hij stierf op 25 december 1519. Langius was geen invloedrijk schrijver, hoewel hij wel enkele geschriften heeft nagelaten.4 In 1486 verscheen een uitgave van 59 gedichten (veelal epigrammen). Uit deze en enkele andere gedichten die hij later nog schreef blijkt zijn antieke eruditie. Ook waagde hij zich aan het historiografische genre. Niet meer dan acht brieven zijn bewaard gebleven. Naast de zes uit Libers boek hebben we twee aan Iohannes Murmellius geschreven brieven, handelend over de tekstconstitutie van Boethius (gedateerd 15 en 16 juli 1501), die werden uitgegeven als aanhangsel bij de epistolae morales van Murmellius.5 Langius’ importantie schuilt vooral in zijn kwaliteiten als verdediger van de humanistische zaak. Helaas gaven de Wederdopers Langius’ bibliotheek in 1534 ten prooi aan de vlammen. Hermannus Buschius (ca 1468-1534), een beschermeling van Langius, noemt in zijn gedicht Somnium (in pre˛conium domini Rodolphi Langii Monasteriensis canonici doctissimi uatis) een groot aantal antieke auteurs van wie Langius werk bezat.6 Zoals Lö er (1930: 353) al constateerde, noemt XVIII
1
Bauch 1904: 41-3; Allen 1914: 21-2; Droz 1965; Kohl 1983: I 494-6; 788-93; Worstbrock 1985/a.
2
Baron 1966: 110-2.
3
Worstbrock (1985/a: 590-1) betwijfelt dit (evenals een ontmoeting van Langius met Luder).
4
Niettemin oordeelt Trithemius (1601: I 168) in zijn Catalogus Illustrium Virorum als volgt over Langius: Scripsit tam metro quam prosa multa præclara opuscula, quibus se et præsentibus utilem et posteris memorabilem fecit. 5
Kra t-Crecelius 1875: 33-4.
6
Hermanni Buschii Monasteriensis carmina tumultuaria (Deventer ca 1496 = c1r; vgl. Liessem 1965: 3, nt 17; Anhang, no I.
52
GW
5797), . b4v-
Inhoud
Buschius Homerus, Vergilius, Lucanus, Sophocles, Hesiodus, Mimnermus, Ovidius, Lycophron, Catullus, Propertius, Tibullus, Iuvenalis, Horatius, Silius Italicus, Statius, Valerius Flaccus, Claudianus en Martialis en ‘vele anderen’ (plures —sed longum est omnes numerare— uidebam/ nec capiet calamus nomina tanta meus,/ omnia si narrem). Liber is samen met Crecelius de enige die Langius’ zes brieven uit Aduard heeft uitgegeven.1 In het Compendium vinden we ze op folia M3r-M7r: ep. ep. ep. ep. ep. ep.
335 336 337 338 339 340
= = = = = =
ep. ep. ep. ep. ep. ep.
1, 2, 3, 4, 5, 6,
aan aan aan aan aan aan
Antonius Liber, Aduard 22-2 ‹-1469› Antonius Liber, Aduard 24-2 ‹-1469› Antonius Liber, Aduard 27-2 ‹-1469› Antonius Liber, Aduard 10-3 ‹-1469› Antonius Liber, Aduard 21-3 ‹-1469› Lubbert Zedeler, Aduard 26-3-1469
Alle brieven zijn voorzien van een aanhef en een datum. Hun gemiddelde lengte is 55 drukregels. Onderwerpen zijn absentia, assentatio, Elegantiolae, epistola, fortuna, iter, Latinitas, laus, Musae, scripta, studia humanitatis, Valla, uir optimus, uirtus, uoluptas. AGRICOLA Van de hand van Rodolphus Agricola (Roelof Huusman) (1444-1485) uit Baflo bij Groningen resteren 50 epistolae familiares, die het onderwerp van studie in hoofdstuk twee zijn. Twee daarvan nam Liber op in zijn boek, op folia M7rM8v: XIX
ep. 341 = ep. 3 ep. 342 = ep. 4
2
Beide brieven hebben zowel een aanhef als een datum. De gemiddelde lengte is 48 drukregels. Onderwerpen zijn absentia, amicitia, epistola, laus, opinio, studia humanitatis, taciturnitas, turba. LIBER Voor de brieven van Antonius Liber is zijn Compendium onze enige bron. Vergeleken met die van zijn twee vrienden uit Groningen zijn ze kort. Libers vaardigheden als latinist liggen duidelijk beneden die van Langius (en voor beiden is Agricola hors catégorie). Niettemin blijkt ook uit Libers eigen brieven duidelijk zijn humanistische instelling en zijn vaardigheden om Latijn naar antieke maatstaven te schrijven. Zijn Latijn staat duidelijk al veel verder af XX
1
Crecelius 1876: 5-12. De hierna gehanteerde (chronologische) nummering is de mijne.
2
Nummering naar Allen 1906; Akkerman-Vanderjagt 1988: 321-6.
53
Liber, Compendium
van het in zijn tijd en omgeving nog gebruikelijke middeleeuws Latijn dan dat van tijdgenoten als Carolus Viruli en Iohannes de Veris (z. resp. blz. 60-3 en 64-6). Voor de tekst van Libers brieven en een studie van zijn taal verwijs ik naar blz. 69 vv.1 De zes brieven beslaan folia M8v-M10r: ep. ep. ep. ep. ep. ep.
343 344 345 346 347 348
= = = = = =
ep. ep. ep. ep. ep. ep.
1, 2, 3, 4, 5, 6,
aan aan aan aan aan aan
Rodolphus Langius, Groningen ‹23-2-1469› zijn vrouw Berta, vanuit Keulen Iohannes de Saxis zijn broer Jacob, vanuit Groningen Iohannes de Cervo, vanuit Groningen Arnoldus de Hildesheim
Alle zes brieven hebben een aanhef, maar geen enkele is gedateerd. De gemiddelde lengte bedraagt 20 drukregels. Onderwerpen zijn abbas, absentia, aduentus, coniunx, epistola, familia, iter, laus, negotium, pecunia, scripta, taciturnitas, uir optimus.
1.4. Vorm en Inhoud van het Compendium: Conclusies VORM VAN DE BRIEVEN Over de vorm van de brieven der verschillende auteurs kan een aantal conclusies getrokken worden. Ten eerste over de lengte. Gerekend naar het aantal drukregels dat zij in beslag nemen, zijn de brieven van Hieronymus, Bernardus, Seneca, Salutati, maar met name van Langius en Agricola naar verhouding lang. De brieven van Symmachus, Filelfo en Phalaris zijn daarentegen bijzonder kort. Deze lengte zegt natuurlijk weinig over het belang dat Liber aan de verschillende schrijvers hechtte. Het aantal bladzijden dat zij afzonderlijk toebedeeld hebben gekregen lijkt een betere graadmeter van Libers voorkeuren. Naar deze maatstaf vond hij Cicero, Beccadelli, Guineforte da Barzizza, Piccolomini en Salutati de belangrijkste leveranciers. Van deze namen is alleen Guineforte verrassend, want zijn brieven waren vrij onbekend. Haast vanzelfsprekend zijn Cicero en Piccolomini, wier brieven door nagenoeg iedereen met humanistische sympathieën (en zeker in Duitsland en de Lage Landen) stuk werden gelezen. De waarde van Salutati’s brief lag voor Liber ongetwijfeld in zijn didactische inhoud. Slechts een paar bladzijden zijn weggelegd voor Aquinas, Bruni, Agricola en Liber zelf. Voor Agricola geldt dat Liber ten tijde van het samenstellen van het Compendium waarschijnlijk niet meer Latijnse brieven van diens hand bezat. Niet meer dan vijf I
1
Libers brieven werden eerder alleen uitgegeven door Crecelius in 1879. De hieronder gegeven nummering is de mijne.
54
Conclusies
brieven die Agricola vóór 1475 schreef zijn bewaard gebleven, en daarvan zijn twee ook door Liber uitgegeven. Het ligt zeer voor de hand dat hij van beide brieven de autografen bezat, omdat ze gericht waren aan zijn goede vriend Langius en aan hemzelf. Aan het opnemen van slechts enkele (vooral korte) brieven van zijn eigen hand lag misschien bescheidenheid ten grondslag. Opmerkelijk is eigenlijk alleen het geringe aantal brieven van Bruni, die zeer populair waren. Ook een kwestie van vorm zijn de opschriften boven de brieven. Meestal betreft het antieke salutationes (in Phalaris’ geval enkel voornamen). Thematische kopjes komen echter ook voor, bijvoorbeeld boven Seneca’s brieven. Het lijdt nauwelijks twijfel dat Liber dergelijke kopjes niet zelf heeft aangebracht, maar ze zo aantrof in de bronnen die hij benutte (wat natuurlijk ook geldt voor de antieke salutationes). Zoals gezegd kwam vanaf de dertiende eeuw de gewoonte op om bloemlezingen gerangschikt op thema samen te stellen.1 Ook het simpele opschrift exemplum tre en we aan (boven de anonieme brieven). Een uitzondering in het geheel vormen de brieven van Symmachus, die elk opschrift ontberen. In het algemeen ontbreken dateringen. Het is heel goed mogelijk dat Liber in zijn bronnen doorgaans geen data aantrof, maar uit de editie van zijn eigen brieven wordt ook duidelijk dat hij zich om dateringen niet bekommerde. Geheel begrijpelijk: de brieven waren immers bedoeld als stijlvoorbeelden, niet als historische documenten.2 Als alle humanisten trad Liber in de voetsporen van Petrarca door de brieven van het tijdelijke in het eeuwige te verplaatsen.3 Uitzonderingen vormen de brieven van Filelfo, Langius en Agricola, die wel van een datum voorzien zijn (hoewel soms het jaartal ontbreekt). Een overzicht:4 1. 2. 3. 4. 5. 6.
1
Cicero Hieronymus Symmachus Bernardus Beccadelli Seneca
29 6 34 10 29 9
18,5 34 9 35,5 17,5 37
15 6 8 10 14 9
geen opschriften
thematische kopjes
Z. blz. 28-9.
2
Om precies deze reden zijn brieven in artes dictaminis ook niet gedateerd (Camargo 1991: 43). 3
Pasquali 1962: 457.
4
Resp. het totale aantal brieven, de gemiddelde lengte in drukregels, het totale aantal bladzijden (!) dat zij beslaan, en eventuele bijzonderheden. Bij het bepalen van de gemiddelde lengte van alle brieven heb ik Salutati’s brief buiten beschouwing gelaten.
55
Liber, Compendium 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.
Gu. Barzizza Ga. Barzizza Piccolomini Filelfo Sidonius Aquinas Poggio Bruni Phalaris Salutati Anonymi Langius Agricola Liber
Gemiddelden
27 26 29 30 14 9 13 5 51
15 11 21 10 6 4 7 3 12
12 6 2 6
19,5 16 25 11,5 15 17 19 18,5 9 397 21 55 48 19,5
17
23
9
1
briefsoort-kopjes data thematische kopjes
13 7 9 3,5 3,5
thematische kopjes opschrift: exemplum data data
ONDERWERPEN Bij de bespreking van de brieven der afzonderlijke auteurs heb ik steeds (met dezelfde trefwoorden) een aantal onderwerpen opgenoemd die in de desbetre ende brieven aan bod komen. Wat betreft de thematiek in de brieven als geheel, valt het volgende te zeggen. Het onderwerp ‘brief’ komt met afstand het vaakst ter sprake. Tot deze categorie reken ik naast thema’s als epistola, taciturnitas, tabellarius ook amicitia, familiaritas en absentia. De epistola familiaris wordt immers van oudsher omschreven als een gesprek tussen vrienden en dient ter compensatie van het feit dat men niet in elkaars aanwezigheid kan zijn.1 Het onderwerp ‘brief’ komt ter sprake in 187 van de in totaal 348 brieven (54%). Deze nadrukkelijke aanwezigheid is weinig verrassend, want representatief voor de humanistische briefliteratuur als geheel. Evenmin opmerkelijk is het tweede thema dat veelvuldig opduikt en dat te betitelen valt als ‘humanisme en onderwijs’. Hiertoe reken ik de door mij genoemde onderwerpen scripta, studia humanitatis, studium, Latinitas, Musae, educatio, Liuius, Valla. In een kwart van alle brieven (87) wordt (onder meer) dit hoofdthema aangeroerd. In de Lage Landen van Libers tijd vielen de nieuwe ideeën van Italiaanse kweek over Latijnse stijl en over onderwijs en opvoeding nog niet in onverdeeld vruchtbare aarde. Vanzelfsprekend gebruikte Liber het Compendium niet enkel om zijn toekomstige gebruikers met het nieuwe Latijn vertrouwd te maken, maar ook om een lans te breken voor humanistische opvattingen over opvoeding en onderwijs. Een derde thema dat naar verhouding vaak aangeroerd wordt is dat van geloof en ethiek (‘mijn’ uirtus, peccatum, fides christiana, philosophia, paupertas, humilitas, patientia, sermo, caro, Christus, conuersio, ecclesia, electio in regnum Dei, II
1
Vgl. Cugusi 1983: 73; en blz. 164.
56
Conclusies
iustitia Dei, mediocritas, paenitentia, perseuerantia, sapientia, temptatio, tempus, tribulatio, Trinitas, uita). Zestig brieven gaan al dan niet gedeeltelijk over dit hoofdonderwerp. Ook deze vaststelling hoeft geen verbazing te wekken, want een van de wezenlijke onderdelen der studia humanitatis was ethiek oftewel philosophia moralis. Het humanistische ideaal is de uir bonus dicendi peritus. Een onberispelijke inborst is even belangrijk als een vaardige tong. Niet alleen het in humanistische ogen ontaarde Latijn van de scholastiek is verwerpelijk, maar evenzeer haar theoretische haarkloverijen. De humanist wil midden in het leven staan. Hij wil een leidraad voor het leven. Deze leidraad verschaft hij zichzelf door het lezen van de antieke pagane en christelijke literatuur. Hij wil niet lezen of horen of spreken over de vraag hoeveel engelen er op een speldenknop kunnen zitten.1 Hij wil weten hoe hij in bepaalde situaties moet handelen en wat moreel verwerpelijk is. Daartoe leest hij (al dan niet in vertaling) bijvoorbeeld Plutarchus’ De opvoeding van kinderen, Isocrates’ Aansporing tot Demonicus, Lucianus’ Laster, Cicero’s Plichten en uiteindelijk de Bijbel, het ultieme boek van levenswijsheid.2 En in het bijzonder geldt dit voor humanisten uit de Lage Landen van de vijftiende eeuw, die sinds Lindeboom (1913) gekarakteriseerd worden als ‘bijbelse humanisten’ en voor wie IJsewijn (1975) de nog veelzeggender typering ‘humanistische christenen’ schiep. In dit verband is het opvallend dat het hierna te bespreken brievenboek van de Italiaan Cantalicio weliswaar in opzet en uitvoering veel overeenkomsten vertoont met Libers Compendium, maar dat daarin brieven waarin een moraliserend vingertje wordt opgestoken zeldzaam zijn.3 Twee hoofdonderwerpen verdienen nog vermelding. Het eerste is ‘reizen’ (iter, aduentus, discessio); het komt in 35 brieven ter sprake. Het tweede is
1
Dit is een goed vb. van de praktijk van de 15de-eeuwse scholastieke disputatio ‘ontaard in een door spitsvondigheden opgejaagde discussie, een quiz-achtige hersengymnastiek, en een akrobatie van mentale hoogstandjes’ (De Rijk 1981: 131). In de 13de eeuw was haar beoefening nog gezond en zinnig. Vgl. mijn comm. ad LANGIUS ep. 5,13.
2
Opmerkelijk is de overeenkomst in bewoordingen waarin Agricola in ep. 15,4-5 het genoemde werk van Isocrates beschrijft (Quum sint autem permulta, que ad uite˛ pertineant institutionem Grecis Latinisque litteris conscripta, egregia inprimis et admirabilis Ysocratis ad Demonicum parenesis mihi uidetur; si [...] nos [...] oporteat certa que˛dam et ad manum posita uite˛ habere precepta, que˛ omnes nostras uelut ad filum dirigant actiones quorumque tenax infixa mentibus nostris memoria recti nos limitem egredi ubique uetet, hic libellus aptus uel maxime ad hanc rem atque accomodatus mihi uideatur) en in ep. 38,16-7 de Bijbel, de sacrae litterae: ad illarum præscriptum dirigendus uitæ nobis ordo saluberrimisque illis ducibus de nostra salute credendum. Reliqua omnia aliorum tradita plus minusue erroris tamen habent admixtum aliquid; neque enim contingere potuit eis, ut rectum et nulla aberrantem parte cursum uitæ instituerent, qui, quis esset uitæ propositus finis, aut nescirent aut ueluti per nubem spectantes suspicarentur dicerentque constantius quam crederent. At sacræ literæ [...] sunt quæ solæ nos certa, solida rectaque ducant uia quæque omni discussa caligine sequentem se non falli, non excidere, non usquam aberrare patiantur). 3
Hierna, blz. 66-9.
57
Liber, Compendium
‘familie’ (familia, coniunx, matrimonium), dat in 24 brieven optreedt. Vele andere onderwerpen dan de hier genoemde komen ook aan bod, maar slechts sporadisch. De brieven van Bernardus, Seneca, Aquinas en (in mindere mate) van Hieronymus zijn duidelijk uitverkoren door Liber op inhoudelijke gronden; zij gaan uitsluitend over ethiek en geloof, en zijn epitreptisch van aard. Phalaris’ brieven vallen op door hun agressieve toon; zij worden eerder gekenmerkt door inimicitia dan door amicitia. Waarschijnlijk waren ze juist om deze reden (niet enkel bij Liber) zo geliefd en nuttig: zij verschaften de Latijnse grondsto en om te schelden. Een zinsnede als populus omnis temerarius est, demens, desidiosus, promptissimus in quodcumque contigerit mutare sententiam, perfidus, incertus, ferox, proditor, fraudulentus, uoce tantum utilis et ad iram et ad laudem facilis is niet uitzonderlijk in deze brieven.1 De brieven van Seneca en Sidonius zijn om een andere reden opmerkelijk: hun Latijn verschilt duidelijk van dat van de rest en is, zeker in het geval van Sidonius, veel moeilijker. Liber had klaarblijkelijk een groot vertrouwen in leerlingen door ze diens brieven voor te schotelen. Uit de hele scala van auteurs wordt duidelijk dat Liber niet één stilistisch ideaal voor ogen had, zoals dat toch in zijn tijd in Italië opgeld deed in de vorm van het ciceronianisme. Dat was nog vele stappen te ver voor de Lage Landen. Het Neolatijn stond hier nog in de kinderschoenen. Het leren van op antieke leest geschoeid Latijn stond voorop. Het maken van onderscheid in stijlen en het koesteren van wensen en voorkeuren daarover is van latere orde. De volgorde waarin de brieven in het Compendium zijn geplaatst lijkt willekeurig. De auteurs staan niet in chronologische of alfabetische volgorde. Wel bieden de brieven van sommige afzonderlijke auteurs een herkenbare rangschikking. Zo staan de exemplaren van Symmachus, Seneca en Sidonius in de volgorde waarin ze van oudsher zijn overgeleverd in de handschriften en die ook in moderne edities wordt gehandhaafd. De brieven van Filelfo zijn chronologisch gerangschikt, zoals ze staan in Libers bron, de gedrukte editie uit 1473.2 Hetzelfde geldt voor de brieven van Langius en Agricola, maar niet
1
Ep. 319 in het Compendium (Hercher 1873: no 77). Vgl. AGR. ep. 26,14 (over Groningen) patria nostra, ut et alie plerumque, sine usu, sine honore eruditionis, genus hominum subrusticum et malignum, ab omni consuetudine animorum ingenuorum abhorrens, laudans sine iudicio, sine causa utcumque uisum est, infestum et aduersum, loquax, liuidum et αψικορωτατον. 2
Z. blz. 35.
58
Conclusies
voor Libers eigen brieven.1 De brieven van Beccadelli zijn geordend op geadresseerde. Voor de meeste auteurs geldt echter dat hun brieven zonder voorbedachte rade gerangschikt lijken; dit geldt voor Cicero, Hieronymus, Bernardus, Gasparino, Piccolomini, Poggio, Bruni, Phalaris en voor Liber zelf. In enkele gevallen lijken brieven van één auteur over eenzelfde thema bij elkaar te zijn geplaatst.2 Gasparino’s brieven no 147-154 gaan over rechtszaken; Piccolomini’s brieven no 195-197 gaan over de dood; Aquinas’ brieven no 247-250 behandelen zonde; de anonieme brieven no 324-326 hebben studie als thema. Maar dit zijn magere aantallen op een totaal van 348 brieven. De slotsom lijkt gerechtvaardigd dat Liber in Keulen uit de daar aanwezige handschriften en drukken van brieven die auteurs verkoos die hem geschikt voorkwamen en ze in dezelfde volgorde als waarin hij ze aantrof in zijn boek plaatste. Ten slotte voegde hij de brieven van zijn Aduarder vrienden en enkele van zijn eigen hand toe (als het ware als een programmatische verklaring). Hij plaatste de brieven van de afzonderlijke auteurs in dezelfde volgorde in zijn boek als waarin hij ze in zijn bronnen aantrof. Een van de weinige secties waarvoor ik Libers bron heb kunnen vaststellen, namelijk die met Filelfo’s brieven, onderstreept deze slotsom. Bepaalde onderwerpen komen bij één auteur naar verhouding vaak voor. Waarschijnlijk koos Liber een aantal brieven met soortgelijke inhoud uit om aan te tonen hoe over eenzelfde thema op verschillende manieren geschreven kan worden.3 Zo komen in de brieven van Beccadelli een paar onderwerpen verscheidene keren aan bod; de brieven no 87, 96, 100, 105 en 106 gaan over iemands aankomst; no 103-106 over ziekte; no 80, 83-85, 87-88, 94, 96-97, 99100 en 107 over de brief; no 80, 95, 98, 100-102, 104 en 106 over geschriften in een of andere vorm; no 81, 86, 88, 91, 98, 104 en 107-108 over het briefcliché ‘zwijgzaamheid van de correspondent’. Eenzelfde opsomming zou uit brieven van andere auteurs gegeven kunnen worden. De totale scala aan onderwerpen is zeer divers en reikt van de Drie-eenheid tot muilezels en kleren.
1
Deze zijn weliswaar alle ongedateerd, maar van de zes eigen brieven die Liber opnam om zijn boek te besluiten is de tweede in Keulen geschreven; zonder twijfel was dit in de periode dat hij te Keulen vertoefde om onder meer zijn Compendium samen te stellen. Van de vier brieven die dan nog volgen zijn in ieder geval twee in Groningen geschreven. Die moeten dus eerder geschreven zijn en verbreken zo de chronologische volgorde. 2
Zo groepeerde ook Gasparino zijn epistolae ad exercitationem accommodatae op onderwerp (Mercer 1979: 97). 3
Op dezelfde manier ging Viruli te werk; z. blz. 61.
59
Liber, Compendium
TEKST Een gedetailleerde bestudering van alle briefteksten heb ik niet ondernomen. Van vele auteurs zijn geen moderne tekstkritische edities voorhanden die als basis voor zo’n studie moeten dienen. Voor de brieven waarvoor zulke tekstkritische edities wel bestaan (dat zijn Cicero, Hieronymus, Symmachus, Bernardus, Seneca, Sidonius, Poggio en Salutati), blijkt dat de tekst die Liber heeft laten afdrukken in de regel aanzienlijk verschilt van die in de moderne edities: delen van de tekst ontbreken, de woordvolgorde verschilt, zinnen zijn vereenvoudigd of uitgebreid, eigennamen zijn veranderd in zeer gangbare voornamen (als Paulus en Franciscus noster) of zijn helemaal weggelaten.1 Driemaal is een brief opgesplitst en als twee brieven gepresenteerd; dat zijn no 44 (van Symmachus), no 236 (van Sidonius) en no 254 (van Poggio). Het omgekeerde komt ook voor. De brieven no 263 en 264 staan als één brief in het Compendium, hoewel het in werkelijkheid gaat om twee verschillende brieven van Poggio. Misschien is de verwarring ontstaan (maar niet noodzakelijkerwijs bij Liber) doordat beide brieven precies hetzelfde thema behandelen.2 Ik heb op de brieven van Poggio een steekproef uitgevoerd. Harths kritische uitgave biedt hier een basis voor tekstvergelijking. Libers tekst van Poggio’s brieven verschilt in 186 gevallen van die van Harth. Niet meer dan twaalfmaal is de variant uit Libers tekst terug te vinden in Harths kritisch apparaat; en deze twaalf varianten betre en slechts zes van de door Harth opgesomde zestig handschriften.3 Overigens zeggen deze getallen niet alles. Harth vermeldt in haar apparaat slechts door Poggio eigenhandig gemaakte varianten. Onder de tekstuele verschillen kunnen zeven soorten onderscheiden worden.4 Dat zijn: fouten; veranderingen in woordvolgorde; uariatio; generalisering; vereenvoudiging; amplificatio; en een restcategorie met verschillen die niet onder één noemer te vangen zijn. Voorbeelden van fouten zijn ep. 254/5, 29, 30; 255/3, 16, 17; 256/9; 257/4; 258/9; 259/2; 260/1, 6, 10, 18; 262/2, 8, 10, 12, 15; 263-4/14, 19; 265/3, 11, 15, 17. Veranderingen in woordvolgorde zijn III
1
Het apparaat van moderne tekstkritische edities noemt doorgaans enkel belangrijke varianten en biedt zodoende te weinig gegevens om als basis voor bronnenonderzoek voor boeken als het Compendium te kunnen dienen. 2
Z. ook blz. 57-8.
Het betreft de HSS Lü, P, Ly, Ra, Vi en Φ; alleen Lü (Ratsbücherei in Lüneburg, codex D 152°) en P (Universiteitsbibliotheek Praag, codex I.C.3) bevatten meer dan één van de varianten. 3
4
Voor een lijst van de exacte verschillen, z. Appendix I. De hierna gebruikte cijfers verwijzen naar brief- en itemnummer in Appendix I.
60
Conclusies
258/2, 7, 8, 16. Enkele voorbeelden van uariatio, waaronder ik vervanging door min of meer synonieme bewoordingen versta, zijn 254/4, 6, 7, 8, 10, 13, 14, 18, 19, 24, 26, 27; 255/4, 7; 261/4; 265/12. Generalisering (het inruilen van het tijdelijke voor het tijdloze) treedt op bij het weglaten van salutationes of dateringen; andere voorbeelden zijn 254/2, 11; 255/2; 256/1, 6; 261/2, 5; 2634/5, 21. Onder vereenvoudiging schaar ik gevallen waarin in een zin één of meer ‘syntactisch overbodige’ woorden zijn geschrapt of waarin een grammaticale constructie vereenvoudigd is; voorbeelden zijn 255/19; 258/13; 262/5, 6, 7, 9, 13, 14, 16, 17; 263-4/8, 16. Het tegendeel komt ook voor en dat noem ik amplificatio: 254/16, 20, 23; 255/6; 258/1, 3, 6, 8, 10, 15. Tot slot zijn er zoals gezegd wijzigingen in de tekst die in geen van de voornoemde categorieën in te delen zijn. Een voorbeeld is decreui eciam ea de re tunc in plaats van pollicitus sum quoque (254/12); hier is niet sprake van louter variatie of vereenvoudiging. Hetzelfde geldt voor cum [...] reuertissem [...], sic demum [...] incidi in plaats van cum [...] revertissem [...] ac deinde [...] incidi (265/2), waar de syntaxis en daarmee de betekenis van de zin veranderd is. Ten slotte zijn er drie grote verschillen. In het Compendium is brief no 254 in de vorm van twee afzonderlijke brieven te vinden (254/17). Voorts verschilt het einde van no 259 volledig van de door Harth gegeven gangbare tekst. Daar wisselt Poggio beleefdheden uit met Piccolomini, terwijl bij Liber de Florentijn zijn brief besluit met opmerkingen over de turbulente situatie in Duitsland (259/5). Ten derde vormen no 263-264 één brief, terwijl het in werkelijkheid twee verschillende exemplaren van Poggio’s hand betreft. Het begin is een gedeelte van een brief aan kanselier Berto Ildebrandi (r. 1-15 van Harth); dan volgen enkele regels van een brief aan Bartolomeo della Gazaia (r. 7-10H); daarna opnieuw enkele regels uit de eerstgenoemde brief (18-25H); en tot besluit de laatste zin van de brief aan Gazaia (20-21H). De contaminatie wordt al uitgedrukt in de aanhef in het Compendium; die luidt Poggius S.D.P. Bartholomeo Cancellario (!) Senensi. De oorzaak van de verwarring is duidelijk. Beide brieven behandelen precies hetzelfde onderwerp; Poggio besluit de brief aan Gazaia zelfs met de woorden Hoc item Berto cancellario scripsi. Nu is de vraag of beide brieven door toedoen van Liber zijn verward of dat hij de tekst in deze vorm in zijn bron vond. Harth noemt geen enkel handschrift dat de laatste veronderstelling zou staven. Het is dus zeker mogelijk dat Liber hier zelf heeft ingegrepen. Ook het grote aantal andere verschillen met Harths tekst die ik heb opgesomd lijkt tot de conclusie te leiden dat Liber zelf veranderingen in de tekst heeft aangebracht. Dat deed hij dan waarschijnlijk om onderwijskundige redenen. Hij wilde immers een schoolboek samenstellen, waarin voor ingewikkelde constructies geen plaats was (wat dus vereenvoudiging nodig maakte) en ook verwijzingen naar tijd- en plaatsgebonden situaties en zaken van geen belang waren (een reden voor generalisering).
61
Liber, Compendium
Het redigeren van briefteksten in generaliserende zin was in ieder geval schering en inslag onder humanisten die hun eigen correspondentie uitgaven en ook heel gewoon in middeleeuwse brievenboeken.1 Juist dit gegeven evenwel, dat zulke veranderingen geregeld voorkomen, maakt het ook goed mogelijk dat Liber de tekst van Poggio’s brieven al met de vele wijzigingen in zijn bron(nen) aantrof.
1.5. Contemporaine brievenverzamelingen Libers Familiarium epistolarum compendium is de eerste in Duitsland of de Lage Landen gedrukte verzameling van humanistische Latijnse brieven. Uit de periode vóór het tot stand komen van Libers boek zijn slechts drie voorbeelden uit de Lage Landen te noemen van min of meer humanistische geschriften op het gebied van de Latijnse epistolografie. Het gaat dan om Antonius Hanerons De epistolis breuibus edendis, Carolus Viruli’s Epistolarum formulae en een aantal persoonlijk brieven van een zekere Iohannes de Veris. De spaarzame brieven die bewaard zijn gebleven van Arnoldus Bostius (1445-1499) uit Gent stammen alle van na 1475. Hoewel diens ‘enthusiasm for learning shines through all that we have of him’,2 hield hij zich voornamelijk bezig met godsdienstige zaken; een echte humanist kan hij niet genoemd worden. Tekenend is zijn opmerking dat poetae moderni plurimi delectant, uerum nihil spiritui conferunt.3 In dit hoofdstuk zal ik in het kort de bovengenoemde drie geschriften bespreken, steeds in vergelijking met Libers Compendium. Ook zal ik een vergelijking trekken tussen Libers boek en een schijnbare Italiaanse evenknie, Giovanni Battista Cantalicio’s Epistolarum familiarium in gymnasio suo Fulginatensi editarum libri I-IV. HANERON Ant(h)onius Haneron werd geboren aan het begin van de vijftiende eeuw.4 Hij studeerde kerkelijk recht aan de Sorbonne. Van 1430 tot 1437 was hij regens (professor) aan de artes-faculteit in Leuven; in 1434 bekleedde hij drie I
1
Rockinger (1961: I; LIV-LV) vermeldt vier manieren waarop teksten in middeleeuwse artes dictaminis werden veralgemeend; onder meer werden persoonsnamen door slechts één letter vervangen en werden data weggelaten. Dit komt ook in het Compendium voor.
2
Allen 1919: 225.
3
Geciteerd door IJsewijn 1975: 224.
4
Mijn gegevens zijn ontleend aan IJsewijn 1975: 214-5; 218-9; IJsewijn-Jacobs 1975; 1976; 1978; IJsewijn 1985. Ik citeer uit de editio princeps, waarvan ik een exemplaar heb ingezien in het museum Meermanno-Westreenianum te ’s-Gravenhage.
62
Contemporaine brievenverzamelingen
maanden lang het ambt van rector van dezelfde universiteit. Vanaf 1438 diende hij Philips de Goede, hertog van Bourgondië, als kanselier en als gouverneur van diens zoon. Haneron stierf in 1490. Al zijn literaire werk dateert uit de Leuvense jaren. Zijn Latijn is nog erg middeleeuws. Hanerons naam staat echter ook in verband met het humanisme. Op zijn verzoek vervaardigde Joris van Houdelem, een kopiist uit Brugge, in 1439 een handschrift met werk van Sallustius; dit was naar alle waarschijnlijkheid het eerste handschrift in de Lage Landen dat geschreven werd in een humanistisch lettertype. Haneron schreef enkele retorische en grammaticale werkjes: een oratio de laude legum; een Compendium Diasynthetice;1 een boekje de coloribus uerborum sententiarumque; en een Ars dictandi. Zijn voor ons meest relevante werk is getiteld De epistolis breuibus edendis; het werd van Hanerons werk het meest populaire. Het is een theoretische verhandeling over de briefschrijfkunst, die ook korte voorbeelden bevat. De auteur behandelt achtereenvolgens de ‘intrinsieke’ delen van een brief (causa, intentio, effectus/ consequens); de twee soorten brief (simplex, mixta); antwoordbrieven (responsiue); de ‘extrinsieke’ delen van een brief (salutatio, ualedictio, data); en tot slot stijl (elocutio), over onder meer het gebruik van woorden en figuren (colores). De hele inhoud is erg middeleeuws van aard en is sterk beinvloed door het gedachtegoed van de ars dictaminis. Zo definieert Haneron de eerste ondersoort van de epistola simplex als epistola [...] qua quis uult aliquid per alium fieri uel omitti precipiendo aut hortando aut supplicando; de gerundia verraden zonneklaar de invloed van de artes dictandi, waarin de plaats van afzender en geadresseerde in de sociale hiërarchie onveranderlijk zeer belangrijk is voor de te kiezen bewoordingen.2 Evenzo moeten de salutatio en de ualedictio volgens Haneron altijd verwoord worden iuxta personarum dignitatem. De epistola familiaris wordt als zodanig niet genoemd en Cicero’s brieven evenmin. Hanerons geschrift kan overigens niet zonder meer als de zoveelste telg van de ars dictaminis gekenschetst worden. In een aantal opzichten wijkt het duidelijk af van de traditie en soms druist het expliciet tegen gevestigde opvattingen in; zo behoort volgens Haneron de petitio niet tot de intrinsieke delen van de brief ut multi ponunt, cum plurime sint littere per quas non petimus (f. 1v). Niettemin is zijn briefverhandeling nog zeer duidelijk middeleeuws gekleurd en valt het op geen enkele manier te vergelijken met Libers Compendium. 1
Hierin gebruikt Haneron evenals Liber in zijn Aurora grammatice de volkstaal ter verklaring van Latijnse woorden; vgl. mijn comm. ad AGR. ep. 38,27.
2
Camargo 1991: 21; Van Engen 1996: 114. Tekenend is bijv. een opmerking uit een door Camargo geciteerde Engelse epistolografische verhandeling van de late 14de of vroege 15de eeuw (Lincoln Cathedral Library, MS 237, f. 64v): Sunt autem epistole ad superiores personas deprecatiue, ad inferiores imperatiue, ad equipollentes famuliares.
63
Liber, Compendium
Hanerons De epistolis breuibus edendis werd driemaal gedrukt in de vijftiende eeuw; de editio princeps uit 1475? werd gevolgd door drukken in 1486? en 1490?.1 Hanerons auteurschap wordt overigens in twijfel getrokken door IJsewijn-Jacobs.2 Zij meent dat het gedeelte waarin de wezenlijke onderdelen van de brief uiteengezet worden sterk verschilt van hetzelfde deel in Hanerons Ars dictandi. Bovendien uit de schrijver op enig moment zijn twijfels over de vraag of zijn praeceptor met bepaalde delen van het vertoog zal kunnen instemmen. Zulke twijfels passen niet bij Hanerons positie van hoogleraar. IJsewijn-Jacobs oppert daarom de mogelijkheid dat het traktaat door één van Hanerons pupillen geschreven werd en dat Haneron slechts de rol van editor waarnam. Mogen de waarnemingen die aan deze veronderstelling ten grondslag liggen juist zijn, het werk bevat ook een passage waar de auteur ter illustratie een eigen brief te berde brengt: Similiter cum pridie ad summum pontificem pro nostra uniuersitate scripsi ad impetrandum facultatem Theologie [...].3 Dit lijkt Hanerons auteurschap juist te onderstrepen op grond van eenzelfde redenering-ex-officio. Zeker als rector van de Leuvense universiteit (maar ook als regens) verkeerde hij in de positie om een brief zoals door de auteur omschreven op te stellen. Hoe dit ook zij, deze verhandeling de epistolis breuibus edendis laat zien dat haar auteur eerder tot de middeleeuwse dan tot de humanistische Latiniteit gerekend moet worden. Iedere vergelijking met Libers Compendium gaat mank. Veeleer zullen het verhandelingen als deze geweest zijn die Von Hildesheim tot zijn verzoek aan Liber (om een nieuwe, op humanistische leest geschoeide brievenverzameling samen te stellen) hebben gebracht. VIRULI Carolus Viruli (Karel Menneken, Maneken) werd in 1413 geboren te Kassel in Vlaanderen.4 Hij schreef zich in aan de universiteit van Leuven in 1432 en verkreeg de graad van magister in 1435. Vervolgens werd hij leraar aan het paedagogium Lilii en in 1437 rector van dat pedagogium. Dit ambt bekleedde hij tot aan zijn dood in 1493. Viruli was tweemaal rector van de Leuvense universiteit, in 1447 en in 1465. Zijn verzameling van Epistolares formule II
1
Clough (1976: 59) vermeldt slechts twee drukken. De editie van rond 1486 (GW 8077; z. ook blz. 38-9) noemt hij niet. 2
IJsewijn-Jacobs 1975: 31-2.
3
In de eerste druk staat deze opmerking op f. 4v.
4
Mijn belangrijkste bronnen zijn De Vocht 1951: 85-98; Gerlo 1971: 109-10; IJsewijn 1975: 243; 330-2. Ik citeer uit de editie die rond 1480 te Leuven gedrukt werd door Iohannes de Westphalia, en waarvan de Université Catholique te Leuven een exemplaar bezit. Mijn dank geldt prof. IJsewijn voor het ter beschikking stellen van kopieën van deze druk. BB IV
64
Contemporaine brievenverzamelingen
schreef hij ten behoeve van het onderwijs aan zijn pedagogium. De bundel bestaat uit 337 fictieve voorbeeldbrieven, die vaak gerangschikt zijn als vraag en antwoord. Soms worden meerdere variaties op een thema ten beste gegeven (met verschillende standpunten); zo is er een groep van acht brieven waarin een vader en twee zonen corresponderen over het feit dat een van de zoons zijn kleren verloren heeft.1 De auteur laat vele, zeer verschillende onderwerpen aan bod komen; verreweg de meeste briefjes kennen echter een onderwerp dat met het studentenleven te maken heeft. Iedere brief is voorzien van een opschrift waarin het thema meegedeeld wordt, zoals: scribit senex se pericula climaterici anni (63ste levensjaar) transiuisse; increpatur filius a patre frequenter pecuniam postulans; debitor profugus suis creditoribus; suadetur studenti, ut legibus incumbat poetrie studiis omissis. Geen van de briefjes heeft een salutatio; ze beginnen of zonder aanhef of met wensen als salutes plurimas ex centro cordis egressas; salutes et gaudii altum aceruum; amicicias firmo glutimine iunctas; salutes numero incalculabiles, en zo meer. Met name om deze volkomen onklassieke uitdrukkingen verkreeg Viruli’s bundel dan ook zijn negatieve reputatie onder humanisten.2 De meeste briefjes hebben wel een ualedictio (soms voorzien van een datum),3 die onveranderlijk gepaard gaat met een omschrijving van de omstandigheden waaronder de brief geschreven zou zijn: ea festinantia qua calamus sua celeritate uolucrem ac pendentem in aere leporem preuerteret; incaluit calamus qui cursu furit et sistere nescit; ex Delft Iunii quarta foribus clausis opaca ob tempora noctis. Indien een datum is toegevoegd, gebruikt Viruli steeds de moderne manier van dateren (1 december), nimmer de klassieke (Kalendis Decembris). De brieven zijn geschreven in een nog zeer middeleeuws Latijn. Ten eerste zijn er vele niet-antieke woorden.4 Soms wordt een woord in een andere dan de antieke betekenis gebruikt.5 Ten tweede vindt men vele voorbeelden van constructies die in het middeleeuws Latijn gangbaar zijn, maar niet bij antieke
1
Deze briefjes hebben de volgende opschriften: intimat filius patri se uestes perdidisse ueniam deprecans; responsio patris super uestium perditione; alia responsio ad idem sed durior; iterum super eodem filius ad patrem dat litteras desolatorias; frater scribit ad fratrem super eodem; ad idem super eodem; frater fratri respondet; epistola eiusdem ad idem. 2
Vgl. ERASM. conscr. ep. 284,6-7 ridendum et illud salutandi genus, inepte fucatum, quod Carolo Louaniensi quoque cum primis arrisisse uidetur.
3
Brief 225 (op f. i6v) is gedateerd 6 januari 1471.
4
Zoals diffidatorius, transgressor, seruantia, ualor, festinantia, incalculabilis, poetria ‘poëzie’, paralisare, hastiludium, torneamentum, diescere, legista, recreatio ‘ontspanning’.
5
Zo bijv. puluinar, dat bij antieke auteurs een connotatie van waardigheid of zelfs goddelijkheid heeft; voor een ‘alledaags kussen’ (want dat bedoelt Viruli) gebruiken zij puluinus.
65
Liber, Compendium
auteurs zijn terug te vinden.1 Zo wordt het voegwoord quod naar antieke maatstaven gemeten te pas en vooral te onpas gebruikt.2 Ook zien we de gebruikelijke verwarring omtrent het juiste gebruik van het wederkerige voornaamwoord, en het veelvuldig gebruik van (ook niet-antieke) bijwoorden op -ter. Verder is er weinig consistentie in het gebruik van werkwoordstijden en -wijzen, en worden omschrijvingen van tempusvormen gebruikt waar dit niet nodig is. Enige krasse voorbeelden zijn: ne per non scriptionem amicicia minuatur; teque litterarum frequentiorem exhibe; timeo quod omni tibi eant in commodo; si tua mei paruipendentia hec intercapedo litterarum prouenerit; ad idem in plaats van ad eundem; en zo zou men nog vele voorbeelden kunnen opnoemen. Uit de bundel blijkt niet dat we Viruli als een humanist kunnen beschouwen. Alleen al zijn Latijn pleit hiertegen. Dit is evenwel geen doorslaggevend argument, zoals de brieven van Iohannes de Veris aantonen. Viruli toont in de brieven echter geen moment ook maar enig enthousiasme voor het nieuwe elan in de studia humanitatis, zoals dat allengs vanuit Italië begon door te dringen. In tegenstelling tot De Veris en de noordelijker humanisten wijdt Viruli hier geen letter aan. Wel noemt hij in de allerlaatste brief uit de verzameling enkele humanistische auteurs. Die brief beantwoordt de vraag waarom eenzelfde woord op verschillende manieren wordt gespeld. Viruli verwijst dan naar de opvatting van onder andere Leonardo Bruni en Gasparino Barzizza; eerstgenoemde wordt als een non futilis autor aangemerkt, laatstgenoemde is een uir acuti amenique ingenii. Verder wordt Petrarca in de bundel meer dan eens genoemd (en zelfs geciteerd),3 en ook Quintilianus, wiens oeuvre in de middeleeuwen vrij onbekend was, maar die voor humanisten (als Valla, Agricola en Erasmus) alles betekende. Naast deze voor humanisten belangrijke auteurs wordt echter ook geciteerd uit middeleeuwse auteurs (als bijvoorbeeld Walter de Chatillon).4 In tegenstelling tot Libers Compendium zijn Viruli’s Epistolares formule noch
1
Vgl. Engels 1977: 251-55.
2
Viruli gebruikt quod na werkwoorden als arguere, uidere, facere (in plaats van ut), conare (!), dicere, rogare, scire, timere, nosse, monstrare, uelle en precipere (in beide gevallen in plaats van ut). 3
In ep. 331 (f. p4r): Silua placet Musis, urbs est inimica poetis, autore Petrarcha. Het betreft PETRAR. metr. 2,3,43. 4
Viruli citeert in ep. 296 (f. n4r) vers 183 uit Walters Alexandreis: (si sic) uixeris, eternum extende[n]s in secula nomen. Hij hoeft het vers echter niet direct aan de bron te ontlenen; het komt bijv. ook voor in een 13de-eeuws cento van ant. en latere verzen, het Polythecon (2,55). Overigens is het citeren van middeleeuwse auteurs geen diskwalificatie als humanist. Bepaalde middeleeuwers waren erg geliefd onder humanisten en juist Walters Alexandreis werd in de humanistische tijd vaak gedrukt (IJsewijn 1975: 195).
66
Contemporaine brievenverzamelingen
bedoeld als lesboek voor antiek Latijn noch als pleidooi voor de zaak van het humanisme.1 Het is Viruli er weliswaar om te doen zijn studenten te leren om zo elegant en gevarieerd mogelijk in het Latijn brieven te schrijven over alle mogelijke onderwerpen, maar hij heeft niet de pretentie hun antiek Latijn te leren. Nergens breekt hij een lans voor nieuwe vertalingen van antieke werken of veroordeelt hij bestaande onderwijspraktijken (in tegenstelling tot Liber en Langius in hun brieven). De verzamelingen van Liber en Viruli hebben alleen de vorm gemeen; een vorm die ze door de traditie van de ars dictaminis kregen aangereikt. Beiden bieden ze meer dan driehonderd voorbeeldbrieven, maar geen theoretische bespiegelingen. Er is niet gestreefd naar een gemakkelijke raadpleegbaarheid (bijvoorbeeld door een thematische index). Evenmin is er een duidelijke systematiek in de ordening aangebracht (met uitzondering van Libers indeling naar auteur). Liber onderscheidt zich door de traditionele vorm te gebruiken voor een op vernieuwing gerichte inhoud. Viruli had deze ambitie niet. Hij verkeerde zijn gehele leven in het universitaire milieu, dat bij uitstek behoudend was en vernieuwingen zo lang mogelijk trachtte tegen te houden.2 Deze behoudendheid kenmerkte ook andere onderwijsinstellingen, hetgeen de oorzaak zou kunnen zijn van het feit dat Viruli’s brievencollectie een veel grotere populariteit in de Lage Landen verkreeg dan Libers verzameling. Na de editio princeps van 1476 werd het boek vóór 1520 nog meer dan vijftig keer gedrukt.3 Veel waardering van humanisten oogstte Viruli begrijpelijkerwijs niet. Heinrich Bebel noemt Viruli een audaculus uerborum structor en Erasmus bestempelt hem als mediocris en tolerabilis.4 Alleen Vives is iets positiever door de schuld voor het gebrek aan kwaliteit in de collectie te leggen bij de omstandigheden in Leuven en niet bij Viruli zelf.5 Toen het humanisme in het begin van de zestiende eeuw allengs ook op de Latijnse scholen de overhand kreeg, verdwenen lesboeken als dat van Viruli langzaam uit het klaslokaal. Na 1520 werd zijn bundel niet meer gedrukt. Om (enigszins overdreven) met Erasmus (l.c.) te spreken: cuius scripta cito gratiam exuerunt.
1
Pace IJsewijn (1975: 240) die Viruli’s brieven bedoeld ziet voor beginners die kl. Latijn wilden leren, en verzamelingen als die van Liber voor gebruik door gevorderden ziet. Dat zowel Viruli als Liber zijn boek bedoelde als lesboek, is onomstreden. Bij Viruli mis ik echter ten enen male een humanistische inslag. 2
Vgl. Rummel 1995: 63 vv.
3
Volgens De Vocht (1951: 89) is er mogelijk al een druk verschenen in april 1474.
4
ERASM. conscr. ep. 266,2-4. Bebel maakt zijn sneer in zijn Commentaria epistolarum conficiendarum [...] contra epistolas Caroli; geciteerd door BB IV 332.
5
In zijn De tradendis disciplinis (in: Opera, ed. Valencia 1785:
67
VI
374).
Liber, Compendium
DE VERIS Over het persoonlijke leven van Iohannes de Veris (Jan van den Veren) is weinig bekend.1 Hij studeerde in Parijs en verkreeg daar de titel magister artium; ook studeerde hij theologie. In ieder geval in de jaren 1463-1464 was hij schoolmeester in Oudenburg in de Zuidelijke Nederlanden. In die functie probeerde hij het schoolprogramma te hervormen in humanistische zin. Zijn pogingen werden echter gedwarsboomd en liepen op niets uit. Hierop verliet hij Oudenburg. Later werd hij aangesteld als privéleraar van drie adellijke jongens uit Bergen op Zoom. Met hen verbracht hij een aantal jaren in Leuven, waar zij studeerden aan Viruli’s paedagogium Lilii. Over De Veris’ leven na 1469 weten we niets. Codex 44 van het Seminarium in Trier is een handschrift bestaande uit 339 folia, waarvan de kern over epistolografie handelt. Het bevat Viruli’s epistolarum formulae ( . 186r-221v), de epistolae ad exercitationem accomodatae van Gasparino da Barzizza (222r-270r), een ars epistolandi van Haneron (270r300v), enkele brieven van Italiaanse humanisten, en 39 brieven geschreven door of gericht aan Iohannes de Veris (126r-185v; 301r-317r). Hieraan toegevoegd zijn ornatae locutiones pro epistolis conficiendis (6r-89v); dit zijn formulae geschreven door De Veris en Viruli. Het handschrift bevat geen autografen. Het is waarschijnlijk samengesteld door De Veris in de jaren 1466-1469 voor zijn drie pupillen, om te dienen als Latijns lesboek. Voor dit doel nam De Veris zijn eigen brieven als uitgangspunt. Daarna voegde hij voorbeeldbrieven toe van zijn eigen hand, van Viruli en van Haneron. Doordat hij in Leuven verbleef, kon hij gemakkelijk over het werk van de laatste twee heren beschikken. De brieven van Gasparino waren zo populair dat ze overal gemakkelijk te verkrijgen waren. De Veris’ persoonlijke brieven stammen uit de jaren 1463-1467. Zij maken volkomen duidelijk dat hij een overtuigd aanhanger was van het humanistische Latijn, dat allengs uit Italië overwaaide. Hij probeerde zelfs het Latijn van een van zijn correspondenten te ‘verbeteren’. Deze Nicasius Weyts was evenwel erg behoudend en beschouwde De Veris als een revolutionair. De onderlinge polemiek is bewaard gebleven; zij maakt duidelijk hoe weinig ontvankelijk Weyts zich toonde voor De Veris’ opvattingen. Die putte zijn kennis van het Latijn uit que mihi studio et labore ex commentariis Laurentii de Valle comparaui, quorum profecto non parua copia est, et quidem nullis fere grammaticis frequentia sunt aut communia.2 De Veris kende en gebruikte dus Valla’s Elegantiae linguae Latinae. Hij citeert veelvuldig uit dat werk en bespreekt het ‘juiste’ gebruik van mei/ tui/ nostri, per/ ualde en van quam in combinatie met III
1
Mijn hoofdbronnen zijn Meersseman 1970 en 1972; IJsewijn 1975: 241-2; Geirnaert 1981.
2
Meersseman 1970: 161.
68
Contemporaine brievenverzamelingen
een comparatief; het verschil tussen ita en itaque, enz. Interessant is ook zijn opmerking dat elk genre zijn eigen stijl en woordenschat vereist, en zijn bespreking van woordvolgorde in klassiek Latijn. Woord en daad zijn echter zoals bekend twee verschillende dingen. De Veris’ Latijn staat dichter bij het middeleeuwse dan bij het humanistische Latijn. Enkele voorbeelden, die naar believen te vermeerderen zijn, kunnen dit illustreren.1 Om te beginnen gebruikt hij (weliswaar spaarzaam) een aanhef als Iohannes de Veris ex Oudemburch magistro Adriano Gallici salutato in plaats van Iohannes Adriano S.P.D. Hij schrijft dingen als non sinit me absentatum ire; discretio tua me teneat excusatum; ille, qui tres suos compromisit nepotes, ad negatiuam animaduersus est, cuiusnam suasu nescio; burgimagistri; nullam pauperibus fecerunt prouisionem; dubius sum animi, huc illucque pensamine cogor. Idioom als Deo dante en Deo disponente is niet uitzonderlijk. De bewoordingen waarin De Veris het briefcliché van de taciturnitas kleedt laten duidelijk zien dat hij het antieke Latijn nog niet meester was in dezelfde mate als een Beccadelli of zelfs een Liber. Op 7 december 1463 schrijft hij vanuit Oudenburg een brief aan Jakob Kervoet die als volgt begint:2 Stupeo quam maxime nec tui sat dimirari queo, cur nequidem aliquantillam saltem minusculamue mihi transmittis scedam una cum aliis tuis quas uitrico misisti litteris, siquidem, a me dum recceseras Louanium profecturus, firma spoponderas fide id non siturum te, quin interdum tuis me missiuis exhilarares. Het woord sceda (schida) betekent in klassiek Latijn ‘papiersnipper’. De Veris kende het misschien uit Cicero’s Ad familiares, waar het in precies dezelfde context gebruikt wordt: (15,16,1) puto te iam suppudere, quem haec tertia iam epistula ante oppressit quam tu schidam aut litteram. De Veris’ formulering is pleonastisch, want een sceda is al aliquantilla en minuscula.3 Ook de wending nequidem [...] saltem is pleonastisch; een antieke schrijver zou ne [...] quidem of ne [...] saltem geschreven hebben. Missiua ‘brief’ is middeleeuws Latijn; hetzelfde geldt waarschijnlijk voor tui dimirari, want bij antieke auteurs regeert het (vrij ongebruikelijke) werkwoord de accusatief.4 Ten slotte komt nequidem antiek zelden als één woord voor.5 Als we De Veris’ Latijn vergelij1
Zij zijn ontleend aan De Veris’ epp. 2 en 5 (Meersseman 1970: 136-7; 139-40).
2
Meersseman 1970: 152 (ep. 17).
3
Overigens gebruikt hij het dus niet in de bet. die het woord later bij chr. auteurs en in middeleeuws Latijn verkreeg, nl. ‘klad’; z. AGR. ep. 13,8 en mijn comm. 4
Engels (1977: 251) merkt op dat in middeleeuws Latijn de gen. ook gebruikt wordt bij ww. die in ant. Latijn een andere naamval regeren; als vb. geeft hij ouare uictoriae. 5
Het staat overigens niet vast dat De Veris het woord zelf zo gespeld heeft, omdat het HS dat als bron dient geen autograaf is; wel zegt Meersseman (1970: 134) de orthografie van het HS te hebben aangehouden. Opmerkelijk aan de hier geciteerde zin is verder nog, dat De Veris
69
Liber, Compendium
ken met de manier waarop Beccadelli en Liber deze topos onder woorden brengen, komt hun grotere beheersing van het antieke Latijn duidelijk aan de oppervlakte: Nullas a te litteras accepi, postquam a te digressus sum. Immo etiam ad te litteras dedi plenis epistolis, quibus rogaui te, ut saltem linea mihi responderes. Nihilominus siles. Quid in causa sit, tute dixeris.1 Solebas interdum litteras ad me dare et me de tua ualitudine certiorem reddere, quod tanto mihi gratius fuit, quanto frequentius contingebat. Nunc uero te ab hoc instituto alienatum plane uideo (et uere meum preter demeritum), cuius mihi rei causam quam primum obsignari cupio.2 Het is aannemelijk dat De Veris het handschrift met materiaal over de kunst van het briefschrijven samenstelde als lesboek voor zijn pupillen. In deze zin is het vergelijkbaar met Libers Compendium. Beide samenstellers hadden de bedoeling hun lezers in te wijden in het humanistische Latijn. De Veris voegde echter ook vele fictieve brieven en theoretisch materiaal toe. Vooral dit laatste toont aan dat het De Veris veel nadrukkelijker dan Liber ook ging om de kunst van het schrijven van een brief. CANTALICIO Giovanni Battista Valentini werd geboren rond 1450 in Cantalice (in de Abruzzi), vandaar zijn bijnaam il Cantalicio.3 Vanaf 1470 was hij een twintigtal jaren onderwijzer in verschillende steden in Midden-Italië (Rome, Siena, San Gimignano, Foligno, Rieti, Teano, Perugia, Spoleto, Viterbo, Cantalice en Urbino). In 1503 werd hij benoemd tot bisschop van Atri en Penna. Hij overleed in 1515 in Rome. Cantalicio schreef twee didaktische geschriften: een Canones grammatices, dat voor het eerst rond 1492 gedrukt werd in Florence.4 Dit gebeurde buiten zijn medeweten en daarom bezorgde hij zelf een tweede editie, die vergezeld ging van zijn Summa metrices en in 1493 van de Venetiaanse pers kwam onder de IV
een coni. in een afhankelijke vraag plaatst, maar dat komt ook bij betere humanistische latinisten voor (z. blz. 152 en AGR. ep. 12,7); recceseras zal een ‘slip of the pen’ zijn voor recesseras. 1
Beccadelli aan Andrea Palazzo (Pavia 1429); in Libers Compendium is dit ep. 91 (=Resta no 409).
2
LIBER ep. 3,1; demeritum is niet ant. in de hier bedoelde bett. (z. de comm.).
3
Mijn bron is Messini 1940; vgl. Croce 1927. Een lemma in
4
GW
DBI
(s.v. Valentini) ontbreekt nog.
5989. Bewaard gebleven exemplaren worden niet vermeld.
70
Contemporaine brievenverzamelingen
titel Summa perutilis in regulas distinctas totius artis grammatices et artis metrices.1 Voorts schreef Cantalicio commentaren op werk van Iuvenalis, Persius, Terentius, Columella en op Ovidius’ Ibis. Hij oogstte ook waardering voor zijn dichterlijke kwaliteiten, ten toon gespreid in epigrammen, elegieën en gelegenheidsdichten.2 Angelo Poliziano dichtte een elegia ad Ioannem Baptistam Cantalicium, waarin hij hem culte poeta en docte poeta noemt.3 Klaarblijkelijk toog Cantalicio’s faam niet over de Alpen, want buiten Italië is vrijwel geen handschrift terug te vinden dat werk van hem bevat, terwijl in zijn vaderland het getal van dergelijke handschriften aanzienlijk is.4 Een van die manuscripten is cod. lat. XIV 169 (4572) van de Biblioteca Nazionale Marciana in Venetië. Het bestaat uit 77 folia en is vervaardigd in de vijftiende eeuw. De eerste 38 bladen bevatten vier boeken Canthalicii poetae et oratoris [...] epistolarum familiarium in gymnasio suo Fulginatensi editarum.5 Het gaat om 148 brieven van en aan Cantalicio, een korte rede (f. 31) en een deploratio op de dood van Federigo III da Montefeltro, hertog van Urbino (die stierf in 1482). Omdat ten minste één folium ontbreekt in het handschrift (tussen . 10 en 11), is het aantal brieven dat het handschrift oorspronkelijk omvatte niet vast te stellen. Dat ontbrekende blad moet ook de overgang van boek één naar twee bevat hebben (de beide andere overgangen tussen de boeken zijn expliciet aangegeven op f. 21r en f. 30v). Het handschrift is geschreven in een cursief humanistisch lettertype. Mijn indruk is dat de brieven chronologisch gerangschikt zijn. Hiervan ben ik echter niet zeker, omdat slechts één brief van een datum voorzien is (3 april 1483).6 Als de titel van het geheel correct is en alle brieven dus geschreven zijn ten tijde van Cantalicio’s verblijf in Foligno (1477-1483), duidt de plaats van deze brief aan het slot van de verzameling inderdaad op een chronologische ordening.7 De brieven zijn tamelijk kort en nu eens fictief, dan weer authentiek; twee zijn in disticha vervat. De boeken één, drie en vier beginnen met een brief aan Maria of aan God. Boek één bevat tien antwoord-
1
GW
2
De epigrammen werden gedrukt in 1493/4 in Venetië.
3
Poliziano, Opera omnia (Turijn 1970 = Florence 1867):
4
ITER
5
Niet genoemd door Messini 1940.
6
Dat is ep. 4,26 (f. 36v).
5990.
II
228 (resp. r. 10 en 35).
s.v. Cantalyci-/ Cantalici- levert dit vermoeden.
7
Ik heb deze materie niet verder uitgediept, omdat een poging tot het dateren van de brieven in Cantalicio’s collectie zeer veel tijd zou kosten en het mij enkel gaat om een algemene vergelijking tussen de collecties van Liber en Cantalicio.
71
Liber, Compendium
brieven op de eerste elf brieven van Ovidius’ Heroides.1 Verder zijn er onder meer brieven aan hertog Alfons van Calabrië, aan paus Sixtus IV, aan Ferdinand II van Napels en aan hertog Ercole d’ Este van Ferrara. Op f. 14v staat een brief aan Poliziano, die door Cantalicio bedankt wordt voor het overbrengen van zijn goede wensen door middel van een bode; Cantalicio had evenwel liever een brief ontvangen; hij vraagt Poliziano om hem te schrijven hoe het in Florence staat, en met Lorenzo (de Medici) en hemzelf.2 Ook trad Cantalicio in de voetsporen van Petrarca door een brief te schrijven aan Vergilius (f. 19v), waarin hij zijn enorme bewondering en schatplichtigheid aan de klassieke dichter betuigt. De afzender zou maar wat graag willen dat Vergilius het leven kon herwinnen; hij besluit dan ook met de woorden cura ut redeas (wat wellicht overdrachtelijk op te vatten is). Veelal gebruikt Cantalicio de eenvoudige aanhef Cantalicius amico S en geeft hij alleen de voornaam van de geadresseerde. Onderwerpen zijn onder meer de gierigheid van een vriend; de kortheid van een brief; een ziekbed en herstel; een gevangengezette leerling; nieuws van het oorlogsfront; de pest; kippen voor het avondeten; het schoolprogramma (poëzie en grammatica; met name Cicero, Vergilius en Terentius); de opkomst van mecanicae industriae ceteraque sordida artificia; Lucas 9:62; enzovoort. Verder lezen we vele brieven van de meester aan een leerling en omgekeerd. In het eerste geval verwijt Cantalicio doorgaans zijn pupil een gebrek aan inzet of aan dankbaarheid. Daarop komt soms een brutaal antwoord: op Cantalicio’s verwijt dat er niets van hem terecht zal komen schrijft een leerling terug dat hem de mening van zijn meester gestolen kan worden (parui tuas faciam admonitiones). De verzameling is klaarblijkelijk aangelegd om in één handschrift alle (of zoveel mogelijk) brieven samen te brengen die Cantalicio tijdens zijn jaren in Foligno opstelde. De identiteit van de samensteller blijft onbekend. Wellicht was het de auteur zelf en is de verzameling een zoveelste voorbeeld van de gewoonte onder humanisten om de eigen epistolae familiares uit te geven. Maar er lijkt in ieder geval ook een andere reden in het spel te zijn geweest. Bladzijde 19v bevat de volgende brief: ‹C›antalycius discipulo[s] S. ‹E›x quo Fulginiæ sum, puto me quingentas circiter epistolas dictauisse, te iudice haudquaquam inæptas. Verum ea fuit diligentia et solercia tua, ut uix ex illis tris excerperis. Hoc autem inde est, quod uix tris litteras didicisti. Cum tibi opus est amico cuipiam scribere, neque unde incipias scis neque ubi finem facias. Tres ille
1
Een antwoord op Ariadnes brief aan Theseus (OV. ep. 10) ontbreekt.
2
Poliziano’s Opera omnia bevatten geen antwoordbrief aan Cantalicio.
72
Contemporaine brievenverzamelingen
quas collegisti nequaquam tibi usque sufficient. At quoniam tibi diuitiæ atque amici abundantissime affluunt, satis est nominatiui et uerbi concordiam ignorare. Velim tamen scias diuitias fluxas labilesque esse, quibus deficientibus amici diffugiunt. O quot omittes suspiria (liceat tibi modo uiuere), cum præceptis meis te non obtemperasse uidebis nec mearum litterarum bonam tibi suppellectilem comparasse; quæ ex doctorum uirorum academia nonquam explose sunt nec unquam explodentur. Hoc tibi ut prosit scribo. Verum aiunt uulpem pilos et non dentes mutare. Vale. Dit briefje (van representatieve lengte) doet vermoeden dat Cantalicio’s brieven onder zijn leerlingen in omloop waren als voorbeeldbrieven, en in grotere getale dan we ze in het handschrift aantre en. Hoewel Messini in zijn beschrijving van Cantalicio’s lesprogramma de rol van brieven niet noemt, zullen zij waarschijnlijk toch hun waarde als stijlvoorbeelden gehad hebben.1 Volgens Grendler, die een studie van het pré-universitaire onderwijs in Renaissance Italië ondernam, speelden brieven een centrale rol in dat onderwijs als vorm van wat hij noemt secundaire, dat is verschriftelijkte (en niet mondelinge), retorica.2 Cantalicio’s brievenverzameling verschilt niettemin behoorlijk van Libers Compendium. Geen enkele brief heeft betrekking op het thema Latinitas, dat zo prominent aanwezig is bij Liber. Overigens is dit weinig verrassend gezien de volkomen verschillende omstandigheden waarin beide collecties tot stand zijn gekomen. De intellectuele cultuur in Libers Lage Landen was nog grotendeels middeleeuws van karakter, wat hem noodzaakte zijn teksten ook een lans te laten breken voor het nieuwe gedachtegoed. Cantalicio leefde daarentegen in het Italië van de laat-vijftiende eeuw, waar het humanisme volkomen gevestigd was en zelfs al maniëristische trekjes vertoonde (in de vorm van het ciceronianisme); in het onderwijs was het volkomen geaccepteerd dankzij pioniers als Gasparino Barzizza, Guarino Guarini en Vittorino da Feltre.3 Een tweede groot verschil tussen beide collecties is het feit dat Cantalicio’s bundel nauwelijks brieven bevat die niet door hemzelf geschreven waren, en helemaal geen antieke brieven.
1
Messini (1940: 21 vv.) beschrijft Cantalicio’s lesprogramma. Zijn leerlingen waren verdeeld in twee groepen. De beginners lazen, vaak onder begeleiding van een assistent, Donatus. De gevorderden (die overigens epistolantes heetten) kregen dichters en historici voorgeschoteld. 2
Grendler 1989: 209. Vgl. Agricola’s klacht dat in zijn tijd de welsprekendheid volledig tot papier is teruggebracht, volledig is verschriftelijkt (ep. 4,15). 3
Tegen het einde van het Quattrocento was het onderwijsprogramma op vrijwel alle Italiaanse scholen van humanistische signatuur (Grendler 1989: 140).
73
Langius, Liber
1.6. Rodolphi Langii Monasteriensis et Antonii Liberi Susatensis Epistolae Familiares Dit gedeelte bevat de tekst van de brieven van Rodolphus Langius en Antonius Liber, bezorgd uit hun enige bron, Libers Compendium. Iedere brief gaat vergezeld van een vertaling en van een commentaar, die zich evenals in het geval van Agricola’s brieven vooral op de taal richt. Uit twee van de brieven blijkt Langius’ enthousiasme voor een handboekje van de Italiaanse humanist Agostino Dati, getiteld Elegantiolae.1 Om deze reden heb ik in detail onderzocht in hoeverre in de brieven van Langius en Liber de invloed van dit werk zichtbaar is. De commentaar bij elke brief bevat derhalve vele verwijzingen naar behandeld idioom in de Elegantiolae; hiervoor heb ik de editie uit Venetië van ca 1472 gebruikt.2 In appendix II wordt samengevat in hoeverre Langius en Liber zich bij het schrijven van Latijn al dan niet aan Dati’s adviezen houden, anders gezegd, of diens invloed nu feitelijk zo groot is als Langius’ loftuitingen doen vermoeden. Taal en stijl Van Antonius Liber zijn zeven brieven bewaard gebleven. Hiervan bestaan slechts drie uit meer dan 150 woorden; het is belangrijk dit steeds te bese en bij het lezen van de hier vermelde observaties. Libers stijl wordt niet gekenmerkt door de souplesse en het gemak dat de brieven van vele Italiaanse humanisten zo typeert; dit is overigens iets dat alle noordelijke humanisten gemeen hebben. De zinnen zijn gemiddeld tamelijk lang en kunnen soms ingewikkeld zijn door het gebruik van zelfs derdegraads bijzinnen, waarbij nauwelijks ‘fouten’ tegen de antieke syntaxis gemaakt worden. Opmerkelijk in dit opzicht is vooral Libers brief aan een zekere Iohannes de Cervo (ep. 5). Hoewel het hier gaat om een briefje van slechts 133 woorden, waarin Liber een vriend bij de geadresseerde aanbeveelt, heeft het nota bene gemiddeld de langste zinnen van alle zeven brieven (en zelfs meer bij- dan hoofdzinnen). De topos dat een epistola familiaris een gesprek tussen afwezigen vormt, wordt door bijvoorbeeld Filelfo of Poggio in zo’n situatie bij uitstek aanschouwelijk gemaakt door middel van de stijl waarin zij zulke briefjes schreven. Dit vinden we bij Liber noch bij andere noordelijke humanisten terug. Libers vocabulaire telt relatief veel niet-antieke woorden en uitdrukkingen, zoals beanus, scholaris, reddere certiorem de, anhelare ad, demeritum, ad placitum en rotare in de betekenis ‘brabbelen’. Ook vormt hij veel bijwoorden op -iter
1
LANGIUS ep. 3,6; 5,18.
2
Van deze uitgave (GW 8037) wordt een exemplaar bewaard in het Museum MeermannoWestreenianum te Den Haag.
74
epistolae: inleiding
en gebruikt hij sospitus als bijvoeglijk naamwoord van de tweede declinatie, terwijl het antieke Latijn enkel het adjectief sospes van de derde declinatie kent; beide procedures zijn evenwel gangbaar in middeleeuws Latijn.1 In de bovengenoemde brief aan De Cervo richt hij zich tot deze man met de woorden tuam prudentiam. Deze beleefde manier om iemand toe te spreken was schering in inslag in de middeleeuwse brief. Humanisten echter plachten zulke woorden weliswaar te gebruiken in hun brieven, maar schrapten ze zorgvuldig, wanneer ze die publiceerden.2 Het gaf immers geen pas dat een goed humanist zulke middeleeuwse formuleringen aanwendde. Het feit dat Liber deze woorden onveranderd liet toont aan dat hij er blijkbaar niet naar
1
Voor deze twee verschijnselen in middeleeuws Latijn, z. Engels 1977: 250-1.
2
Voor een mooi vb. hiervan in een brief uit 1486 (zelfs toen nog!) van de Straatsburgse humanist Peter Schott, z. Herding 1964: 125.
75
Langius, Liber
streefde om naar antieke maatstaven onberispelijk Latijn te schrijven. Liber citeert in zijn brieven uit Hieronymus en Piccolomini. Over Rodolphus Langius’ briefstijl kunnen we iets beter een oordeel vellen. Hoewel ook hij slechts een gering aantal brieven heeft nagelaten, zijn ze van een aanzienlijk grotere lengte. Langius’ briefstijl is vergelijkbaar met die van Liber. Ook hij schrijft vrij lange zinnen. Bovendien is het aantal bijzinnen groot en gebruikt Langius zelfs twee keer een vierdegraadsbijzin. Zo opent de eerste brief aan Liber als volgt: Haberem meo quidem iuditio, quo te, humanis studiis deditissime, accusarem, quia, ut mihi tui cupidissimo discedens promiseras, non reuertisti, ni uia, que te inter et me est, plurimo limo lubrica ut est, detentus esses. Ik vind dat ik jou, jij die zo zeer de letterenstudies toegewijd bent, zou kunnen aanklagen; want hoewel ik vurig verlang naar jouw aanwezigheid, ben je niet teruggekeerd, zoals je bij je vertrek had beloofd. Of heb je je reis uitgesteld, omdat de weg tussen jou en mij door de vele modder te glibberig is? Overigens is deze brief ook de enige waarin het aantal bijzinnen dat van de hoofdzinnen ruimschoots overtreft. Langius ‘zondigt’ nauwelijks tegen de antieke grammaticale regels; hij verwart alleen twee keer de coniunctief van het praesens met de indicatief van het futurum, hetgeen in zijn tijd zelfs bij goede latinisten in Italië geen uitzondering was. In Langius’ brieven stuit de lezer minder vaak op niet-antiek idioom. Hij gebruikt nedum ... uerum et in de betekenis van non solum ... sed etiam (ep. 4,2) en het werkwoord conducere als ‘begeleiden’ (4,12); beide vinden we ook bij middeleeuwse auteurs, en het eerste is ook zeer gewoon onder humanisten. Hij kent ook de substantieven cubatus (4,12) en eneruatrix (6,3), die beide in de antieke literatuur niet voorkomen. In zijn brieven citeert Langius (al dan niet met naam en toenaam) uit het werk van Plautus, Terentius, Cicero, Vergilius, Ovidius, Curtius Rufus, Seneca, Iuvenalis, Plutarchus en Hieronymus (en wellicht Aulus Gellius). Voorts blijkt Langius bekend te zijn met werk van Plato, Aristoteles, Quintilianus, Ambrosius, Cyprianus, Lactantius, Augustinus en de humanisten Bruni, Valla, Piccolomini en Dati. Het werk van de Griekse auteurs kende hij in Latijnse vertaling. Uit niets blijkt dat Langius en Liber Grieks kenden. Interessant is dat Langius en Liber Agostino Dati’s Elegantiolae hebben gekend en dat het hun Latijn heeft beïnvloed. Dit was een handboekje voor het schrijven van antiek Latijn, dat in de tweede helft van de vijftiende eeuw het humanistische schoolboek bij uitstek werd. Dati behandelt het antieke
76
epistolae: inleiding
Latijnse idioom aan de hand van vele voorbeelden uit antieke auteurs, met name Terentius, Cicero en Aulus Gellius. Het boekje is onder vele titels gedrukt, maar werd in de Lage Landen meestal Datus maior genoemd. Tot 1501 verschenen er 107 drukken verspreid over heel West-Europa.1 De editio princeps verscheen rond 1470 in Keulen en Liber was in ieder geval ten tijde van het drukken van zijn Compendium in het bezit van een exemplaar van deze editie. Uit Langius’ derde brief aan Liber blijkt dat deze reeds toen, dat is in februari 1469, over een (met de hand geschreven) exemplaar van Dati’s boekje beschikte. Langius is zeer lovend over het werkje en vergelijkt het met de Elegantiae van Valla; wie de auteur is, zegt hij echter niet te weten. Hij blijkt de tekst bijna volledig te hebben overgeschreven, maar verzoekt Liber om het laatste deel (over het dateren) uit diens exemplaar over te nemen en op te sturen. In een andere brief aan Liber voert hij voorbeelden aan uit Dati van opmerkelijk, maar naar antieke maatstaven correct Latijn om iemand die het Latijn van zijn eigen brieven had bekritiseerd de mond te snoeren. De brieven van Antonius Liber en Rodolphus Langius zijn om een aantal redenen uniek. In de eerste plaats vormen ze de oudste bewijzen van het bestaan van de Aduarder kring; Rodolphus schrijft een van zijn brieven ‘te midden van mijn gespreksgenoten’. Ten tweede wordt in de brieven het gedachtegoed van het Italiaanse humanisme krachtig gepropageerd en worden de in die tijd en omgeving nog steeds sterk heersende opvattingen van de scholastiek opmerkelijk scherp veroordeeld. Ten derde zijn de brieven geschreven in nagenoeg volledig correct en fraai antiek Latijn. Er zijn uit de Lage Landen überhaupt weinig epistolae familiares van vóór 1469 overgeleverd en zeker niet uit het Noorden. We moeten ons dan richten tot Vlaanderen, tot mannen als Haneron, Viruli en De Veris. Vooral stilistisch doen zij echter ver onder voor Langius en Liber, althans naar antieke maatstaven gerekend. Stijl: hyperbaton Langius streeft in zijn brieven duidelijk naar een kunstige zinsbouw. Dit is geenszins opmerkelijk; al in de Oudheid was woordvolgorde een belangrijk onderdeel van de retorica, en dit bleef zo tot in de Renaissance. In Langius’ tijd waren vele verhandelingen over dit thema van prominente Italiaanse humanisten voorhanden. Als voorbeelden kunnen gelden Gasparino Barzizza’s De compositione, (pseudo-)Valla’s De elocutione, Piccolomini’s Artis rhetoricae praecepta en Dati’s Elegantiolae.2 Langius’ stijl wordt vooral gekenmerkt door het veelvuldig toepassen van
1
Z. mijn comm. bij LANGIUS ep. 3,6.
2
Omtrent Valla’s auteurschap van De elocutione, z. Monfasani 1987: 107-12.
77
Langius, Liber
hyperbaton.1 Deze woordfiguur wordt in antiek proza nog spaarzaam gehanteerd om onduidelijkheid (RHET. Her. 4,44) of te opzichtige stilistische versiering (CIC. orat. 229-30) te vermijden. Al bij post-klassieke auteurs vinden we een grotere voorliefde voor hyperbaton, hetgeen steeds vaker een goed begrip van de tekst bemoeilijkt; hierop richten Seneca (ep. 114,16) en Quintilianus (inst. 9,4,28; 32) hun kritiek. Desalniettemin wordt de toepassing van hyperbaton bij latere auteurs (als bijv. Sidonius, Ennodius, Gregorius van Tours) steeds excessiever.2 De drang tot stilistische ornamentering neemt maniëristische vormen aan; vele schrijvers zijn zozeer gericht op de vorm, dat de duidelijkheid van de inhoud in het nauw komt. Beda prijst nota bene een voorbeeld van woordvolgorde ex omni parte confusum (het betreft psalm 68:14), omdat dit de tekst voor meer dan één uitleg vatbaar maakt.3 Zoals bekend hechtten ook de humanisten grote waarde aan de vorm van een talige mededeling. Bij hen nam dit aanvankelijk echter weer normale proporties aan; evenals bij antieke auteurs stond de duidelijkheid van de inhoud voorop. Zo schrijft Gasparino Barzizza in zijn De compositione: Plerunque etiam illud obseruatur, ut ab adiectiuo saepius quam a substantiuo incipiamus, dum inter adiectiuum et substantiuum aliquid interponatur; dummodo non ita separentur, quod orationem obscuram faciant.4 Soortgelijke opmerkingen vinden we bij Piccolomini.5 De humanist was in de eerste plaats gespitst op een duidelijke boodschap, die daarnaast ook fraai moest worden vormgegeven. Omdat men echter geen ‘native speaker’ was of ter beschikking had, werd het proza van antieke auteurs tot in de details ontleed. Hieraan werden vervolgens algemene regels onttrokken, die in handboeken werden neergelegd en voor het leren van Latijn werden gebruikt. Dit leidde onder andere tot het soort gedetailleerde aandacht voor woordvolgorde in een zin waarvan Dati’s Elegantiolae goede voorbeelden biedt.6 Bij Langius zien we dat hij in zijn brieven streeft naar een zo fraai mogelijke, kunstige zinsbouw. Hierbij had hij, zoals alle humanisten, het nadeel geen ‘native speaker’ te zijn; het was voor hem derhalve moeilijker om de mogelijkheden van vrijheid in woordvolgorde, die het Latijn eigen is, goed in te
1
Z. mijn comm. bij LANGIUS ep. 4,1.
2
Norden 1958: 638-9.
3
Het vb. ontleen ik aan Curtius 1948: 276.
4
Furietti 1723: 4.
5
In zijn Artis rhetoricae praecepta (ed. Basel 1551: 996).
6
Overigens is het ironisch dat dergelijke ‘anatomische lessen’ door een van de belangrijkste autoriteiten op dit gebied voor de humanisten, Quintilianus, werd afgekeurd (inst. 9,4,24-5; maar het betreft hier natuurlijk een niet-vergelijkbare situatie).
78
epistolae: inleiding
schatten zonder afbreuk te doen aan de begrijpelijkheid van de mededeling.1 Desalniettemin is er geen moment sprake van oratio obscura in de brieven van Langius, hoewel zijn kunstige zinsbouw wel grenst aan gekunsteldheid. Ook in de brieven van Liber worden regelmatig syntactisch tot elkaar behorende zinsdelen van elkaar gescheiden, maar minder overdadig. Liber slaagt erin tussen ordo naturalis en artificialis een evenwicht te vinden dat beter aansluit bij het briefgenre, waarin volgens antieke auteurs (en ook de humanisten) geen plaats is voor opzichtige opsmuk.2 In de woorden van Cicero (orat. 22930): ne aut uerba traiciamus aperte, quo melius aut cadat aut uoluatur oratio [...] O uirum simplicem, qui nos nihil celet; sapientem, qui seruiendum necessitati putet! Langius hoort in dit opzicht eerder tot de eerste categorie. RODOLPHI LANGII MONASTERIENSIS EPISTOLAE FAMILIARES
Ep. 1: Rodolphus de Langen S.D.P. Anthonio Libero Susatensi. 1 Haberem meo quidem iuditio, quo te, humanis studiis deditissime, accusarem, quia, ut mihi tui cupidissimo discedens promiseras, non reuertisti, ni uia, que te inter et me est, plurimo limo lubrica ut est, detentus esses. 2 In meipso reuera metiri possum, quam graue pedibus iter sit facere, qui ad nullum opus ineptiorem me comperi quam meis uestigiis iter conficere. Sed de hoc. 3 Tu tamen, mi amantissime Anthoni, si quo modo uales, Rodolphum tuum diutius te carere non sine. Breuis, mihi crede, qua simul fuimus, mora adeo me tue uirtuti conciliauit, ut te totum complexum teneam tibique morigerus esse uelim cupiamque. Peperit hanc rem et tua eximia uirtus, qua te prestare et audio et comperi, et studiorum nostrorum parilitas, quibus in hac uita nihil humanius, nihil liberalius integris ingeniis concessum credo. 4 Hec, inquam, studia sunt, ut Ciceroni nostro placet, que nobiscum peregrinantur, nos solos esse non sinunt, grata iuuenibus nec senibus onerosa. Hec Syracusanus ille Dionisius adeptus fortius a tyrannide exactus exilium tolerauit, dicens a Platone didicisse ea, quibus minaces aduerse fortune impetus, si quando acciderent, perferre posset. 5 Quid in uiris uirtute claris agent hec studia, si truculentissimis et sacrilegis tiirannis tanta contulerunt? Ut non abs re credi possit hisce rebus confirmatum magnum illum bene uiuendi magistrum M.T. Ciceronem tum, ciuilibus bellis senatu et iuditiis extinctis, omnibus ad unius potestatem redactis, tam altum et pene diuinum in bene uiuendi preceptis
1
Vgl. Leeman 1963: 275.
2
Cugusi 1983: 36-7.
75
euasisse, quibus nulli Latinorum philosophorum cedit, ut non iniuria Latinorum Socrates dici possit. 6 Immortalitate dignissimum sane ingenium, quod nobis utinam longe etiam imitari donetur, cum (proch pudor et nostre patrie dedecus) miraculi loco habeatur aliquem uidere res istas affectantem, taceo scientem. Artes igitur he, quas in deliciis habemus, nos notos simul fecere notioresque in dies reddent. 7 Si tu, quod percupio, ad me uenies, poteris iam istac cum naui, qua he mee ad te feruntur, ire. Sed tue uirtuti rem committo; intelligis, arbitror, ex his paucis, quid uelim, quid desiderem. Si te autem uenire contigerit, rogatum te uelim, ut aliqua tecum adducas, de quibus inter nos commentemur. 8 Sis felix et litteris tumultuarie scriptis ignosce. Diuturnum sane otium quasi quedam ingenii rubigo, ut ille ait, si quid in me umquam fuit eloquii exsiccauit. Ex Adwerth VIII Kalendas Martias. L M3r 1 ni Crecelius: in L 4 perferre Crecelius: proferre L deditus L he scripsi: hee L
5 tum Crecelius: cum L
6 dedecus Crecelius:
VERTALING: Rudolf von Langen aan Anton Vrije van Soest. 1 Ik vind dat ik jou, jij die zo zeer de letterenstudies toegewijd bent, zou kunnen aanklagen; want hoewel ik vurig verlang naar jouw aanwezigheid, ben je niet teruggekeerd, zoals je bij je vertrek had beloofd. Of heb je je reis uitgesteld, omdat de weg tussen jou en mij door de vele modder te glibberig is? 2 Inderdaad kan ik aan mezelf afmeten, hoe zwaar het is om te voet te reizen: uit ervaring weet ik dat ik voor niets minder geschikt ben dan voor het op eigen benen voltooien van een reis. Maar ter zake. 3 Duld jij toch niet, m’n beste Anton, als je ook maar enigszins kunt, dat je Rudolf jou nog langer moet missen. Geloof me, tijdens ons korte samenzijn ben ik zo aan je kwaliteiten gehecht geraakt, dat ik je volledig omarm en je van dienst wil en verlang te zijn. Dit komt zowel door je buitengewone kwaliteiten, waardoor je, zoals ik hoor en ook zelf heb gemerkt, uitblinkt, als omdat we dezelfde studies beoefenen: naar mijn overtuiging is in dit leven een gezond verstand niets waardigers, niets beschaafders gegeven dan deze studies. 4 Dit, zeg ik, zijn de studies (zo wil ons aller Cicero) die ons op reis vergezellen, die niet dulden dat we alleen zijn, die jongeren tot vreugde zijn en ouderen niet tot last. Omdat Dionysius uit Syracuse deze had verworven, droeg hij, na van de troon te zijn gestoten, zijn ballingschap met meer standvastigheid; hij zei van Plato te hebben geleerd hoe hij de dreigende slagen van het ongunstige lot, als die hem ooit zouden tre en, zou kunnen verduren. 5 Wat zullen deze studies niet doen voor mannen die beroemd zijn om hun kwaliteiten, als ze de wreedste en meest goddeloze vorsten zo hebben 76
ep. 1
gebaat? Zo bezien lijkt het niet dwaas dat hierdoor gesterkt die grote leermeester van hoe men goed moet leven, Marcus Tullius Cicero, op het moment dat er een burgeroorlog woedde, dat de senaat en de rechterlijke macht weggevaagd waren, en dat alles aan de macht van één man was overgeleverd, zich als zo verheven en haast goddelijk in het geven van leefregels ontpopte, dat hij voor geen van de Latijnse filosofen onderdeed en dus niet ten onrechte de Latijnse Socrates genoemd kan worden. 6 Waarlijk een talent de onsterfelijkheid waardig. Het zij ons gegeven hem nog lange tijd na te volgen, hoewel het (een schande die ons vaderland onwaardig is) als een wonder wordt beschouwd om iemand te zien die sympathie heeft voor die dingen, laat staan er verstand van heeft. Deze kunsten dus, onze lievelingen, hebben ons tegelijk bekend gemaakt en zullen ons met de dag bekender maken. 7 Als je naar me toekomt, wat ik vurig wens, kun je nog met hetzelfde schip gaan dat deze brief van mij naar jou brengt. Maar dat laat ik aan jou over; ik denk dat je uit deze paar woorden begrijpt, wat ik wil, wat ik verlang. Mocht je echter komen, dan zou ik je willen vragen om iets mee te nemen waarover we met elkaar kunnen discussiëren. 8 Het ga je goed. Vergeef me dat ik wanordelijk schrijf; door het langdurige nietsdoen is (ik citeer) mijn geest als het ware verroest en is al mijn schrijftalent, zo dat er ooit al was, verdampt. Aduard, 22 februari (1469).
COMMENTAAR sal Susatensi: DATI eleg. 29v Quotiens alicuius explicaturi sumus siue genus seu locum, gentile ac patrium nomen effingimus; [...] ut qui fuit a Siracusis oriundus non de Syracusis dicendus, sed Syracusanus est; [...] atque in generibus et familiis non ‘de’ cum ablatiuo utimur, ut multi, sed inde nomen efficimus, ut [...] non de Datis, sed Datus. [...] Quam quidem ad rem id merito afferendum sit, quod Plinius ipse aiebat, quod deriuationes firmas non habent regulas, sed exeunt terminanturque uti ipsis auctoribus placet. De verwijzing betreft Plinius maior, fr. 96,1. Van dit soort adjj. vinden we tien vbb. in Langius’ brieven, zoals Syracusanus, Virgilianus, Constantiensis, Monasteriensis, e.a. Opmerkelijk genoeg past hij dit principe niet toe op zijn eigen naam; hij noemt zichzelf nooit Langius en Liber noemt zijn vriend evenmin zo (ep. 1,sal de Langen). In de brieven van Agr. vinden we echter naast de Langhen (3,sal) ook Rodolpho Langio (14,sal) en Langio nostro (20,12). De enige andere keer dat Langius zelf op dit punt van Dati afwijkt is ep. 6,sal Lubberto Zedeler de Monasterio. In een brief aan Bruni (ep. 14,21; IV-1 153,4-155,1) gaat Salutati in op diens
77
Langius
verwijt, dat hij bijv. Dinus de Mucello schrijft en niet Dinus Mucellensis. Salutati vindt dit verwijt niet terecht. Hij erkent dat het gebruik van een adj. in dit soort gevallen op esthetische gronden de voorkeur verdient boven dat van een subst., maar niet zonder uitzondering; soms is het te gebruiken adj. gewoon te lelijk: quis ferre posset audire Montecucculensis uel Montecuccolanus? (154,1-2) Hij erkent trouwens dat het alternatief in dit geval ook niet fraai klinkt. Verder haalt hij Hieronymus aan, die ook geregeld de door Bruni gehekelde formulering gebruikte (vgl. McLaughlin 1995: 72-4). Poggio deelt het standpunt van Salutati (o.c.: 128). De constr. met de komt eveneens voor in Valla’s brieven (Tunberg 1991: 161). 1 te inter et me: DATI eleg. 22r Saepe praepositio quae praeponi solet postponitur et significantia eadem manet et in quibusdam semper, quae sunt ‘mecum’ ‘tecum’ ‘secum’ ‘nobiscum’ ‘uobiscum’, in quibusdam non semper. In deze brieven vinden we inderdaad tecum (1,7; 2,1; 1,4 nobiscum is een citaat uit Cicero). Hetzelfde idioom als hier in ep. 6,6; vgl. 6,5 ut te apud testatum relinquerem. lubrica: vgl. LIBER ep. 1,9. Ook Fridericus Maurus vermeldt in een van zijn gedichten de glibberige wegen rondom Groningen: via lubrica duxit in urbem (c. 7,33). 2 meipso: DATI eleg. 12v prefereert ipse ter benadrukking (liever egoipse, tuipse enz. dan egomet, tute enz.). Vgl. LANGIUS ep. 3,6; 4,4; 5,16; Langius schrijft echter ook één keer tete: 3,9. Sed de hoc: sc. satis. 3 complexum: in de uitdrukking alqs alqm complexus/-a tenet verwijst het participium ant. altijd naar het subject, nooit naar het object; VERG. A. 8,582 heeft comple-xu tenere (evenzo AMBR. ep. 7,38,3; HIER. in eccles. 3,5; SED. SCOT. misc. 56,28). morigerus: DATI eleg. 14v geeft het niet-ant. moriger; vgl. LANGIUS ep. 3,6; 4,2. et ... uirtus - et ... parilitas: DATI eleg. 5v si duo aut plura duobus (quod perraro usu uenit), si illa pariter se habuerint, utrique ‘tum’ dictionem praeponimus; [...] eandem quoque uim habet geminata ‘et’ coniunctiua. Vgl. LANGIUS ep. 2,2; 5; 5,1. studiorum - parilitas: vgl. CIC. fam. 5,15,2 studia paria (en de hele brief). 4 Ciceroni: Arch. 16 haec studia (sc. litterarum) adulescentiam acuunt, senectutem oblectant, secundas res ornant, aduersis perfugium ac solacium praebent, delectant domi, non impediunt foris, pernoctant nobiscum, peregrinantur, rusticantur. dicens: PLU. Tim. 15 (na uit Syracuse te zijn verdreven ging Dionysius II naar Corinthe en daar speelde zich het volgende af) ξενου τινος [...] ερωτωντος, τι δη της Πλατωνος απολαυσειε σοφιας ‘Ουδεν’ εφη ‘σοι δοκουµεν υπο Πλατωνος ωφελησθαι τυχης µεταβολην ουτω φεροντες;’ Spreekwoordelijk voor de veranderlijkheid van het Lot werd de uitdrukking Dionysius Corinthi (Otto 559; ERASM. adag. 1,1,83). In Langius’ bewoordingen ontbreekt de subjectsacc. se.
78
ep. 1
Plutarchus was één van de eerste Griekse auteurs die in de Renaissance grotere bekendheid verkregen, omdat de Latijnse vertalingen van zijn werk al vroeg gebundeld werden (z. blz. 185-6). Uit niets blijkt dat Langius Grieks kende. 5 uiris uirtute claris: Dati (eleg. 6r-v) noemt drie manieren om een bijvoeglijke bepaling te vormen: de gen. qualitatis, de abl. qualitatis en de abl. limitationis. De abl. lim. geeft hij het etiket ‘dichterlijk’; hij prefereert de abl. qual. Uitgerekend deze abl. gebruikt Langius helemaal niet in zijn brieven. Hij geeft de gen. qual. de voorkeur; vgl. 2,3; 3,6; 8; 5,8; 6,20. hisce: DATI eleg. 22r Pronominibus articularibus demonstratiuis consuerunt oratores addere ‘ce’ adiectionem in his casibus qui in ‘s’ desinunt euphoniae causa, ut ‘hisce’ ‘hosce’ ‘hasce’ pro ‘his’, ‘hos’ et ‘has’. Bij Langius vinden we driemaal hisce (ook in 5,8; 6,11) en hosce wordt één keer gebruikt (4,10). bene uiuendi: vgl. ep. 6,15-7: Cicero de filosoof. omnibus ... redactis: vgl. TAC. ann. 1,11 in ciuitate tot inlustribus uiris subnixa non ad unum omnia deferrent (aldus Tiberius); AUG. uera relig. 46 in ipsa rerum natura maior est auctoritas unius ad unum omnia redigentis; WILL. TYR. chron. 21,7 omnia regna nobis contermina in unius potestatem [...] redacta sunt. euasisse: DATI eleg. 15r ‘euado’ pro ‘fio’ et ‘efficior’ usitatum est. Vgl. LANGIUS ep. 4,5; 5,5; 6,6. Ook fieri komt (tweemaal) voor; effici niet. non iniuria: vbb. van litotes geeft DATI eleg. 24r-v (met haud, non en haudquaquam). Bij Langius vinden we zeven vbb. van litotes met non; slechts één keer gebruikt hij haud (5,4). Latinorum Socrates: DATI eleg. 3r possessor ante possessio. In 99 gevallen houdt Langius zich aan deze regel; in 14 gevallen wijkt hij er vanaf. 6 quod nobis - donetur: DATI eleg. 15v-16r quod caeteri plerunque dicunt ‘dono tibi hanc rem’ pulchrius dicitur ‘dono te hac re’. De laatste constr. vinden we niet bij Langius, de eerste driemaal; vgl. 4,6; 6,16. proch ... dedecus: DATI eleg. 21v haud illepida sit interposita nonnunquam in oratione atque interiecta parenthesis; liefst 17 maal in deze brieven. pudor - dedecus: deze combinatie vaak bij Tacitus, bij wie deze woorden nooit elkanders synoniemen zijn, zoals hier, maar altijd antoniemen (ann. 6,51; 14,14; 20; hist. 4,72). fecere: Dati (eleg. 18r) geeft de keuzemogelijkheden -erunt/-ere; -beris/-bere; uerim/-rim, te gebruiken pro aurium iuditio. Hiervan vinden we negen vbb. bij Langius: vgl. ep. 2,2; 3,5 (citaat); 8; 9; 5,15; 6,2; 4; 5. 7 percupio: DATI eleg. 4r-v Id quoque annotatu dignissimum est, quom positiua uelimus augere nomina, ut his ‘per’ praepositio accedat. Vgl. LANGIUS ep. 5,9. naui: over het Reitdiep. he mee: sc. littere. 8 Sis felix: DATI eleg. 31r in epistolis ipsis (plerumque enim ad amicos mittimus)
79
Langius
‘uale’ in fine dicere consueuimus absque ulla aduerbii accessione. Alleen deze brief besluit Rodolphus niet met uale. Meestal voegt hij echter iets toe (etiam atque etiam, iterum, sospes). litteris - scriptis: DATI eleg. 14r ‘dare litteras’ significat ‘scribere’ siue ‘mittere litteras’. Langius schrijft nooit dare, wel scribere (hier en 5,15) en mittere (3,4; 4,8). tumultuarie: een militaire metafoor; voor de combinatie met scribere, vgl. PAUL. NOL. Aug. ep. 121,14 forte breuis epistula ut tumultuaria tibi inter libros tuos haberi spreta sit; HIER. ep. 128,5 Quae ut tumultuario sermone dictarem [...], tua me [...] in-pulit caritas; maluique parum quam nihil omnino poscenti dare, quia in altero uolun-tas oppressa luctu, in altero amicitiae dissimulatio est; vgl. 112,1; Ruf. 10; in Is. 13,pr. ut ille ait: HIER. ep. 1,1 Cumque ego id (sc. ut de eius miraculo rei, quae in nostram aetatem inciderat, non tacerem) [...] me [...] adsequi posse diffiderem [...], quia otium quasi quaedam ingenii robigo paruulam licet facultatem pristini siccasset eloquii; vgl. OV. tr. 5,12,21-2 ingenium longa rubigine laesum/ torpet et est multo, quam fuit ante, minus. quid - eloquii: gen. partitivus. Dati behandelt dit idioom vrij uitgebreid (7r-v) en geeft verschillende vbb. Langius gebruikt deze gen. liefst negen keer, vooral na quid. De door Dati genoemde gen. part. na parum, satis of nihil gebruikt hij niet. VIII Kalendas Martias: Dati’s behandeling van de wijze waarop een brief gedateerd moet worden omvat de folia 31v-33r. Hoewel Langius tenminste de brieven 1, 2 en 3 schreef in onwetendheid van dit laatste gedeelte van de Elegantiolae (z. ep. 3,6), voldoet hij nagenoeg volledig aan hetgeen Dati voorschrijft. Hij dateert alle brieven naar de Kalendae, Nonae en Idus. De maandnaam is steeds adjectivisch aangeduid, niet als gen. (DATI eleg. 32v Pro genitiuis autem mensium rectius possessiua nomina finxerimus; z. ook LANGIUS ep. 5,20).
Ep. 2: Rodolphus de Langhen S.D. Anthonio suo. 1 Si tecum mihi super scriptionis elegantia certamen esset, potuisset profecto iuxta Virgiliani Daretis presumptionem me mee penituisse, ita longe te secus quam rebar disertissimum comperio. 2 Gratulor et seculo nostro et patrie uehementer, quod ad angulum usque nostrum ex Elycone sua munera sacre ipse Muse transmisere, sed integerrimum ingenium tuum mihi contemplanti nescio quid indignationis in fortunam ipsam mentem subit, que te, ut scribis, non inter Musarum choros, sed inter Bachi orgia commorari dedit. 3 Sed cecam fortunam ipsa pinxit antiquitas; non admirationem istiusmodi res nobis
80
ep. 2
affert, sed cece rei impetus alto et inuicto animo ferendus est. Legisti nobilis tragici elogium O fortuna uiris inuida fortibus Quam non equa bonis premia diuidis et ea que sequuntur. 4 Fabius Quintilianus, lumen atque oculus sapientie et eloquentie Latine, qui sub Domitiano Cesare libros suos institucionum de rethorica conscripsit, numquid pauperem et tenuissimam uitam uixit, adeo ut in scola paruulos doceret? Res sane pro ingenii sui magnitudine indignissima! 5 Non multum eo inferior Firmianus Lactantius, qui ingenii sui fontibus tantam effudit eloquentie uim, ut autore Hieronimo nemo melius eo gentium ineptias et deorum figmenta contriuerit, et rebus pauper et eque in scola pro uili salario rethorice precepta dabat iuuenibus. 6 Quid sibi summorum uirorum incultatio ista uelit? forte dices. Scilicet ut te admoneam magnos uiros in ea fortuna sudauisse, qua tu nunc inter Bachicos homines, ne beluas dicam, uitam trahis. Scio, quo ego pacto principum curias, ne miserias dicam, sequor, ubi nullum cum uirtute commertium reperiri potest. 7 Occupant, si quid experto credis, alta palatia regum uitia, sed humiles tantum casas uirtus inhabitat. Sic ambo nostris erumpnis ducimur. Ambitionis me labes a saluberrimis sepe doctrinis exulem facit, sed Deo auctore statuetur meis aliquando grauibus erumpnis modus. 8 Te eciam, spero, tuumque tam fecundum ingenium sua merces manet. Virgiliano igitur hoc uersu ineptias meas concludam: Tu ne cede malis, sed contra audentior ito. Vincet amor Muse laudumque immensa cupido. 9 His me sepe uersibus confirmaui. Te ualde expecto. Spero, tanto me desiderio, uir amantissime, falles minime. Ocissime ex Adwerth VI Kalendas Martias. Etiam atque etiam uale. L M3v 2 choros scripsi: thoros L 3 ipsa scripsi: ipsam L res scripsi: rei L 5 salario Crecelius: solario L 6 Scilicet Crecelius: Sed L
VERTALING: Rudolf von Langen aan zijn Anton. 1 Als ik met jou zou wedijveren in het schrijven van mooi Latijn, had mijn bravoure mij (net als Dares in Vergilius) zeker kunnen berouwen: zo welsprekend ben je, merk ik nu, en dat had ik niet gedacht. 2 Ik wens zowel onze generatie als ons vaderland van harte geluk, dat de heilige Muzen zelf vanaf de Helicon naar onze uithoek hun gaven hebben overgezonden; maar als ik stilsta bij jouw zeer gave talent, bevangt me een soort verontwaardiging jegens het lot zelf, dat jou, zoals je schrijft, niet tussen Muzenscharen, maar tussen Bacchusorgiën laat verblijven. 3 Maar goed, de blindheid van het lot is 81
Langius
al door de oudheid geschilderd; zoiets verwondert ons niet, we moeten de slagen van het blinde lot met opgeheven hoofd en onversaagd dragen. Je kent het gevleugelde woord van de edele tragediedichter: ‘Ach Fortuin, afgunstig jegens de sterken, hoe oneerlijk verdeel je beloningen onder de goeden’ enzovoort. 4 Fabius Quintilianus, baken van wijsheid en Latijnse welsprekendheid, die onder keizer Domitianus zijn boeken over retorica-onderwijs heeft geschreven, heeft hij niet zo’n arm en zeer schraal leven geleefd, dat hij op school aan kinderen les moest geven? Iets dat zijn grote gaven absoluut onwaardig was. 5 Niet veel beter af was Firmianus Lactantius. Uit de bronnen van zijn talent heeft hij zo’n gespierde elegantie voort laten stromen, dat volgens Hieronymus niemand beter dan hij de dwaasheden der heidenen en hun godenverzinsels heeft verpulverd, en toch was hij arm en gaf hij eveneens op school voor een schamel loon aan de jeugd les in retorica. 6 Waarom laat je al die illustere mannen opdraven? zul je zeggen. Om je eraan te herinneren dat grote mannen onder hetzelfde lot gebukt zijn gegaan als waaronder jij nu tussen Bacchus’ mensen (om niet te zeggen beesten) leeft. Ik weet hoe ik de hoven (om niet te zeggen ellende) van de vorsten volg, waar je geen enkele omgang met kwaliteit aantreft. 7 Geloof me, want ik ben er geweest: de hoge paleizen van koningen worden bezet door zonden, maar de deugd woont alleen in nederige stulpjes. Zo worden we beiden door onze eigen zorgen geleid. Mijn ambitie maakt me tot mijn schande dikwijls een balling van zeer heilzame studies, maar met God als leidsman zal er eens paal en perk gesteld worden aan mijn zware zorgen. 8 Ook jou en je zo vruchtbare talent wacht, hoop ik, zijn beloning. Laat ik dus met dit vers uit Vergilius mijn dwaasheden besluiten: ‘Wijk niet voor onheil, maar ga er juist met meer durf tegenin. Zegevieren zal de liefde voor de Muzen en de onmetelijke begeerte naar roem.’ 9 Deze verzen hebben me vaak gesterkt. Ik zie zeer uit naar je komst. In zo’n groot verlangen zul je me, hoop ik, m’n dierbare vriend, allerminst teleurstellen. Zeer snel geschreven te Aduard, 24 februari (1469). Nogmaals gegroet.
COMMENTAAR Deze brief beantwoordt LIBER ep. 1. 1 super - certamen: de enige ant. parallel voor deze constr. is SIL. 1,6. Doorgaans gaat het subst. gepaard met een gen. of met de c. abl. scriptionis elegantia: GEL. pr,10 incuriose [...] Atticas noctes inscripsimus
82
ep. 2
tantum ceteris omnibus in [...] inscriptionis laude cedentes, quantum cessimus in cura et elegantia scriptionis; HIER. ep. 57,2 harum (sc. litterarum) exemplaria Palaestinae rapiebantur uel ob auctoris meritum uel ob elegantiam scriptionis. Virgiliani: A. 5,362-484: wanneer Aeneas een bokswedstrijd aankondigt (als onderdeel van de spelen ter ere van Anchises), stapt Dares vol bravoure meteen naar voren om deel te nemen; niemand wil hem bevechten, waarop hij de trofee opeist; na enige aarzeling laat de oudere Entellus zich overhalen om tegen Dares te boksen; na eerst te zijn neergegaan, behaalt Entellus toch de overwinning. Het adj. dient wellicht ook om Vergilius’ Dares te onderscheiden van Dares Phrygius, auteur van de Historia de excidio Troiae, in de Middeleeuwen het werk over de Trojaanse oorlog. Benoît de Sainte-Maure gebruikte het voor zijn Roman de Troie (ca. 1165) en via dit beroemde boek werkte de Historia door in de lit. over Troje in de volkstalen (Frans, Engels, Italiaans, e.a.). (Deze gegevens dank ik aan prof. dr L.J. Engels; de veronderstelling is de mijne.) 2 Gratulor: DATI eleg. 15v gaudemus nobis, gratulamur aliis. Het eerste ww. vinden we niet in de brieven; het tweede wordt correct gebruikt (vgl. ep. 6,6). ad angulum ... transmisere: DATI eleg. 1v Quibus exemplis [...] patere arbitror appositum primum in oratione, suppositum medium, nou‹i›ssimum uero locum uerbum tenere. Langius past dit voorschrift slechts incidenteel toe; vgl. ep. 2,1; 7; 8; 3,6; 7; 9. Meestal volgt hij wat Dati de tritam uulgatamque grammaticorum consuetudinem noemt (ibidem), waarin subj. aan obj. en ww. vooraf gaat. Ook is in deze brieven de persoonsvorm opmerkelijk vaak het eerste woord in de zin. angulum: vgl. AGR. ep. 53,2 Phrisia nostra, id est ultimo orbis terrarum angulo; eenzelfde klacht over de afgelegenheid van Groningen leveren epp. 32,5 en 40,5. nescio: dit ww. komt liefst tienmaal voor in de brieven, terwijl er slechts één keer een synoniem gebruikt wordt (5,5 ignorant). Bij Dati (eleg. 21v) kon Langius genoeg alternatieven vinden: Nescio hanc rem; ignoro; me praeterit; me fugit; me latet; huius rei nescius sum; ignarus sum; haec res scienciam nostram fugit. in fortunam: DATI eleg. 19r ‘In’ pro ‘erga’ et etiam ‘contra’ pulcherrima est actiuo praeposita. Langius gebruikt in viermaal in de bet. van erga (dat zelf niet voorkomt) en evenvele malen in de bet. van contra, dat zelf tweemaal voorkomt c. acc. mentem subit: DATI eleg. 11v huius rei subiit mihi recordatio; hec res mihi in mentem uenit. Sed magis proprie ‘in mentem uenit’ est ‘mihi occurrit’ uel ‘mihi succurrit’, quod postremum minus usitate dicitur. Enkel mentem subit vinden we in de brieven (ook 4,4). ut scribis: LIBER ep. 1,3.
83
Langius
Musarum choros: vgl. TLL s.v. chorus 1024,54-66; bijv. OV. Pont. 1,5,58 Pieriis inuigilate choris. Evenzo LANGIUS ep. 3,11; MAURUS c. 6,16 inter Musarum Pieridumque choros; CANTER Celt. ep. 197,18-9 quum [..] societatis uestrae sum memor, uideor mihi Apollinis, Mercurii Musarumque in ipso choro uersari. 3 cecam ... antiquitas: ipsa geeft beide substt. een attribuut en de zin een betere balans. Bovendien verweeft Langius vaak woordgroepen met elkaar (hyperbaton; z. p. 72-4); zo bijv. ep. 2,5 tantam effudit eloquentie uim; 4,6 centessimam illarum rerum mihi usurpare audeam partem; 7 illud te non immerito carperet Ciceronis elogium; 6,2 facilis sternatur diuitiis uia; 7 non modico tu eris ornamento. pinxit antiquitas: z. voor zulke schilderingen Otto 694. admirationem - nobis affert: DATI eleg. 17r ‘Affero’ communissimum uerbum est et quo multis locis uti possumus, ut [...] ‘litterae tuae afferunt mihi admirationem’, id est ‘afficiunt ut admirer’. In Langius’ brieven vinden we ook afferre uoluptatem (4,3) en afferre decus (6,4). istiusmodi res: z. ep. 1,5. alto et inuicto animo: z. AGR. ep. 16,2. O ... diuidis: SEN. Her.f. 524-5; de openingsverzen van het 2de koorlied: terwijl Eurystheus rustig achterover kon leunen en opdrachten verstrekte, moest Heracles zwoegen zonder daarvoor beloond te worden. Deze verzen worden ook geciteerd door EYB margar. 285v. 4 Quintilianus: deze zinspeelt zelf enkele malen op zijn leraarsambt: inst. 1,pr,1; 7; 2,12,12; 3,6,68; vgl. SUET. rhet. 40 (geciteerd door HIER. chron. Abr. 2104) M. Fabius Quintilianus [...] publicam scholam et salarium e fisco accepit et claruit. Eenzelfde negatieve waardering van het leraarsvak brengt Agr. te berde in ep. 29. numquid: ook aan het begin van vragen met bevestigende antwoorden en met name in levendige gesprekken, wanneer bij de vragensteller sprake is van verbazing of verrassing, zoals hier (LHS II 462-4). tenuissimam uitam: OLD s.v. tenuis 7 en 10: ‘arm, eenvoudig’; vgl. DIG. 1,18,6 tenuis uitae homines; HIER. ep. 23,3 Haec uero, quam unius cubiculi secreta uallabant, quae pauper uidebatur et tenuis, cuius uita putabatur amentia, Christum sequitur; RUPERT. trin. 42,16. uitam uixit: figura etymologica; DATI eleg. 28r. pro ingenii sui magnitudine: DATI eleg. 14v ‘Pro’ ornate ponitur loco ‘in’ et ‘secundum’ praepositionibus (!), ut [...] ‘pro tui ingenii bonitate’ et ‘pro uirili tua’. Bij Langius alleen hier en tweemaal in de uitdrukking pro uirili mea (ep. 3,12; 5,15). 5 autore Hieronimo: ep. 58,10 Lactantius, quasi quidam fluuius eloquentiae Tullianae, utinam tam nostra adfirmare potuisset quam facile aliena destruxit! vgl. vir. ill. 80 Lactantius [...] rhetoricam docuit ac penuria discipulorum [...] ad scribendum se
84
ep. 2
contulit. 6 incultatio: TLL s.v. inculcatio noemt enkel TERT. apol. 39,3. Bij chr. auteurs is dit woord echter niet ongebruikelijk (24× in CETEDOC) en betekent het ‘toevoeging, invoeging’ samen met bijv. uerborum, praeceptorum en sermonis. in ea ... nunc: onderstreept dat Liber in februari 1469 schoolmeester te Groningen was. Deze hele brief geeft duidelijk het standsverschil tussen Liber en Langius aan. quo ego pacto: vgl. Cic. Att. 7,12,3; 15,5,3 quo me pacto geram. De woordgroep quo pacto wordt ant. nooit door ego onderbroken; men schrijft dan altijd ego quo pacto (PL. rud. 964; St. 75) of quo pacto ego (AFRAN. com. 168; PL. mer. 470; FRO. Caes. 1,5,5; AUG. c. Iulian. op. imperf. 6,25). 7 si quid experto credis: spreekwoordelijk en (post-)kl. vooral bij dichters: Otto 615 (voeg toe: STAT. Theb. 5,724); Walther 8531. palatia: in deze bet. ‘paleizen’ voor het eerst bij chr. auteurs. Ambitionis: voor de mening dat ambitio een slechte eigenschap is, z. bijv. QUINT. inst. 1,2,22. exulem: in deze figuurlijke zin vrijwel enkel bij chr. auteurs (TLL s.v. 2101,49 vv.). 8 spero - manet: parataxis bij ww. van persoonlijke stellingname van de spreker tot de inhoud van de zin (LHS II 528); vgl. ep. 3,11; LIBER ep. 1,8. Tu ... ito: VERG. A. 6,95: de Sibylle maant Aeneas om volhardend te zijn, ook al staan hem vele beproevingen te wachten. Geciteerd door POLYTHECON 1,699; EYB margar. 108v. Vincet ... cupido: VERG. A. 6,823 (Langius vervangt Musae door patriae): Anchises vertelt Aeneas de toekomstige beroemde namen van Rome; hier gaat het om Lucius Iunius Brutus, die de laatste koning, Tarquinius Superbus, verjoeg en later twee van zijn zonen terechtstelde, omdat zij hadden geprobeerd de Etrusk opnieuw aan de macht te brengen. Het vers wordt ook geciteerd door AUG. civ. 3,16; 5,18; [AUG.] c. philos. 2,106; EYB margar. 109r. 9 amantissime: z. AGR. ep. 7,10; hier in passieve zin gebruikt. minime: meestal plaatst Langius een negatie niet aan het einde van een zin, zoals Dati wil (eleg. 3r Negatiua dictio apte in calce orationis imponitur). Slechts hier en in 4,6 wel; daar betreft het echter een citaat uit Cicero.
Ep. 3: Suo Anthonio iocundissimo S.P.D. Rodolphus de Langhen etc. 1 Iohannem XXIII pontificem maximum, quem sacer Constantiensis consilii senatus sese pontificatu coegit abdicare, dicere solitum, cum plus equo laudaretur, accepi falsa se etiam assentatorum laude delectari, etsi sciret ea falsa que predicarent. 2 Nec abs re. Ita enim humana mens glorie cupida est,
85
Langius
ut, cum cetere anime labes pellantur ab homine, tenacius adhuc laudis cupido inhereat, adeo etiam ut multi, quos ego quidem doctissimos arbitror sui temporis, uirtutum magistros philosophos dicerent glorie animalia. 3 Quis umquam uel domi uel belli aliquid apud ueteres facinoris clari subiuit, qui non aliqua laudis cupidine flagrauisset? Enimuero quia tantus amor laudis, nemo iustus rerum censor mirari debet, si falsis etiam laudibus tantus pontifex sese aiebat delectari. 4 Hac fortassis ego labefactus peste, excellenti et ingenua laude tua captus, qua tantopere litterarum mearum ineptias tibi placere ais, ut crebras ad te litteras mittam impellor quasi aliquid, quod tibi magnopere gratum uideatur. 5 Sed non uelim a te in eam partem accipi hec, quasi te putem falso me uelle laudare (non tante leuitatis te damno), sed quod forte errore et amore prepeditus aliter quam res se habet sencias. Verum non minus litterarum te fascibus contendam obruere, si eo in genere, ut Tullius ait, meum studium non aspernabere. 6 Sane quid sibi uult, mi Anthoni, quod singularis deuotionis et religionis uiro domino Woltero a te petenti, ut rem perpauculam mittas, morem gerere actenus distulisti? In eum enim locum usque, quo Kalendarum suppotacio explanatur, Elegantiolas nostras egoipse transcripsi. 7 Quia ita me iam cupido incessit, ut integrum hoc opus aureum malim quam truncatum habere, te precor, ut cumprimum poteris mittas ad nos illud, quod nostris ex cartulis nobis deest. Capiemus, mihi crede, ex re ea paucula litterarum dulces fructus ibitque mihi cartula hec mea irremota comes. 8 Tanti enim eius rei dignitatem facio, quanti unquam alicuius tante breuitatis feci. O Vallanam facundiam! O eius uiri ingenium immortalitate dignissimum! Qui Latinam a barbaris linguam miserabiliter oppressam releuasti, fouisti, suum ei imperium apud Romanos redidisti. 9 Sit tibi terra leuis et in urna perpetuum uer, qui ea nostrum seculum gloria decorasti. Sed me Vallana uehementia rapiebat, de cuius uiri laude numquam satis dici posse arbitror. Ad te reuertor, mi Anthoni. Etsi opus hoc Laurencii Valle non fuerit, ex eius tamen depromptum officina certe scio; in qua, te precor, si quid aput te preces mee ualent, tete oblectare. 10 Dabit profecto, dabit suas tibi messes cum fenore reddi. Vale sospes. Ex Adwerth ocissime, ut uidere potes, ex medio colloquencium, quibus et meum officium qualecumque abesse passus non sum. Lege igitur et relege diligencius; quid uelim, forte capies. 11 Et, spero, tantum in meis leporis inuenies, quantum in horridulis illis monstrisque uerborum plenis, quas Osnaburgius ille iuuenum pedigogus nescio quid barbarum frendens ad te mittit cottidie. Sistite procul sacro Musarum choro, rudentum pocius quam hominum uoces. 12 Crederem facile iuxta quarundam feminarum deliramenta et demones ipsos hoc uerborum turbine conuocari, ut fabulantur horum
86
ep. 3
uersuum recitacione fecana kageti etc. clausas aliquando seras resiluisse. Mouit efferata barbaries mihi stomachum, ut tantam iniuriam Latino nomini pro uirili mea fieri non patiar. 13 Non crediderim a Poenis inclitum illum Regulum tot plagis olim affectum, tot tantisque cruciatibus nobile contortum corpus, quantum iste inaudita et intollerabili scribendi barbarie Latinam labefacit linguam et conturbat. Plura scriberem, si esset dignus sermo, de quo uerba fierent. 14 Iterum uale et male scriptis apicibus parce. Tertia Kalendas Martias ad candelam. L M3v-M4r 1 XXIII scripsi: XXII L 2 cupida Crecelius: cupidõ L 5 quasi scripsi: quai L 10 suas Crecelius: suos L 11 choro scripsi: thoro L 12 horum Crecelius: harum L 14 scriptis Crecelius: scripti L
VERTALING: Aan zijn zeer innemende vriend Anton, Rudolf von Langen. 1 Paus Johannes XXIII, die door de gewijde senaat van het Concilie van Konstanz werd gedwongen zijn ambt neer te leggen, had, hoorde ik, als hij bovenmatig werd geprezen, de gewoonte om te zeggen dat zelfs de gehuichelde lofspraak van strooplikkers hem plezier deed, ook al wist hij dat hun lovende woorden niet juist waren. 2 En niet zonder reden. De mens is immers zo begerig naar roem dat, waar hij de overige gebreken van de ziel verre van zich werpt, de begeerte om geprezen te worden zich nog hechter in hem wortelt. Dit gaat zelfs zover, dat velen die ik voor de geleerdste mensen van hun tijd houd die leermeesters van goede eigenschappen, de filosofen, voor op roem beluste beesten uitmaakten. 3 Wie van de ouden verrichtte ooit hetzij thuis dan wel aan het front een beroemde daad zonder gedreven te zijn door een brandend verlangen naar roem? Immers, de liefde voor roem is zo groot dat niemand die alles rechtvaardig beoordeelt verbaasd moet staan, als zo’n zwaargewicht als de paus zegt dat zelfs gehuichelde lofspraak hem plezier doet. 4 Wellicht verzwakt door deze pest en door jouw prachtige en oprecht gemeende lovende woorden bevangen (waarmee je zegt dat mijn dwaze brieven je bevallen), word ik gedreven om je vaak brieven te sturen als ware dit iets, dat jou zeer aangenaam lijkt te zijn. 5 Maar ik zou niet willen dat dit door jou zo opgevat wordt, als zou ik menen dat jij mij valselijk wilt prijzen; van zo’n grote lichtzinnigheid beschuldig ik je niet. Veeleer geloof ik dat je vriendschap je wellicht misleidt en je daardoor de feiten anders ziet dan ze zijn. Maar ik zal niet minder mijn best doen je onder stapels brieven te bedelven, als je op dat gebied (om met Tullius te spreken) mijn inzet niet zult versmaden. 6 Wat heeft het toch te betekenen, beste Anton, dat je tot nu toe nog steeds 87
Langius
niet hebt voldaan aan het verzoek van de heer Wolter, een buitengewoon vroom en plichtsgetrouw man, om een kleinigheid te sturen? Immers, helemaal tot de plek waar de berekening van de dagen van de maand uiteengezet wordt, heb ik onze Elegantiolae zelf al overgeschreven. 7 Omdat ik inmiddels zo’n groot verlangen ben gaan koesteren om dit gouden werk liever ongeschonden dan verminkt in mijn bezit te hebben, smeek ik je om ons zo snel je kunt datgene te sturen wat ons in ons exemplaar ontbreekt. Neem van mij aan, van dat dingetje zullen we zoete vruchten plukken voor onze studies; dit boekje zal mijn onafscheidelijke metgezel zijn, 8 want ik acht zijn waarde hoger dan ik ooit van iets zo korts gedaan heb. O de welsprekendheid van Valla! Het talent van die man verdient als van geen ander de onsterfelijkheid! U hebt de Latijnse taal van haar ellendige onderdrukking door barbaren bevrijd, u hebt haar gekoesterd, u hebt haar haar gezag bij de Romeinen teruggegeven. 9 De aarde zij licht voor u en in uw urn een eeuwige lente, u die onze tijd met zo’n faam hebt gesierd. Maar ik liet me meesleuren door mijn enthousiasme voor Valla, die in mijn ogen nooit genoeg geprezen kan worden. Naar jou keer ik terug, m’n Anton. Ook al is dit werk niet van Lorenzo Valla, toch weet ik zeker dat het uit zijn werkplaats voortgekomen is. Vermaak je daarin, smeek ik je, als tenminste mijn smeekbeden bij jou iets vermogen. 10 Het zal je zeker vergunnen, het zal je vergunnen zijn oogst met rente te innen. Het ga je goed. Blijf gezond. In haast, zoals je kunt zien, te Aduard geschreven temidden van mijn gespreksgenoten, die ik ook mijn diensten niet heb willen onthouden, ook al zijn die misschien van weinig waarde. Lees dit dus en herlees het ijverig; wat ik bedoel, begrijp je misschien wel. 11 En ik hoop dat je in wat ik schrijf evenveel bekoorlijks aantreft als in die huiveringwekkende schrijfsels vol monsters van woorden, die Osnaburgius, die leraar, je dagelijks knarsend als een barbaar toestuurt. Blijft ver van de heilige Muzenschare, jullie die eerder kreten van ezels dan van mensen zijn. 12 Ik zou haast geloven dat, net als door de wartaal van bepaalde vrouwen, ook door die ratjetoe van woorden gemakkelijk de geesten kunnen worden opgeroepen; zoals ook het verhaal gaat dat eens door het opzeggen van de verzen ‘Fecana kageti enz.’ afgesloten grendels opensprongen. Die verwilderde barbarij maakt mij zo razend, dat ik zo’n groot onrecht jegens de naam Latium voor zover in mijn vermogen ligt niet duld. 13 Ik zou denken dat de beroemde Regulus door de Puniërs nooit zo gemarteld is, en dat zijn edele lichaam nooit met zoveel en zo grote kwellingen geteisterd is, als die vent met zijn ongehoorde en onduldbare barbaarse stijl het Latijn besmet en vertroebelt. Ik zou verder schrijven, als het een waardig onderwerp was om het over te hebben. 14 Nogmaals gegroet. Vergeef me de slechte kwaliteit van mijn brief. Bij kaarslicht, 27 februari (1469).
88
ep. 3
COMMENTAAR 1 Iohannem XXIII: tegenpaus van 1410 tot 1415. Het Concilie van Konstanz duurde van 5 november 1414 tot 22 april 1418. accepi: DATI eleg. 22r ‘accipere’ pro ‘audire’ et ‘cognoscere’ peruenuste dicitur; vgl. onder, 5. delectari: DATI eleg. 16v Sed ‘oblecto’ et ‘delecto’ non similiter struuntur, nam dicimus ‘delectat me haec res’, sed ‘oblecto me hac re’. Langius gebruikt bij delectare de door Dati aangegeven constr. (vgl. onder, 3). Voor oblectare geldt dit niet; hij voegt dan het voorz. in toe: z. onder, 9. 2 multi: GEL. 9,2,9 dolori mihi et aegritudini est, quod istiusmodi animalia spurca atque probra [...] philosophi appellantur; TERT. anim. 1 (over Socrates); HIER. ep. 66,8 philosophus gloriae animal et popularis aurae atque rumorum uenale mancipium est (over Crates en Antisthenes; dezelfde bewoordingen in ep. 118,5). Voor het naar roem streven van filosofen, vgl. CIC. Arch. 26; Tusc. 1,34. 4 laude tua captus: DATI eleg. 10v Et idem uerbum (sc. capio) cum caeteris nominibus iunctum diuersa significat consimili ordine, ut ‘capit me sacietas ciuitatis’ et ‘capit me hominum odium’. Vgl. LANGIUS ep. 4,4. litteras mittam: z. ep. 1,8. 5 errore et amore: (paronomasie en) hendiadys: DATI eleg. 8r Nonnunquam et duo substantiua ita se habent, ut alterum uim suam ubique conseruet ac tueatur, alterum quasi quendam obtineat adiectiui nominis locum et eius fungatur officio. Vgl. LANGIUS ep. 4,2 uirtuti et ingenuitati tue; 11 ingenii et sanctitatis; 6,4 decoris et ornamenti; 21 fidei et religionis nostre. si ... aspernabere: CIC. fam. 2,1,1 (ep. 15 in Libers Compendium, f. a7v). Cicero pleit zich vrij van de beschuldiging dat hij te weinig schrijft; hij zegt dat juist ijverig te doen; maar hij wil het onderwerp laten rusten: non enim uereor ne non scribendo te expleam, praesertim si in eo genere studium meum non aspernabere. 6 deuotionis: in deze (positieve) bet. pas bij laat-ant. en chr. auteurs. Woltero: waarschijnlijk doelt Langius op Wolter Hilbrands (of Wolterus I), die Hendrik van Rees in 1485 zou opvolgen als abt van het Aduarder klooster, en deze functie zou blijven uitoefenen tot 1494. Door het feit dat Langius steeds van ‘ons’ spreekt (dat als bescheidenheidsmeervoud slechts eenmaal door hem gebruikt wordt; 5,12), maar vooral omdat Wolter zelf om de Elegantiolae vraagt (petenti), kunnen we aannemen dat ook hij, evenals zijn voorganger, in de studia humanitatis geïnteresseerd was. Dit komt overeen met het bekende relaas van Goswinus van Halen over de ‘Aduarder academie’, dat over de tijd rond 1488 handelt. suppotacio: laat-ant. en chr. Latijn. Elegantiolas: Agostino Dati’s Isagogicus libellus ad grammaticam of in eloquenti-
89
Langius
ae praecepta. Deze humanist uit Siena (1420-1478) wijdde het grootste deel van zijn leven aan het onderwijs, in Urbino, Rome en Siena. In zijn geboorteplaats opende hij een eigen school en doceerde over onder meer Terentius, Cicero, Vergilius en Valerius Maximus. Hij schreef filosofische, retorische en historische werken; verder zijn talrijke redes en meer dan 750 brieven van hem bewaard gebleven. Zijn Elegantiolae werd het populairste Italiaanse schoolboek van de 15de eeuw (DBI 33,15-21); Bertalot (1975: I 235, nt 1) noemt het ‘das humanistische Lehrbuch schlechthin’ voor de 2de helft van de 15de eeuw. Het werd gedrukt onder vele titels (bijv. De uariis loquendi figuris siue de modo dictandi; Regulae elegantiarum; Libellus aureus in eloquentia; Super Tullianis elegantiis et uerbis exoticis libellus; De dictamine; Elegantiae minores). In de Lage Landen werd het doorgaans Datus maior genoemd; onder deze titel werd het ook in deze streken voor het eerst gedrukt (Deventer 1480). De editio princeps verscheen rond 1470 te Keulen (z. p. 48). Tot 1501 verschenen er 107 edities, verspreid over heel West-Europa (GW 8032-8138). Dati behandelt het ant. Latijns idioom aan de hand van vele vbb. uit Terentius (vooral diens Andria), Cicero, Gellius en andere ant. auteurs. Inderdaad sluit de Kalendarum supputacio het betoog af (31v; voor een korte schets van het werk, z. ook Chomarat 1981: 264-5). Naast nostras maakt de invloed van Dati’s werk op het Latijn van Langius en Liber duidelijk hoe groot de populariteit van dit boekje onder de noordelijke humanisten is geweest (z. appendix II). Een aardige illustratie van de waardering die het al vroeg bij Duitse humanisten kreeg, geeft Samuel Karoch, die de volgende aankondiging van zijn college over Dati’s Elegantiolae schreef: Quisque [quisquis?] ergo festiue studens abrupta culinariaque lingua balbutire consuesti soloecisticaque caligine obtenebratus quam diu extitisti, hoc prefulgidum iubar subire [...] festina. Doceris nanque ex his preceptis non modo apposite proprieue loqui, uerum etiam ornatissime scribere (Bertalot 1975: I 236). 7 cartulis: een handschrift. GW geeft aan dat het boek rond 1470 voor het eerst werd gedrukt. Langius laat hier weten zelf het eerste deel van de Elegantiolae te hebben overgeschreven, en vraagt Liber om dit met het resterende gedeelte te doen. Dit alles sluit uit dat hij al over een gedrukte editie beschikte. irremota comes: vgl. [PAUL. NOL.] carm. app. 1,1-2 (over de echtgenote) mearum comes inremota rerum (= BEDA metr. 22, die het als een vers uit Prosper Tiro’s Poema coniugis citeert). Verder komt deze combinatie viermaal voor bij Paschasius Radbertus, die ook het vrij zeldzame adj. relatief vaak (8×) gebruikt. 8 alicuius: sc. rei dignitatem. releuasti, fouisti: de combinatie komt niet voor bij ant. auteurs; vgl. OV. met. 7,818 tu me reficisque fouesque. Voor de climax in de opsomming, vgl. DATI eleg. 20v Sed ea quoque adhibenda
90
ep. 3
diligentia est, si quando plurima ponimus, praesertim sine copula qui articulus est, ut, si idem significare uideantur, quod uehementius semper collocetur in calce. In dit geval schijnt Langius dit inderdaad na te streven, maar hierin lijkt hij niet consequent te zijn; vgl. ep. 5,8; 6,1. Hierop duidt ook het verschil in woordvolgorde tussen 5,16 horridam ieiunam incultam en 6,18 barbarum incultum horridumque. imperium: de link tussen lingua en imperium is zeer belangrijk in VALLA eleg. 1,pr: Ibi namque Romanum imperium est ubicumque Romana lingua dominatur (Garin 1952: 596). 9 Sit ... uer: Langius combineert twee citaten tot één nieuwe hexameter (de verlenging van een korte lettergreep met metrische ictus vóór een dominante caesuur is niet ongebruikelijk in kl. poëzie (Koster 1966: 324); zo bijv. VERG. A. 1,308). Sit tibi terra leuis is de gebruikelijke wens op grafstenen en wordt door Martialis (9,29,11) ironisch gebruikt. Et in urna perpetuum uer heeft Langius bij Iuvenalis kunnen lezen; ook bij de post-kl. dichter gaat het om iets dat ter beloning wordt toegewenst en wel aan vroegere generaties, omdat in hun tijd retoricaleraren nog gezag hadden (maar inmiddels zijn de leerlingen de baas geworden): (7,207-8) di maiorum umbris tenuem et sine pondere terram/ spirantisque crocos et in urna perpetuum uer (sc. dent). Let wel dat het eerste vers dezelfde wens bevat als het traditionele, door Langius gebruikte sit tibi terra leuis! ex eius ... officina: Dati was geen leerling van Valla, maar van Francesco Filelfo, die in Siena doceerde van 1434 tot 1438. 10 Dabit - dabit: deze geminatio ook in ep. 5,5; 19. De uitdrukking (cum) faenore reddere/ faenus reddere komt relatief vaak bij Plautus voor (6× in de Mostellaria). colloquencium: in zijn brief aan Albert Hardenberg (Gansfort 1614: **4r-v) noemt Goswinus van Halen, die als famulus van Wessel Gansfort zelf ook in Aduard had vertoefd, 23 namen, onder wie Gansfort, Agricola, Hegius, Frederici, Johannes Kanter, Onne van Ewsum, Von Hildesheim en Van Rees. 11 spero - inuenies: z. ep. 2,8. plenis: DATI eleg. 26r ‘plenus’ [...] iungitur [...] ablatiuo, oratores ut plurimum ac fere semper genitiuo coniungunt. Langius laat dit adj. driemaal de abl. regeren (vgl. ep. 5,16; 6,13) en slechts eenmaal de gen. (ep. 4,11). Osnaburgius ille: Matthaeus de Osnaburgis, die op zijn minst vanaf het jaar 1466 als vicaris en kapelaan aan de Groninger Martinikerk verbonden was; z. Hermans 1987: 153; 156; 328 nt 2. Uit archiefmateriaal is iets bekend van zijn boekenbezit. De overgeleverde titels doen inderdaad niet vermoeden dat we met een ‘humanistische geest’ van doen hebben; z. Bakker 1988/b: 1-2; 16. Musarum choro: z. ep. 2,2. rudentum: ‘ezels’; ant. betekent rudere ‘balken’, waardoor rudens allengs
91
Langius
synoniem voor asinus is geworden; z. PLIN. nat. 10,204; Kißel ad PERS. 3,9. 12 demones: in Latijnse vorm pas voor het eerst bij Apuleius, maar bij chr. auteurs heel gewoon. fecana kageti etc.: Langius doelt hier op ezelsbruggetjes uit de scholastieke logica (vgl. Lö er 1930: 349 ‘scholastischen Merkverse aus der Logik’). Men had verzen gemaakt van quasi-Latijnse woorden om de verschillende combinaties van categorieën beweringen in een syllogisme eenvoudiger te kunnen onthouden. Het bekendste vers begint met Barbara celarent. Alleen de klinkers zijn van belang; de ‘a’ staat voor een algemene en bevestigende bewering, de ‘e’ voor een algemene en ontkennende bewering, de ‘i’ voor een specifieke en bevestigende en de ‘o’ voor een specifieke en ontkennende bewering; z. bijv. Gilby 1949: 215; Thom 1981: 43 (met vbb.). Langius’ versie heb ik nergens aangetro en; waarschijnlijk heeft hij hier een zelfbedachte variant opgeschreven om de spot met dergelijk ‘potjeslatijn’ te drijven. Vgl. ook mijn comm. ad ep. 5,13. iniuriam - fieri: tegen DATI eleg. 28v ‘inferre iniuriam’ quasi ‘iniuriam facere’. 13 Regulum: Marcus Atilius Regulus, consul in 267, die liever de marteldood stierf dan zijn belofte brak. De belangrijkste bronnen voor zijn heldendood zijn CIC. o . 3,99-100 en fin. 5,82; vgl. HOR. c. 3,5. affectum: DATI eleg. 5r Verbum ‘afficio’ pulchrum est et late patet; hij geeft vele vbb. van de constr. afficere alqm alqa re. Langius gebruikt het ww. vier keer op deze wijze; vgl. ep. 5,8 bis; 15. 14 apicibus: TLL s.v. 227,81 vv.: als synoniem voor litterae, bijv. in SIDON. ep. 4,5,1; 6,8,1. Vgl. MAURUS c. 9,6 (en Schoonbeeg 1993 ad loc.). Tertia: ook hieruit blijkt dat Langius nog niet over Dati’s behandeling van de supputacio Kalendarum beschikte; daar heeft het telwoord nl. steeds (naar ant. gebruik) een mannelijke uitgang (32r-v).
Ep. 4: Rodolphus de Langen S.D.P. suo Anthonio Susatensi. 1 Relegenti hanc mihi Elegantiolarum nostrarum particulam tuasque auidissime litteras recipienti nescio quid in diuersa trahentis animum in me dubii subortum est, quia, cum desideratam in primis epistolam tuam recipio, te supra quam satis est in mea uideo laude sudauisse, ita ut ingenium tuum, mihi crede, admirari necesse sit. 2 Ex alia me parte emendatio rei quam misisti reuocabat, ut ei si quam possem limam applicarem. Sed re ipsa inspecta prima se obtulit facie corruptissimam, quo non parum turbatus sum, eo quod uirtuti et ingenuitati tue morem non gerere re nedum adeo paucula, uerum et longe maiori, nefas esse duxi. 3 Quod igitur littere uoluptatis afferebant, reddendi tibi muneris impotentia intermisit.
92
ep. 4
Ne tamen me nihil tua in re fecisse forte suspiceris, morem cuiuspiam excellentis uiri sequor, qui, cum Pii II pontificis maximi summi ac disertissimi uiri in minoribus adhuc agentis litteras forte emendandas suscepisset, atramenti lituris totas informes reddidit emotoque nonnumquam aptissimo uerbo barbarum atque inconcinnum restituit requirentique, ut iocundissimis salibus facetus erat, tunc Enee, cur Latino uerbo remoto ineptum reddidisset, respondit: ‘Poteras quidem me tuas non legisse suspicari, si intactas remisissem.’ 4 Non secus et mihi accidit, qui, cum rem omni ex parte reparare non possem, quasi desperans ei, ut ualeret, imperaui. Sed Virgilianum illud cum mentem subiret labor omnia uincit improbus tuumque mentem meam desiderium caperet, eo modo quo Pii littere et rem tuam forte emendaui, ut tuipse uidere poteris. Cum primum simul erimus, omnem te facile rem, quam uolunt hec precepta, docebo. 5 Sed iam ad litteras tuas reuertor meeque paruitatis egregiam laudem, ad quam si respondere uelim, citius me non solum hec nox, sed et futura dies quam oratio deficiet. Illud tamen silere non possum, quod eo usque amore forte minus prospiciens euasisti, ut Plauto illo mihique pene infantissimo hoc tribuas, quod Cicero alicui etiam eorum, qui ante eum uel sua tempestate fuerant, concedere uerebatur. 6 Ait enim disertos complures, eloquentem uero uidisse neminem. Utinam, Deus bone, mihi mediocriter disertum esse donatum foret! Pone igitur laudationi tue in me frenos. Non ita sum arrogans, ut uel centessimam illarum rerum mihi usurpare audeam partem, quibus tuis me predicationibus extulisti. 7 Si quid a me muneris accepisses aut premii tua uirtute digni, illud te non immerito carperet Ciceronis elogium, quo et Grecorum leuitatem notauit; uerba eius sunt: Ingenita leuitas et eru-dita uanitas. Regum suorum uel principum laudes accepta mercede dicebant. Qua re quid stultius, uanius? 8 Assentatio enim, que uernacula regum pestis opesque eorum, ut Curcius ait, facilius quam hostis euertit, priuatorum etiam mentes ita ligat, ut se nimis sepe uideant in magna rerum suarum egestate non egere. Noli idcirco me nondum artis discipulum magistri honore dignare, sed familiares et, quod facile potes, suauissimas litteras ad me mitte; non minus meas ad te proficisci studebo. 9 Velim, mi Anthoni, uti libellum Plutarchi de iuuenum institutione tantisper mihi mittas, dum meum, qui corruptissimus est, limatiorem efficere possim. Tenet idem me ferme desiderium ysagogici libelli in moralem disciplinam Leonardi Areti-ni, cuius tu titulum habes, quasi Aristotilis sit liber de moribus. 10 Hosce, si tibi graue non est, libros mitte; reddam habita facultate integritati tue gratiam forte parem. Vale et me, ut arbitror quidem, ama. 11 Accidet in meis tibi forte litteris, quod Hyeronimus uir ingenii et sanctitatis gloria prestans in Iouiniani commentariis sibi obuenisse commemorat, ut, sicut ille ex barbaro sermone
93
Langius
sententias, quas uincere debebat, capere non poterat, ita ex malis et mendarum plenis, quid forte uelim, litteris non intelliges. 12 Sed qui me cubatum conducent, expectant famuli. Contineo calamum te iterum atque iterum ualere iubens. Ex Adwerth VI Ydus Martias. L M4v-M5r 1 trahentis scripsi: trahetis L 3 Enee scripsi: Enea L 4 modo scripsi: iam Crecelius quaedam excidisse putauit 5 prius quam scripsi: quem L: que Crecelius illo mihique] excidisse quaedam putauit Crecelius eorum Crecelius: om. L 8 nimis scripsi: minus L: ut sibi ipsis sepe uideantur Crecelius familiares scripsi: famillares L
VERTALING: Rudolf von Langen aan zijn Anton van Soest. 1 Ik was net bezig nogmaals dit deel van onze Elegantiolae te lezen, toen ik jouw brief met zeer gretige hand in ontvangst nam. Die brief van jou, waarnaar ik bijzonder had uitgezien, bezorgt mij gemengde gevoelens, wanneer ik hem open; want ik zie dat jij je buitensporig in het zweet hebt gewerkt om mij te prijzen, zodat ik jouw talent (geloof me) wel moet bewonderen. 2 Anderzijds verlangde de verbetering van wat je opgestuurd had mij om daarop, indien mogelijk, de vijl toe te passen. Maar bij nader inzien leek de betre ende tekst op het eerste gezicht zeer corrupt. Dit verontrustte mij in niet geringe mate, omdat ik het als een misdrijf zag om jouw eminente en edele kwaliteiten niet te dienen, niet alleen in zo iets kleins, maar ook in iets veel groters. 3 Wat dus jouw brief aan vreugde bracht, heeft mijn onvermogen om jou een tegendienst te bewijzen bedorven. Om echter te voorkomen dat je misschien vermoedt dat ik helemaal niets met je verzoek heb gedaan, doe ik als die onbekende, maar gewiekste man die het op zich had genomen om een brief van paus Pius II (een groots en welbespraakt man die op dat moment nog in zijn jonge jaren was) waar nodig te corrigeren. Die brief misvormde hij volledig door inktvlekken en hij verving hier en daar een zeer geschikt door een barbaars en misplaatst woord. Toen Enea, die nooit om een kwinkslag verlegen zat, hem daarop vroeg, waarom hij Latijnse woorden door dwaze vervangen had, gaf hij als antwoord: ‘U zou hebben kunnen denken dat ik uw brief niet gelezen had, als ik hem ongeschonden teruggestuurd had.’ 4 Het verging mij net zo. Omdat ik de zaak niet volledig kon herstellen, heb ik haar als het ware uit wanhoop laten varen. Maar omdat ik moest denken aan het Vergiliaanse ‘harde arbeid overwint alles’ en ik door verlangen naar jou bevangen werd, heb ik je tekst op dezelfde manier als die brief van Pius hier en daar verbeterd, zoals je zelf kunt zien. Zodra we samen zijn, zal ik je in een handomdraai alles wat deze lessen inhouden onderwijzen. 94
ep. 4
5 Maar om op je brief terug te komen en op je buitengewoon lovende woorden voor mijn onbeduidendheid: als ik daarop zou willen antwoorden, zou niet alleen de komende nacht, maar ook de volgende dag eerder ten einde zijn dan mijn betoog. Toch kan ik dit niet verzwijgen, dat je misschien door liefde enigszins in je gezichtsvermogen bent aangetast en daardoor zover bent doorgeschoten, dat je die Plautus en dat je mij, haast nog een klein kind, ditgene toebedeelt, waarvan Cicero schroomde om het toe te kennen zelfs aan een van hen die voor of in zijn tijd leefden. 6 Hij zegt immers verscheidene welbespraakte sprekers, maar nog nooit een welsprekende te hebben gezien. Ach, grote God, was het mij maar gegeven een gemiddeld spreker te zijn! Beteugel daarom je lofzang op mij. Zo aanmatigend ben ik niet, dat ik zelfs maar een honderdste deel voor mij zou durven opeisen van het trompetgeschal, waarmee je mij de hemel in prijst. 7 Als je van mij een geschenk of een jouw kwaliteiten waardige som steekpenningen had aangenomen, dan zou niet ten onrechte dat gevleugelde woord van Cicero je hekelen, waarmee hij ook de lichtzinnigheid van de Grieken aanstreepte. Zijn woorden luiden: ‘Aangeboren lichtzinnigheid en geleerde ijdelheid. Van hun koningen of vorsten zongen zij de lof in ruil voor een beloning.’ Wat is dwazer, wat ijdeler? 8 Want vleierij, een pest die kind aan huis is bij koningen en (om met Curtius te spreken) hun macht gemakkelijker verwoest dan een vijand, houdt zelfs gewone burgers zozeer in haar greep, dat die maar al te vaak menen in hun grote armoede geen armoede te lijden. Acht daarom mij als leerling van deze kunst nog niet de titel van meester waardig, maar stuur me een persoonlijke en (wat je gemakkelijk afgaat) zeer zoetgevooisde brief; niet minder zal ik mijn best doen de mijne naar jou te laten vertrekken. 9 Ik zou willen, beste Anton, dat je mij in de tussentijd Plutarchus’ boek ‘De opvoeding van jongeren’ toezendt, zodat ik mijn exemplaar, dat vol fouten zit, kan bijvijlen. Haast evenzeer verlang ik naar Leonardo Bruni’s ‘Aansporing tot de
95
Langius
ethiek’, dat jij ophemelt als ware het Aristoteles’ boek over ethiek. 10 Stuur me deze boeken, als het niet lastig voor je is; als de gelegenheid zich voordoet, zal ik jouw smetteloos blazoen met wellicht gelijke munt terugbetalen. Het ga je goed. Blijf mijn vriend, die je meen ik bent. 11 Misschien overkomt je bij het lezen van mijn brief wat Hieronymus, een in karakter en heiligheid vooraanstaand man, naar eigen zeggen overkwam in de commentaren van Jovinianus: zoals hij door het barbaarse taalgebruik de uitspraken die hij moest weerleggen niet kon begrijpen, zo begrijp jij misschien uit mijn slechte brief vol fouten niet, wat ik bedoel. 12 Maar m’n bedienden staan te wachten om me naar bed te brengen. Ik hou mijn pen in en wens je eens te meer alle goeds. Aduard, 10 maart (1469).
COMMENTAAR 1 Relegenti ... sudauisse: in deze zin vinden we liefst acht vbb. van hyperbaton (transgressio; LHS II 689-94). Een vb. van een soortgelijke constr. zonder hyperbata is ep. 2,2. Langius’ stijl wordt gekenmerkt door een voorliefde voor deze stijlfiguur; enkele sprekende vbb. zijn verder ep. 4,6 centessimam ... partem en 5,8 Quanta ... iniuria; vgl. mijn opmerkingen over Langius’ stijl (p. 72-4). Elegantiolarum: z. ep. 3,6. desideratam in primis: DATI eleg. 8r-v quom fuerit superlatiuum quodpiam durius asperiusque et superlatiue significandum sit, ut pro superlatiuo positiuum efferamus et ei superlatiuum aptumque apponamus aduerbium. Als vbb. van zulke bijwoorden noemt hij maxime, admodum en imprimis. Inderdaad komt desideratissimus niet in Langius’ brieven voor. In ep. 6,5 lezen we echter doctum imprimis, terwijl Langius ook twee keer de overtre ende trap van dit adj. gebruikt (3,2; 5,2). Hetzelfde geldt voor diserta admodum (5,3) naast disertissimum/ disertissimi (2,1; 4,3). 2 rei quam misisti: niet Libers brief, zoals blijkt uit 5 ad litteras tuas reuertor. re ipsa: res zou naar ant. maatstaven correct zijn. Langius begrijpt duidelijk de abl. absolutus niet goed. Een vergelijkbare fout maakt hij in ep. 5,2. Vbb. van het soort correcties waarop Langius doelt levert Agr. in ep. 21, waarin hij Hegius’ brieflatijn onder de loep neemt. nedum - uerum et: LHS II 618; Löfstedt 1950: 67-70. Nedum - sed etiam als synoniem voor non solum - sed etiam wordt ant. alleen gebezigd door Balbus en Oppius in hun brief aan Cicero (Att. 9,7a,1); als variant komt het voor in CIC. Att. 10,16,6. Deze bet. van nedum is echter gangbaar in middeleeuws Latijn en ook bij humanisten nog heel gewoon; vgl. SALUT. ep. 7,6 (II 276,10-1)
96
ep. 4
significat enim ‘nedum’ hoc quod est ‘non solum’ (met uitleg en tal van vbb.); VALLA eleg. 2,18 Imperiti uero hanc dictionem (sc. nedum) accipiunt pro ‘non solum’. Löfstedt noemt ook enkele vbb. uit werk van Piccolomini. In zijn dialoog Actius neemt Pontano (die beide passages uit Cicero kent) het op voor iemand die nedum in deze zin gebruikte en vervolgens door critici neergesabeld werd: (ed. Kiefer 1984: 322) discissum dilaceratumque ab his iisdem satis scio haud indoctum hominem, quod particulam ‘nedum’ ac ‘ne modo’ praeponere sit in scribendo ausus, nec meminerunt Ciceronem scribentem ad Atticum nec Balbum et Oppium ad Ciceronem. Eén zo’n criticaster zou bijv. Perotti kunnen zijn; hij veroordeelt het gebruik van nedum zoals door Langius gebezigd: (rudim. 85v-86r) Magna autem differentia est inter ‘non tantum’ et ‘nedum’. ‘Nedum’ enim duobus duntaxat modis in oratione accipimus. Uno cum utranque sententiam eodem claudimus uerbo, ut ‘pro te uitam exponerem, nedum fortunas’; alterum cum utrique sententiae suum uerbum damus, ut ‘pro te uitam exponerem, nedum fortunas meas effunderem.’ Ponitur etiam negatiue hoc modo ‘non perderem pro te quadrantem, nedum uitam’; item ‘non perderem pro te quadrantem, nedum uitam exponerem.’ Ubi notandum est, quod in affirmando id quod plus est in prima parte ponitur et quod minus in secunda, ut uita in prima parte ponitur, pecunia in secunda. In negando uero econtrario quod minus est in prima parte ponitur, ut pecunia, et quod plus in secunda, ut uita. Atque imperiti hanc dictionem capiunt pro ‘non solum’ dicentes ‘nedum pecuniam pro te exponerem, sed etiam uitam’; quod dicendum est ‘uitam pro te exponerem, non solum pecuniam’; aut per ‘non solum’ sic ‘non solum pecuniam pro te exponerem, sed etiam uitam’; item ‘non solum fortunas meas pro te effunderem, sed etiam uitam ipsam exponerem’; et negatiue ‘non modo pro te non exponerem uitam, uerum ne pecuniam quidem’; et ‘non modo pro te non exponerem uitam, uerum ne pecunias quidem meas effunderem.’ Ubi notandum quod, quando per ‘non modo’ uel ‘non tantum’ uel ‘non solum’ loquimur, affirmando quidem quod minus est in prima parte ponimus et quod plus est in secunda, negando uero quod plus est in prima et quod minus in secunda. Item notandum quod, ubi ponitur ‘nedum’, potest poni etiam ‘non modo’, sed addita altera negatione, ut ‘ego non ponerem pro te obolum, nedum exponerem uitam’; ‘ego non ponerem pro te obolum, non modo non exponerem uitam.’ Sed hoc perraro reperitur. Perotti’s vbb. met ontkennende zinnen zijn juist (de apodosis, ingeleid door nedum, bevat het belangrijkste element); zijn vbb. van bevestigende zinnen zijn (evenals die van VALLA eleg. 2,18; z. boven) niet juist, want op het door nedum ingeleide element ligt altijd de nadruk. Ook Agr. (hoewel niet uitsluitend; z. blz. 149) en Liber gebruiken nedum als non solum; vgl. AGR. inv. 3,9,8-9; laus phil. 179,20R; 181,36-182,1R; LIBER ep. 5,2. Evenzo Celtis (Krapf 1979: 72). longe maiori: DATI eleg. 4v Comparatiuis uero uel ‘multo’ uel ‘longe’ praeponi
97
Langius
solet. Vgl. LANGIUS ep. 5,2; 11; 16; 6,25. Voor de uitgang -i van de comparatief, z. AGR. ep. 18,5; evenzo LANGIUS ep. 6,4. 3 muneris: DATI eleg. 13r Munus pro officio ornatissime dicitur. impotentia: in deze bet. ‘onmacht’ met deze constr. (waarbij de gen. aangeeft waaruit de onmacht bestaat) middeleeuws Latijn. litteras - emendandas: DATI eleg. 3r Quid uero pulchrius quam si pro gerundiis quae app‹e›llant utemur gerundiuis nominibus? In Langius’ brieven vinden we vier gerundivumconstructies; vgl. 5,9 (corrupt); 6,8; 12. Ook moeten we, denk ik, in ep. 5,19 in me carpendo de werkwoordsvorm als een gerundivum beschouwen. Hoewel hier sprake kan zijn van een gerundium met object, lijkt dit zeer onwaarschijnlijk, daar Langius zo’n combinatie verder nooit gebruikt en ze überhaupt zeldzaam is (LHS II 373); vgl. echter VALLA eleg. 1,27 (over gerundia) Cum praepositione ‘in’ tum regit, ut ‘in tribuendo suum cuique’, tum uariat genera, ut ‘in colendo agro’ (het eerste vb. levert CIC. Brut. 85). 4 reparare - desperans - imperaui: paronomasie. labor ... improbus: VERG. G. 1,145-6; al in de Oudheid spreekwoordelijk (Otto 890; Walther 13363; ERASM. adag. 1,5,22) en te allen tijde vaak geciteerd, doorgaans in de vorm waarin ook Langius deze woorden aanhaalt, dus met het generaliserende uincit i.p.v. Vergilius’ concrete (op de oermens betrekking hebbende) uicit. Evenzo bijv. HIER. praef. Dan.; IOH. SARISB. met. 1,6; 4,30; POLYTHECON 9,334-5; POGGIO ep. Nic. 18,30; 22,35; 24,10; 69,40. eo ... littere: Langius bedoelt natuurlijk ‘op dezelfde manier als waarop Pius’ brieven verbeterd zijn.’ De ellips van een predicaat als emendate sunt is nog wel te billijken, zeker in een brief (vgl. Cugusi 1983: 104), maar bij eo quo moet iets weggevallen zijn; het meest waarschijnlijk lijkt mij eo modo quo. te - docebo: schoolmeester Liber als leerling. Met deze zin ondermijnt Langius enigszins zijn eigen woorden uit 8 Noli idcirco me nondum artis discipulum magistri honore dignare. Overigens had (volgens Goswinus van Halen: Gansfort 1614: **5r) het klooster in Aduard de universitaire opleiding van Liber bekostigd. 5 citius ... deficiet: z. AGR. ep. 8,9. futura: z. AGR. ep. 12,7. Plauto illo: Crecelius veronderstelde dat er na deze woorden iets ontbreekt. Dit lijkt niet per se noodzakelijk. Liber had in zijn brief naast Langius misschien nog een persoon geprezen, cryptisch omschreven als Plautus (om zijn karakter? om de gesteldheid van zijn voeten?). 6 Ait: CIC. orat. 18 (vgl. de orat. 1,94). Aangehaald door QUINT. inst. 8,pr,13; HIER. adv. Pelag. 3,17. Pone - frenos: volgens TLL komt deze combinatie ant. slechts eenmaal voor, nl. IUV. 8,88-9 pone irae frena modumque,/ pone et auaritiae, miserere inopum sociorum (geciteerd door EYB margar. 114v). Ant. gebruikelijk is imponere frenos
98
ep. 4
(maar ook ponere modum/ ~ finem); vgl. ad AGR. ep. 18,7 voor de veelvuldige vervanging van composita door simplexvormen in laat-ant. en middeleeuws Latijn. uel: DATI eleg. 23v ‘uel’ pro ‘etiam’ particula multis locis rectissime congruit. usurpare: DATI eleg. 19v Usurpatio et usurpare ita intelligi debent ut iurisconsulti dicunt, sed usurpationem oratores frequentem usum uocant et usurpare in frequenti usu habere. Langius volgt de eerstgenoemden. 7 uerba eius: HIER. ep. 10,3 (CIC. Flac. fr. 2); de tweede zin die Langius aanhaalt is niet van Cicero, maar van Hieronymus zelf. De kerkvader prijst de oude Paulus om zijn hoge leeftijd als een geschenk Gods; dan eist hij voor deze lofzang een beloning, zoals ook de oude Grieken deden. 8 Curcius: 8,5,6 perniciosa adulatio, perpetuum malum regum, quorum opes saepius assentatio quam hostis euertit; een waarneming uitgelokt door de mededeling dat Alexander op een gegeven moment zijn onderdanen gebiedt om hem ‘op zijn Perzisch’ (prosternatie) te eren; door de aanwezige Grieken (!) wordt hij uitbundig gevleid, maar niet door zijn eigen Macedoniërs. 9 de iuuenum institutione: περι παιδων αγωγης; z. AGR. ep. 29,43-7. tantisper - dum: DATI eleg. 16v ‘Tantisper’, quod quasi est ‘tamdiu’, ornate post se deposcit ‘dum’, quod ferme est ‘donec’. titulum: OLD s.v. 7b ‘eer, roem’. Bedoeld wordt Bruni’s Isagogicon moralis disciplinae ad Galeottum Ricasolanum. 11 ingenii ... prestans: DATI eleg. 8v Si uelim uehementer ac plurimum laudare, adiiciam ‘gloriam’ siue ‘laudem’ et causam laudationis casu genitiuo constituam. commemorat: HIER. adv. Iov. 1,1 quos (sc. Iouiniani commentariolos) cum legissem et omnino non intelligerem, coepi reuoluere crebrius [...] uolens prius scire quid diceret et sic uel probare uel redarguere quod dixisset. Verum scriptorum tanta barbaries est, [...] ut nec quid loquatur nec quibus argumentis uelit probare quod loquitur potuerim intelligere. [...] cuius (sc. Iouiniani) libros multo difficilius est nosse quam uincere; vgl. ep. 50,2 Iouinianum—Iesu bone, qualem et quantum uirum, cuius nemo scripta intellegeret, qui sibi tantum caneret et Musis! intelliges: gewenst was intelligas. Doorzag Langius zijn eigen zinsconstr. niet meer of is hier sprake van een simpele drukfout? 12 cubatum: het supinum van ww. als cubare sonare crepare heeft als uitgang itum (LHS I 544). Een ieder die met het Doctrinale van Alexander de Villa-Dei Latijn had geleerd kon dit weten; over de vorming van het supinum van ww. van de eerste conjugatie zegt die auteur: quod dat ‘ui’ dat ‘itum’, nisi desinat in ‘co’ (714). Een subst. cubatus bestaat evenmin. conducent: in deze bet. ‘brengen naar’ middeleeuws Latijn (MLW s.v. 1270,45). Vgl. POGGIO ep. Nic. 25,54 mittam tibi obuiam Senas mulam meam et item equum cum famulo, qui te conducat, si id decreueris. Contineo calamum: ant. gebruikelijker is continere uocem/ ~ linguam.
99
Langius
ualere iubens: DATI eleg. 31v is modus uim quandam desiderii continet et pro anti-quorum consuetudine infinitus modus in alium transit, ut ‘iubeo te saluere’, id est ‘salue’.
Ep. 5: Rodolphus de Langen salutem dicit Anthonio etc. 1 Poteram ego quidem, quod a me actenus persepe dissimulatum est, eo te ordine alloqui, quo ueteres illos dicendi magistros sese inuicem salutauisse comperio; quod item nostri pene seculi singulares illos lingue Latine et reparatores et duces precepisse intelligo. 2 Sed quo nescio ductus abusu meliora sciens probansque deteriora sequor presertim ad harum rerum doctos me scribente, ex quorum grege te sane unum esse perspectum mihi habeo. Scribam idcirco ad te deinceps tuo meum nomen proponens, longe cum doctissima antiquitate uera sentire et egregia malens quam nostris hominibus ignorantibus sequacem me prebere. 3 Video tuis te litteris, mi Anthoni, magnopere flagitare, uti quasi Philippicis quibusdam contra † artis nostre turbam insurgam eorumque impudentem inscitiam blacterantesque sententias diserta admodum oratione reuellam. 4 Est sane uirtutis tue petitio hec haud inelegans, sed prestare quod petis in hoc forte labor arduus uideri potest, non quod me hec deficiant, quibus in eos inuolem qui impudentissima artem nostram lingua insectantur, sed quod tanta se offerant, ut, a quibus sumam exordium, animus hereat et in dubio fluctuet. 5 Nesciunt insani, nesciunt, quantas doctrina uires habeat, cum ea ignorant, sine quibus ueterum nemo magnus euasit, nullus ex sapientissima illa antiquitate immortali memorie consecratus est. Sed malunt seculi nostri homines sua impudenter ingerere quam aliena uerecunde discere; unde hoc eis obuenire solet, ut, cum illotis, ut sunt, manibus ad res magnas sanctasque conuolant, eas, quia ob nostrarum rerum ignorantiam capere non possunt, ignominiose missas facere necesse sit. 6 O Deus bone, in quot Augustinianis dignis sane celestibusque doctrinis insulsa horum presumptio tamquam in uado heret! Quot diui Hieronimi sentencias, quibus ut stellis Christiana splendet religio, dum ineruditi tractare uolunt, incognitas ualere sinunt. 7 Quid? Firmianus Lactancius omnium Christianorum proculdubio eloquentissimus numquid eis patet, quo nemo falsam religionem explodit melius? Ille sane, qui sapit ambrosiam dicendo, Ambrosius, quam illis incognitus, quam non intellectus! O pietas! O prisca doctrina! 8 Quanta ab hisce doctrinarum iudicibus nobiles sanctorum quos dixi et eloquentissimorum libri afficiuntur iniuria, dum aptissimo et eleganti eraso uerbo ineptum rescribunt et barbarum. Iurarem prorsus Gothos efferate
100
ep. 5
barbarie gentes tantis uix Romanum affecisse cladibus imperium, quantis isti truculentissimis suis Latinas litteras manibus lacerant trahunt discerpunt. 9 Quam mihi bilem concitant (ut scilicet legundorum quos dixi autorum percupidus sum), cum tantas barbare manus lituras uideo. Res sane lugenda, plangenda et lacrimis insectanda. Possent forte in sua ingenii tarditate dimitti tollerandaque esset eorum peruersitas, qua res, quibus sane longe indignissimi sunt, spernunt et insectantur, si intactos incorruptos quos non intelligunt libros sinerent. 10 Sed aliter quam institueram facio ingrediens pugnam ad preliumque descendens nullo instructo agmine, sed tumultuariis copiis hostem prouocans. Conflabo posthac exercitum ex meis non solum militibus, uerum summorum imperatorum, qui in hybernis nunc agunt, mihi dum opus fuerit suppetias ferentium. 11 Habeo quem ante signa ducem constituam, sunt pretores qui suas ducant cohortes. Sed longe hostem uincere facilius arbitror quam cognoscere. Si ingenui sunt hostes, aggrediantur queso aperta fronte et non a tergo feriant. Scriptis rem suam agant, non uetularum instar garrient. 12 Ordinent sobrio pectore tela in nos et inter Bachum et Cererem non lacessant. Certemus armis nostris incomposito uulgo incognitis. 13 Numquam sane absque argumentis eo me inducent, ut currente eorum Sorte aut disputante Platone modorum significandi ineptiis, strepitu dyaletice atque decipulis adeo terrear, profliger mutusque sileam, ut non dicam quod sentio, indigne scilicet, inepte atque furiose arti tam egregie, nobili et amplissime detrahi. 14 Praui enim et iniqui iudicis est in causa sibi non cognita diffinire ac sententiam ferre. Sed eos cum suis ineptiis rabulas relinquemus; nos interea dulcissimis Musis studebimus earum dulci contubernio perfruentes. 15 Hesit, posteaquam a te discessi, hoc animo quod quempiam dicebas meis in litteris ad te scriptis notasse, quia dixerim ‘pro uirili mea’, quasi aut barbarismi aut soloecismi uitium sic loquens aut scribens inciderim. Qui, uelim, sciat sic me loquentem nulla linguam Latinam iniuria affecisse, sed optimos eius duces principesque sic loquentes imitatum esse. 16 Qui si errauerint, longe cum eis errare malo quam cum eoipso qui mea notauit uera sentire. Ita enim deliberatum me penes habeo, ut M.T. Ciceronem M.que Fabium Quintilianum ac reliquos innumeros, qui digne Latineque locuti sunt, sequi malim quam horridam ieiunam incultam, qua nostra (proch pudor!) natio plena est, orationem amplecti. 17 Videat ille Latine lingue censor quos dixi ueteres: plura inueniet, quibus forte priscos male usos et ignorantie damnabit. 18 Quid dicet, cum leget ‘et id genus monstra’; ‘in presentiarum’; ‘est locus in carcere quod Tullianum appellant’; ‘est tibi cognomen Scipioni’; ‘mille militum occisum est, dum Romani rerum potirentur’; et id genus infinita, quibus eloquentissimorum libri referti sunt, quibus et pro summo ornatu nobisque utendum sit? 19 Que etiam nisi secuti fuerimus, omnem sane
101
Langius
elocutionis ordinem perturbabimus. Si preterea in me carpendo perget, quiscumque tandem is sit, senciet profecto, sentiet, quanto uersem turbine telum quantusque in hostem qualibuscumque etiam meis studiis insurgere possim. 20 Sequetur et nostro de uulnere sanguis. Sed iam uale ualitudinem tuam curans. Ex Adwerth festinantissime XII Kalendas Aprilis. L M5r-M6r 1 alt. illos scripsi: illi L 3 contemptorum post contra excidisse putauit Crecelius 8 affecisse Crecelius: effecisse L 9 ut ... percupidus sum scripsi: ut scilicet legundi eorum quos dixi autorum libros percupidus sum Crecelius: ut sicut legundorum quos dixi autorum libris percupidus sum L 13 profliger scripsi: profligar L 15 soloecismi Crecelius: soleocismi L 18 Tullianum Crecelius: tullium L
VERTALING: Rudolf von Langen aan Anton enz. 1 Tot nu toe heb ik zeer vaak verhuld dat ik je in die volgorde zou kunnen toespreken waarin, zo verneem ik, die oude leermeesters in het spreken elkaar hebben gegroet; en zo luidden ook de voorschriften van die enkelingen van vlak voor onze tijd, die het Latijn hersteld en tot gids gediend hebben, begrijp ik. 2 Maar hoewel ik weet en beaam wat het goede is, volg ik door een of ander misbruik geleid het slechte, vooral wanneer ik aan kenners op dit gebied schrijf; en tot die kudde behoor jij absoluut, dat is mij zonneklaar. Daarom zal ik in het vervolg aan je schrijven met mijn naam voor de jouwe, omdat ik het veel liever met de zeer geleerde oudheid eens ben over wat waar en uitzonderlijk is dan dat ik me volgzaam betoon aan onze onwetende tijdgenoten. 3 Ik zie dat jij in je brief, beste Anton, met klem eist dat ik met een soort Philippische redes mijn stem verhef tegen de meute die onze kunst veracht, en dat ik haar schaamteloze onwetendheid en brabbelzinnen met een zeer welbespraakt betoog aan stukken scheur. 4 Zeker is dit verzoek, dat jouw voortre elijk karakter toont, allerminst onelegant, maar voldoen aan je verzoek op dit punt kon wel eens een zware inspanning blijken; niet omdat het me ontbreekt aan middelen om hen naar de keel te vliegen die met de meest schaamteloze taal onze kunst teisteren, maar omdat zich er zoveel aanbieden dat ik aarzel en in twijfel sta, waarmee ik moet beginnen. 5 Geen benul hebben die dwazen, geen benul hebben ze hoeveel kracht geleerdheid bezit; want ze kennen die dingen niet zonder welke niemand van de ouden groot is geworden, niemand uit die zeer wijze oudheid aan de onsterfelijke herinnering overgedragen is. Maar de mensen van tegenwoordig willen liever hun eigen dingen schaamteloos opdringen dan met respect van anderen leren; en daarom gebeurt het hun doorgaans, wanneer ze met hun smerige 102
ep. 5
handen (die hebben ze immers) grote en gewijde zaken beetpakken, dat ze die zaken tot hun grote schande moeten laten varen, omdat ze geen verstand hebben van onze studies en die zaken daarom niet kunnen begrijpen. 6 Grote God, voor ik weet niet hoeveel waardevolle, ja hemelse geleerdheid van Augustinus blijven ze met hun zouteloze bravoure als voor Pampus liggen! Hoeveel uitspraken van de heilige Hieronymus, die fonkelen als sterren tot eer van het christelijk geloof, laten ze wel niet onbegrepen varen, terwijl ze die in hun onontwikkeldheid willen behandelen. 7 En verder? Firmianus Lactantius, van alle christenen zonder twijfel de meest welsprekende, is voor hen een gesloten boek, terwijl toch niemand beter dan hij het heidense geloof heeft opgeblazen. Ja zeker, hij die smaakt naar ambrozijn als hij spreekt, Ambrosius, hoe onbekend voor hen, hoe onbegrepen! Ach eerbied! Ach oude geleerdheid! 8 Hoe groot is het onrecht dat deze rechters over geleerdheid de edele boeken van de heilige en zeer welsprekende mannen van wie ik sprak aandoen; bij uitstek geschikte en tre ende woorden vlakken ze uit en in plaats daarvan schrijven ze onzinnige en barbaarse woorden weer op. Ik zou absoluut zweren dat de Gotische volkeren, die verwilderde barbaren, nauwelijks met even grote rampen het Romeinse rijk hebben getro en als zij met hun ongekend gruwelijke handen de Latijnse letteren verscheuren, plunderen, verpulveren. 9 Hoezeer doen ze mijn bloed koken (omdat ik immers hunker naar het lezen van de auteurs die ik noemde), wanneer ik zulke grote vlekken van een barbaarse hand zie. Het is toch om te treuren, te jammeren en te janken. Misschien kon hun traagheid van verstand vergeven worden en zou hun ontaardheid te verdragen zijn waarmee ze dingen die ze absoluut volkomen onwaardig zijn versmaden en hekelen, als ze de boeken die ze niet begrijpen onaangeraakt, onbedorven zouden laten. 10 Maar anders dan ik me had voorgenomen, ga ik het gevecht aan en meng ik me in de strijd zonder mijn troepen goed opgesteld te hebben, maar daag ik de vijand met ongeordende gelederen uit. Van nu af aan zal ik mijn leger samenstellen niet alleen uit mijn eigen soldaten, maar ook uit die van de beste bevelhebbers, die nu in hun kazernes overwinteren, en dat zal ik doen zolang ik hulptroepen nodig heb. 11 Ik beschik over een generaal om de troepen te leiden, ik heb commandanten die hun eigen divisies leiden. Maar het is in mijn ogen veel eenvoudiger de vijand te overwinnen dan te herkennen. Als mijn vijanden eergevoel hebben, vraag ik ze om met open vizier aan te vallen en om niet in de rug toe te slaan. Met de pen moeten ze hun zaak ter hand nemen, en niet als oude wijven met lasterpraatjes. 12 Nuchter moeten ze hun wapens tegen ons opstellen in plaats van ons uit te dagen met een glas wijn in de ene en een stuk brood in de andere hand. We moeten strijden met onze eigen wapens, die onbekend zijn aan de wanordelijke
103
Langius
massa. 13 Nooit en te nimmer zullen ze me zonder argumenten zover krijgen, dat ik in een wedstrijd met hun Socrates of in een discussie met hun Plato door de onzinnigheden van hun filosofische grammatica’s, door het lawaai en de strikken van hun dialectiek zo geïntimideerd word, zo vernietigend verslagen word en zo stilzwijg, dat ik niet zeg wat ik denk, namelijk dat ze op een onwaardige, dwaze en rabiate manier zo’n uitzonderlijke, edele en zeer rijke kunst naar beneden halen. 14 Want alleen een verdorven en partijdige rechter oordeelt en vonnist in een zaak waarvan hij de feiten niet kent. Maar we zullen die schreeuwlelijken met hun mallotigheden alleen laten; wij zelf zullen intussen de zeer aangename Muzen onze aandacht schenken en volop van hun aangename gezelschap genieten. 15 Na mijn vertrek zijn in mijn hoofd jouw woorden blijven hangen dat iemand op mijn brief aan jou had aangemerkt dat ik zei ‘naar beste vermogen’; door zo te spreken of te schrijven zou ik de zonde van een barbarisme of soloecisme hebben begaan. Maar die persoon moet weten dat ik door zo te spreken de Latijnse taal geen enkel onrecht heb aangedaan, maar dat ik juist haar grootste leiders en vorsten heb nagevolgd, die ook zo spreken. 16 En als die zich hebben vergist, dan wil ik veel liever mij met hen vergissen dan met mijn criticaster het juiste pad bewandelen. Want ik ben vastbesloten om Marcus Tullius Cicero, Marcus Fabius Quintilianus en die ontelbare anderen te volgen die waardig in goed Latijn gesproken hebben en niet de huiveringwekkende, schrale en onverzorgde stijl te omarmen waarvan ons land (schande!) vol is. 17 Laat die censor van de Latijnse taal een blik werpen in de klassieke auteurs die ik noemde: hij zal meer plaatsen vinden, waar hij misschien de ouden voor misbruik en onwetendheid zal veroordelen. 18 Wat zal hij zeggen? als hij leest: ‘en dat soort gedrochten’; ‘voor het moment’; ‘er is een plaats in de gevangenis die ze Tullianum noemen’; ‘jouw bijnaam is Scipio’; ‘een duizendtal soldaten is gedood tijdens de verovering door de Romeinen.’ En er zijn talloze van dat soort voorbeelden, waarvan de boeken van de mooiste auteurs bol staan. Ook wij moeten die gebruiken om ons werk te sieren. 19 Ja zelfs is het zo dat als we dat idioom niet navolgen, we absoluut het hele stijlregister volledig overhoop zullen halen. Als hij bovendien doorgaat mij te bekritiseren, wie hij uiteindelijk ook maar is, dan zal hij zeker voelen, zal hij zeker voelen met hoeveel kracht ik mijn wapen werp en hoezeer ik mij met mijn studies, van welk niveau ze dan ook maar zijn, tegen mijn vijand kan verhe en. 20 Ook uit een wond van mijn hand zal bloed vloeien. Maar gegroet nu. Zorg dat je gezond blijft. In grote haast, Aduard 21 maart (1469).
104
ep. 5
COMMENTAAR 1 eo - ordine: eerst de naam van de geadresseerde, dan die van de afzender. dicendi magistros: de middeleeuwse auteurs van de artes dictaminis. Zij gaven er inderdaad de voorkeur aan eerst de naam van de geadresseerde te noemen. Zo bijv. Albericus Cassinensis in zijn Breuiarium de dictamine 9 (Rockinger 1961: I 41) Antiqui mittentium nomina solebant preponere. Moderni autem humilitatis gratia, nisi excellentissima sit persona mittentis, consueuerunt postponere; en in zijn Rationes dictandi 5 (Rockinger 1961: I 11) heet het: Est item in salutationibus notandum, ut recipientium nomina semper mittentium nominibus preponantur [...], nisi tunc solummodo cum maior scribit minori. Een vb. uit de praktijk geeft een brief van Héloise aan Abélard (Cousin 1970: I 85) Miror, unice meus, quod præter consuetudinem epistolarum [...] in ipsa fronte salutationis epistolaris me tibi præponere præsumpsisti [...]. Rectus quippe ordo est et honestus, ut qui ad superiores uel ad pares scribunt, eorum quibus scribunt nomina suis anteponant. Sin autem ad inferiores, præcedunt scriptionis ordine qui præcedunt rerum dignitate. Z. voor de artes dictaminis in het algemeen nog Alessio 1988: 11. In de brieven van Cicero en Plinius is het inderdaad zo dat de afzender zichzelf eerst noemt en vervolgens de geadresseerde. Ambrosius en Sidonius handhaven deze volgorde in hun persoonlijke brieven, evenals Symmachus, die zelfs meermalen (zo bijv. ep. 2,35) expliciet verklaart de kl. volgorde aan te houden en zich niets aan de nieuwe mode (om eerst de geadresseerde te noemen) gelegen te laten liggen; Augustinus en Hieronymus daarentegen noemen meestal eerst hun correspondent (Zelzer 1997: 331). De humanisten keren zoals te verwachten terug naar de kl. gewoonte; z. bijv. de opmerkingen van Perotti hierover in zijn De componendis epistolis (Alessio 1988: 11-2) en in rudim. 78r Quomodo exordiendæ sunt epistolæ? In primis tam scribentis quam eius ad quem scribitur preponendum est nomen. [...] Cuius nomen preponitur, scribentisne an eius ad quem scribitur? Scribentis, etiam ad pontificem maximum siue regem aut imperatorem scribat homo infimus. Stulta est enim obseruatio quorundam, qui dignioris nomen dicunt preponendum esse.. 2 meliora ... sequor: OV. met. 7,20-1 uideo meliora proboque, deteriora sequor; woorden die Medea spreekt in een ‘monologue intérieur’: zij kan niet doen wat haar vader zegt, haar liefde voor Iason dwingt haar om hem te helpen. Bömer (ad loc.) noemt dit (met een citaat) ‘la formule fameuse’ en draagt o.a. een parallel uit een sonnet van Du Bellay aan. Medea’s woorden worden ook geciteerd door BALDUIN. serm. 3,62; THOM. CHOB. serm. 9 (157); art. praed. 6,1 (145); 6,3,1 (634); vgl. POGGIO ep. Nic. 10,62 cum uitia mea cognoscam, non resisto illis, sed uidens, sciens prudensque pereo. me scribente: i.p.v. scribens; verraadt nogmaals een naar ant. maatstaven verkeerd begrip van de abl. abs.; vgl. ep. 4,2.
105
Langius
proponens: voor proponere als praeponere, vgl. al VAR. L. 9,41; 10,80. De omgekeerde volgorde vinden we slechts in epp. 3 en 6; deze laatste is echter niet ad te. 3 diserta admodum: z. ep. 4,1. 5 Nesciunt - nesciunt: vgl. onder, 19; z. ep. 3,10. illotis - manibus: Otto 1046; ERASM. adag. 1,9,55; vgl. GEL. 17,5,14 illotis, quod aiunt, pedibus et uerbis reprehendit doctissimi uiri orationem; IOH. SARISB. met. 3,5 irreuerenter et, ut dici solet, illotis manibus. missas facere: DATI eleg. 20v Missum facere ‘dimittere’ uenustum et ornatum est. Vgl. LANGIUS ep. 6,18. 6-7 O Deus ... intellectus: uit deze passage blijkt eens te meer dat (vele) humanisten in de Lage Landen met recht ‘humanistische christenen’ genoemd kunnen worden (IJsewijn 1975: 224 en passim). 7 Firmianus ... eloquentissimus: vgl. BRUNI stud. litt. 8 Maxime uero inter omnes, qui de Christiana religione umquam scripserunt, eminet et excellit nitore quodam et copia Lactantius Firmianus, uir omnium Christianorum proculdubio eloquentissimus. explodit: vgl. ep. 2,5. dicendo: dit is het enige vb. van het gebruik van de abl. van het gerundium als part. praes. in Langius’ brieven; vgl. LHS II 380; DATI eleg. 30v. 8 dum ... barbarum: vgl. ep. 4,3. Iurarem ... discerpunt: vgl. V.MAX. 9,11,ext,4 tu uidelicet efferatae barbariae immanitate truculentior habenas Romani imperii, quas princeps parensque noster salutari dextera continet, capere potuisti? Ook elders vinden we efferatus gekoppeld aan barbarus: V.MAX. 5,1,ext,6; LIV. 34,24,4; CURT. 6,3,6. Bij Langius ook nog in ep. 3,12. lacerant trahunt discerpunt: plotseling gebruikt Langius veel trikola in het resterende gedeelte van deze brief. De combinatie van lacerare met discerpere (nooit aangevuld met trahere) vinden we tweemaal bij ant. auteurs (CIC. n.d. 1,27; APUL. met. 2,26); vgl. AGR. inv. 1,3,29 terunt trahunt discerpunt. Langius lijkt hier niet bewust naar een climax in de opsomming te streven (z. ep. 3,8). 9 bilem concitant: gebruikelijk is bilem mouere. Sidonius (ep. 4,12,3) heeft bilem excitare. ut scilicet ... sum: tegen Crecelius’ coniectuur pleit dat Langius nooit een gerundium met object heeft; hij gebruikt dan een gerundivum-constr. (ep. 6,8). lugenda plangenda: een direkte combinatie van deze verba heeft enkel TAC. Agr. 46,2 neque lugeri neque plangi fas est. Wel komen ze herhaaldelijk samen in één passage voor; bijv. SEN. Her.O. 1860-4; 1879-80; dial. 10,20,3; STAT. Theb. 12,131-2; SERV. A. 11,211 (bij wie lugere een sterkere bet. heeft dan plangere).
106
ep. 5
longe indignissimi: DATI eleg. 4v superlatiuis ‘multo’, ‘longe’ et ‘quam’ aduerbia praeponimus idque saepenumero perpulchrum uideri solet. Vgl. LANGIUS ep. 6,11. quos non intelligunt libros: DATI eleg. 4r quom tria existunt, quorum unum relatiuum nomen sit, frequentissime eorum duo in eiusdem casus exitu conueniunt [...]: ‘quas misisti litteras ad me iocundae fuerunt.’ Vgl. LANGIUS ep. 5,11; 17; 6,9. Doorgaans echter plaatst Langius het antecedent in de hoofdzin. 10 pugnam: de strijd tussen humanisten en scholastici in dezelfde militaire metafoor die ook Valla gebruikt in zijn eerste voorwoord op de Elegantiae: (Garin 1952: 600, over de strijd tegen het barbaarse Latijn) comparabo [...] exercitum quem in hostes quam primum educam; ibo in aciem, ibo primus, ut uobis animum faciam. Certemus, quaeso, honestissimum hoc pulcherrimumque certamen. suppetias ferentium: vaak door Plautus gebruikt. 13 currente ... Platone: Socrates en Plato staan hier voor ‘kopstukken’ van de scholastici (eorum; vgl. ep. 6,7 Plato ille philosophorum facile princeps). Langius bedoelt te zeggen: zelfs hun knapste koppen zullen niet zo goed kunnen argumenteren, dat ze me het zwijgen opleggen. Voor currere in de bet. ‘wedijveren’, z. TLL s.v. 1512,4 vv. de certamine litterario, waar o.a. geciteerd wordt uit een brief van Hieronymus aan Augustinus (102,2): in Scripturarum campo iuuenis senem non prouoces. Nos nostra habuimus tempora et cucurrimus quantum potuimus; nunc te currente et longa spatia transmittente nobis debetur otium. Vgl. CHROMAT. serm. 28, waar currere steeds ‘wedijveren’ betekent; vgl. ook AGR. ep. 10,8. De propositie Socrates currit wordt zeer vaak gebruikt als vb. in laat-scholastieke propositie-theorieën (z. Nuchelmans 1980: 65; 80; 83; 96; 130; 132-3; enz.). Lawn (1993: 121 nt 67) citeert uit Alexander Barclay’s (1475-1552) Engelse vertaling van Brants Narrenschif een sarcastische uitweiding van Barclay zelf over scholastici: ‘One with his speach round turning like a wheale, Of logike the knottes doth louse and undo, In hande with his sylogisimes, and yet doth he feele Nothing what it meaneth and what longeth thereto: Nowe Sortes currit, now is in hande Plato Another commeth in with Bocarde and Pherison, And out goeth agayne a foole in conclusion.’ Evenals Langius (z. ep. 3,12) spot ook Barclay met het ‘potjeslatijn’ van de ezelsbruggetjes uit de scholastieke logica (bocarde, pherison). Sorte: ‘Verspottung der scholastischen Abbreviatur für Socrates’ door Langius (Bauch 1904: 42). decipulis: vgl. THEOPHIL. ALEX. Hier. ep. 98,5 tendant quantumlibet syllogismorum suorum retia et sophismatum decipulas proponentes se ipsos innectant laqueis ne id quidem scientes, cuius uana scientia gloriantur, et discant a nobis, quos
107
Langius
ingratis cogunt huiusce modi disputationem adsumere [...] tandemque desinant dialecticae artis strophis simplicia ecclesiasticae fidei decreta peruertere; HIER. ep. 50,2 (over een betweter die overal verstand van zegt te hebben en die ook Hieronymus bekritiseert) quem criminosum non huius seruasset oratio, cum coepisset [...] syllogismorum suorum retia tendere? (voor deze betweter, vgl. onder, 19-20) Het beeld van de netten of strikken waarin scholastici hun opponenten verstrikken, is algemeen gangbaar in humanistische polemieken; zo verwijt bijv. Jacob Locher in zijn Vitiosa sterilis mulae ad Musam roscida lepiditate praedicatam comparatio (Neurenberg 1506) de scholastieke theologen hun barbaars Latijn, hun onbenullige thema’s, en het feit dat ze er behagen in scheppen Gordiaanse knopen te maken en hun logische netten uit te spreiden (Rummel 1995: 79). Langius zal deze voor een humanist karakteristieke aversie tegen de scholastiek hebben ontwikkeld tijdens zijn studietijd in Erfurt. Evenals de andere universiteiten in Duitsland werd deze nog geheel en al door de scholastici gedomineerd. Illustratief zijn de lotgevallen van Peter Luder in Heidelberg, Erfurt en Leipzig (Baron 1966: 103-13 en passim). Rummel (1995: 4-8; 63-95) noemt het kenmerkend voor de ‘tweede fase’ van het conflict tussen de scholastici en de humanisten, als het humanisme zich uitbreidt van Italië naar elders in Europa, dat de strijd zich vooral afspeelt aan universiteiten, tussen de gevestigde orde van scholastieke theologen, die tegen vernieuwingen in het curriculum is, en de nieuwe intelligentsia van humanisten, die zulke veranderingen juist bepleit. Een goed en uitgebreid overzicht van de humanistische aversie tegen de scholastieke dialectiek geeft Lawn 1993: 107-26. 14 rabulas: ant. vrij ongebruikelijk: CIC. de orat. 1,202; orat. 47; QUINT. inst. 12,9,12; GEL. 15,5,4. In middeleeuws Latijn een gangbaar woord; DuCange heeft de lemmata rabulare en rabulus. 15 meis in litteris: doelt op ep. 3,12. 16 Qui ... sentire: de formulering gaat uiteindelijk terug op CIC. Tusc. 1,39 Errare mehercule malo cum Platone, quem tu quanti facias scio et quem ex tuo ore admiror, quam cum istis uera sentire; vgl. Att. 8,7,2; PLIN. ep. 5,4; VOPISC. Prob. 18,7; AUG. ep. 170,10; VINCENT. LER. comm. 17,12; BER. TUR. c. Lanfr. 1 (2136). In een brief aan Guarino, waarin hij schrijft hoe nauwkeurig hij het enige HS van Cicero’s Brutus heeft overgeschreven en daarbij de vele domme veranderingen van eerdere humanistische kopiisten heeft genegeerd, gebruikt Giovanni Lamola eenzelfde uitdrukking: curaui etiam, ut usque ad punctum minimum omnia ad ueteris speciem exprimerem, etiam ubi essent nonnulla uetustatis delirationes; nam uelim potius cum ueteri illo delirare quam cum istis diligentibus sapere (Sabbadini 1915-9: I 641-2; aangehaald door Malcovati in het voorwoord van zijn Teubnereditie van Cicero’s Brutus (ix); evenzo door Kumaniecki in zijn Teubnereditie van Cicero’s De oratore (xv); deze verwijzingen dank ik aan
108
ep. 5
drs J.A.R. Kemper.) Wesseling (1994: 368) wijst op eenzelfde formulering in Erasmus’ Lof der zotheid. Vgl. ook boven, 2. Voor consuetudo als humanistische maatstaf van goed en slecht Latijn, z. AGR. ep. 21,35. horridam ieiunam incultam: bij (vrijwel uitsluitend) Cicero worden horridus en incultus verschillende malen gecombineerd, en vaak in relatie tot stijl; bijv. parad. 3 nihil tam horridum, tam incultum, quod non splendescat oratione; vgl. ook Brut. 117; orat. 28; 36; fin. 1,8. Voor de onderlinge volgorde, z. LANGIUS ep. 3,8. 17 male usos - damnabit: vgl. SIL. 10,655 terga dedisse damnatis; CIC. Ver. 3,25; LIV. 30,39,7. 18 et id genus monstra: de wending id genus in plaats van eius generis is zo gewoon in ant. Latijn, dat de aanvulling monstra erop duidt dat Langius dit vb. uit Dati heeft (28v). in presentiarum: niet apart door Dati behandeld, maar wel deel van zijn woordenschat (27v; 33r). est locus ... appellant: deze zin uit Sallustius (Cat. 55,3) geeft Dati (3v) als een van de vbb. bij de regel dat het relativum niet met het antecedent congrueert, maar met het ‘consequent’, als dit laatste een naamwoord is; voor hetzelfde vb. uit Sallustius van hetzelfde verschijnsel, z. PEROTTI rudim. 63v; LHS II 4423. est tibi cognomen Scipioni: DATI eleg. 29r Est mihi nomen Scipioni; Scipioni cognomen Affricano fuit. Langius corrigeert de Italiaan! mille militum occisum est: DATI eleg. 17r ‘mille hominum’ numero singulari significat ‘mille homines’, ut ‘mille hominum interiit’, id est ‘mille homines interierunt’; ‘mille militum uulneratum est’, id est ‘mille uulnerati sunt milites’; idque ornatum atque usitatum est. Het gaat hier om een archaïsme (LHS II 437-8). Ant. vbb. zijn PL. trin. 965-6; CIC. Mil. 53; Phil. 6,15; Att. 4,16,8; NEP. Dat. 8,3; LIV. 22,31,5; 24,41,10; 42,8; 37,7,1. quibus et: ‘Nachstellung von et’ (LHS II 484); voor et in de bet. ‘en’ in proza pas vanaf Arnobius (4de eeuw), al sinds Vergilius niet ongewoon bij dichters. TLL (s.v. et 897,52 vv.) geeft aan welke passages Langius in zijn hoofd kan hebben gehad: postponitur apud poetas secundo loco, etiam c. anaphora ut: Verg. A. 10,804 omnis ... omnis et; Prop. 1,3,3 qualis ... qualis et; 2,6,42: semper ... semper et. nobisque: que moet hier ‘ook’ betekenen of betekenisloos zijn. Beide is goed mogelijk; z. resp. LHS II 474-5 en 475-6 (met vbb. van isque = is). Voor het toevoegen van pleonastisch que aan met name pronomina, z. Norberg 1944: 94. 19 senciet - sentiet: vgl. boven, 5; z. ep. 3,10. quanto ... possim: vgl. VERG. A. 11,283-4 experto credite, quantus in clipeum adsur-gat, quo turbine torqueat hastam; woorden van Diomedes tot gezanten van
109
Langius
koning Latinus, die zijn hulp komen vragen in de strijd tegen de Trojanen; hij weigert en waarschuwt aldus voor de vervaarlijke Aeneas. Geciteerd door HIER. ep. 50,4. 20 Sequetur ... sanguis: VERG. A. 12,50-1 et nos tela, pater, ferrumque haud debile dextra/ spargimus, et nostro sequitur de uulnere sanguis; woorden van Turnus tot koning Latinus, wanneer hij aankondigt het tegen Aeneas te zullen opnemen. Geciteerd door HIER. ep. 50,5. Het lijdt geen twijfel dat Langius beide passages niet rechtstreeks uit Vergilius haalde, maar dat Hieronymus’ brief hier zijn inspiratiebron is geweest. De kerkvader citeert beide passages uit Vergilius aan het einde van een brief waarin hij zich beklaagt over het feit dat een jongeman, die pas monnik geworden is en daarvoor als advocaat de kost verdiende en kon spreken als Brugman (vgl. boven, ad 13), zijn standpunten hekelt, maar vaak incorrect weergeeft. Hij roept deze jongeman op om openlijk en eerlijk de strijd aan te gaan en zich niet van roddels, maar van schriftelijke weergaven te bedienen: (5) non est grande [...] garrire per angulos et medicorum tabernas [...]. Contra quemlibet passim in triuiis strepere et congerere maledicta, non crimina, scurrarum est et paratorum semper ad lites. Moueat manum, figat stilum, commoueat se et quidquid potest scriptis ostendat. Dan citeert hij Vergilius om te laten weten dat hij de slagkracht van zijn opponent kent, maar zelf even wapengevaarlijk is. De overeenkomsten met Langius’ brief zijn overduidelijk, zowel inhoudelijk als woordelijk. Aprilis: op grond van de datering in de andere brieven en Dati’s voorkeur hierom-trent (z. ep. 1,8) denk ik dat dit een adj. is en geen gen.; vgl. DATI eleg. 19v quae nomina tertiae declinationis tam nominatiuum quam genitiuum singularem habent si-miles, praesertim si genitiuus pluralis in -iu exierit, eorum frequenter pluralis accusatiuus in -is terminari solet, raro in -es. Maar dit is het enige vb. in Langius’ brieven.
Ep. 6:
Claro adolescenti Lubberto Zedeler de Monasterio artium magistro liberalium salutem dicit Rodolphus de Langhen canonicus Monasteriensis.
1 Est M.T. Ciceronis in VI de republica sententia omnium, qui rempublicam iuuerint auxerint defenserint, certum et diffinitum in celo locum esse, quo beato et sempiterno euo fruantur. Alius forte in rebuspublicis uiros bellicis laudibus habundantes extollet, qui et forte nonnumquam utiles satis sunt. 2 Alius hos admiratur, qui in ciuitatibus diuitiis solis incubuere repertis, in quos sane uulgus omne consentit, eo quod ad uoluptates, blandissimas dominas, facilis sternatur diuitiis uia; quibus Ciceronis nostri sententia haud quoquo modo conuenire poterit. 3 Iuxta enim prudentissimi Archite Tarentini
110
ep. 6
elogium nulla capitalior rebuspublicis pestis quam uoluptas ipsa regnorum et urbium maximorum eneruatrix, quibus omnium gentium historie referte sunt. Et ut ex nostris aliquid afferamus, nonne uoluptas panis et uini saturitas Zodomam et Gomorram peccare fecerunt? 4 Quorsum hec, inquies, tam multa? Ut certe tibi de Ciceronis sententia tantum tribuam, ut probe intelligas te aliquid ad patriam nostram decoris et ornamenti allaturum his rebus, quas ingenio tuo et ardentiori in litteris studio comparasti. 5 Hec una omnium de te uox est. Nemo est qui ingenium tuum non laudat, nemo qui non admiretur. Concitasti aduersum te expectationem amicorum et mei, qua te doctum imprimis et ornatum uirtute desideramus; cui profecto expectationi summa tibi opera conandum est, ut satisfacias, ut nec ego quidem diffido, sed admonere te uolui, ut te apud testatum relinquerem, qualis in te animus meus esset. 6 Scis enim quam paucum consuetudinis te inter et me hactenus fuerit. Cum te ultimo Monasterii uiderem, admodum puer eras; nunc te audiens euasisse uirum non potui ingenio tam nobili, tanta de se promittenti non gratulari. 7 Accedit ad hec patrie nostre amor, cui, ut dixi, non modico tu eris ornamento. Plato ille philosophorum facile princeps ait non solum nobis natos nos esse, uerum ortus nostri partem patriam, partem amicos uendicare. 8 Intellexit uir sapientissimus, ad quid nati essemus: non ad uoluptates sectandas, non ad falsas periturasque diuitias perquirendas, sed litterarum studia et uirtutum precepta complecti debere, his patriam illustrare et uitam beatam consequi posse. 9 Verum enimuero quod ad te scribo uelim ne leuitati tribuas, sed ex integro quem in te animum habeo profectum esse credito. Conueniemus, posteaquam tu doctus in patriam reuertisti, Deo bene iuuante in amicam consuetudinem capiemusque simul studiorum nostrorum dulces fructus. 10 Sed unum est, quod meus in te amor tibi dicendum arbitratur, ne scilicet nimium dyaleticis illis inhereas aut exquisite nimis uestre philosophie operam impendas; modorum etiam significandi, si me audies, ineptias pretermittes. 11 Sunt sane res non indigne, in quas et ego nonnumquam diligentiam contuli, sed ingenium hoc tuum ad longe bellissima aptum se iudicat satisque de hisce rebus degustauit: ad alia migrandum est. 12 Eleganter comicus id in uita humana necessarium arbitratur ne quid nimis. Sed si qui sunt libri de uirtutibus conscripti, hos legendos occupa, in his studium tere. 13 Habes Aristotilis libros, sed nescio an de uera et noua translatione, que fidelis, elegans et plana est. Vetus illa, qua adhuc Alemania nostra utitur, o quam sententiarum inuolucris plena, quam barbara, quam inlatina! 14 Sed super omnia tibi ut amico suadere ausim libros Ciceronis de officiis, in quibus, o Deus bone, quam copiose et eleganter et uere de omni uirtute precepit uir ille! Sunt eiusdem paradoxa, de malorum et bonorum finibus, de amicitia et senectute, in quibus nescias an maior dicendi elegantia an de uirtute diuinior
111
Langius
sit preceptio. 15 Permitte aliis de uirtute uanas suas disputatiunculas, quibus superabunde et plus quam satis est in scolis perstrepunt et garriunt. Tu uero cum grauitate et sermonis nitore de uirtute loqui et cum ea uiuere Tullio te docente nitare. 16 Hanc enim in libro de finibus Tullius ipse perfectam philosophiam iudicauit, que de optimis maximisque rebus cum ornatu et grauitate dicere possit; idcirco, ut rethoricis operam dones, inprimis optarem. 17 In hac libri Ciceronis rethorice ueteris et noue te docebunt. Et ne quosque secteris, magnopere tibi cauendum est: uulgus enim nequaquam in loquendo sectandum. 18 Vulgus puto omnes pene, qui Alemania nostra se artem omnem tenere promittunt, qui omnem Latine lingue uenustatem missam facientes nescio quem sibi barbarum, incultum horridumque sermonem confingunt. 19 Non damno omnes, qui a dicendi arte abhorrent (iuxta enim poetam non omnia possumus omnes), sed hos noto, qui per dies et noctes arti nostre dicendi detrahunt remque inanem esse atque longe fugiendam censent. 20 Rem omnino eis incognitam dampnant, quod ideo fit, quia eius sunt tarditatis ingenii, ut nil in litteris et rebus humanis dignum uidere possint. Iacet clausus ante eos magnus Hieronimus nec silogismis eorum cedit. 21 Ab Aurelii Augustini ciuitate, quam Dei et dyaboli construit, arcentur. Cyprianum, Lactancium ceterasque innumeras fidei et religionis nostre columpnas attingere non possunt significandi modis. 22 Sed quid huiusmodi contra litterarum mancos inaniter pugno? Saterit mihi, si ingenium tuum eorum ab errore eripiam. 23 Iam tu, mi Lubberte, curabis, ut meliora queque sequaris mihique ignoscas nescio qua fidutia tam multa et forte inepta ad te scribenti; que si tibi grata esse sensero, te ad artium optimarum excellentiam litteris cohortari non cessabo. 24 Vale et me in tuum amicum suscipito. Sunt inter ea que modo ad te scripsi que nonnullis forte duriora et mordatiora uidebuntur, sed, cum a uirtute non decesserim, eorum irasci non magnifacio. 25 Tu mihi plus cure quam eorum forte indignatio longe habitus es. Iterum uale. Ex Adwerth Frysie ad septimum Kalendas Apriles anno 1469. L M6r-M7r 2 Ciceronis Crecelius: Ciceroni L 3 panis L: penis Crecelius 5 opera Crecelius: opere L 7 cui Crecelius: tui L 16 cum Crecelius: tum L 18 alt. qui Crecelius: que L 20 uidere Crecelius: uideri L 24 inter ea Crecelius: interea L
VERTALING:
Aan de vermaarde jongeheer Lubbert Zedeler van Münster, meester in de schone kunsten, van Rudolf von Langen, kanunnik in Münster.
1 Marcus Tullius Cicero schrijft in boek zes van zijn ‘De staat’ dat voor 112
ep. 6
iedereen die de staat dient, machtig maakt, beschermt, een vaste plaats gereserveerd is in de hemel om daar een gelukkig en eeuwig leven te genieten. Nu zal de een misschien die mannen in een staat prijzen die kunnen bogen op een schat aan roemrijke daden in de oorlog, en zulke mannen zijn wellicht soms ook nuttig genoeg. 2 De ander bewondert die mensen die zich in een staat uitsluitend op het behalen van rijkdom toeleggen; voor dit slag heeft ook de massa zeker sympathie, want de kortste weg naar genot, die zeer prettige meester, is geplaveid met geld. Maar dit soort mensen past die uitspraak van ons aller Cicero op geen enkele manier. 3 Want volgens het gevleugelde woord van die zeer wijze Architas uit Tarente is voor staten geen verderf dodelijker dan het genot. De geschiedenis van ieder volk illustreert rijkelijk hoe het genot koninkrijken en roemruchte steden sloopt; en om een voorbeeld uit ons eigen kamp aan te halen, hebben niet begeerte naar brood en een overdaad aan wijn Sodom en Gomorra doen zondigen? 4 Waarom dit alles? zul je zeggen. Om jou zoveel van Cicero’s uitspraak te gunnen, dat je goed begrijpt dat jij onze vaderstad enige eer en luister zult brengen met wat je door je aanleg en door ijverig te studeren in de letteren hebt bereikt. 5 Dit is eensgezind ieders mening over jou. Er is niemand die je talent niet prijst, niemand die je niet bewondert. Bij je vrienden en bij mij heb je hoge verwachtingen gewekt, en we wensen dat je zeer geleerd zult worden en gesierd door voortre elijke kwaliteiten. Het is dan ook jouw plicht je tot het uiterste in te spannen om aan die verwachtingen te voldoen en hierin heb ik het volste vertrouwen; maar toch wil ik je dit op het hart drukken om zo te laten zien hoe ik je gezind ben. 6 Je weet immers hoe weinig wij elkaar tot nu toe hebben ontmoet. Toen ik je voor het laatst in Münster zag, was je nog een jongetje. Nu ik hoorde dat je een man bent geworden, kon ik niet nalaten je geluk te wensen met zulke edele en veelbelovende gaven. 7 Hier komt mijn liefde voor onze vaderstad nog bij, waarvan jij zoals gezegd een niet gering sieraad zult worden. Plato, die met kop en schouders boven alle filosofen uitsteekt, zegt dat wij niet alleen voor onszelf geboren zijn, maar dat ook ons vaderland en onze vrienden een deel van ons leven voor zich opeisen. 8 Die man begreep in al zijn wijsheid wat het doel van ons leven is: niet het najagen van genot, niet het bezeten zoeken naar valse en vergankelijke rijkdom. Nee, de letterenstudies en de ethiek moeten we omarmen, hiermee moeten we ons vaderland luister bijzetten en hiermee kunnen we een gelukkig leven bereiken. 9 Maar rangschik wat ik schrijf niet onder de categorie lichtzinnigheden; wees ervan overtuigd dat alles voortkomt uit mijn goede bedoelingen met jou. Wanneer je als een geleerde naar je vaderstad bent teruggekomen, zullen we met Gods wil als vrienden met elkaar omgaan en allebei de zoete vruchten van onze studies plukken. 10 Er is echter één ding dat ik je op grond van onze vriendschap meen te
113
Langius
moeten zeggen: blijf niet te lang in de dialectiek steken, besteed niet teveel moeite aan die filosofische haarkloverijen van jullie en laat ook de dwaasheden van de filosofische grammatica’s aan je voorbijgaan, als je naar me wilt luisteren. 11 Dat zijn zeker geen onbenulligheden en ook ikzelf heb daar nu en dan energie ingestoken, maar jouw talent bewijst dat het voor veel grotere pracht geschikt is en heeft van dat soort dingen genoeg geproefd. Het is tijd te verhuizen. 12 Tre end meent de komediedichter dat in het menselijk leven het motto ‘nooit teveel’ onmisbaar is. Verslind en verslijt alle boeken die over de ethiek geschreven zijn. 13 Je hebt de boeken van Aristoteles, maar heb je ze in de juiste en nieuwe vertaling, die getrouw, tre end en duidelijk is? Die oude vertaling, die in ons Duitsland nog steeds gebruikt wordt, zit vol draken van zinnen, barbarij, potjeslatijn! 14 Maar bovenal durf ik je als vriend de boeken van Cicero over de plichten aan te raden; grote God, hoe rijk en tre end en werkelijk alle deugden omvattend zijn de adviezen van die man! Van zijn hand zijn eveneens ‘De paradoxen’, ‘De grenzen van goed en kwaad’, ‘De vriendschap’, ‘De ouderdom’; en ik zou niet kunnen zeggen wat op mij in die boeken meer indruk maakt, de elegante stijl of de goddelijke adviezen over deugd. 15 Laat anderen hun holle dispuutjes over deugd, waarin ze zo rijkelijk en buitensporig op scholen schreeuwen en kletsen. Doe jij je best om met gewicht en in schitterende bewoordingen over deugd te spreken en om deugdzaam te leven met Tullius als leermeester. 16 Want in zijn boek ‘De grenzen’ oordeelt Tullius dat die filosofie volmaakt is, die over de beste en belangrijkste onderwerpen sierlijk en gewichtig kan spreken. Vooral daarom zou ik willen dat je aandacht besteedt aan retorica. 17 Hierin kunnen Cicero’s ‘oude’ en ‘nieuwe retorica’ je onderwijzen. En pas goed op dat je niet zo maar iedereen navolgt, want op het punt van welsprekendheid moet je in geen geval de massa navolgen. 18 Met de massa bedoel ik bijna iedereen in ons Duitsland die garandeert van alle kunsten verstand te hebben, die elk grijntje bevalligheid van het Latijn verloren laat gaan en zelf een of andere barbaarse, onverzorgde en huiveringwekkende taal in elkaar flanst. 19 Ik veroordeel niet iedereen die de kunst van het spreken niet beheerst. We kunnen immers niet allemaal alles, zoals de dichter wil. Maar ik laak diegenen die dag en nacht onze kunst van het spreken neersabelen en menen dat zij zinloos is en volkomen gemeden moet worden. 20 Ze veroordelen iets waar ze helemaal geen weet van hebben, en dat gebeurt omdat ze zo traag van verstand zijn dat ze niets kunnen waarderen in de letteren en in andere beschaafde dingen. De grote Hieronymus is voor hen een gesloten boek, omdat hij niet toegeeft aan hun syllogismen. 21 In Aurelius Augustinus’ staat van God en de duivel komen ze niet binnen. Op Cyprianus, Lactantius en de andere, ontelbare zuilen van ons geloof en onze godsdienst krijgen ze geen vat met hun filosofische grammatica’s.
114
ep. 6
22 Maar waarom lever ik dit zinloze gevecht tegen invaliden in de letteren? Het is voor mij voldoende om jouw talent voor hun dwalingen te behoeden. 23 Beste Lubbert, zorg ervoor om steeds het beste na te volgen en vergeef me, dat ik uit een soort vertrouwen zoveel en misschien wel onzin aan je schrijf. Maar mocht ik merken dat dit je bevalt, dan zal ik niet ophouden je met brieven aan te sporen tot de pracht van de schone kunsten. 24 Het ga je goed. Aanvaard me als je vriend. Misschien vinden sommigen dat delen van mijn brief wellicht te hardvochtig en te agressief zijn; maar zolang ik niet de grens van het aanvaardbare overschrijd, kan me hun woede weinig schelen. 25 Ik vind mijn zorg voor jou veel belangrijker dan hun eventuele verontwaardiging. Nogmaals gegroet. Aduard in Friesland, 26 maart 1469.
COMMENTAAR sal Lubberto Zedeler: geboren in 1445; immatriculeerde aan de universiteit van Rostock op 29-4-1463. Aldaar magister artium in 1466; vervolgens doctor in de rechten te Rostock. Ook tweemaal rector, in 1480/1 en 1483 (Hofmeister, Die Matrikel der Universität Rostock, XXX; 136; 142; 150). Gestorven 30-91485. Langius schreef twee gedichten over deze man: één op zijn vertrek van Rostock naar Aken en één op zijn dood (Parmet 1869: 199 XXXI; 191 VIII). Schoonbeeg (1993: ad MAURUS c. 6,14) denkt dat Zedeler ook wordt bedoeld met de door Langius genoemde Osnaburgius ille (ep. 3,11); maar gezien de zeer lovende toon van deze brief en de zeer negatieve woorden die aan die pedagogus gewijd worden, is dit uitgesloten; in deze overtuiging word ik gesterkt door het feit dat over een verblijf van Zedeler in Osnabrück niets bekend is (Schoonbeeg 1993: ad MAURUS c. 6,title). Bovendien roemt Langius in het tweede van bovengenoemde gedichten op Zedeler (VIII 4) diens sermo purior, erudita lingua. Ongetwijfeld doelt Langius in ep. 3 op Matthaeus de Osnaburgis (z. ad loc.). artium magistro liberalium: Dati (2v) noemt een volgorde als deze zeer fraai. 1 Ciceronis: rep. 6,13 omnibus, qui patriam conseruauerint adiuuerint auxerint, cer-tum esse in caelo definitum locum, ubi beati aeuo sempiterno fruantur; woorden van Scipio Africanus tot de jonge Scipio Aemilianus Africanus, in diens beroemde Som-nium. Aangehaald door MACR. somn. 1,4,4; 8,1; ABAEL. theol. chr. 2,66 (vgl. 84). defenserint: naar ant. maatstaven onjuist (voor defenderint); een fout van Langius of een fout van de drukker? 2 qui ... repertis: VERG. A. 6,610 qui diuitiis soli incubuere repertis; één van de groepen zondaren uit de onderwereld waarover de Sibylle aan Aeneas vertelt.
115
Langius
uoluptates ... dominas: vgl. CIC. o . 2,37 uoluptates, blandissumae dominae, maioris partis animos a uirtute detorquent. quoquo modo: DATI eleg. 21r Multotiens geminatio in quibusdam tam uerbis infini-tis quam aduerbiis tanti ualet quanti id nomen simul et ‘cumque’, ut [...] ‘qualisqualis’ pro ‘qualiscumque’. Een dergelijke verdubbeling vinden we alleen hier in Langius’ brieven. Daarentegen zijn er drie vormen met -cumque (ep. 3,10; 5,19 bis). 3 Archite Tarentini: een beroemde filosoof (4de eeuw v. Chr.) uit de school van Pythagoras. Cicero (sen. 39) citeert zijn woorden: Accipite enim optimi adulescentes ueterem orationem Archytae Tarentini magni in primis et praeclari uiri. Nullam capitaliorem pestem quam uoluptatem corporis hominibus dicebat a natura datam. regnorum et urbium maximorum: DATI eleg. 9r Idem in diuersis generibus, nam siue masculinum siue foemininum est, uiciniori respondeamus [...]. Verum si plurali numero uelimus uti, ad masculinum transire necesse est; vgl. LHS II 435; 444: als attributieve adjj. naar meer dan één subst. verwijzen, congrueren zij doorgaans met het dichtstbijzijnde subst; soms is er reden het adj. met een ander subst. te laten congrueren (bijv. omdat het dichtstbijzijnde minder nadruk heeft); het geslacht is evenwel niet bepalend (pace Dati). eneruatrix: niet-ant. vorm; LPLR vermeldt een parallel uit Petrarca. nonne ... fecerunt: Gen. 18:16 vv. Natuurlijk zijn beide plaatsen spreekwoordelijk geworden voor moreel verderf. 4 ardentiori: de comparatief lijkt hier niet onmiddellijk een logische bet. te hebben, wat in middeleeuws Latijn zeer gewoon is (Engels 1977: 252). Vgl. DATI eleg. 9v nonnunquam et perpulchre comparatiua pro positiuis ponuntur; vgl. onder, 24 duriora et mordatiora. Voor de uitgang -i van de comparatief, z. ep. 4,2. 5 Nemo est qui - laudat - admiretur: beide modi komen al bij ant. auteurs voor in dit idioom (LHS II 559). Concitasti: vgl. CIC. fam. 2,1,2 quam expectationem tui concitasti; BATT. GUAR. ord. doc. 18 (92,18) quam tui ingenii opinionem concitasti. expectationem amicorum et mei: DATI eleg. 25r Licet tam grammatice quam oratorie genitiuos quorumcumque casualium cum possessiuis quocumque casu prolatis coniungere, quod et Priscianus tradit, ut ‘mea causa uenit et caeterorum amicorum.’ Op dit punt volgt Langius de Italiaan niet. doctum imprimis: z. ep. 4,1. conandum: DATI eleg. 30r ‘Conor hanc rem’ optime ac uenuste dicimus, praesertim si difficilior sit et ardua. In die context is het ww. hier ook gebruikt (summa opera). 6 paucum consuetudinis: gen. partitivus; z. ep. 1,8. ultimo: ant. betekent het adv. ‘ten slotte’; vgl. echter LIV. 1,29,3 waar ultimum
116
ep. 6
als acc. adverbialis ‘voor de laatste keer’ betekent. 7 cui - tu eris ornamento: dat. finalis: DATI eleg. 5r Quom autem uolumus ostendere nobis aliquid iucundum honestum utile esse, tum datiuis cum uerbo utimur ‘sum es est’ substantiuorum quorum illa adiectiua sunt; nam [...] quid aliud significat ‘haec res mihi iucunditati est’ quam ‘haec res est mihi iucunda’; vgl. onder, 25. Plato ... uendicare: gezien Langius’ bewoordingen duidelijk ontleend aan CIC. o . 1,22 ut praeclare scriptum est a Platone, non nobis solum nati sumus ortusque nostri partem patria uindicat, partem amici; vgl. 12; fin. 2,45; Mur. 83; LUCAN. 2,382-3; PETRAR. fam. 22,1,8 cum et patrie et parentibus et amicis, secundum laudatam illam Platonis sententiam, natus sis. facile princeps: ciceroniaans idioom. Voor de gedachte, vgl. CIC. Rab. Post. 23 uirum unum totius Graeciae facile doctissimum, Platonem. 8 non ad ... posse: anakoloet; Langius gaat van gerundiva-constrr. over op AcI’s. sectandas: DATI eleg. 11v Saepenumero frequentatiua uerba quae appellant primorum uerborum, a quibus originem traxerunt, significationem retinent, praesertim si illa prima asperiora fuerint. Dit is het enige frequentativum in Langius’ brieven (vgl. onder, 17); uit de context blijkt duidelijk dat het om zijn inhoudelijke bet. gebruikt is. Ook sequi komt voor (achtmaal). 9 quem in te animum: z. ep. 5,9. 10-21 Sed unum ... modis: uit deze passage blijkt al duidelijk instemming met de vernieuwende invloed van het humanisme op het gebied van het onderwijs (met zijn nadruk op de combinatie van retorica en ethica) bij een nietItaliaan, vele jaren voor Agr. in een brief (38) hierover (uitgebreider en methodischer) uitweidt (pace Van der Poel 1987: 137). 10 modorum - significandi: filosofische verhandelingen over grammatica, die opkwamen vanaf het einde van de 13de eeuw; hun auteurs heetten modistae. ineptias: Baron (1966: 111-2) zegt over Langius’ tirade tegen de scholastiek in deze en de vorige brief: ‘Langen’s polemic was unique in its time because of its uncompromising rejection of the scholastic method.’ Langius’ afwijzing is evenwel niet ‘uncompromising’, zoals hierna blijkt (11). Een dergelijk gematigd standpunt vinden we bijv. ook bij PETRAR. fam. 1,7,13-4 ‘Ergo’ inquiunt ‘dyaleticam tu condemnas?’ Absit; scio [...] quod una liberalium est et gradus ad alta nitentibus interque philosophorum dumeta gradientibus non inutilis armatura. Excitat intellectum, signat ueri uiam, monstrat uitare fallacias; denique, si nichil aliud, promptos et perargutulos facit. Hoc ita esse non infitior. Sed non statim qua honeste transiuimus, laudabiliter immoramur; quinimo uiatoris insani est amenitate uiarum metam quam destinauerat obliuisci [...]. Et quis non uiator ex nobis est? Breui omnes aduersoque tempore [...] longum ac difficile iter agimus; cuius dyaletica pars esse potest, utique terminus non est; et potest pars esse matutina, non serotina;
117
Langius
c. med. 2,437-40 non hac (sc. dyaletica) careo: uerum scio quid ei, quid ceteris liberalibus artibus dandum sit; didici a philosophis nullam earum ualde suspicere. Equidem, ut eas didicisse laudabile, sic in eisdem senescere puerile est. 11 longe bellissima: z. ep. 5,9. 12 id ... nimis: TER. An. 60-1 id arbitror adprime in uita esse utile, ut nequid nimis; een opmerking van de vrijgelatene Sosia, op de woorden van zijn meester Simo dat zijn zoon zijn hobbies altijd met mate beoefende. Al in de Oudheid spreekwoordelijk geworden: Otto 1229; Walther 16078; ERASM. adag. 1,6,96. 13 noua translatione - Vetus illa: Leonardo Bruni vertaalde Aristoteles’ Ethica Nicomachaea in 1416-7 (Baron 1928: 164). Het is niet geheel duidelijk welke vertaling Langius met ‘die oude’ bedoelt. Wellicht de door Robert Grosseteste in 1246-7 vervaardigde tekst, die bekend stond als de translatio lincolniensis. Deze vertaling is echter rond 1267-70 nog gereviseerd (door Willem van Moerbeke?) en de tekst die daaruit resulteerde is bijv. door Aquinas gebruikt als basis voor zijn commentaar (Gauthier-Jolif 1970: 111-49). Het is waarschijnlijk dat Langius op deze laatste vertaling doelt. inuolucris: m.b.t. tekst voor het eerst gebruikt in een declamatie van ps.Quintilianus, en vrijwel enkel door chr. auteurs aangewend (TLL s.v. 261,1538). barbara - inlatina: vgl. de opmerking van Bruni in een voorwoord bij zijn nieuwe vertaling: Aristoteles Ethicorum libros facere Latinos nuper institui, non quia prius traducti non essent, sed quia sic traducti erant, ut barbari magis quam Latini effecti uiderentur (Baron 1928: 76); ook noemt hij de oude vertaling semigraecus quidam et semilatinus (idem: 77; hij richt zich hier volgens Franceschini (1955) tegen Grosseteste, niet tegen Moerbeke). In zijn Dialogi ad P.P. Histrum merkt Bruni op over de vertalingen van Aristoteles’ werk in het algemeen: hi libri, quos Aristotelis esse dicunt, tam magnam transformationem passi sunt, ut si quis eos ad Aristotelem ipsum deferat, non magis ille suos esse cognoscat quam Actaeonem illum [...] canes suae cognouerint. [...] (Quos libros) et molestos in legendo et absonos uidemus tantaque obscuritate perplexos, ut praeter Sybillam aut Oedipodem nemo intelligat (Garin 1952: 58). Voor Langius’ inlatina geldt dat het woord zijn eigen bet. illustreert. 15 superabunde: vormen van superabund- komen voor het eerst in de Vulgaat voor (bijv. exod. 36:7; Lev. 25:37; Ezech. 18:17; 22:12) en zijn daarna gebruikelijk (bijv. SERV. ecl. 6,6; A. 11,420; in beide gevallen wordt superabundare gebruikt ter verklaring van Vergilius’ superesse). 16 Hanc ... possit: deze opmerking maakt Cicero niet in De finibus, maar in de Tusculanae disputationes (1,7): hanc enim perfectam philosophiam semper iudicaui, quae de maximis quaestionibus copiose posset ornateque dicere. Vgl. echter fin. 1,3,8 Res uero bonas uerbis electis grauiter ornateque dictas quis non legat?; de orat. 3,19; inv. 1,1 me [...] ratio ipsa in hanc [...] sententiam ducit, ut existimem sapienti-
118
ep. 6
am sine eloquentia parum prodesse ciuitatibus, eloquentiam uero sine sapientia nimium obesse plerumque, prodesse numquam (Bantock 1980: 13). Deze gedachte is essentieel voor de humanisten (vgl. Van der Poel 1987: 137) en leidt tot hun grote bezwaar tegen middeleeuws Latijn; vorm (taal) werd even belangrijk gevonden als inhoud. Een vb. is BRUNI stud. litt. 19 et litterae sine rerum scientia steriles sunt et inanes, et scientia rerum quamuis ingens, si splendore careat litterarum, abdita quaedam obscuraque uidetur. Quid enim prodest multa et pulchra scire, si neque loqui de his cum dignitate neque mandare litteris nisi ridicule possis? Atque ita coniugata quodammodo sunt peritia litterarum et scientia rerum; (o.c.: 6) eruditionem autem intelligo [...], quae litterarum peritiam cum rerum scientia coniungit; AGR. ep. 38,25. Ook Dati deelt vanzelfsprekend deze overtuiging: perfecta philosophia duabus constare debet: grauitate scientiarum, copia atque ornatu uerborum (uit het eerste boek van zijn Stromata: hoofdstuk 16, p. CCVII van de Opera, Venetië 1516; geciteerd door Saitta 1949: 357). Dit is de grondslag waarop zijn Elegantiolae rust. 17 ueteris et noue: resp. De inuentione en de Rhetorica ad Herennium. 18 barbarum incultum horridumque: z. ep. 3,8. 19 non omnia ... omnes: VERG. ecl. 8,63; de verteller heeft zojuist Damons lied weergegeven; nu vraagt hij de Muzen het antwoord daarop van Alphesiboeus te vertellen, want non omnia possumus omnes. Ook deze woorden zijn gevleugeld geworden: Otto 1288; Walther 18147; ERASM. adag. 2,3,94 (prouerbialis sententia, qua uix tritiorem aliam reperies). Ook geciteerd door HIER. adv. Pelag. 1,24; ep. 52,9; EYB margar. 111r. 25 ad ... Apriles: DATI eleg. 32v-33r Quod autem in Kalendis, Nonis Idibusque ablatiuo casui iungimus, idem possumus in accusatiuum transferre et ‘ad’ praeponere, sed id significat tempus fere diuturnum. Of Langius dezelfde bet. aan ‘het voorzetsel’ toekent, is niet te zeggen. Wel kenden zowel Dati als Langius de juiste bet. van de letters a.d. niet; hetzelfde gold zelfs nog voor ERASM. conscr. ep. 299,18-300,3 errant autem, qui praepositionem ‘ad’ additam existimant semper tempus reddere incertum. Etenim quum M. Tullius frequenter sic asscribit diem ‘Ad XV. Cal. Febr.’, num ita potus erat, ut quo die scriberet ipse nesciret? Imo hic sermo sumptus est a Graecis, qui των εις τεσσαρα dicunt pro τεσσαρων. Vgl. VIVES conscr. ep. 85 ad quartum Kalendas Decembres; ante diem quartum Kalendarum, quasi quarto die ante Kalendas [...]; usque ante diem quintum Calendas Maias, hoc est usque ad diem quintum ante Kalendas Maii, ut recte interpretatur Budaeus.
119
ANTONII LIBERI SUSATENSIS EPISTOLAE FAMILIARES
Ep. 1: Anthonius Liber Susatensis S.D.P. Rodolpho de Langen oratori preclaro. 1 Accepi epistolas tuas, Rodolphe suauissime, quas te scripsisse incredibile non mihi uisum est, nam aperienti mihi eas summa cum alacritate tantam spirabant elegantiam, ut, sicut dici solet, comico sale ac lepore totaliter consperse mihi uise sint. Qua uero animi auiditate ipsas susceperim, ex Woltero familiare nostro puto te bene recepisse. Sed hec satis. 2 Nunc, mi suauissime Rodolphe, lenissimas illas reprehensiones tuas equanimiter tolerabo, eciamsi reprehendi non meruit quem accusantis humanitas scrupulosam ob uiam defensum iri non recusauit. Sed ne me quam sim duriorem existimes frigidioremque, ueniam transacto hoc biduo ad te tecumque aliquot dies agam in tantis deliciis tuis. 3 Et nisi me iam pridem ebriosum uulgus petulantissimis suis querimoniis retardasset, me scripturarum in campis ad placitum iam dudum colludentem habuisses. 4 Quod autem, mi Rodolphe, pre ceteris tue littere decentissimis sententiis meam in laudem egregio stilo usus es, gaudeo sane, ut debeo, animaduertens non quam uera sint que de me scribis, sed quam uenuste ornateque a te sint exarata, adeo etiam, ut ab his qui me nondum satis nouerint uerisimilia uideri possint. 5 Iuditium igitur de me tuum tanti facio, ut summas tibi grates referam et id ipsum, quod a me rogas, ultro a me faciendum putem. Credo tibi existimoque te uirum haud scio quibus a me placatum muneribus mei cupidissimum. 6 Sed uide, ne forsan decipiaris ab his, qui me te coram tantopere et colunt et uenerantur. Amat me maiorem in modum uenerabilis pater abbas, homo mea quidem sententia dignus de cuius uirtutibus nulla umquam posteritas conticescat. 7 Et pro sua dulcedine quos amat tantis prosequitur laudibus, ut persepe non quantum exigant amicorum offitia loquatur, sed quantum potest incredibilis sue beniuolentie caritas. Sed hec actenus. 8 Multi te uidere cupiunt, uerum unus est pre ceteris: philosophus ille noster Iohannes Kanter, homo scilicet pro sua industria omni laude cumulandus, qui, ut de reditu ad nos tuo tecum per litteras agerem, apud me uehementer laborauit. Hic, spero, me ueniente una ueniet. 9 Retulit mihi preterea homuntio quidam ex campestribus dominum abbatem (nescio quid cause eum moueat) sese ad urbem extemplo recepturum. Quod si ita est, fac, uelim, et ipse uenias; sin autem res tue aliter se habeant, ut primum poteris me redde certiorem, et ego lubricum iter pro tuo amore uel solus arripiam. Vale. Ex Groninghen. L M8v-M9r 2 aliquot scripsi: aliquod L 5 mei Crecelius: meis L
120
ep. 1
VERTALING:
Anton Vrije van Soest aan de vermaarde humanist Rudolf von Langen.
1 Ik heb je brief ontvangen, dierbare Rudolf, en dat hij van jouw hand was geloofde ik meteen; want toen ik hem met groot enthousiasme openmaakte kwam mij zo’n sterke geur van elegantie tegemoet, dat het leek alsof de brief helemaal met kwinkslagen (zoals dat heet) besprenkeld was. Hoe begerig ik hem in ontvangst heb genomen, is je denk ik goed uit de doeken gedaan door onze vriend Wolter. Maar genoeg hierover. 2 Nu, m’n dierbare Rudolf, zal ik die vederlichte verwijten van jou kalm verdragen, ook al heb ik een verwijt niet verdiend. Jij, de aanklager, hebt nota bene in je edelmoedigheid niet geweigerd dat ik vanwege het lastige pad verdedigd zou worden. Maar om te voorkomen dat je mij voor hardvochtiger en killer houdt dan ik ben, zal ik je over twee dagen komen opzoeken en een paar dagen met je doorbrengen in je paradijs. 3 En als niet al lange tijd het dronken gepeupel mij had opgehouden met zijn ongehoord brutale geklaag, dan had ik je allang gezelschap gehouden om naar hartelust samen te spelen in de velden van de schriften. 4 Beste Rudolf, dat je naast de andere prachtige uitspraken van je brief je uitzonderlijke stijl hebt gebruikt om mij te prijzen, doet me werkelijk plezier; en zo hoort het ook, want ik merk, niet hoe waar het is wat je over me schrijft, maar hoe bevallig en sierlijk de woorden zijn die je hebt opgediept, zelfs zozeer, dat ze wie mij nog niet goed kent niet onwaarschijnlijk voor zouden kunnen komen. 5 Aan je oordeel over mij hecht ik dus zoveel waarde, dat ik je zeer veel dank betuig en dat ik meen uit mezelf te moeten doen, wat jij nu van me vraagt. Ik geloof je en ik denk dat ik je zeer aan het hart ga, hoewel ik niet weet met welke geschenken ik je voor me gewonnen heb. 6 Maar denk erom dat je niet misschien op het verkeerde been gezet wordt door diegenen, die mij in jouw aanwezigheid hoogachten en vereren. Een groot vriend van mij is de eerwaarde vader abt, een man die het mijns inziens verdient om altijd om zijn voortre elijke kwaliteiten genoemd te worden door komende generaties. 7 En zijn lieve karakter drijft hem ertoe altijd zo de loftrompet van zijn vrienden te steken, dat hij maar al te vaak niet zegt wat zijn plicht als vriend vereist, maar wat zijn onvoorstelbare liefde en minzaamheid hem ingeven. Maar tot zover hierover. 8 Velen willen je zien, maar één man meer dan wie ook: onze filosoof Johannes Kanter, een man die om zijn inzet met lovende woorden overladen moet worden. Hij heeft er sterk bij mij op aangedrongen dat ik in een brief aan jou je terugkeer naar ons zou aansnijden. Hij zal me hoop ik vergezellen, als ik kom.
121
Liber
9 Verder heeft een mannetje me verteld dat meneer de abt (wat hem drijft, weet ik niet) zich onmiddellijk uit de Ommelanden terug zal begeven naar de stad. Als dat zo is, kom jij dan ook. Maar als je bezigheden dit niet toelaten, laat me dat dan zo snel mogelijk weten. Ik zal dan zelf desnoods alleen de glibberige reis aanvaarden, uit vriendschap voor jou. Het ga je goed. Groningen.
COMMENTAAR sal Susatensis: z. LANGIUS ep. 1,sal. Ook Liber gebruikt vaker een adj. dan de combinatie de met plaatsnaam; hij schrijft Monasteriensis, Theutonica, Groninghensis, Coloniensis, Westphalus, Argentinensis, Swollensis. Daarentegen tre en we echter ook de Hildenshem, de Langen, de Saxis, de Ceruo aan. Liber zelf wordt in de colofon van het Compendium (door de drukker) Anthonium Liberum de Susato genoemd; zo noemt hij zichzelf nooit. 1 epistolas tuas: naar analogie van litterae gebruikt ter aanduiding van één brief, voor het eerst door Tacitus en bijv. ook door Plinius jr. summa cum alacritate: DATI (eleg. 18v) signaleert het gebruik van bijwoordelijke uitdrukkingen bestaande uit subst. en adj., al dan niet met een voorz.; vgl. onder, 6 tantopere; maiorem in modum; 2,8 omni opera diligentiaque. Daarentegen heeft Liber evenals middeleeuwse auteurs (Engels 1977: 251) een voorkeur voor advv. op -iter: naast ant. als uehementer, aliter, sapienter, dolenter, familiariter en feruenter vinden we ook niet-ant. als totaliter, equanimiter en digniter (resp. ep. 1,1; 2; 2,3). sicut dici solet: DATI eleg. 29r Quom tritum uerbum uolumus ostendere et quod in ore populi est, utimur uel impersonali ‘fertur’ uel personali uerbo ‘aiunt’ et ‘ut’ praeponimus. Vgl. LIBER ep. 5,2 ut aiunt. comico ... consperse: duidelijk geënt op HIER. ep. 50,3 iuuenem et monachum et, ut sibi uidetur, disertum, cuius de ore Veneres fluunt, qui tantae in sermocinando elegantiae est, ut comico sale ac lepore conspersus sit. totaliter: chr. en middeleeuws Latijn (235× in CETEDOC); vgl. boven. ipsas: in plaats van eas of illas; z. AGR. ep. 10,5. ex Woltero: DATI eleg. 14v ‘Ex’ uel ‘e’ praepositiones pro ‘a’ uel ‘ab’ saepe ornate ponuntur. Woltero: voor deze man, z. LANGIUS ep. 3,6. familiare: misschien slechts een drukfout, maar deze vorm van de abl. komt ant. vier keer voor. Eén plaats is CIC. fam. 4,12,2, een brief die Liber ook in het Compendium heeft opgenomen (b1v). Daar is echter de gebruikelijke vorm familiari afgedrukt. 2 equanimiter: vgl. SYMM. ep. 4,10 An existimas neglectum familiaris officii
122
ep. 1
aequanimiter a me posse tolerari? Dit woord is zeer gebruikelijk bij chr. auteurs. scrupulosam ob uiam: met deze woorden moet Liber doelen op de glibberige wegen rondom Groningen (vgl. onder, 9; LANGIUS ep. 1,1.). Ant. wordt het adj. voornl. in figuurlijke zin gebruikt. tecumque: voor Dati’s opmerking over voorzz. in postpositie, z. LANGIUS ep. 1,1; vgl. onder, 6; 8; 2,6. deliciis tuis: de weelde der boeken en gelijkgezinden. Hieronymus gebruikt hetzelfde subst. om de rijkdom aan te duiden van de rijke man die Lazarus laat verkommeren (in Luc. 16:19-31; SL 78, r. 32). 3 ebriosum uulgus: Langius verwijst in zijn brief van 24 februari (ep. 2,2) naar deze passage met de woorden ut scribis (vgl. ibidem inter Bachi orgia; 6 inter Bachicos homines). Daar deze brief van Liber Langius’ brief van 22 februari beantwoordt, is hij te dateren op 23 februari 1469. scripturarum in campis: dit beeld wordt door chr. auteurs veel gebruikt. Liber zinspeelt duidelijk op een brief (115) van Hieronymus aan Augustinus, waarin Hieronymus vraagt om hun onderlinge polemiek te beëindigen. Die brief eindigt als volgt: sit humanitatis tuae atque iustitiae accusantem reprehendere, non respondentem (vgl. boven, 2!). In scripturarum, si placet, campo sine nostro inuicem dolore ludamus. Natuurlijk doelt Hieronymus op de sacrae litterae, waar Liber (ook) de bonae litterae voor ogen heeft. ad placitum: ‘naar hartelust’. Niet ant.; bij chr. auteurs niet ongewoon. 4 littere: ant. ongebruikelijk en poëtisch (vooral ovidiaans) in deze bet. ‘brief’ (TLL s.v. 1528,36-58); vgl. VALLA eleg. 3,6 (Litera) in plurali uero epistolam, præterquam apud poetas, qui pro epistola, uersus gratia, in singulari semper utuntur; PEROTTI rudim. 77r Latino autem uocabulo epistolas litteras dicimus, duntaxat in numero plurali. Nam in singulari numero littera significat elementum, ut a uel b; significat etiam manum scribentis, ut Cicero ad Atticum ‘nam Alexidis manum amabam, quod tam prope accedebat ad similitudinem tuæ litteræ.’ Reperitur quoque aliquando pro epistola apud poetas duntaxat, ut Ouidius ‘quam legis a rapta Briseide littera uenit.’ Bijna letterlijk evenzo in zijn Cornucopiae (ed. Basel 1526, p. 826, 31-6). Praktijkvbb. biedt SALUT. ep. 4,18 (ter: I 321,10; 14; 16); 8,7 (II 393,8). Ook in de brieven van Petrarca komt driemaal het ev. in de bet. ‘brief’ voor, maar de auteur corrigeerde dat (hoewel niet consequent) in de voor publicatie bestemde tekst (Rizzo 1988: 48). ab his - uideri: ant. auteurs zouden hier een datief (his) gebruikt hebben. 5 grates referam: Dati noemt enkel gratiam agere/ referre/ habere/ debere (15v). id ipsum ... putem: vgl. ep. 7,5. 6 abbas: Hendrik van Rees, abt van het cisterciënser klooster in Aduard (1449-85). dignus ... conticescat: vgl. SEN. Thy. 192-3 age, anime, fac quod nulla posteritas probet,/ sed nulla taceat (woorden uit een monologue intérieur van Atreus, die
123
Liber
zint op wraak jegens zijn broer Thyestes); dial. 9,1,13 uis tu non id agere ne te posteri taceant? (Nee! Serieuze, filosofische lectuur is voor onmiddellijk nut, niet voor de literaire eeuwigheid). 7 quos ... laudibus: DATI eleg. 9r ‘Prosequor te laude’ est ‘te laudo’. 8 Iohannes Kanter: telg van een bekende Groninger familie (1422-97). Hij studeerde in Keulen, Turijn, Ferrara en Leuven en behaalde de titel van doctor iuris ciuilis. Hij was advocaat te Groningen en Aduarder sodalis, zoals Goswinus van Halen getuigt in zijn brief van 23-11-1528 aan Albert Hardenberg (Gansfort 1614: **4v). Zoon Jakob, die een dag nadat Liber deze brief schreef geboren werd (Enenkel 1995: 59), noemt de filosofische belangstelling van zijn vader niet in een brief aan Konrad Celtis, waarin hij zijn vader portretteert. Zelfs Erasmus (ep. 32; I 126) prijst Johan Kanter (hoewel hij hem abusievelijk Antonius noemt), maar vermeldt evenmin een filosofische reputatie: et si nihil horum in te esset quod te nobilem redderet, parentis tamen fama faceret conspicuum. Cuius enim auribus celebre illud Antonii [= Iohannis] nomen non insonuit, uiri tum probitate tum literis ornati, ut non hac tempestate, sed ut uel eruditissimo illo Ciceronis seculo? Voor uitvoeriger informatie over Johannes Kanter en zijn familie, z. Ebels-Hoving 1981: 19-24. spero - ueniet: z. LANGIUS ep. 2,8. 9 Retulit: DATI eleg. 13v ‘refero tibi hanc rem’, id est ‘tibi narro’. dominum abbatem: vgl. PEROTTI rudim. 78r Cauendum preterea est, ne unquam ‘dominum’ honoris causa nominibus propriis preponamus, ut domino Phirrho et domino Nicolao. Barbara est enim ea locutio et nuper inuenta: non hoc Latini, non Græci ueteres fecerunt. Perotti maakt deze opmerking in het kader van de salutatio. res - aliter se habeant: DATI eleg. 27r ‘habeo’ uaria constructione figuratum plurimum ornatus habet, ut ‘bene haec res se habet’. redde certiorem: driemaal in Libers brieven; vgl. 3,1; 7,6. Klassiek (en ook door Dati genoemd: eleg. 27r) is certiorem facere. Het door Liber gebruikte ww. komt in deze uitdrukking bij chr. auteurs met name in de brieven van Gregorius Magnus voor (3,48; 9,19; 130; 135; 220; 13,31; 14,11). Ook Piccolomini gebruikt in een van zijn brieven certiorem reddere (Wolkan 1909-18: I-1, 201 = ep. 177 in Libers Compendium); evenzo AURISP. ep. 7 (11,6); 13 (21,19); 16 (24,26); 21 (35,16); 60 (77,18); e.a. lubricum iter: z. LANGIUS ep. 1,1. iter - arripiam: idioom als arripere iter/ uiam komt (post)kl. vooral bij dichters voor; chr. auteurs gebruiken het ook in proza (TLL s.v. arripio 643,34-47; s.v. iter 544,62-4). Het ww. benadrukt de haast.
124
ep. 2
Ep. 2:
Anthonius Liber Susatensis S.D.P. carissime coniugi sue Berte Groninghensi.
1 Pergrate mihi fuerunt littere tue, suauissima Berta, que sollicitudinem, qua de tua dulciumque prolium nostrarum salute nescius tenebar, penitus abstulerunt; quibus optime significasti non solum teipsam sospitam, sed et pueros quoque ipsos una cum gratissima parente tua totaque familia incolumes et bono statu esse. 2 Id ego et libens audio et, ut quam longissime perduret, Deum quotidie rogo. Nunc quid te uelim, carissima mea, paucis accipe. Scribis te uehementer desiderare aduentum meum et speras, ut audio, futurum esse, ut circa Kalendas Martias Phrisiam repetam teque pro mea consuetudine tantis curis tantisque, quibus quotidie implicaris, grauissimis sollicitudinibus liberem eximamque. 3 Quod utique quam sit impossibile, ne facile his litteris exarauerim. Equidem preter institutum negotium tot sum tantisque rebus inuolutus, ut nesciam aliquando, unde mihi sumendum sit laboris initium. Nam nostris se causis publice etiam utilitatis quedam immiscuerunt negotia, que, si digniter a me sapienterque expediri debeant, et magnos labores et tempora requirunt longiora. 4 Tu interea temporis, si me amas, dulcissima coniunx, et si a me amari cupis uenerarique, curabis, ut res nostre domi salue sint. Quod tunc recte facies, ubi ualitudinem innocentiamque tuam sedulis orationibus iuueris meminerisque quam sepissime hanc nostram absentiam in eum finem tendere, ut suauior aliquando multoque gratior aduentus tibi noster efficiatur. 5 Crede mihi, quocienscumque tui memor sum recordatioque et amor dulcissimarum prolium in mentem inciderit, non possum non dolenter et acerbe ferre tam diuturnum, ut ita dixerim, exilium meum. Nulla mihi solatia magis adhiberi queunt, suspiriis et gemitu omnia exuperantur. 6 Ea propter abste peto, anima mea et iocunditas mea tota, rursusque etiam atque etiam per sanctam peneque incredibilem matrimonialis beniuolentie caritatem te oro obtestorque, ne te pigeat, dum hic degam, officia subire domestica et perquam uigili cura singula perspicere, honorem substantiam familiam lepidissimosque pueros nostros, ne quid mali inopinatique his eueniat. 7 Et quidem teste diuo Hieronimo sicut est prudentis patrisfamilias augere quotidie substantiam suam quantum honestas patitur, ita diligentis atque frugi matrisfamilias munus est eam domi et partam magno labore substantiam conseruare castimoniamque suam propriam quam diligentissime contueri. Quod si pudorem mulier quepiam pudiciciamque amiserit, quid reliqui habeat in se boni non intelligo. Hec ille. 8 Tuum igitur erit, amantissima mulier, desideriis his meis morem gerere et spreto uulgari solatio domi inter pudoris et honestatis delitias aduentum meum quam constantissime prestola-
125
Liber
ri. Ego interim omni opera diligentiaque studebo, ne quid a me in precellentia maritali non agatur modo, sed ne cogitetur quidem, quod ab eius decoro honestoque abhorreat; sed omnia per Dei gratiam et pudice geram et pie. 9 Vale, decus meum et suauitas mea, et filiolo nostro tenerissimisque puellulis et uerecunda et honorifica mater esse uelis. Genitrici quoque tue pro singulari eius in nos gratia semper benefacito. Hoc mihi erit gratissimum. Ex Colonia quam raptim. L M9r-v 7 et quidem scripsi (cf. 7,4): equidem coni. Crecelius: ecquidem L
VERTALING:
Anton Vrije van Soest aan zijn dierbare vrouw Berta van Groningen.
1 Ik was zeer verheugd met je brief, allerliefste Berta. Alle zorgen die ik had, omdat ik niet wist hoe het met jouw gezondheid en die van onze lieve kinderen was, nam hij weg. In die brief liet je tot mijn opluchting weten dat je niet alleen zelf in goede gezondheid verkeert, maar dat ook de kinderen en je zeer lieve moeder en de hele huishouding ongedeerd en er goed aan toe zijn. 2 Dat bericht doet me deugd en ik vraag God iedere dag, dat dit nog lang zo mag blijven. Nu in een paar woorden, mijn liefste, wat ik van je wil. Je schrijft dat je sterk naar mijn komst verlangt en je hoopt, zo hoor ik, dat ik begin maart naar Friesland terugga en jou bevrijd en verlos (zoals ik altijd doe) van de zware lasten en de grote en ontzaglijke kopzorgen, die je elke dag in hun greep houden. 3 Maar hoe volkomen onmogelijk dat is, kan ik niet even in deze brief uit de doeken doen. Behalve bij het geplande werk ben ik bij zoveel en zulk tijdrovend werk betrokken dat ik niet eens weet waar ik moet beginnen. Want bij mijn eigen zaken hebben zich ook enige aktiviteiten van openbaar belang gevoegd; en om die waardig en verstandig af te wikkelen, dat vraagt zowel veel inspanning als meer tijd. 4 Zorg jij intussen, als je van me houdt, m’n lieve vrouw, en als je wilt dat ik van jou hou en je aanbid, dat alles thuis in orde is. Dat kun je doen door je gezondheid en onschuld met zorgvuldig gekozen woorden te bevorderen en door zo vaak mogelijk te bedenken dat mijn afwezigheid ertoe dient, dat mijn terugkomst jou uiteindelijk nog meer plezier en veel meer genoegen doet. 5 Geloof me, steeds wanneer ik aan je denk en ik onze lieve kinderen voor me zie en me bedenk hoeveel ik van jullie hou, moet ik wel treuren en verbitterd zijn om mijn zo langdurige ‘ballingschap’. Geen enkel woord van troost kan mij dan meer helpen, alles wordt overstemd door heimwee en verdriet. 6 Daarom vraag ik jou, m’n hartje, m’n bron van plezier in het leven, en smeek 126
ep. 2
ik je keer op keer in naam van de gewijde en haast onvoorstelbare liefde van onze huwelijkse band van genegenheid en bezweer ik je: schaam je er niet voor om, zolang ik hier verblijf, de taken in huis op je te nemen en zorg met niet aflatende ijver voor alle afzonderlijke dingen, voor onze eer, onze have, onze huishouding en onze alleraardigste kinderen, want een ongeluk zit in een klein hoekje. 7 Ja, de heilige Hieronymus is mijn getuige dat het de taak van een verstandige vader is om elke dag zijn have te vergroten op een eerzame manier, en dat het de taak van een ijverige en goede moeder is om thuis over die have, die met veel moeite verkregen is, te waken en om haar eigen kuisheid tot elke prijs te beschermen. Ik zou niet weten wat voor goeds een vrouw nog in zich heeft, als ze haar fatsoen en kuisheid heeft verloren. Aldus Hieronymus. 8 Het is dus aan jou, m’n allerliefste vrouw, om aan mijn wensen tegemoet te komen en om ordinaire troost te versmaden; wacht thuis in de weelde van je fatsoen en eerzaamheid zo standvastig mogelijk op mijn komst. Ik zal intussen uit alle macht mijn best doen om niet alleen niets te doen, maar zelfs niets te denken dat in strijd is met mijn waardigheid en eer van voorbeeldige echtgenoot. Nee, door Gods genade zullen al mijn daden fatsoenlijk en vroom zijn. 9 Het ga je goed, m’n sieraad, m’n lieveling. Wees een ingetogen en eerbiedwekkende moeder voor ons zoontje en onze tengere meisjes. Zorg ook steeds goed voor je moeder, als dank voor haar bijzondere vriendelijkheid jegens ons. Dat zal me veel genoegen doen. Snel geschreven. Keulen.
COMMENTAAR 1 de tua ... salute: DATI eleg. 25r Licet tam grammatice quam oratorie genitiuos quorumcumque casualium cum possessiuis quocumque casu prolatis coniungere. prolium: poëtisch; het mv. komt ant. niet voor (behalve wellicht COL. 10,163), omdat het ev. ook op meer dan één kind kan duiden; evenzo hierna in 5. sospitam: ant. zou hier sospitem staan; sospita wordt alleen gebruikt als epitheton van Iuno. In middeleeuws Latijn bestaat een voorkeur voor de verbuiging van adjj. volgens de 1ste en 2de declinatie, ook waar dit naar ant. maatstaven niet mogelijk is (Engels 1977: 250). DuCange en LLMA kennen het adj. sospitus. 2 quam longissime: Dati (eleg. 4v; z. LANGIUS ep. 5,9) geeft multo, longe en quam als mogelijkheden om een superlativus te versterken. In Libers brieven komt alleen het laatste voor, en wel uitsluitend in deze brief (onder, 4; 7; 8). paucis: vgl. AGR. ep. 21,49. accipe: DATI eleg. 22r (z. LANGIUS ep. 3,1).
127
Liber
3 ne: = ne quidem (OLD s.v. 7). digniter: z. ep. 1,1. 4 interea temporis: het ant. Latijn kent als adverbiale uitdrukkingen met temporele bet. onder meer id temporis, idem temporis, tum temporis, post temporis (LHS II 47). De door Liber gebezigde combinatie komt echter niet voor; wel gebruiken Plautus en Terentius de wending interea loci. in eum finem tendere: Dati had waarschijnlijk aan eum finem intendere de voorkeur gegeven (eleg. 16r). Elders mijdt Liber tmesis; vgl. ep. 4,2 inierim; 6,1 adire; 3 adiisse. 5 memor ... inciderit: Dati (eleg. 11v; z. LANGIUS ep. 2,2) noemt vijf mogelijkheden om in het Latijn ‘zich herinneren’ te zeggen; memor sum noemt hij niet. Liber contamineert subit mihi recordatio en mihi in mentem uenit. sum - inciderit: waarom Liber hier van ind. op coni. overgaat, is onduidelijk. solatia - adhiberi: vgl. PLIN. ep. 1,12,13; 5,16,10; OV. met. 9,654; CURT. 4,10,23; CASSIOD. var. 8,9,2; GREG.M. ep. 8,19; PETR. DAM. serm. 32,9. magis: niet antiek (in plaats van iam). 6 matrimonialis: ant. vrijwel uitsluitend door chr. auteurs gebruikt. uigili cura: vgl. LUC. 8,161; STAT. silv. 1,4,55; PHOC. carm. de Verg. 39; BERN. CLAR. serm. Cant. 19,3; WILL. TYR. chron. 5,18; HIST. Comp. 1,49,3; 1,55; e.a. honorem ... pueros: de enige keer dat Liber een opsomming geeft van meer dan twee elementen. Hij negeert duidelijk wat Dati hieromtrent zegt (eleg. 20v; z. LANGIUS ep. 3,8). mali inopinatique: hendiadys: DATI eleg. 8r (z. LANGIUS ep. 3,5). 7 teste - Hieronimo: HIER. adv. Iov. 1,49 doctissimi uiri (sc. Seneca) uox est pudicitiam in primis esse retinendam, qua amissa omnis uirtus ruit. In hac muliebrium uirtutum principatus est. [...] Mulieris uirtus proprie pudicitia est; vgl. ep. 107,6; 121,4; daar citeert hij I Tim. 2:15 als volgt: saluabitur autem (sc. mulier) per filiorum generationem, si permanserit in fide et caritate et sanctitate cum pudicitia. Met Hec ille lijkt Liber aan te geven, dat hij letterlijk citeert; maar zijn preciese bewoordingen heb ik noch bij Hieronymus noch elders terug kunnen vinden. 8 prestolari: DATI eleg. 19r-v ‘praestolor’ uerbum, quod poetae accusatiuo plerunque iungunt, Cicero connectit datiuo. Liber verbindt het hier met een acc. precellentia: chr. Latijn. ne - quidem: DATI eleg. 20v duae hae particulae ‘ne’ et ‘quidem’ pulcherrimae sunt, nam, cum ponuntur, aut aliud dictum est aut id mente concipitur. Hier geldt het eerste (uitgedrukt door non agatur modo). 9 in nos: DATI eleg. 19r (z. LANGIUS ep. 2,2).
128
ep. 3
Ep. 3:
Anthonius Liber Susatensis S.D.P. erudito uiro Iohanni de Saxis apothecario Monasteriensi.
1 Solebas interdum litteras ad me dare et me de tua ualitudine certiorem reddere, quod tanto mihi gratius fuit, quanto frequentius contingebat. Nunc uero te ab hoc instituto alienatum plane uideo (et uere meum preter demeritum), cuius mihi rei causam quam primum obsignari cupio. 2 Quod si facere recusaueris, aspectum te mihi de arrogantia tua meque tibi inimicissimum estimabis. Vale et utrum illorum me complecti uolueris, quamprimum ostende. L M9v 1 rei coni. Crecelius: ei L
VERTALING:
Anton Vrije van Soest aan de geleerde heer Johannes van Saksen, koopman te Münster.
1 Vroeger stuurde je me af en toe een brief en liet je me weten hoe het met je ging. Hoe vaker dit gebeurde, des te liever het me was. Maar nu zie ik duidelijk dat je van deze gewoonte bent afgestapt en dat echt buiten mijn schuld. Ik wil zo snel mogelijk hiervan de reden weten. 2 Als je weigert die te geven, zal me je verwaandheid duidelijk zijn en kun je me als je grootste vijand beschouwen. Het ga je goed. Laat me snel zien, welk van beide posities je wilt dat ik inneem.
COMMENTAAR sal apothecario: ‘koopman’; middeleeuws Latijn (MLW s.v.; Langosch 1983: 59). 1 litteras ... dare: DATI eleg. 14r; z. AGR. ep. 4,21. certiorem reddere: z. ep. 1,9. demeritum: ‘schuld’; middeleeuws Latijn (LLMA s.v.; LLNMA s.v.). obsignari: in de bet. van signari enkel bij chr. auteurs (TLL s.v. obsigno 228,5865). 2 aspectum te - de: een merkwaardige constr.; de enige ant. parallel lijkt VITR. 6,6,1 primum de salubritatibus [...] regiones aspiciantur et ita uillae conlocentur.
129
Liber
Ep. 4: Anthonius Liber Susatensis S.D.P. Iacobo L. Susatensi. 1 Moneo et item opto, ut presenti nuncio hoc auri reddas, quod tibi Papie positus in tua inopia mutuaui. Quod si mihi meum tribueris, offitium grati hominis facies nec nomen induis ingrati et nullius fidei uiri. 2 Nosti, quid mihi preter aurum debeas. Nosti, que et quanta pericula tua causa inierim. Sed quid est, quod umquam sperent ceteri de te, si mihi, cui omnia debes, nec quod meum est tradis. 3 Preterea reposco epigrammata mea; quod si hec tabellario restitueris, nec grauabitur mihi presentare et librum et pecuniam. Vale et caueas, ne pluris facias paruam pecuniam quam amicitiam meam. Ex Groninghen Phrisie. L M9v
VERTALING: Anton Vrije van Soest aan Jakob Vrije van Soest. 1 Ik druk je op het hart en ik verlang ook, dat je aan de bode die bij je is het geld geeft, dat ik je in Pavia heb geleend toen je krap bij kas zat. En als je mij geeft wat mij toekomt, doe je wat een dankbaar man moet doen en voorkom je dat je de naam van een ondankbaar en onbetrouwbaar man krijgt. 2 Je weet wat je me behalve het geld nog schuldig bent. Je weet welke risico’s ik om jou heb genomen, en hoe groot die waren. Maar wat moeten anderen ooit van jou verwachten, als je mij, aan wie je alles te danken hebt, al niet eens geeft wat mij toekomt. 3 Bovendien wil ik mijn epigrammen terug. Als je die de bode ter hand stelt, zal hij zich graag van de taak kwijten mij zowel het boek als het geld aan te bieden. Het ga je goed. Wacht je ervoor een kleine som geld meer waarde toe te kennen dan mijn vriendschap. Groningen in Friesland.
COMMENTAAR sal Iacobo L. Susatensi: mogelijk Libers broer. 1 Papie positus: in ieder geval vóór het jaar 1469. 2 tua causa: tegen DATI eleg. 25v ‘Tua causa feci’ et ‘tui causa feci’ [...] inter sese haud mediocriter discernuntur. Nam ‘tui causa’ tunc dicimus, si quid ei, ad quem sermonem uertimus, praestiterimus [...]. Sed ‘tua causa’, cum tua [...] contemplatione aliquid alteri praestiterimus. Liber richt zich hier tot dezelfde persoon omwille van wie hij de risico’s heeft genomen. Overigens is Dati’s verklaring niet juist. Mei causa ontwikkelde zich naast mea causa in laat-ant. Latijn en heeft dezelfde bet. (LHS II 133). 130
ep. 4
3 epigrammata mea: betekent mea ‘waarvan ik de eigenaar ben’ of ‘waarvan ik de dichter ben’? Het laatste is mogelijk; er is een klein aantal gedichten van Liber overgeleverd (z. blz. 16). De eerste mogelijkheid is echter ook zeer goed denkbaar. Het Compendium is een vb. van een collectie Latijnse geschriften die door Liber is samengesteld ten bate van anderen. Hetzelfde heeft hij misschien ook gedaan met poëzie. In de Bayerische Staatsbibliotek in München bevindt zich clm. 528. Dr C.G. Santing heeft ontdekt dat dit HS een groot aantal gedichten bevat van noordelijke humanisten (bijv. Agricola, Maurus, Langius, Bartholomeus Coloniensis, Ulsenius en Liber). Deze anthologie is samengesteld door Hartmann Schedel, een Neurenbergse humanist en vriend van Ulsenius. Volgens Santing heeft Hegius deze collectie bijeengebracht en aan Ulsenius meegegeven bij diens vertrek naar Neurenberg (1992: 43). Het lijkt echter waarschijnlijker dat Liber de oorspronkelijke samensteller is van de anthologie, die later door Schedel is overgeschreven. Hij had al eens zoiets gedaan; hij speelt een belangrijke rol in de gedichten van Maurus in de anthologie; en Ulsenius was met hem bevriend in Kampen, waar beiden tezelfdertijd werkten (Santing 1992: 27). Interessant in dit verband is bovendien een opmerking van Goswinus van Halen over Libers zoon Johannes, die monnik in Aduard was. In zijn brief aan Hardenberg schrijft Goswinus: Ioannem Liberum omnium doctissimum poetam [...], cuius adhuc exstant magna uolumina carminum (Gansfort 1614: **5r). Gezien Goswinus’ kwalificering van Johannes lijkt het zeker dat diens eigen gedichten ook deel uitmaakten van deze ‘pillen’. Toch is het aannemelijk dat Johannes ook boeken van zijn vader had geërfd; dit was immers ook het geval met Libers dochter Barbara, die na zijn dood de brieven van Agr. uit haar vaders bezit aan Alardus verkocht (Kölker 1963: 18-9). Het is dus zeer goed denkbaar dat ook de genoemde anthologie deel uitmaakte van deze magna uolumina. Om deze redenen lijkt het vooralsnog waarschijnlijker dat Liber (en niet Hegius) de collectie gedichten heeft samengesteld. (Voorafgaand betoog berust vooral op (ongepubliceerde) ideeën van dr F. Akkerman.) presentare: laat-Latijn (misschien ook eenmaal gebruikt door Quintilianus).
Ep. 5:
Anthonius Liber Susatensis S.D. disertissimo uiro Iohanni de Ceruo iurisconsulto.
1 Wilhelmo Westphalo, qui nunc in curia Coloniensi causam agit, multis iam annis utor familiariter. 2 Is enim a teneris, ut Grecos dicere aiunt, unguiculis familiaris mihi nedum fuit, sed etiam Titini, dum aliquando grauissimis febribus laborarem multoque tempore decumberem, se mihi adeo humanum benignumque prebuit, ut fratris potius munere quam socii fungi uideretur.
131
Liber
3 Qui cum mihi propter eius tum expertam in me fidem tum etiam probitatem perspectissimus sit et singularem inter nos beniuolentiam non ignoret, meis se litteris apud tuam prudentiam commendatum iri uehementer postulauit. 4 Quamobrem cum sit uir et probus et rectus iustamque causam habeat, ita eum pro nostra mutua necessitudine abste amplecti desidero, ut intelligat meas apud te commendaticias non omnino inanes fuisse. Vale et tuis omnibus me commenda. Ex Groninghen. L M9v-M10r 3 et Crecelius: om. L
VERTALING:
Anton Vrije van Soest aan de zeer welsprekende heer Johannes de Cervo, rechtsgeleerde.
1 Willem van Westfalen, die nu zijn zaak bepleit in de Keulse senaat, is al vele jaren een goede vriend van mij. 2 Want hij was niet alleen van kindsbeen af, zoals naar verluidt de Grieken zeggen, een vriend van mij, maar ook betoonde hij zich mij in Pavia zeer barmhartig en vriendelijk, toen ik op een gegeven moment zeer hoge koorts had en lange tijd in bed lag; hij leek zich haast eerder van de taak van een broer dan van een vriend te kwijten. 3 Omdat ik een betrouwbaar beeld heb van zijn trouw, die ik toen zelf heb ervaren, en van zijn goede karakter, en omdat hij de bijzondere vriendschap tussen ons tweeën onderkent, heeft hij me met klem gevraagd om hem per brief bij jou, vanwege je rechtskennis, aan te bevelen. 4 Hij is een goed en rechtschapen man en zijn zaak is rechtvaardig; daarom verlang ik dat jij hem in naam van onze wederzijdse band zo aanhaalt, dat hij begrijpt dat mijn aanbevelingen bij jou niet helemaal zonder waarde zijn geweest. Het ga je goed. Beveel me aan bij allen die je dierbaar zijn. Groningen.
COMMENTAAR 1 multis - annis: tegen DATI eleg. 16r Quotiens aut multos dies aut annos dicimus, per accusatiuum casum iungere intelligimus temporis curriculum et fere continuum, sed per ablatiuum significatur annorum aliquot siue dierum interiectio intermissioque. Vgl. onder, 2; Liber gebruikt geen acc. spatii. utor familiariter: DATI eleg. 12v. 2 a teneris ... unguiculis: Otto 1826; ERASM. adag. 1,7,52; vgl. Walther 105-6. Dati (28v) geeft deze uitdrukking in dezelfde bewoordingen, inclusief de 132
ep. 5
parenthese, die bij hem (en bij CIC. fam. 1,6,2) ut Greci dicunt luidt. Daarnaast biedt hij nog vijf synoniemen, waarvan Liber er één in een andere vorm gebruikt (ep. 7,2). Deze zelfde uitdrukking bij POGGIO ep. Nic. 35,7; 66,53; 73,25. nedum - sed etiam: z. LANGIUS ep. 4,2. munere: DATI eleg. 13r Munus pro officio ornatissime dicitur. 3 eius: een ant. auteur had hier suam geschreven. tum - tum: z. ep. 7,1. tuam prudentiam: humanisten gingen er prat op dit soort termen (en ook uos als beleefd tu) te schrappen uit hun taalregister en te vervangen door te. Vaak was het echter zo dat in een daadwerkelijk verstuurde brief de oude, beleefde vorm bleef staan, terwijl in een te publiceren versie de moderne (= ant.) variant verscheen. Een mooi vb. levert Peter Schott in een brief uit 1486 (zelfs dan nog) aan graaf Frederik van Zollern (Herding 1964: 125; tuae dignationi tibi). 4 ita ... fuisse: kenmerkend voor een aanbevelingsbrief; z. AGR. ep. 25,3.
Ep. 6: Anthonius Liber Susatensis S.D.P. suo Arnoldo de Hildenshem. 1 Adhuc multa sunt a me agenda, mi Arnolde, sed nihil eorum attemptabo, donec impressa uolumina Coloniensibus ex agris Dauantriam usque peruenerint. Proposueram etenim Heydelbergam, Friburgam Basileamque et nonnulla alia orientalis plage studia adire et postea per Saxoniam Westphaliamque Dauantriam reuerti. 2 Sed qui me Confluentie offenderunt quatuor indigine Argentinenses, totam ferme superiorem Alemaniam armata militia occupatam publice protestati sunt. Qui me inopinatus terror mille et quingenta illa uolumina pro renouatione Latine lingue impressa coegit particularibus studiis communicare. 3 Puto me tamen post lustratam Dauantriam Swollensemque palestram Louanium et inde, si quoquo modo tutus patet aditus, Parisios profecturum. Quod proinde cognitum tibi fieri studui, ne forte turberis, cum me audieris non altam Germaniam prout institutum erat, sed occidentales terras adiisse. Vale et emendandis codicibus feruenter incumbe. L M10r 3 Parisios Crecelius: Parisius L alt. et Crecelius: de L
133
Liber
VERTALING: Anton Vrije van Soest aan zijn Arnold von Hildesheim. 1 Ik moet nog veel doen, beste Arnold, maar ik zal niets ondernemen, voordat de gedrukte boeken uit het Keulse in Deventer zijn aangekomen. Ik had me immers voorgenomen om Heidelberg, Freiburg, Basel en sommige andere universiteiten in het oosten te bezoeken en daarna door Saksen en Westfalen naar Deventer terug te reizen. 2 Maar in Koblenz trof ik vier mannen afkomstig uit Straatsburg die in het openbaar verklaarden dat bijna heel Zuid-Duitsland in handen is van gewapende troepen. Dit onverwachte schrikbeeld dwong mij om de 1500 boeken gedrukt voor de vernieuwing van het Latijn aan stadsscholen uit te delen. 3 Ik denk dat ik eerst een kijkje zal nemen in Deventer en op de school in Zwolle; daarna zal ik toch naar Leuven en vervolgens naar Parijs vertrekken, als ik een veilige route kan nemen. Ik heb m’n best gedaan om je dit te laten weten, want nu hoef je niet in paniek te raken als je hoort dat ik niet zoals gepland naar Zuid-Duitsland ben gegaan, maar naar het westen. Het ga je goed. Leg je fanatiek toe op het corrigeren van de boeken.
COMMENTAAR sal Arnoldo: z. ad 7,sal. Deze brief is de laatste in Libers Compendium. Je zou dus kunnen spreken van een ringcompositie, omdat ook de dedicatiebrief (= ep. 7) aan Von Hildesheim gericht is. 1 studia: sc. generalia: ‘universiteiten’ (Weijers 1987: 34-45; LPLR s.v. met vbb. uit Petrarca, Celtis e.a.). Heidelberg, Freiburg en Basel waren universiteitssteden. 2 qui ... Argentinenses: voor het antecedent in de bijzin, z. LANGIUS ep. 5,9. protestati sunt: laat-ant. Latijn. uolumina: gezien de bewoordingen pro renouatione Latine lingue doelt Liber hier waarschijnlijk op zijn editie van Titus Livius de Frulovisiis’ De orthographia, die met precies dezelfde formulering afsluit (zoals Crecelius (1879: 150) al opmerkt; z. blz. 14). Of doelt hij op zijn eigen Aurora grammatice? particularibus studiis: stadsscholen; vgl. LLMA s.v. studium 3, waar als bet. van studium particulare gegeven wordt ‘centre d’études d’une province’; Weijers 1987: 35 (voor het verschil tussen studium generale en studium particulare); Akkerman 1989: 22; 28, nt 24. 3 palestram: in de bet. ‘school’ naar analogie van gymnasium. Kl. wordt het woord doorgaans gebruikt voor instellingen van lichamelijke scholing; toch heeft het soms ook al een connotatie van geestelijke training, vooral in de laat-ant. tijd (TLL s.v. 99,67-100,1).
134
ep. 6
et ... incumbe: vgl. ep. 7,9. emendandis codicibus: het collationeren van verschillende (geschreven en gedrukte) boeken om een zo betrouwbaar mogelijke tekst te krijgen. Vgl. Agr.’s werk aan (gedrukte) teksten van Tacitus en Plinius de Jongere (z. Römer 1988).
Ep. 7:
Anthonius Liber Zusatensis S.D.P. eruditissimo uiro magistro Arnoldo de Hildenshem rectori scholarium Gronynghen Phrisie.
1 Optauisti, dum abste discederem, Arnolde fidissime, ut Colonie inter tot tantasque bibliothecas constitutus aliquot familiarium epistolarum tibi colligerem, quibus et uisis et perlectis scholares tui spretis barbarorum insciciis tersum forte nitidumque scribendi stilum amplecterentur. 2 Fuit sane hoc desiderium tuum non inelegans, nam ut ab ineunte etate, sic et usque nunc confracte desolateque Latine lingue compatere. 3 Sed mallem Rodolpho nostro Monasteriensi uiro nobis et familiari et coniunctissimo hoc oneris imposuisses, cui forte legendarum epistolarum frequencior incumbit oportunitas quique rotatum etiam Latinum sermonem concussumque diris beanorum tonitruis pro uirili sua non cessat quotidie restaurare. 4 Et quidem ut dicam quod sentio: quis te uno ad hanc rem, quam mihi imponis, aptior unquam esse poterit? Qui studiosus rhetorice semper fuisti epistolasque familiares non modo ex aliis colligere (quod quidem facile fit), sed ex propria industria conscribere promptissimus extitisti. 5 Sed, age, sit hoc qualitercunque sit. Ego tamen non tibi non morigerus esse debeo. Tanta est enim inter nos beniuolentia, ut, si quid tibi gratum ex me futurum esse perspexerim, id etiam antequam desideres ultro a me faciendum putem. 6 Quod cum ita esse semper confiderem cognosceremque promissa tempora aduenisse, de quibus felicis memorie piissimus Pius pontifex maximus nostram olim Germaniam reddidit certiorem, quando etiam, quo poetas egregios oratoresque percelebres Theutonica natio producere deberet, propinquum esse tempus fidelissime uaticinatus est, 7 suscepi commissum onus et compendium hoc familiarium epistolarum ex diuersis hinc inde codicibus instar negociantis apis unum in codicillum qualitercunque digessi, sperans ipsum non modo tibi uni tuisque discipulis solum, sed plerisque etiam aliis pro sua ubertate profuturum. 8 Planum est enim, quod non omnes, qui has optimas ad artes anhelant, tot tantorumque autorum completa epistolarum uolumina habere possunt. Quare sufficere puto, si redolentes uiolas, quas uel pauculas ex amenissimo rhetorum campo collegerim, tuis quamprimum deliciis accumulauerim. 9 Habe igitur tute illas, mi Arnolde, et incumbe instituto negocio. Nec te
135
Liber
moueat blacterantium multitudo: ipsi se non sane intelligunt murmurantes, sed hoc uno stimulantur confusosque se perpetuo rentur, si quando nostri iuuenes in arte dicendi scribendique stilo eorum incultissimam barbariem superauerint. 10 Quod utique tempus si uixero (uicturum autem id me ualde spero), felicissimum me iudicabo. Vale et domesticis meis nomine meo salutem dicito. L a2r-v 3 oportuninitas L
VERTALING:
Anton Vrije van Soest aan de zeer geleerde heer meester Arnold von Hildesheim, rector van de school in Groningen, Friesland.
1 Toen ik je verliet, trouwe Arnold, wilde je dat ik in Keulen temidden van zoveel en zulke grote bibliotheken een aantal persoonlijke brieven voor je bundelde. Door die te bekijken en grondig te lezen moesten je leerlingen de stommiteiten van de barbaren leren versmaden en een gepolijste en schitterende stijl omarmen. 2 Dit verlangen van jou was zeker niet onbevallig, want vanaf de eerste dag van je leven tot op heden ontferm je je over de gebroken en verlaten Latijnse taal. 3 Maar ik had liever dat je onze zeer innige vriend Rudolf uit Münster deze taak had opgelegd. Hij heeft misschien vaker de gelegenheid om brieven te lezen, en hij houdt niet op het Latijn, dat nu gekwetterd wordt en getro en door de wrede bliksemschichten van groentjes, naar beste vermogen iedere dag in zijn oude luister te herstellen. 4 En om eerlijk te zijn: wie zou ooit meer dan jij geschikt kunnen zijn voor de taak die je mij oplegt? Jij hebt altijd de retorica bestudeerd en hebt je zeer bereidwillig betoond, niet alleen om persoonlijke brieven van anderen bijeen te sprokkelen (wat gemakkelijk is), maar ook om ze zelf ijverig te schrijven. 5 Maar goed, hoe dit ook zij, ik mag jou geen dienst weigeren. Zo groot is immers onze vriendschap dat, als ik zie dat ik jou een plezier kan doen, ik dat nog voordat je het me vraagt uit mezelf meen te moeten doen. 6 Ik had er vertrouwen in dat dit altijd zo zou blijven en ik meende te zien dat de beloofde tijden waren aangebroken waarvan de zeer vrome paus Pius, een man van gelukzalige nagedachtenis, ons Duitsland ooit vol vertrouwen vertelde, toen hij voorspelde dat het moment waarop ook het volk der Teutonen zeer beroemde humanisten zou moeten voortbrengen nabij was. 7 Daarom heb ik mij van de opgedragen taak gekweten en als een bezige bij deze bundel gemaakt van persoonlijke brieven uit verschillende boeken bijeengebracht in een klein boekje zonder pretenties, in de hoop dat het niet alleen jou en je leerlingen, maar ook zeer vele anderen door zijn overvloed zal baten. 8 Want het is duidelijk dat niet iedereen die deze allerhoogste 136
ep. 7
kunsten ambieert, van zoveel beroemde auteurs volledige brievenverzamelingen in zijn bezit kan hebben. Daarom beschouw ik het als afdoende, als ik misschien maar een paar geurige viooltjes uit het paradijselijke veld der redenaars heb verzameld en voor jouw lievelingen opeen heb gehoopt. 9 Neem jij ze dus in ontvangst, beste Arnold, en leg je toe op je voorgenomen karwei. En laat je niet beïnvloeden door de blatende massa’s: die begrijpen hun eigen gebrabbel niet eens; ze worden alleen geprikkeld en denken continu in verwarring te zijn door de gedachte, dat eerdaags onze jeugd in de kunst van het spreken en in stijl hun totaal onverzorgde barbarij zal overwinnen. 10 En als ik dat nog mag meemaken (ik hoop van harte dat ik dat zal beleven), zal ik me zeer gelukkig prijzen. Het ga je goed. Doe ze bij mij thuis de groeten namens mij.
COMMENTAAR Dit is de opdrachtbrief bij het Compendium. sal Arnoldo: von Bevelen uit Hildesheim. Hij was rector van de St Maartensschool in Groningen (Gemeente-archief Groningen, Inventaris Klerken- of Fraterhuis no 177—een notariële akte van 8-11-1475). Later bekleeddde hij dezelfde functie in Emmerich (Oediger 1973: 384; Ennen 1983: 238). Goswinus van Halen noemt hem in zijn brief aan Albert Hardenberg (z. LANGIUS ep. 3,10) als Aduarder sodalis. Hij stierf in 1502 in Emmerich. rectori scholarium: in strijd met Dati (eleg. 3r; z. LANGIUS ep. 1,5) eerst de bezitter, dan het bezit. Evenzo ep. 2,5; 4,1 bis; 6,1. Meestal houdt Liber zich echter aan Dati’s regel. scholarium: in ant. Latijn is dit alleen een adj. Pas in middeleeuws Latijn ontstaat de bet. ‘leerling’; ook is het dan de meest gebruikte term voor ‘student’ (Weijers 1987: 167-73). Vgl. de term magister scolarium (o.c.: 171). Evenzo AURISP. ep. 124 (146,27) scholares omnes. 1 dum: in deze bet. ‘op het moment dat’ c. coni. laat-ant. Latijn (vooral door chr. auteurs gebruikt; TLL s.v. 2229,20 vv.). aliquot familiarium epistolarum: de gen. partitivus is zeer geliefd bij Liber en Langius; vgl. hierna, 3; ep. 1,9; 2,6; 4,1; 6,1; en z. LANGIUS ep. 1,8. Dati noemt dit idioom ‘zeer fraai’ (eleg. 7r), maar geeft geen vbb. met aliquot, dat in combinatie met een gen. part. ant. zeldzaam is (LHS II 57). et uisis et perlectis: DATI eleg. 5v geminata ‘et’. Liefst zevenmaal in Libers brieven; ook gebruikt hij eenmaal verdubbeld tum (ep. 5,3). 2 non inelegans: DATI eleg. 24r-v (z. LANGIUS ep. 1,5); vgl. LIBER ep. 5,4. Liber past deze stijlfiguur tweemaal toe op een hele zin (hierna, 5; ep. 2,5). ab ineunte etate: Dati (eleg. 28v) geeft ab initio aetatis, maar Libers variant is
137
Liber
ook ant.; hij wordt vooral vaak door Cicero gebruikt (bijv. Balb. 6; Deiot. 26; Phil. 5,48; 7,6; de orat. 1,97 (Leeman-Pinkster ad loc. bestempelen het als een lievelingsuitdrukking van Cicero); fam. 13,5,2; 16,1), maar is ook bij andere ant. auteurs (als Plautus, Livius, Plinius jr en Gellius) te vinden; evenzo POGGIO ep. Nic. 10,40. Vgl. ook PEROTTI rudim. 101r ‘ab ineunte aetate’ quid proprie significat? A principio aetatis, hoc est a pueritia. Maximam enim gratiam atque elegantiam habet hoc uerbum ineo, a quo fit participium iniens, ineuntis. Als andere vbb. geeft Perotti onder meer ineunte puericia, ineunte aetate, ineunte adolescentia, ineunte uere, ineunte aestate, ineunte hyeme, ineunte nouo anno. In ep. 5,2 gebruikt Liber wel een door Dati genoemde uitdrukking (de parenthese incluis). compatere: = compateris: DATI eleg. 18r (z. LANGIUS ep. 1,6); vgl. LIBER ep. 1,3 retardasset; 2,1 significasti. Het ww. compati komt enkel bij chr. auteurs voor. 3 hoc oneris imposuisses: ciceronianisme: Ver. 1,62; Planc. 46; de orat. 1,21; Att. 9,15,5; 14,19,4. legendarum epistolarum: Liber volgt Dati (eleg. 3r; z. LANGIUS ep. 4,3) door al-tijd een gerundivum-constr. te gebruiken i.p.v. een gerundium met object; vgl. 6,3. quique ... restaurare: vgl. met name Langius’ epp. 3, 5 en 6. rotatum - sermonem: Iuvenalis combineert deze woorden (6,449), maar diens bet. is hier niet van toepassing; hij gebruikt ze figuurlijk, van taal die als een speer op iem. ‘afgeslingerd’ wordt. In middeleeuws Latijn betekent rotare (DuCange s.v.) effutire celeri et incurioso sermone; in deze bet. gebruikt Liber het ww. ook hier. beanorum: middeleeuws Latijn. Als t.t. betekent het ‘eerstejaars student’, maar het krijgt dan ook de bet. homo rudis et indoctus (DuCange s.v.). Voor de etymologie van het woord (vgl. het Franse bejaune), z. Schwinges 1992: 230; Weijers 1993: 34. Een rond 1466 te dateren novelle van de Duitse humanist Samuel Karoch is getiteld De beano et studente. Vgl. ook ERASM. puer. inst. 61,1-3 Qui primum adeunt scholas publicas coguntur beanum exuere, barbarae rei repertum est aeque barbarum uocabulum. tonitruis: naast het subst. tonitrus van de 4de declinatie komt bij ant. auteurs ook al het subst. tonitruum van de 2de declinatie in enkele naamvallen voor (LHS I 451-2); Libers vorm van de abl. mv. komt ant. niet voor, maar is in CETEDOC gewoon. pro uirili sua: DATI eleg. 14v (z. LANGIUS ep. 2,4). Liber gebruikt pro geregeld in deze zin; vgl. onder, 7; ep. 1,7; 2,2; 5,4. 4 non modo - sed: Dati (eleg. 12v) geeft de mogelijkheden non solum; non modo; non tantum - sed etiam; uerum etiam; sed quoque. Liber gebruikt een dergelijke wending vijf keer, steeds in een andere combinatie. Hierna (7) lezen we het pleonastische non modo [...] solum, sed [...] etiam; vgl. verder 2,1;
138
ep. 7
8; 5,2. quod quidem facile fit: zevenmaal bedient Liber zich van parenthesen (DATI eleg. 21v; z. LANGIUS ep. 1,1). 5 qualitercunque: vgl. onder, 7; ep. 2,5. Alleen in ep. 6,3 lezen we quoquo (en niet quocumque), overeenkomstig Dati’s voorkeur (eleg. 21r; z. LANGIUS ep. 6,2). morigerus: z. LANGIUS ep. 1,3. futurum esse: evenzo ep. 2,2; fore gebruikt Liber niet (pace DATI eleg. 15r). ultro a me faciendum putem: vgl. ep. 1,5. 6 de - reddidit certiorem: z. ep. 1,9. felicis memorie: evenals Langius prefereert Liber de gen. qual. als bijvoeglijke bepaling; dit in tegenstelling tot Dati, die aan de abl. qual. de voorkeur geeft (eleg. 6r-v; z. LANGIUS ep. 1,5). Pius: op 1 juni 1444 schrijft Piccolomini aan Wilhelm von Stein: Apud Italos autem florent huiusmodi facultates nec erubescunt principes audire et nosse poeticam. Idem spero, quamquam tu nolles, et in Germania futurum aliquando, quia et olim uiros doctos hec terra tulit et iam plerosque noui dicendi peritos, qui te inuito, etiam si tibi rumpantur ilia, eloquentiam inter Germanos seminabunt (Wolkan 1909-18: I1 329). Het lijkt echter waarschijnlijker dat Liber zinspeelt op Piccolomini’s brief van 31 januari 1449 aan Gregor Heimburg (gezien de bewoordingen in beide brieven en het feit dat de nu volgende brief geheel gaat over de wederopbloei van de studia humanitatis in Italië). Daarin zegt hij: Reuixit etiam eloquentia et nostro quidem seculo apud Italos maxime floret. Spero idem in Theutonia futurum, si tu tuique similes continuare et amplecti totis conatibus oratoriam decreueritis (o.c.: II 80; dit is ep. 185 in Libers Compendium). Ook een brief van Enea aan Niklas von Wyle, die waarschijnlijk in juli 1452 geschreven is, bevat een soortgelijke passage: Gaudeo quod Almaniam reuerti ad eloquentiam uideo. Spero breui futurum, ut littere in hoc climate reuiuiscant (o.c.: III-1 100). Onder Duitse humanisten leefde lange tijd een gevoel van minderwaardigheid jegens Italianen; men had het gevoel in de woestenij te leven, terwijl in het Zuiden de schone kunsten bloeiden. Menige passage in de brieven van Agr. illustreert dit gevoel (bijv. ep. 3,5). Ook Hermann Schedel (1410-85), die tot een groepje humanistisch gezinden in Augsburg behoorde, schrijft over de minachting voor de studia humanitatis in Duitsland en spreekt eenzelfde soort hoop uit als Piccolomini. In een brief aan zijn oom Hartmann Schedel schrijft hij op 2-1-1463: quamquam hec ars poetica raro, ut scribis, extra Ytalie partes domicilium habeat, non poesim set principes pocius argue, quibus leuissimarum rerum maior est cura quam literarum. Spero tamen et in Germania poesim futuram, quia et olim hec nostra terra uiros doctos tulit et iam plerosque nosco dicendi peritos, qui eloquentiam inter Germanos cottidie seminant nec poesim inutilem rentur (Joachimsen 1893: 100).
139
Liber
Ironisch genoeg was de situatie m.b.t. de studia humanitatis ruim 130 jaar later volledig veranderd. In 1582 hield Marcus Antonius Muretus een toespraak in Rome, waarin hij onder meer zei: Doleo igitur et indignor, cum, quae laus nostra ac patrum memoria, propria, ut dixi, Italorum fuit, ut soli ex omnibus Latina lingua perite ac scienter uterentur, eam nunc ita obsoleuisse ac propemodum euanuisse uideo, uix ut iam tota Italia pauci quidam senes, qui eam utcunque sustineant, reperiantur. Interea exterae nationes, et, ut uulgo in Italia uocantur, barbarae hanc possessionem gloriae, tanquam a uobis pro derelicta habitam, occuparunt: iamque non obscure Latinae linguae usum et intelligentiam migrasse ad se relicta Italia gloriantur (Kappius 1825: I 470 = or. 2,19). quo ... deberet: de enige keer dat Liber zich houdt aan de door Dati geprefereerde volgorde van zinsdelen (obj.-subj.-ww.; eleg. 1v; z. LANGIUS ep. 2,2). Evenals Langius plaatst hij de persoonsvorm zeer vaak aan het begin van een zin. 7 commissum: ondanks DATI eleg. 21v ‘credo’ quoque pro ‘committo’ ornatissimum est. Liber gebruikt credere nooit in deze bet.; vgl. 4,2 tradis. instar negociantis apis: het beeld van de verzamelaar als een bij die de bloemen afvliegt op zoek naar nectar is in de gehele Indo-Europese lit. geliefd. Von Stackelberg (1956) noemt vbb. uit het Sanskriet, uit Lucretius, Horatius, Seneca, Claudianus, Victorinus, Martialis, Ausonius, Macrobius, Gregorius Magnus, Bernardus, John of Salisbury, Pierre de Blois, Petrarca, Poliziano, Vives, Erasmus en Ramus. Vgl. ook Greene 1982: 98-9. In het beeld van de bij kan de nadruk zowel liggen op het vergaren (zo bijv. LUCR. 3,10-2; HOR. c. 4,2,27-32) als op het omvormen tot een eigen produkt (SEN. ep. 84,25). Stackelberg stelt vast dat dit tweede aspect sinds Seneca vaak belangrijker is, zeker waar humanisten deze metafoor gebruiken. Maar het beeld blijft ook door humanisten gebruikt worden voor beide aspecten (z. Pigman 1980: 4-7) en hier bij Liber ligt de nadruk duidelijk op het verzamelen. codicillum: ant. in deze bet. ‘boek(je)’ slechts bij uitzondering in het ev. ipsum: in plaats van eum of illum; vgl. ep. 1,1; z. AGR. ep. 10,5. non modo - solum: pleonastisch. 8 ad - anhelant: in deze vrij uitzonderlijke bet. ‘dorsten naar’, ‘hunkeren naar’ (met direct obj. of ad c. acc.; TLL s.v. anhelo 67,44-9) komt dit ww. voor het eerst voor bij Ampelius (2de eeuw A.D.); bij chr. auteurs is het ww. in deze bet. zeer ge-woon, maar wordt het vaak versterkt door bijv. desiderio of (tota) affectione (zo bijv. Beda, Gregorius Magnus, Petrus Damianus en Abaelardus). Evenzo Salutati in een ex officio geschreven brief (Langkabel 1981: 47); BATT.GUAR. ord.doc. 7 (50,22) qui (sc. prisci) licet ad magna anhelarent, nolebant tamen haec minima se fugere. uel pauculas: over dit uel schrijft DATI eleg. 23v (z. LANGIUS ep. 4,6). 9 tute: Dati (eleg. 12v) prefereert een versterking van het pron. pers. door een
140
ep. 7
vorm van ipse boven de toevoeging van su xen als -met en -te. Liber volgt hem hierin eenmaal (ep. 2,1 teipsam). Bij Langius vinden we meer vbb. (z. ep. 1,2). incumbe instituto negocio: Dati (eleg. 10v) geeft een vb. van incumbere in. Liber verbindt het ww. louter met een dat. (evenzo ep. 6,3). 10 Quod - tempus - uixero: ant. kan het ww. vergezeld gaan van een acc. van in-houd (als uitam, aetatem, aeuum, uiginti annos) en zo’n constr. lijkt Liber hier voor ogen te hebben. Niettemin heeft hij het ww. hier eerder in transitieve zin gebruikt (als ‘beleven’; vgl. hierna uicturum [...] id [...] spero), wat ant. niet voorkomt; maar vgl. LIV. 25,6,23 quidquid postea uiximus, id omne destinatum ignominiae est. Vale et ... dicito: een idiosyncrasie van Liber. Op het woord uale, dat in overeenstemming met Dati (eleg. 31r; z. LANGIUS ep. 1,8) nooit aan een adv. gekoppeld wordt, volgt een zin met een wens of aansporing. Alleen ep. 1,9 vormt een uitzondering. nomine meo: DATI eleg. 31v quod uero alii ‘ex mea parte’ dicunt, multo quidem ornatius uel ‘meo nomine’ uel ‘meis uerbis’. salutem dicito: DATI eleg. 31r pro ‘saluto’ autem nos dicimus ‘salutem dico’, et quem salutari cupimus, datiuo casui aptissime posuerimus.
141
HOOFDSTUK TWEE: RODOLPHUS AGRICOLA PHRISIUS (1444-1485)
Inleiding De nu volgende studie van het Latijn van de brieven van Rudolf Agricola bestaat uit twee delen. Het eerste omvat een filologische anatomie van Agricola’s brieven. Het Latijn wordt ontleed en benoemd; hetzelfde geldt voor de thematiek die Agricola ter sprake brengt. Verder wordt een overzicht gegeven van de auteurs die Agricola citeert of op wie hij zinspeelt, wordt de wijze geschetst waarop hij dit doet, en wordt getracht de stijl van zijn brieven te karakteriseren. Dit alles met de bedoeling om bloot te leggen, wat nu precies Agricola’s kennis van de antieke literatuur is geweest, welke auteurs hij las, wie zijn voorkeur had(den), hoe hij het gelezene verwerkte en benutte. Dit eerste deel zal wellicht de niet-filoloog meer aanspreken. Bovendien hoop ik dat dit gedeelte mij behoedt voor een moderne Aristoteles die ook mij in de hoek van die commentatoren zet οι µικρας οµοιοτητας ορωσι, µεγαλας δε παρορωσιν.1 In deel twee wordt eerst de tekst van alle brieven gepresenteerd, vervolgens de commentaar. De chronologische volgorde en nummering van Allen (1906) is daarbij aangehouden. Dat de tekst wordt meegeleverd, heeft vooral een praktische reden. Vele brieven zijn slecht toegankelijk voor de moderne lezer; verschillende zijn alleen in oude edities beschikbaar. Het weglaten van de tekst zou het benutten van de commentaar zeer bemoeilijken, zo niet praktisch onuitvoerbaar maken. Ook zijn ‘moderne’ edities van brieven niet altijd even correct. Hierbij doel ik vooral op de uitgave van Hartfelder uit 1886, maar ook op die van Leibenguth en Seidel uit 1994 (die overigens ook grote verdiensten heeft). Meer dan eens heb ik de tekst verbeterd. Het doel van deze studie is dus niet om alle brieven kritisch uit te geven, en wel om een prozaïsche reden: ‘de tijd zit krap in zijn heden’. Niettemin is mijn editie van 35 (van de 50) brieven een kritische editie, omdat deze brieven in slechts één bron bewaard zijn gebleven (S) en mijn tekst op die bron berust.2 Onlangs is een deel daarvan, dat zijn 13 brieven van Agricola aan vrienden in Duitsland, kritisch uitgegeven.3 Ook deze brieven heb ik echter op basis van S uitgegeven. Met een aantal uitgangspunten van de moderne editie ben ik het namelijk niet eens; bovendien telt zij een aantal
1
ARIST. metaph. 1093a 26-8.
2
Het gaat om epp. 1, 2, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 18, 19, 20, 22, 23, 25, 26, 27, 28, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 39, 40, 46, 47, 48, 49, 50, 53. De brieven no 42, 45, 52 en 54 laat ik uiteraard achterwege, omdat ze aan Agricola gericht zijn. 3
Leibenguth-Seidel 1994; het betreft epp. 6, 7, 8, 9, 11, 12, 13, 19, 27, 28, 32, 49, 50.
138
Inleiding
fouten.1 Voor de brieven die zowel in meer dan één bron zijn overgeleverd en als in een moderne editie zijn uitgegeven, volg ik de tekst van de moderne uitgave;2 orthografie en interpunctie heb ik echter naar eigen inzicht aangepast. Wat betreft de brieven die in meer dan één bron, maar niet in een moderne editie te vinden zijn geldt, dat ik na vergelijking van de mij beschikbare bronnen steeds voor die bron heb gekozen, die mij de beste tekst leek te bieden. Altijd zijn dan de varianten uit de andere mij beschikbare bronnen in het apparaat aangegeven, behalve voor de brieven 21, 29, 38 en 43, waar het apparaat enkel de belangrijkste verschillen met andere bronnen vermeld (cum breuitatis tum perspicui-tatis causa). Voor brief 29 volg ik een door dr F. Akkerman geconstitueerde, maar niet gepubliceerde tekst; een apparaat ontbreekt hier. De gedetailleerde commentaar beslaat de eerste 26 brieven, de helft plus één van het totale aantal brieven van Agricola’s hand. De overige 24 brieven zijn met een grovere kam gevlast. Ook hiertoe dwong mij vooral de factor tijd, in combinatie met de overweging dat het aantal van 26 een representatief oordeel over het Latijn mogelijk maakt. Enkele huishoudelijke opmerkingen. Biografische gegevens over Agricola heb ik veelal achterwege gelaten; daarvoor raadplege de lezer bijvoorbeeld Van der Velden 1911, Akkerman 1988 of Kühlmann 1994. In deel één van dit hoofdstuk geef ik bij het bespreken van idioom doorgaans tussen haakjes enkel de eerste plaats waar dit in Agricola’s brieven voorkomt. Voor eventuele volgende plaatsen in de brieven raadplege men de commentaar. Verder is Agricola’s taalgebruik hier in categorieën ingedeeld. Van elke bespreek ik enkele voorbeelden. Eventuele parallellen noem ik slechts kort; ook daarvoor biedt de commentaar meer gegevens. In alle gevallen gaat de commentaar uitgebreider in op het besproken idioom en geeft hij meer literatuur.
1
Zo lost zij e-caudata op tot ae; plaatst aanvullingen van afkortingen tussen haken; spelt in onderkast j als j en v als v; en standaardiseert de spelling van woorden met c en t, omdat deze twee letters in S niet te onderscheiden zouden zijn, wat niet zonder meer juist is. Soms is haar interpunctie niet de mijne. Ten slotte editeert zij in ep. 41,9 Quintus Smyrnaeus, niet Agricola. Een aantal fouten die zij maakt inzake de tekst heb ik in het apparaat bij de betre ende epp. (13, 27, 32, 41, 44, 50) vermeld. Voor mijn werkwijze bij het editeren van de tekst, z. blz. 7-8. 2
Het gaat om epp. 17 en 51 (Mundt 1992) en 41 en 44 (Leibenguth-Seidel 1994); ep. 17 is ook bij Leibenguth-Seidel te vinden, maar zij volgen S, waar Mundt A volgt, omdat die hem (en mij) een betere tekst leek te bieden.
139
1. ANATOMIE
VAN EEN TAAL:
AGRICOLA LATINUS
1.1. PROLOOG ‘Nu voel ik weer dat ik me werkelijk zal uitdrukken, de woorden in het nauw zal drijven. Helaas, niemand heeft me dit soort jacht geleerd, en de oeroude aangeboren kunst van het schrijven is sinds lang vergeten—vergeten de dagen waarin die kunst zonder enige scholing ontvlamde en laaide als een bosbrand [...]. ‹Ik voel›, hoe woorden te combineren zijn, hoe je een doodgewoon woord tot leven laat komen en laat delen in de schittering, hitte en schaduw van zijn nabuur, terwijl het zich in die nabuur weerspiegelt en daarbij het naburige woord nieuw maakt, zodat een hele regel een levende regenboog wordt.’1 Hetzelfde gevoel moet Rudolf Agricola hebben gehad op een dag in Italië, waar hij in Pavia de Latijnse, en later in Ferrara de Griekse literatuur uit de Oudheid bestudeerde. De lang vergeten kunst van het schrijven was voor hem, als voor iedere humanist, het schrijven van Latijn naar antiek voorbeeld. Die kunst was in de ogen van de humanisten inderdaad sinds lang, sinds het begin van de Middeleeuwen, vergeten. En de jacht op die kunst vormt de kern van het humanisme. Hoeveel deze beweging verder ook mag omvatten, op het gebied van het onderwijs, de politiek, de filosofie—haar ruggegraat is de taal, dat is het Latijn, gerestaureerd naar antieke maatstaven. Voor humanisten is het Latijn de basis van de beschaving, van de cultuur. Aangeboren was de gave om antiek Latijn te kunnen schrijven echter allang niet meer, zij moest nu juist door scholing aangeleerd worden. Voor de pioniers van het humanisme, zoals Petrarca in Italië en zoals Agricola en de zijnen buiten Italië, betekende dit zelfscholing. Door het voortdurend en grondig lezen en bestuderen van zoveel mogelijk antieke teksten, gekoppeld aan hun intellectuele en literaire talenten, stelden zij zichzelf in staat Latijn naar antiek voorbeeld te schrijven. Tegelijk spanden ze zich in om hun eigen, maar vooral de volgende generaties voor het nieuwe ideaal te winnen en hen de nieuwe ideeën te onderwijzen. Dit door zelf een school te beginnen (zoals een Guarino van Verona, een Vittorino da Feltre) of door te proberen op bestaande scholen (zoals een Antonius Liber, een Alexander Hegius) en universiteiten (zoals een Peter Luder) voet aan de grond te krijgen. Dit laatste geldt vooral voor de post-Italiaanse fase van het humanisme, als het over de Alpen trekt.2 Het is op dit vlak dat iemand als Antonius Liber zich verdienstelijk heeft gemaakt. Mensen als hij waren als de bladeren van de plant, die haar de energie leverden om te kunnen groeien en te kunnen schitteren door haar bloemen, door grote talenten als Agricola en Erasmus. Maar terug naar het 1
Vladimir Nabokov, Uitnodiging voor een onthoofding, vert. A. Brassinga, Amsterdam 1991: 80.
2
Rummel 1995: 63 vv.
140
Anatomie van een taal
begin, terug naar de taal. Een humanist als Petrarca is zich sterk bewust van het grote verschil tussen het Latijn dat in zijn eigen tijd wordt geschreven en het Latijn dat hij aantreft in zijn manuscripten van Vergilius en Cicero. En alle humanisten na hem volgen in zijn voetsporen. De antieke taal wordt de norm; haar woordenschat, haar morfologie, haar syntaxis, haar stijlen dienen als voorbeeld van hoe het moet, hoe Latijn geschreven moet worden. Groot is het aantal geschriften waarin het antiek Latijn in al zijn facetten wordt ontleed en besproken, een genre dat zijn hoogtepunt vindt in Lorenzo Valla’s Elegantiae linguae Latinae. Niet-antiek Latijn wordt van nu af aan ongenuanceerd als ‘barbaars’ of ‘Gotisch’ bestempeld en afgedaan. Zoals gezegd, de humanist wil antiek Latijn schrijven. Maar wat is antiek Latijn? Uit welke periode van de Oudheid, die wat het Latijn betreft toch zeker een mil-lennium heeft geduurd en een scala aan literaire werken heeft voortgebracht? Die-nen alle auteurs tot voorbeeld? Of wordt een selectie gemaakt? Immers, de tweede helft van het Quattrocento voerde schrijvers ten tonele die Cicero tot uniek stijl-model verkozen en alle andere vormen van Latijn als minderwaardig beschouwden. Die mode begint grofweg in dezelfde periode als waarin Agricola en Liber in Italië hebben vertoefd, en waarin zij —in dat land, of terug in Phrisia nostra, id est ultimo orbis terrarum angulo— hun eigen werk geschreven hebben. En dan, in hoeverre is iedere humanist in staat zijn verlangens in daden om te zetten? Wat zijn zijn intellectuele en literaire vaardigheden? De persoon van Iohannes de Veris leert eens te meer hoe diep de kloof tussen droom en daad kan zijn (z. blz. 64-6). Mijn studie van Agricola’s Latijn tracht dit soort vragen te beantwoorden. Hoewel hij niet zeer veel heeft geschreven (of althans ons daarvan niet veel is bewaard gebleven), heb ik me toch moeten beperken tot zijn brieven. Het genre van de epistola familiaris was buitengewoon populair bij de humanisten, en niet verwonderlijk: de brief was het communicatiemiddel bij uitstek in een tijd die nog geen telefoon, fax of e-mail kende. Bovendien laat het genre verschillende stijlniveaus toe. Een brief hoeft niet veel meer te zijn dan een kattebel, maar kan ook een verkapte redevoering zijn. Brieven zijn evenmin technische verhandelingen die een bepaald stramien of jargon vereisen. Natuurlijk is er typisch briefidioom, zijn er typische brieftopoi (z. blz. 163-6). Maar de schrijver is altijd vrij zijn eigen stijl, zijn eigen woorden te kiezen. En dus leent de brief zich goed voor het bestuderen van de woordenschat, de grammaticale kennis, de stijl(en) van een auteur. Hier komt bij dat Agricola zijn brieven niet zelf heeft uitgegeven en dus niet geredigeerd vóór publicatie. Zij bieden daarom eerder een representatieve blik in zijn literaire keuken dan een werk als De inuentione dialectica (waaraan hij nog veel gesleuteld heeft
141
Agricola
alvorens het te publiceren; vgl. ep. 18,10). Kennis van een taal wordt in de eerste plaats verkregen door haar te spreken en te lezen. In het geval van de humanisten betekende dit, zoals gezegd, een grondige bestudering van zoveel mogelijk overgeleverde antieke werken. Er waren immers geen ‘native speakers’ voorhanden. Wel waren er leergangen, maar voornamelijk op de oude leest geschoeid en beperkt in opzet. Het kwam dus aan op de bronnen. Vandaar ook de veelvuldig beschreven zoektochten naar handschriften van bekende en onbekende antieke werken.1 Ook in Agricola’s brieven komt soms iets van deze kruistochten aan de oppervlakte (bijv. ep. 19,2-3; 40,1; 11; 46,2-3). Nu geven externe bronnen niet bijzonder veel details van zijn ongetwijfeld rijke boekenbezit.2 Een belangrijke bron voor onze kennis daarvan zijn derhalve de verwijzingen die zijn werk ons expliciet en impliciet levert. Alleen daarom al is het belangrijk te weten, welke auteurs Agricola in zijn brieven citeert. Voorts is het interessant om te weten hoe hij citeert, dat is, hoe hij zijn klassieken kent en hoe hij dit kenbaar wenst te maken. Hierop zal ik terugkomen. Tenslotte toont ook de anatomie van zijn taal, die ik heb geprobeerd te ondernemen, welke auteurs Agricola kende, en toont zij dit misschien meer ongecensureerd. Citeren is immers het bewust erkennen van verwerkt erfgoed, terwijl het gebruik van bepaalde bewoordingen of een syntactische constructie eerder onbewust optreedt. Dit laatste geldt evenzeer voor wat ik (niet als eerste) als echo’s heb bestempeld: bepaalde (combinaties van) woorden, bepaalde constructies die zo sterk lijken op één plaats bij een voorganger dat ze een zekere mate van beïnvloeding veronderstellen, maar niet genoeg gelijkenis vertonen om te kunnen concluderen dat het een bewust citaat betreft. 1.2. VRAGEN Hoe is het Latijn van Agricola’s brieven te karakteriseren? Hoe antiek is het? Is bijvoorbeeld duidelijk de invloed merkbaar van één auteur? Agricola’s literaire produktie dateert uit een tijd dat in Italië het ciceronianisme opkomt, en een deel van die produktie (waaronder 16 brieven) is in dat land tot stand gekomen. Aanhangers van deze stroming verkozen Cicero als stijlmodel boven elke andere antieke auteur, en gingen soms zelfs zover het gebruik van ieder woord of van iedere constructie die niet ook al door Cicero was gebruikt te verwerpen. Is zo’n voorkeur ook Agricola eigen? Of is een aantal
1
Zo schrijft bijv. Poggio in haast iedere brief aan zijn bibliofiele vriend Niccolò Niccoli over handschriften waarvan het (vermoedelijke) bestaan, waar ter wereld (Europa) ook, hem ter ore is gekomen, die gekopieerd moeten worden, die ontdekt zijn, die Niccoli hem moet toesturen, enz. 2
Z. vooral Hermans 1988 voor een overzicht van Agr.’s boekenbezit.
142
Anatomie van een taal
antieke auteurs hem tot voorbeeld? Kiest hij misschien voor het Latijn van een bepaalde periode uit de Oudheid, zoals van de eerste eeuw voor Christus met haar traditioneel als gouden bestempeld Latijn, of van de eerste eeuw na Christus, de tijd van het zilveren Latijn? Dan, hoe sterk is de invloed van het christelijk Latijn, van auteurs als Augustinus en Hieronymus, die ook Agricola ongetwijfeld veel gelezen heeft? In de middeleeuwse latiniteit is de antieke literatuur die men kent, citeert en verwerkt veelal de laat-antieke, christelijke literatuur. Middeleeuwse auteurs kennen een groot deel van de klassieke literatuur vaak enkel fragmentarisch en uit de tweede hand, dat is uit in de late Oudheid samengestelde bloemlezingen en uit het werk van laat-antieke, doorgaans christelijke auteurs.1 De herontdekking van vele antieke teksten door humanisten vergrootte hun directe kennis van de Oudheid enorm. Dit proces maakte het putten uit indirecte bronnen weliswaar grotendeels overbodig, maar bande het niet volledig uit (z. blz. 190-1). Bovendien was het christelijke literaire erfgoed ook voor humanisten van eminente waarde en alom aanwezig in hun eigen werk.2 Dit hoeft ons overigens weinig te verrassen. Ook humanisten waren in de regel christenen. Hun verzet tegen de traditie is niet een verzet tegen het christelijke element in die traditie; een dergelijk verwijt wordt hun pas voor de voeten geworpen in de tijd van de reformatie, als het door conservatieve krachten als wapen in de strijd tegen vernieuwing wordt benut.3 Ja zelfs wordt vanouds met nadruk gewezen op het feit, dat het christelijke karakter van de literaire produktie der noordelijke humanisten zo sterk in het oog springt, als men hun werk naast dat der Italiaanse humanisten legt.4 Dit alles betreft evenwel voornamelijk de thematiek. Maar hoe zit het met de taal? Het Latijn der christelijke auteurs vanaf de tweede eeuw na Christus ontwikkelde een duidelijk eigen karakter, zowel in woordenschat als in syntaxis—zoals onder meer Mohrmann in vele studies heeft aangetoond.5 En
1
Engels 1990: 11.
2
Z. bijv. Béné 1981.
3
Rummel 1995: 8-10 en hoofdstuk 6.
4
In de eerste plaats is dan altijd te wijzen op Lindeboom 1913; voorts op IJsewijn 1975: 223-4, die zelfs voorstelt het traditionele etiket ‘bijbels humanisme’ te vervangen door ‘humanistisch christendom’. Agr. noemt hij daar ‘perhaps the most Italianised among the early northern humanists.’ Inderdaad treden in de brieven van Agr. veel minder dan in die van Langius en Liber de chr. auteurs op de voorgrond. Baxandall (1973) wijst op het Italiaanse karakter van Agr.’s denken en schrijven over de beeldende kunsten (en op de invloed van met name Alberti). Vgl. echter ook Witt 1983: 71-2, die aangeeft dat ook bij Italiaanse humanisten (als Salutati) het chr. element soms sterk op de voorgrond treedt. 5
Z. ook Bartelink 1977 (met verdere lit. van Mohrmann e.a.).
143
Agricola
menig humanist werd nog door hetzelfde dilemma gepijnigd dat al Hieronymus kwelde: is het een christen geoorloofd de pagane literatuur van de Oudheid te lezen, laat staan te bewonderen? En zo ja, in welke mate? Agricola was als kind van zijn tijd en omgeving ongetwijfeld belezen in de christelijke antieke literatuur,1 en dientengevolge zou men verwachten op zijn minst enige invloed daarvan op zijn Latijn te kunnen bespeuren. Een laatste aspect betreft het middeleeuws Latijn. Dat de ene historische periode geleidelijk in de andere overgaat, is evident. Hieruit volgt enerzijds, dat —bij nabeschouwing— sporen van vernieuwing al (ver) voor de ‘o ciële aanvang’ van een stroming of tijdperk kunnen worden aangetro en, en anderzijds, dat in de eerste (of wellicht zelfs latere) fase van een nieuw elan vaak nog oude elementen zijn aan te wijzen. Zo ook met het humanisme. Het Latijn van Petrarca, traditioneel en bij acclamatie de peetvader van het humanisme, kenmerkt zich ondermeer door het regelmatig opduiken van verschijnselen die— om met Engels te spreken— in het middeleeuws Latijn regelmatig voorkomen.2 Hetzelfde geldt voor het Latijn van Liber, van Langius en van een minder begaafde, maar niet minder enthousiaste pionier als Iohannes de Veris. Hoe staat het nu bij Agricola? Ook hij was een man van het eerste uur, die zijn opleiding in Groningen, Erfurt, Keulen (?) en Leuven genoot, wat in zijn tijd bepaald geen bolwerken van humanistische gezindheid waren. Daarna ging hij rond 1468 weliswaar naar Pavia, maar men zou dus op zijn minst in zijn vroegste brieven, geschreven rond 1470, duidelijke invloeden van middeleeuws Latijn aan kunnen tre en. Quod erit demonstrandum. Nu is het niet altijd eenvoudig om duidelijke scheidslijnen te trekken. Bepaald idioom of een bepaald grammaticaal verschijnsel kan dan wel uitsluitend bij laten we zeggen post-klassieke auteurs voorkomen, maar dit wil nog niet zeggen dat onze auteur het daarvandaan heeft gehaald. Veel Latijn is in de loop der vele, vele eeuwen gemeengoed geworden en zelfs dit in het algemeen onomstreden feit is voor ieder afzonderlijk geval niet altijd even onomstotelijk vast te stellen, omdat met de ontginning van een enorm areaal aan teksten uit de Middeleeuwen en de Renaissance nog niet eens een begin gemaakt is. Rubricering van taal is dus vaak lastig. Mijn etiketten dienen derhalve gehanteerd te worden met de nodige behoedzaamheid, of liever, met deze waarschuwing steeds in het achterhoofd.
1
Ook zijn citaten en echo’s uit chr. auteurs tonen dit aan; z. blz. 178 vv.
2
Engels 1977; voor Petrarca’s Latijn, z. Rizzo 1988 en blz. 21, nt 1.
144
Anatomie van een taal
1.3. ANTWOORDEN 1.3.1. Niet-antiek Latijn Agricola schreef naar antiek gebruik. Zijn brieven stelde hij in een Latijn dat idiomatisch en grammaticaal vrijwel altijd aan antieke maatstaven voldoet ofwel, meer in de geest der humanisten verwoord, de antieke usus volgt. Het is even ondoenlijk als onnodig dit in alle gevallen met concrete voorbeelden te staven. Agricola’s brieven bewijzen overvloedig de hier te berde gebrachte stelling: voor al het niet besproken idioom zijn antieke parallellen te geven.1 Daarom keer ik hier om zo te zeggen de bewijslast om en geef in diverse categorieën voorbeelden van afwijkend taalgebruik. 1.3.1.1. Niet-antiek idioom Om te beginnen geldt het ‘antieke gehalte’ voor afzonderlijke woorden. Lexicale verschijnselen die in het Latijn van Agricola’s tijd veelvuldig aan te tre en zijn en die het in de ogen van de humanisten zo barbaars, zo onantiek maken, tre en we bij hem niet aan. Dat zijn eigenlijk alle fenomenen die Engels (1977: 250-1) in deze categorie opsomt: substantiva die van geslacht of van declinatie veranderd zijn; sterke overheersing van de substantiva der 1e en 2e declinatie; door analogie ontstane comparatief- en superlatiefvormen die niet antiek zijn; vele bijwoorden op -iter; miskenning van deponentia; verba die van conjugatie veranderd zijn; e.a.
Slechts sporadisch —op een totaal aantal van ruim 25.000 woorden— gebruikt Agricola een woord dat tot het magazijn van het middeleeuws Latijn behoort, dat bij geen enkele schrijver uit de Oudheid voorkomt in deze vorm of betekenis. In de meeste gevallen gaat het dan om (technische) termen die in Agricola’s tijd zo zijn ingeburgerd, dat het eerder krampachtig zou zijn om te proberen ze te vermijden en om ze in zo antiek mogelijke bewoordingen te omschrijven. Juist voor deze vorm van hypercorrectie waarschuwt Flavio Biondo, als hij de immer actuele kwestie van neologismen ter sprake brengt en de vraag, in hoeverre die geoorloofd zijn, in hoeverre een humanist nietantiek idioom mag gebruiken. In Biondo’s ogen leidt een al te strikt classicisme op dit punt tot onduidelijkheid. Antieke termen geven doorgaans een modern voorwerp niet goed of niet goed genoeg weer, wat een juist en snel begrip van de tekst belemmert. Hierom zijn neologismen geoorloofd. Anderzijds moeten zij niet overdadig gebruikt worden, want dat maakt slecht Latijn, maakt een slechte stijl.2 Biondo staat zo in de traditie van Horatius en Quintilianus, die zegt dat het scheppen van nieuwe woorden mag, zelfs moet,
1
In de comm. geef ik voor opmerkelijk, maar volkomen ant. idioom vaak wel parallellen.
2
Mazzocco 1993: 45.
145
Agricola
als dat echt nodig is. In deze traditie staat ook een Salutati en een Valla.1 Voorbeelden van zulk ingeburgerd middeleeuws Latijn uit Agricola’s brieven zijn: ducati ‘ducaten’, carnispriuium ‘de vasten’, physicus ‘arts’, priorissa ‘priores’, electus (sc. episcopus), postulare ‘verkiezen (tot bisschop)’, secretarius,2 Renenses ‘Rijnse guldens’, coronati ‘kronen’, marchio ‘markies’, mila ‘mijl’ en artista ‘lid van de artes-faculteit’.
Een andere categorie vormen woorden die weliswaar antiek zijn, maar niet in de betekenis waarin ze door Agricola gebruikt worden. Ook hiertoe behoren woorden die in zijn tijd volkomen ingeburgerd waren, en daarom niet te vermijden zonder verwarring of onduidelijkheid. Een voorbeeld is dux in de betekenis ‘hertog’ (ep. 5,1). Verder gebruikt hij in ep. 13,9 ter aanduiding van een groep studenten afkomstig uit één bepaald land het woord natio, een standaard technische term in het universitaire leven van zijn tijd. Tot deze groep behoren ook hospitalis ‘gasthuis’ (34,1), linteus ‘(bed)laken’ (49,4) en bulla ‘oorkonde’ (49,5).
In dit verband is het interessant dat Agricola rectura gebruikt als ‘rectoraat’ (ep. 13,9); ik heb geen enkele parallel voor deze betekenis van dit woord, dat antiek (in de betekenis ‘rechte lijn’) überhaupt zeldzaam is, kunnen vinden. De gangbare termen zijn rectoratus, rectoria, rectoraticium. De voorzichtige conclusie lijkt me daarom gerechtvaardigd, dat Agricola voor nieuwe begrippen zoveel mogelijk gebruik wenst te maken van bestaande antieke woordvormen. Dit strookt volledig met zijn opvatting over het maken van neologismen, die overeenkomt met de zojuist besproken mening van Biondo. ‘Wat betreft het naar analogie afleiden en samenstellen van woorden sta ik mezelf nauwelijks enige vrijheid toe om iets te vormen dat ik niet bij een antieke auteur heb gevonden’, zo schrijft hij aan Hegius (ep. 21,38). Dit is, zoals gezegd, typerend voor de humanist.3 Maar er komen nu eenmaal steeds nieuwe dingen bij die in de Oudheid niet bestonden en waarvoor dus ook geen antiek Latijns woord bestaat. In zo’n geval is een modernisme of neologisme geoorloofd. Voor het feit dat die voorkomen in zijn Latijnse vertaling van een Franse brief uit 1473 verontschuldigt Agricola zich bij Antonio Scrovigni, aan wie hij zijn vertaling opdroeg. Maar, zo schrijft hij, ‘omdat sommige dingen in onze tijd zijn uitgevonden, kunnen ze geloof ik moeilijk met antieke termen benoemd worden’ (ep. 5,3). Me dunkt dat Agricola’s weerzin tegen al te vrije woordvorming hem er ook toe brengt om voor nieuwe voorwerpen en concepten zo mogelijk naar bestaande antieke vormen te grijpen—zoals in het geval van rectura, dat een
1
Z. resp. Fubini 1961: 525 en Tavoni 1984: 160 vv.
2
Een volkomen gangbaar woord dat Agricola vrijelijk gebruikt. Des te opmerkelijker is het daarom dat hij zichzelf in ep. 22,22 omschrijft als scriba [...] Gauronice nostre˛; in ep. 26,7 is scriba synoniem voor cancellarius. 3
Vgl. IJsewijn 1981: 75 (waar gewezen wordt op het feit dat voor humanisten aanvaardbare modernismen en neologismen in ieder geval aan de voorwaarde moeten voldoen dat ze linguistisch goede Latijnse vormen zijn); 80.
146
Anatomie van een taal
idiosyncrasie van Agricola lijkt te zijn, maar eveneens voor een begrip als imprimere, dat na de uitvinding der boekdrukkunst algemeen gangbaar is als ‘drukken’ en ook door Agricola zo gebruikt wordt. Bestaat er daarentegen voor een aan te duiden voorwerp of concept al een antiek woord dat de lading goed dekt, dan is het gebruik van een modernisme of neologisme uit den boze. Dit geldt voor woorden als passagium, guerra, treuga (ep. 21,29) en heraldus (ep. 23,2), die Agricola expliciet verwerpt ten gunste van de antieke termen expeditio bellica, bellum, induciae en caduceator.1 Hetzelfde geldt voor asser in de zin van ‘plank’; voor deze hedendaagse betekenis van dit antieke woord, aldus Agricola (ep. 21,42), is het antieke tabula voorhanden. Des te opmerkelijker is het daarom dat we in een heel enkel geval toch een middeleeuws woord onder ogen krijgen dat zowel een antiek synoniem heeft als vermijdbaar was zonder onduidelijkheid te scheppen. In ep. 7,12 schrijft Agricola aan Dietrich von Pleningen: Trauestiris, ut hoc uerbo utar, χοριζεις, amas, triumphas. Χοριζειν is een vergrieksing van chorizare, dat middeleeuws Latijn is voor ‘dansen’. Agricola karakteriseert nota bene zelf de Latijnse vorm in zijn commentaar op Seneca’s declamaties als een ‘barbaars’ synoniem voor het antieke saltare.2 Hier echter lijkt hij het opzettelijk te gebruiken, gekoppeld aan het eveneens bizarre trauestiris, wat zoveel moet betekenen als ‘je viert carnaval’—Agricola heeft het woord ontleend aan het Italiaans, dat hij goed sprak; hij verontschuldigt zich met zoveel woorden (ut hoc uerbo utar) dat hij het gebruikt. Een soortgelijk staaltje van opzettelijk niet-antiek taalgebruik geeft Agricola ten beste in ep. 53,6 waar hij het middeleeuws Latijn van zijn omgeving, met woorden als luminositas en profamen, op de hak neemt. Een derde voorbeeld vormt profectio, dat zeker op drie plaatsen (ep. 21,47; 26,20; 29,11) ‘reis’ moet betekenen. Het woord is antiek, maar altijd in de zin van ‘vertrek’. Agricola’s betekenis heeft het uitsluitend in middeleeuws Latijn. Verder behoren tot deze categorie: ep. 21,43 conclauatio (samenvoeging door spijkers); ep. 25,5 puluinarius (kussen-).
Nu is het middeleeuws Latijn niet in alle gevallen de verklaring voor nietantieke elementen in Agricola’s woordenschat. Nu en dan gebruikt hij een woordvorm of -betekenis waarvoor antieke noch middeleeuwse parallellen aan te voeren zijn. Bronnen zijn dan doorgaans Agricola’s eigen pen of de volkstalen. In sommige gevallen is wel een humanistische parallel te geven. In ep. 6,2 betekent spirare ‘inademen’, terwijl het antiek steeds ‘uitademen’ betekent. In ep. 8,5 wordt concerpere gebruikt in de niet-antieke zin van ‘bijeenplukken’. In ep. 18,7 staat scribere voor exscribere (overschrijven). In ep. 19,3 lezen we fragmentatum, dat antiek niet voorkomt en in de latere latiniteit zeldzaam is. In ep. 21,4 wordt defluere in de zin van e uere gebruikt. In ep. 21,24 gebruikt Agricola de Griekse vorm παρρασιτασθαι, waar de Oudheid alleen παρασιτειν
1
Wesseling (1988: 231-3) bespreekt onder meer deze woorden uitgebreid. Vgl. ook AGR. in Sen. decl. II 103 legatus uocatur quem hodie barbare loquentes ambasiatorem dicunt. 2
Zo heeft IJsewijn (1988: 36) als eerste geconstateerd.
147
Agricola of παρασιτευειν kent. In ep. 21,42 moet manu asserere in letterlijke zin (vastgrijpen) opgevat worden, wat antiek (en uiterst zelden) uitgedrukt wordt door manum asserere. In ep. 29,44 heeft deuerbium de betekenis van prouerbium. In ep. 50,4 staat ne voor nec. In ep. 53 schept Agricola de op antieke leest geschoeide woorden πτερονοια (4), profecturire (5) en µεγαλοφιλια (11). Voor ep. 7,12 trauestiris, z. boven.
Ook voor woordverbindingen bestaan bijna altijd antieke parallellen. Agricola geeft er blijk van zich het antieke Latijn zo eigen te hebben gemaakt dat hij zelfs op dit punt, waar het bij uitstek gaat om kennis die opgedaan wordt door leeservaring, bijna niet te ‘betrappen’ is op niet-antieke elementen. De spaarzame uitzonderingen zijn: ep. 10,9 in mensem ‘per maand’—antiek is (in) mense; ep. 11,3 hinc inde—op deze plek moet het ‘in beide gevallen’ betekenen, wat niet antiek is; ep. 18,1 meo captu—antiek en vooral populair bij christelijke auteurs is pro (meo) captu, dat ‘naar mijn beste vermogen’ betekent (zo ep. 8,4). Agricola ziet evenwel in brief 18 de uitdrukking als synoniem voor mea sententia; ep. 23,19 extrema linea uti—hoewel linea in de zin van ‘grens’ antiek zelfs spreekwoordelijk is, komt Agricola’s idioom (‘tot het uiterste gaan’) zo niet voor.
Het markantste voorbeeld van niet-antiek idioom in Agricola’s brieven valt te lezen in ep. 22,25. Hij vertelt daar zijn beste vriend Adolf Occo over zijn missie als secretaris van de stad Groningen naar het hof van Maximiliaan in Brussel. De resultaten daarvan zijn echter mager: ‘Wat heb je bereikt, vraag je? Hetzelfde als zij die varkens scheren; de wol weegt niet op tegen hun zwoegen.’ Voor het dragen van water naar de zee kent de Griekse literatuur uit de Oudheid het gezegde ‘de ezel scheren’ (τον ονον κειρειν). Ook Erasmus noemt het in zijn Adagia (1,4,80). Hiermee verbonden is de uitdrukking ονου ποκας (sc. ζητειν) ter aanduiding van iets dat zinloos is, dat niet bestaat; haar Latijnse pendant luidt asini lanas. Antiek treedt in deze context dus altijd de ezel op. Hoe komt Agricola dan bij zijn varkens? Nu, hij latiniseert het Nederlandse spreekwoord ‘de een scheert de schapen, de ander de varkens’, dat bijvoorbeeld door Pieter Bruegel sr is afgebeeld op zijn doek met Nederlandse spreekwoorden uit 1559.1 En ik denk dat we hier de oudste vermelding van het spreekwoord onder ogen hebben; de vroegste bron die het Woordenboek der Nederlandsche Taal vermeldt stamt uit 1545 en is dus ruim een halve eeuw jonger dan Agricola’s brief. Een tweede plaats waar een uitdrukking uit de volkstaal haar invloed laat gelden op Agricola’s Latijn is ogenschijnlijk ep. 53,4. Daar schrijft hij aan Occo: ‘Ja zelfs zul je me, zoals dat heet, met mijn eigen zakdoek (?) de neus snuiten.’ In de volkstaal bestond in die tijd de uitdrukking ‘iemand de neus snuiten’, dat wil zeggen iemand afzetten of bedriegen.2
De bekende ‘ezel met lier’ (ep. 22,22 ονος προς λυραν) is antiek en ook niet.3 De antieke vorm van de uitdrukking luidt ονος λυρας en was ook de middeleeuwse bellettrie niet onbekend. Agricola vertaalt de Latijnse versie letterlijk
1
Z. bijv. Grauls 1957: 83-4.
2
WNT
3
Voor de (nu volgende) interpretatie van deze passage, z. reeds Akkerman 1988: 15-6.
geeft een vb. uit een klucht van Cornelis Everaert (ca 1480-1556).
148
Anatomie van een taal
naar het Grieks terug. Zo expliciteert de vorm de ogenschijnlijke identificatie van Agricola als ezel en van Groningen als lier. Maar in werkelijkheid beoogt Agricola natuurlijk het omgekeerde te zeggen, wat zijn correspondent ongetwijfeld wist te waarderen. De ironie wordt onderstreept door Agricola’s eigen benaming voor ‘Stad’: Gauroni(c)a. Hierin schuilt een Griekse woordstam die ‘trots, arrogant’ betekent, en een knipoog naar de bijvoorbeeld uit Statius bekende berg Gaurus die in de Oudheid bekend stond om zijn wijn. En een negatief verband tussen Groningen en Bacchus leggen naast Agricola ook zijn Aduarder vrienden Langius en Liber. 1.3.1.2. Niet-antieke syntaxis Ten slotte voldoet Agricola’s Latijn ook syntactisch vrijwel altijd aan antieke criteria. Engels (1977: 251-5) geeft een hele lijst van syntactische verschijnselen die het middeleeuws Latijn onderscheiden van zijn antieke vader. Het bekendste is wel de grootscheepse vervanging van AcI door een bijzin met quod, wat in Agricola’s brieven niet eenmaal valt waar te nemen. Even kenmerkend voor het middeleeuws Latijn zijn het zeer vrije gebruik van de ablativus absolutus1 en de willekeurige toepassing van reflexieve voornaamwoorden.2 Alleen het laatste overkomt ook Agricola, en dan met name in zijn vroege werk, want klaarblijkelijk heeft hij wel allengs inzicht verworven in het antieke verschil tussen de reflexieve en niet-reflexieve voornaamwoorden. Te bedenken is dat dit verschil pas door de moderne grammatica’s tot in detail in kaart is gebracht; met behulp van de middelen waar men het zelfs tot na Agricola’s tijd mee moest doen, en van de teksten zelf is het bijzonder moeilijk, zo niet haast onmogelijk het onderscheid te achterhalen. Dit blijkt eens te meer uit het werk van niet de minste Italiaanse humanisten uit de vroegere tijd, die vaak evenmin goed raad wisten met suus, eius enz. Lorenzo Valla voegde dan ook een heel boek aan zijn meesterwerk over de Latijnse taal toe waarin hij de antieke wederkerigheid bespreekt. Tekenend is echter dat hij daarin voor zinnen met meer dan één verbum finitum geen strikte regels geeft, maar enkel wijst op de noodzaak om mogelijke verwarring te mijden.3 Hoewel niet vaak (vijfmaal), zien we ook bij Agricola niet-antiek gebruik van het pronomen reflexivum. Nog in brief 38, uit de zomer van 1484, is dat het geval, terwijl toch een studie van de drie redacties van zijn vertaling van pseudo-Plato’s Axiochus heeft aangetoond dat hij in de laatste versie, die hij zelf corrigeerde als basis voor de gedrukte editie van rond 1
Vgl. LANGIUS ep. 4,2; 5,2.
2
Voor de volledige lijst verwijs ik naar Engels’ artikel.
3
Tunberg 1991: 171-3, met secundaire lit. en vbb. uit Valla’s brieven van niet-ant. gebruik van het wederkerig voornaamwoord.
149
Agricola
1480, systematisch het niet-antieke gebruik van het wederkerige voornaamwoord heeft verbeterd.1 Een tweede syntactisch verschijnsel dat we bij Agricola tegenkomen en dat ook in middeleeuws Latijn wijdverbreid is, levert het voegwoord nedum. Het is door vele middeleeuwse en humanistische auteurs gebruikt als synoniem voor non solum, dus ter inleiding van het eerste, minst benadrukte lid in een tweedeling.2 In het antieke Latijn echter introduceert nedum —op één uitzondering na, een brief uit het corpus van Cicero3— het doorgaans tweede lid, het lid dat de nadruk moet krijgen. Agricola gebruikt het meestal, hoewel niet uitsluitend,4 in de niet-antieke zin. Zo schrijft hij in ep. 6,2: perdidi nedum alia, sed et me ipsum—‘ik heb niet alleen andere dingen, maar ook mezelf verloren.’ Dezelfde middeleeuwse en humanistische constructie en betekenis in ep. 7,5 nedum amo te, sed ardeo etiam; 24,2 nedum familiaritatis [...], uerum etiam spei; 27,11 nedum beneuolentie tue constantiam [...], sed et foelicitatis tue uicem; 38,50 nedum abeant, sed fugiant; 51 mortales nedum, sed et miseri; 49,2 nedum diligentia, sed sollicitudine. Tweemaal plaatst Agricola het voegwoord weliswaar in het tweede lid, maar dat is dan onbeklemtoond en nedum is synoniem aan non solum: ep. 21,17 Possum uideri transiisse, nedum impleuisse iustum epistolæ modum; 36,3 auditorium tibi infrequens et pene desertum, nedum non celebre et expectatione tua dignum.
Een volgend fenomeen met wortels in de middeleeuwse latiniteit is de interferentie van de aanwijzende voornaamwoorden is, ipse en ille.5 Ook daarvan zijn voorbeelden bij Agricola aan te wijzen. Zo verhaalt hij in brief 19 van zijn bezoek aan Johann von Dalberg in Spiers. Deze vertelt hem dat er oude kloosterbibliotheken in de buurt zijn en ze besluiten die een volgende keer samen te gaan bekijken. In Agricola’s woorden: Dicit mihi in monasteriis aliquibus uicinis uetustas esse bibliothecas, quas, cum rediero Spiram, ipse et ego pariter excutiemus. Hier is ipse gebruikt op een plaats waar een antieke auteur is of nog eerder ille zou schrijven. Ook op dit punt heeft de vergelijking der drie redacties van zijn vertaling van pseudo-Plato’s Axiochus geleerd dat Agricola allengs leerde en ernaar streefde zich antieker uit te drukken. Eigenhandig verving hij in de derde versie, die hij voor de drukker gereed maakte, systematisch vormen van ipse door die van is of ille.6 Niettemin vinden we ook in dit geval nog in latere brieven voorbeelden van deze interferentie;
1
Vermeire 1981: 73; Tournoy 1988: 215-6.
2
Z. LANGIUS ep. 4,2.
3
BALB. OPP. Cic. Att. 9,7a,1.
4
Driemaal leidt nedum een beklemtoond tweede lid in en heeft het de ant. bet. ‘vooral (niet); om maar niet te spreken van’: ep. 21,57 diligentes uigilatique labores mei, nedum negligentius profusa epistola; 22,17 nullam rem, nedum studia sine amico arbitror esse iucunda; 29,49 non liber, nedum he littere sufficerent. 5
Engels 1977: 252. Het verschijnsel komt al in de laat-ant. tijd voor (LHS
6
Vermeire 1981: 73; Tournoy 1988: 215.
150
II
190).
Anatomie van een taal vgl. ep. 10,5; 11,1; 13,3; 6; 7; 8; 23,18; 29,7; 43,6; 48,7.
Overigens vinden niet alle syntactica zonder antieke parallel hun verklaring in het feit dat Agricola door gangbaar middeleeuws taalgebruik is beïnvloed. In enkele gevallen hebben we klaarblijkelijk van doen met idiosyncrasieën. Een tre end voorbeeld is ep. 2,4 quicquid propter hanc rem opere sumpseris, magnis te premiis uberrimaque mercede redemisse—de ablatief geeft hier de beloning aan en de objectsbijzin de inzet, terwijl dit antiek precies omgekeerd is. Verder regeert in ep. 4,14 proficisci de abl. sep. zonder voorzetsel, waar antiek altijd ab/ex met ablatief volgt.1 In ep. 8,11 lezen we maxime collatura—antiek gaat conferre altijd vergezeld van een adverbiale accusatief, nooit van een adverbium. In ep. 14,1 staat imponere ut (opleggen om te); niet antiek, maar analoog aan constructies met dezelfde betekenis zoals iniungere ut (ep. 5,1) of imperare ut. In ep. 16,5 schrijft Agricola sicut periculum de altero est, [...] sic laus de altero uenit; deze constructie met de verba esse/uenire en het voorzetsel de is evenmin antiek, en doet enigszins technisch aan. Ten slotte geef ik ep. 21,35 non quod sciam apud ullum autorem, qui extet, huius locutionis esse exemplum—het limitatieve quod sciam (scio) is bij antieke auteurs altijd strikt parenthetisch, terwijl het hier een AcI regeert.2
We kunnen constateren dat Agricola op een aantal fronten de invloed van de taal waarmee hij van kindsbeen af was opgegroeid, waarin hij was onderwezen en opgeleid op school en aan de universiteit, niet volledig van zich heeft weten af te schudden. Maar tegelijk stellen we vast dat die invloed zich slechts beperkt laat gelden in het Latijn van zijn brieven. Bij iemand als Petrarca —niet een man van gering intellectueel of literair kaliber, en als pionier toch te vergelijken met Agricola— proeft de lezer al bij een eerste kennismaking veel sterker de smaak van middeleeuwse ingrediënten in het leesvoer dat hem wordt opgediend. In Agricola’s geval wekt pas een nauwkeuriger inspectie die bijsmaak op. Natuurlijk gaat de vergelijking mank, al was het maar omdat in de eeuw die beide mannen scheidt de studie van het antieke Latijn grote vorderingen had gemaakt, enorm veel antieke teksten —de voornaamste kennisbronnen— waren herontdekt en ook studieboeken waren geschreven als Valla’s Elegantiae of, in handzamer formaat, Dati’s Elegantiolae, die het leren van humanistisch Latijn enorm vergemakkelijkten. Niettemin is de vrijwel volkomen antieke vorm van Agricola’s Latijn een niet geringe prestatie, te meer als we tijd en plaats in aanmerking nemen. 1.3.2. Pseudo-antiek Latijn Een bijzondere categorie van niet-antiek Latijn vormen de woord(verbinding)en die ik ‘pseudo-antiek’ zou willen noemen. Het gaat om idioom dat op het eerste gezicht goed antiek lijkt, maar waarvoor bij nauwkeurige 1
In middeleeuws Latijn is de tendens tegengesteld: vaak wordt de functie van de abl. juist expliciet verduidelijkt door een voorz. (Engels 1977: 252). 2
Dit laatste vb. geef ik onder voorbehoud, omdat in deze passage de conjectuur est voor esse sterk overwogen moet worden. In dat geval is de syntactische anomalie opgeheven.
151
Agricola
inspectie van het overgeleverde materiaal geen antieke parallellen blijken te bestaan. Dit idioom komt in Agricola’s brieven in ruime mate voor. Kenmerkend is bijvoorbeeld opinionem explere (een mening bevestigen) in ep. 1,8; de combinatie als zodanig komt niet voor in de antieke literatuur, maar het werkwoord in de hier bedoelde betekenis wel (met objecten als plicht, taak, belofte, trouw en hoop). Een tweede voorbeeld biedt ep. 7,8 ubi semel uictus est ablatusque animus; het verbum auferre is in de zin van ‘wegvagen, gevangen nemen’ gangbaar, ook van iemands verstand door toedoen van een passie, maar nooit is, zoals bij Agricola, liefde of vriendschap de ‘boosdoener’ en evenmin wordt het ooit met uincere gecombineerd. Een mooi voorbeeld is ook calamum arripere (21,56; 22,36). Het verbum wordt antiek in deze zin vooral gebruikt van wapens—een beeld dat doorschemert in de context in brief 21, maar afwezig is waar het idioom in brief 22 gebruikt wordt; verder is arripere met als objecten penicillum (een kwast) en carbo (houtskool) bij Plinius de Oudere overgeleverd en met stilus (pen) en munus scribendi bij Symmachus. Een laatste illustratie: κενοχαρες (18,3), evenmin van antieke afkomst, maar evenbeeld van woorden als πολυχαρης, κεν(ε)οφρων, κενοδοξος en κενολογος. Tot deze categorie reken ik ook de naar analogie van antieke parallellen gevormde woorden pressissime (4,11), properantissime (6,7), accursurus (13,1), conualitura (18,12) en expressissime (26,15). Verder zijn er legio voorbeelden: 1,3 exiguae litterae; 5 sumere indicium; 2,3 animum cumulare; amiciciam excolere; 7 stimulo subigi; 3,4 animi institutio; 5 concipere fidutiam; 11 studia sectari; 4,6 studiis erudiri; 8 damna temporum; 9 complecti carta; 14 eruditorum genus; 15 redigere ad; 6,2 benigne˛ aure˛; 3 coniecturam accipere; 6 notitie˛ insinuare; 7,7 facilitas uite˛; 8,7 homines infime classis; 8 exacuere studium; 10,3 simplex - candida familiaritas; 7 contumax consilii; 11,2 contubernio uti; domum mutare; 5 nuntii copia (26,19 copia tui); 12,3 cumulus meriti; 6 in dubio suspendere; 13,8 exire e manibus; 14,1 imponere ut; 2 immensum dicendi flumen; 3 ingenio suo blandiri; 15,4 uite˛ institutio; 5 limitem egredi; 8 uite pre˛scriptum; 17,4 subire censuram; 18,5 impingi ad; 8 fides mutua; 21,6 euellere (van pennevruchten); 12 circunferre mentem; 13 admouere oculos; 53 repugnare quo minus (met een ding als onderwerp); 22,4 litteras e undere; 23,9 inclinat se ætas; 24,6 desiderium segnius; 15 sordescere (als overdrachtelijk sordere); 25,1 munus consequi; 26,1 eloqui abhominor; 14 subrusticus; 17 animum proferre; 20 se laxat hyems; 24 coram alloqui.
Juist deze categorie onderstreept misschien wel het best de kwaliteiten van Agricola als latinist. Hij handelt hier immers in feite als een ‘native speaker’ door idioom te gebruiken op een manier die op grond van de intrinsieke lading van dat idioom mogelijk is, hoewel daarvoor concrete bewijzen ontbreken in de vorm van parallel-len in het werk van auteurs voor wie het Latijn daadwerkelijk de moedertaal was. 1.3.3. Laakbaar Latijn Een enkele keer druist Agricola in tegen de grammatica van het antieke
152
Anatomie van een taal
Latijn.1 In de eerste plaats is hier de al besproken verwarring tussen reflexieve en niet-reflexieve voornaamwoorden te noemen. Verder volgt hij niet altijd de antieke consecutio temporum (ep. 18,8; 22,29; 34,2; 39,9; 47,7; 50,3). Soms gebruikt hij een indicatiefvorm in een afhankelijke vraag, waar naar antieke maatstaven een conjunctief vereist is (ep. 12,7; 20,8; 43,1). In ep. 1,7 verwart hij dixero met dixerim als coniunctivus potentialis. De eerstgenoemde twee verschijnselen wekken geen verbazing. Zowel het wederkerige voornaamwoord als de consecutio temporum2 vormt een ingewikkeld aspect van de Latijnse grammatica dat pas door de moderne filologie volledig is ontrafeld. Het gebruik van de indicatief in een afhankelijke vraag is op het eerste gezicht opmerkelijk. Elders plaatst Agricola in dergelijke bijzinnen naar goed antiek voorbeeld een conjunctief, en het betreft geen ingewikkelde materie. We zouden hier dus van doen kunnen hebben met een onnauwkeurigheid van onze auteur, of met een (kleine) verschrijving van een kopiist. Maar ook uit de antieke literatuur —met name uit de komedies van Plautus en Terentius, en uit de boeken der christelijke auteurs— zijn ettelijke voorbeelden te geven van een indicatief in een afhankelijke vraag. Bij middeleeuwse en humanistische auteurs was dit gebruik wijdverbreid.3 Het is daarom meer dan waarschijnlijk dat Agricola de indicatieven hier bewust heeft neergeschreven. Naast deze grammaticale ‘fouten’ van algemene aard zijn er ook een paar onjuistheden in specifieke gevallen. Zo laat Agricola salutare tweemaal de datief regeren (ep. 6,7; 47,12), hoewel in alle andere (dertien) gevallen in zijn brieven de accusatief dit werkwoord naar goed antiek voorbeeld vergezelt. In ep. 7,7 maakt Agricola een vergelijking met zaden waaruit iets ontkiemt dat langzaam opgroeit en uiteindelijk op eigen benen kan staan: semina incipientibus rebus necessaria, que˛, postquam nate˛ profecte˛que paulisper sunt, suo sese robore sustinent. Gezien zijn betekenis moet het deelwoord profecte˛ hier een vorm zijn van het verbum proficere (vooruitgang boeken, voortgaan). Het is wel in antieke zin gebruikt, maar bij antieke auteurs treft men in gevallen als deze
1
In het besef dat enkele termen in deze paragraaf eerder waarderend dan beschrijvend van karakter zijn, stel ik met nadruk dat ik niet de schoolmeester beoog te spelen en bepaald Latijn veroordeel. Een term als ‘laakbaar’ gebruik ik met een knipoog naar de humanisten zelf, wier doel immers was Latijn te schrijven dat zo volledig mogelijk overeenkwam met de antieke usus en elk ander Latijn verwierpen. 2
IJsewijn 1981: 76; Tunberg 1991: 171 (‘Rules for the sequence of tenses were not extensively dis-cussed in grammar books until the nineteenth century, and authors of the humanistic age procee-ded largely according to common sense and intuition based on wide reading’); z. Rizzo 1988: 51 voor een vb. van door de auteur verbeterde consecutio temporum in een brief van Petrarca (fam. 23,9). 3
Vgl. Engels 1977: 253; Tunberg 1991: 167-8.
153
Agricola
uitsluitend een actieve of onpersoonlijk-passieve constructie aan. Gewenst was dus profecerunt. Een derde geval is ep. 8,3 Erat septima hora, ut [...] mihi [...] in manus uenit epistola tua. Als het voegwoord ut gevolgd wordt door een indicatief, betekent het doorgaans ‘zodra’. In de zin waarin Agricola het hier bedoelt, gaat het antiek gepaard met een vorm van het imperfectum. Overigens betekent ut in combinatie met een indicatief altijd ‘sinds’, wanneer de hoofdzin zoals hier een naamwoord van tijd (hora) en een telwoord (septima) bevat. Ep. 26,28 levert een volgend voorbeeld van Agricola’s linguistisch handelen in strijd met antiek gebruik. Het gaat daar over de strijd tussen Willem van Arleberg en de Brabanders, die aan velen het leven heeft gekost en waaruit Willem uiteindelijk als overwinnaar tevoorschijn is gekomen: uictoriam tamen Wilhelmo stetisse. Als Livius dit zou lezen, zou hij menen dat de schrijver heeft nagelaten te vertellen welke prijs Willem voor de overwinning moest betalen: Multo sanguine ac uolneribus ea Poenis uictoria stetit betekent ‘Die zege kostte de Carthagers veel bloed en gewonden.’ De simpele toevoeging cum aan Wilhelmo zou het probleem verhelpen. Ten slotte lezen we in ep. 27,20 Iubebis eas (sc. litteras) dare cuidam magistro Rhodolpho Kamerling. Antiek gebruik verlangt hier dari. Misschien betreft het slechts een schrijoutje uit onoplettendheid van Johann Pfeutzer, de kopiist van het handschrift (S) dat de enige bron voor deze brief is.1 Anderzijds is het interessant om te veronderstellen dat Agricola hier door de volkstaal beïnvloed is.2 Al deze afwijkingen zijn toch vooral van incidentele aard. Een gebrek aan structurele kennis van het antieke Latijn is bij Agricola niet waar te nemen. Ook waar hij aanvankelijk tekortschiet, zoals in de juiste toepassing van wederkerige voornaamwoorden, blijkt hij allengs vorderingen te hebben gemaakt. We kunnen dan ook zonder meer vaststellen dat Agricola uitermate bekwaam was in het schrijven van op antieke leest geschoeid Latijn. 1.3.4. Antiek Latijn Interessant is dan de vraag wat voor Agricola de belangrijkste bronnen zijn geweest waarvan de lectuur hem vooral in staat heeft gesteld dat niveau te bereiken. Anders gezegd, verraadt zijn Latijn de invloed van auteurs wier
1
Dat HS wemelt nl. van zulke en (veel) grovere fouten; bovendien past Agr. elders de ant. constr. toe (ep. 32,7; 38,55). 2
In een geval als dit laat ik de tekst ongemoeid, waar ik een constr. als in ep. 27,15 (audio illic inuenire librum) wel emendeer (omdat de tekst zoals die daar staat hoe dan ook niet juist kan zijn). Ik besef dat het toeval dus een grote rol speelt: op de meeste plaatsen is meteen duidelijk dat het om een schrij out moet gaan, omdat het resultaat geen Latijn oplevert. Op een plek als deze, waar dat wel het geval is, is de kans dat het om een schrij out gaat natuurlijk even groot als in de voornoemde gevallen. Als een tekst in slechts één bron is overgeleverd, moeten andere overwegingen echter onvermijdelijk ook een rol spelen.
154
Anatomie van een taal
werk hem in bijzondere mate heeft bekoord en door wie hij daarom meer dan gemiddeld is beïnvloed? Heeft hij zich misschien voor de schrijvers uit één periode van de Oudheid geïnteresseerd? 1.3.4.1. Cicero Op elk moment in de geschiedenis van de Latijnse taal maakt Cicero de meeste kans op zo’n status van lievelingsauteur. Van oudsher wordt hij gezien als de paus van het Latijn, in ieder geval van het proza. Dit geldt eens te meer voor het genre dat hier nu aan de orde is. Cicero’s brieven aan allerlei bekenden en aan zijn vriend Atticus behoren tot de populairste literatuur onder humanisten. Alleen al een blik op het aantal gedrukte edities is veelzeggend. Daarbij blijven de brievenverzamelingen van Plinius en Seneca ver achter, om maar niet te spreken van Symmachus of Hieronymus.1 Bovendien schreef Agricola zijn brieven in een periode dat in Italië het ciceronianisme de kop opstak, een vorm van fundamentalisme waarvan de aanhangers vonden dat ieder woord dat niet op Cicero terugging incorrect, laakbaar, verwerpelijk was. Kampioenen van deze opvatting waren Pietro Bembo en Paolo Cortese. Natuurlijk was ook Agricola bijzonder belezen in Cicero’s werk. Elke kennis van het antieke Latijn bij welke auteur van na de Oudheid dan ook is in de eerste plaats gebaseerd op het lezen van Cicero, al was het maar omdat diens oeuvre zo’n groot deel uitmaakt van wat ons is overgeleverd van de Latijnse literatuur uit de antieke periode, en verschillende genres en stijlen omvat.2 Een dergelijke, algemene invloed van Cicero’s Latijn leidt echter eerder tot klassiek dan tot ciceroniaans Latijn. Zo ook bij Agricola. Weliswaar is in zijn brieven ook idioom aan te stippen dat voornamelijk of zelfs uitsluitend bij Cicero te lezen valt, maar het merendeel van dat woordgebruik is briefjargon. Ep. 1,11 a te contendo ut; 9,7 epistolam elicere; 10,9 quotidie expecto; 18,1 gratissimum fecisti quod; 8 uelim perscribas; 22,2 plenae o cii (van een brief); 24,9 humaniter; 26,20 explorate; 39,7 ut ne.
De ‘onvermijdelijkheid’ van dit soort idioom voor iedere schrijver van een brief in het Latijn wordt goed geïllustreerd in brief 25. Agricola vraagt zijn broer Johannes om bij zijn baas een goed woordje te doen voor een zekere Johannes Wiardi. Mocht dat niet baten, dan moet Wiardi in ieder geval duidelijk worden gemaakt dat Agricola hem wel degelijk geprobeerd heeft te helpen: ut sentiat nihil ei (!) minus quam commendationem meam defuisse (25,3).
1
Z. bijv. de gegevens bij de betre ende auteurs in mijn hoofdstuk over Libers Compendium.
2
Vgl. McLaughlin 1995: 32 ‘The notion that any advances in Latinity derive from imitation of Cicero will become fundamental in the humanists of the next (dat is de 15de) century and will even influence their definition of the Renaissance. But, unlike some extreme Ciceronians of the Quattrocento, Petrarch never believed that Cicero was the only model for good Latin.’ Dit laatste geldt evenzeer voor Agr.
155
Agricola
Zo’n zin is typerend voor menig aanbevelingsbrief van Cicero en heeft vervolgens een vaste plaats gekregen in dit brieftype. Dat feit illustreert ook meteen een probleem waarop ik eerder wees (blz. 144). Idioom als dit is van oorsprong ciceroniaans. Het maakt echter ook deel uit van de lange traditie der Latijnse taal. Het is dus allerminst gezegd, zelfs onwaarschijnlijk dat Agricola zulk idioom direct uit Cicero haalt, of zelfs zich ervan bewust is dat het uit Cicero stamt. Het is Algemeen Beschaafd Latijn. In de vijftiende eeuw hebben vele handboeken met richtlijnen en vooral met praktische voorbeelden voor het schrijven van een Latijnse brief het licht gezien. Die leverden een schat aan briefjargon waarvan de oorsprong doorgaans onvermeld bleef. (Dat was overigens goed gebruik. Bronvermelding is een modern begrip. In de lange traditie van de Latijnse literatuur is juist een van de kernelementen het spel met literaire voorgangers—imitatio en aemulatio. De lezer wordt geacht citaten zelf te herkennen.) In dit verband van belang is ep. 4,14 Quicquid admiramur in Cicerone, laudamus in Quintiliano, in Pliniis Liuio Salustio predicamus, oratores historici poete omneque eruditorum genus his est initiis profectum. In de regel staat het predicaat in het onzijdig meervoud, als er sprake is van meer dan één onderwerp in de zin. Het is kenmerkend voor Cicero om het predicaat te laten congrueren met het laatstgenoemde onderwerp, zoals ook Agricola hier doet. Maar Agostino Dati brengt in zijn Elegantiolae deze procedure te berde als een algemene regel (eleg. 10v).
Zonder twijfel was ook Agricola met dit soort handboeken goed bekend. Toch plaats ik dergelijk idioom in mijn legenda bij de kaart van Agricola’s Latijn onder de noemer ‘ciceroniaans’ of ‘pliniaans’, want het blijft altijd goed mogelijk dat Agricola wel uit de eerste hand put. Een credo voor humanisten is niet voor niets ad fontes. Bovendien stelt deze werkwijze mij in staat het landschap van Agricola’s Latijn duidelijker te tekenen. Al is de schaal dan misschien niet in alle gevallen juist, het beeld is niet vertekend.1 Niet al het ciceroniaans idioom in Agricola’s brieven is overigens bepaald door het genre. Zo zijn de termen expetendum en fugiendum kenmerkend voor het ethisch-filosofische werk van Cicero als vertaling van het Griekse το αιρετον en το φευκτον. Agricola gebruikt dezelfde woorden in dezelfde zin (ep. 15,3). Een geheel ander voorbeeld biedt ep. 8,7: ‘Mensen van de laagste rang, tot wie ik mezelf reken, is het meen ik voortre elijk vergaan, als ze iets weten te maken dat de vijl en om zo te zeggen de hand van een beeldhouwer verdient.’ De wending ‘het vergaat iemand voortre elijk’ (praeclare agitur cum aliquo) komt bijna uitsluitend in het werk van Cicero voor. Ander voornamelijk of uitsluitend ciceroniaans idioom is: ep. 2,9 si quid nobis tribuis; 11 ornatissimi uerbi; 4,4 coniectura assequi; 13 copia et facultas; 5,2 contractius; 8,2 nostro incommodo; 11,2 hoc cause; 13,1 he˛ littere˛ tantum abest, ut potuerint (hoewel deze constructie ook bij Livius voorkomt); 17,1 rogatus; excidere; 22,6 consectari; 19 commemoratio; 23,13 pecus als scheldwoord; 26,17 ingrauescens ætas; 20 explorate.
1
Deze opmerking geldt mutatis mutandis voor alle categorieën van Latijn die hierna aan de orde komen.
156
Anatomie van een taal
1.3.4.2. Post-klassiek Latijn Agricola’s Latijn is zeker niet ciceroniaans. Ook kiest hij niet voor het Latijn van de klassieke periode, dat is de eerste eeuw voor Christus, de tijd van het ‘gouden’ Latijn. Zeker zo groot, zo niet groter, is de invloed van het ‘zilveren’ Latijn uit de post-klassieke tijd, ruwweg de eerste eeuw van onze jaartelling. Hiertoe behoren Agricola’s dierbaarste auteurs, namelijk Quintilianus en de beide Plinii. Ook een Tacitus schreef in deze periode, en van de inspanningen die Agricola zich getroostte om de tekst van diens Historiën en Annalen te verbeteren zijn tot op de dag van vandaag de tastbare resultaten bewaard gebleven.1 In Agricola’s brieven tre en we geregeld idioom aan dat zijn wieg heeft bij de post-klassieke auteurs. Het gaat dan vooral om woorden en woordverbindingen als commentatio in de zin van ‘schriftelijke overpeinzingen’ (18,10), coeli facies (21,32), destinatio als ‘voornemen’ (24,2) en dimittere in de betekenis ‘vergeten’ (26,10), die pas bij post-klassieke auteurs voor het eerst, en veelal geregeld, voorkomen. Tot deze categorie hoort ook het abstracte ministeria in de concrete zin van ‘dienaren’ (25,1), een gebruik dat in de tijd van Cicero zeer zeldzaam is, maar bij de post-klassieke (en latere) auteurs gangbaar. Daarnaast is idioom als pensare (4,11; 22,25) en desiderio teneri (6,1) weliswaar ook in het werk van eerdere auteurs te vinden, maar vooral bij post-klassieke auteurs geliefd. Verder is als post-klassiek erfgoed te betitelen: litteratus als substantief (3,2); sensus als ‘betekenis’ (4,11); profectus -us (4,15; bij auteurs uit de klassieke tijd uiterst zeldzaam); in causa est (6,3; evenzo bij Cicero c.s. zeldzaam); ad morem als more (7,5; vooral post-klassiek populair); sapientie auctores (7,7); excusate (9,2); benefitium perdere (9,6); tenax memoria (15,5); in equo gebruikt in plaats van predicatief aequus (16,1; ook tweemaal bij Livius); fortuna impotens (20,2); imponere als ‘bedriegen’ (20,5; klassiek zeldzaam); in arctum cogere (20,7); præcipitium (23,19; eerder enkel bij Seneca sr); formator (24,3); memoriæ elabi (24,6); excusatius (53,2).
Een enkele keer stuiten we op een syntactisch verschijnsel dat als postklassiek aangemerkt kan worden. In ep. 6,1 vult Agricola de onpersoonlijke uitdrukking di cile est aan met een bijzin ingeleid door ut; zo’n constructie maakt Seneca jr voor het eerst en zij is gangbaar bij zijn tijdgenoten. In ep. 10,2 vraagt Agricola aan Walter Woudensis of die hem soms vergeten is: An, oro, excidimus tibi? Op één plaats bij Ovidius na komt dit werkwoord in deze zin met een persoon als onderwerp alleen bij post-klassieke schrijvers voor. In ep. 17,3 vertelt Agricola dat hij bij het schrijven van zijn magnum opus De inuentione dialectica het volk als lezerspubliek voor ogen hield quo maiorem ipse mihi diligentiam [...] circumdarem (om mezelf grotere ijver op te leggen). Het werkwoord is in deze figuurlijke zin in deze constructie met dit soort objecten alleen bij post-klassieke auteurs te vinden, en vooral geliefd bij Tacitus. Ten
1
Z. vooral Römer 1988, maar ook bijv. Hermans 1988: 132-3 (die ook het befaamde Leidse noemt dat naar alle waarschijnlijkheid een autograaf van Agr. is).
157
HS
Agricola
slotte is eveneens alicui (rei) se accommodare (23,19) bij uitstek post-klassiek. 1.3.4.3. Quintilianus Zoals gezegd behoren enkele van Agricola’s lievelingsauteurs tot deze tijd. Om te beginnen is dat Quintilianus. Diens Institutio oratoria was, met name na Poggio’s herontdekking van haar volledige tekst in 1416, bij de humanisten zeer populair om het daarin verwoorde pedagogische gedachtegoed.1 Zo ook bij Agricola.2 En hij bezat natuurlijk een exemplaar van dit werk. Om Agricola’s ongekende ijver te illustreren merkt een van zijn biografen op dat hij eigenhandig de hele Institutio overgeschreven heeft.3 Welnu, ter ondersteuning van dit laatste feit kan worden vastgesteld dat het Latijn van Agricola’s brieven zijn grondige lezing van Quintilianus’ Institutio onderstreept. In de eerste plaats zijn er de citaten en de misschien wel nog veelzeggender, in ieder geval talrijker echo’s, maar hierover later (blz. 192; 194). Verder formuleert Agricola herhaaldelijk in Quintiliaanse bewoordingen, zoals een andere biograaf al vaststelde.4 Om de eerste brief te nemen: in 1,3 lezen we de wending late se fundit oratio, die vaak bij Quintilianus voorkomt. Bij dezelfde auteur is de enige niet-christelijke antieke parallel te vinden voor de woorden Unde [...] fiducia obueniat, ut credam (1,6). Hetzelfde geldt voor idioom als parum probari (1,2) en opinionem tueri (1,8). Andere bewoordingen die opvallend vaak bij Quintilianus voorkomen zijn: ep. 3,5 extorquere (terecht ontnemen); 9 mollis frons (verlegenheid; zo ook bij Plinius jr); conscientia tenuioris ingenii; 4,11 rerum uis (strekking van de inhoud); 15 profectus -us (ook relatief vaak bij Seneca jr); 8,1 Habes ... querimur; 12,2 a ectus -us; 15,8 emendare; 21,36 loquendi lex; 38 deriuare - componere; 47 improprium (in technische zin, voor oneigenlijk woordgebruik); 29,26 sibi induere persuasionem.
1.3.4.4. Plinius de Oudere Een tweede favoriet was Plinius de Oudere. Ook diens Naturalis historia had Agricola in zijn bezit.5 Het boek behoorde zelfs, evenals Quintilianus’ Institu-
1
Z. bijv. Van der Poel 1987: 140-1 en mijn comm. op epp. 29 en 38.
2
Z. Hauser 1910; Van der Poel 1987: 10; Adel 1988: 151 (vgl. 156-7, waar gewezen wordt op het Quintiliaanse karakter van een sententie uit Agr.’s In laudem philosophiae); Jardine 1988: 48; 51. 3
Hermans 1988: 126.
4
Johann von Pleningen schrijft in zijn Vita dat Agr. zich toelegde Ciceronis Quintilianique lectioni precipue, quem quidem dictione sua fere effingit atque exprimit (Straube 1994: 16). Deze mening deelde Erasmus (ciceron. 683,2-4 (Agricola) qui nonnihil resipiat et Quintilianum in eloquendo, et Isocratem in orationis structura, utroque tamen sublimior, Quintiliano etiam fusior ac dilucidior).
5
Een mogelijk exemplaar signaleert Hermans 1988: 127.
158
Anatomie van een taal
tio, tot het selecte boekengezelschap dat zijn reisbibliotheek vormde.1 In dit licht bezien zijn concrete sporen van zijn invloed haast karig. De brieven bevatten slechts één citaat en enkele echo’s uit Plinius’ spiegel der natuur (z. blz. 193). En ook Agricola’s Latijn verraadt maar spaarzaam de invloed van deze Plinius. Het beste voorbeeld is nog conterraneus, een woord dat Agricola viermaal in de brieven gebruikt ter aanduiding van zijn streekgenoten. Antiek komt het uitsluitend bij Plinius voor en dat slechts eenmaal, maar wel op een belangrijke plaats: het allereerste begin van diens voorwoord. In de latiniteit van na de Oudheid is het weliswaar niet uitzonderlijk, maar evenmin volkomen alledaags. Een mogelijk ander geval betreft het verbum sordescere, dat al eens genoemd is in de categorie ‘pseudo-antiek’ (blz. 152). Agricola gebruikt het namelijk in overdrachtelijke zin (minder waard worden), waar de antieke auteurs het nooit anders dan in letterlijke zin (smerig worden) gebruiken. Hij toont hier zijn vertrouwdheid met de christelijke literatuur, waarin het werkwoord juist zeer populair is in de door hem gebruikte zin. Maar waarom niet sordere gebruikt, dat antiek gangbaar is in deze zin en waar Agricola ongetwijfeld vertrouwd mee is? Zou het kunnen zijn dat, op het moment dat hij een werkwoord nodig heeft met deze betekenis, zijn belezenheid in Plinius’ Historia hem onmiddellijk de vorm sordescere voor de geest haalt, en niet sordere? Het feit dat hij de inchoatieve vorm al zo vaak —bij christelijke auteurs— is tegengekomen in de door hem gewenst zin, brengt hem er dan toe deze vorm daadwerkelijk uit de pen te laten vloeien. De kracht van de (lees)ervaring moet niet onderschat worden. En juist het lezen, lezen en nog eens lezen van de antieke bronnen is in de ogen van humanisten de manier om antiek Latijn te leren schrijven.2 Verder schrijft Agricola in ep. 6,1 Alias plura zonder daarbij een verbum te plaatsen, een idiosyncrasie van Plinius sr. In ep. 14,1 gebruikt hij dicare voor het opdragen van een boek; in deze zin komt het antiek alleen bij Quintilianus (!) en bij Plinius sr voor. Commentatio als ‘op papier gezette gedachten’ (ep. 18,10) komt enkel bij Gellius (viermaal) en bij Plinius sr (vijfmaal) voor. Ook zijn een aantal woorden die Agricola gebruikt antiek gangbaar, maar relatief populair bij Plinius maior: dicare (14,1); immensus (14,2); emendare (15,8; ook Quintilianus dierbaar); peculiaris (24,3); discutere (26,2). Hetzelfde geldt tot slot voor de syntactische wending est uidere in ep. 13,4; zo’n constructie van est met infinitief in de zin van ‘het is mogelijk om te’ komt naar verhouding vaak voor bij Plinius sr en bij auteurs uit de late Oudheid.
1.3.4.5. Plinius de Jongere Ook Plinius de Jongere was een van Agricola’s helden, ‘daar hij meende, dat Plinius, vol pit en kortheid als hij is, rijk aan sententies, keurig en weloverwo1
Hermans 1988: 124-6 (bron is Geldenhouwers Leven van Agr.).
2
Voor Agr., z. ep. 38,32-6; voor humanisten in het algemeen, z. bijv. Van der Poel 1987: 137-8 (en nt 489 met lit.): ‘De aanwezigheid van de lectio en de imitatio van de Ouden is een van de meest kenmerkende eigenschappen van het humanistische leerprogramma, vergeleken met het middeleeuwse.’
159
Agricola
gen in zijn stijl, aan de "eloquentiae studiosi" het grootste nut kon aanbrengen. Plinius raadde hij ter lezing aan, zoo iemand hem vroeg, wien hij ter verwerving der eloquentia als gids zou kiezen.’1 Agricola’s eigenhandig geschreven exemplaar van Plinius’ brieven is bewaard gebleven. Ook bezat hij gedrukte edities van diens werk.2 In Agricola’s brieven zijn vele echo’s uit die van Plinius te vinden (naast een paar citaten). Daarentegen is slechts een enkel voorbeeld van echt Plinisch idioom te geven. De beste illustratie levert de constructie iniungere ut in ep. 5,1. Voorts: ep. 3,9 mollis frons (verlegenheid; zo ook bij Quintilianus); 10 temporis ratio (in een voorwaardelijke bijzin); 8,4 annotare; 40,5 exhibere uersiculos.
1.3.4.6. Seneca de filosoof De laatste in dit verband te noemen auteur is Seneca de filosoof.3 Ook diens werk had Agricola (al dan niet deels) in zijn bezit. Erasmus schrijft in een brief dat hij ter voorbereiding van zijn eigen editie van Seneca’s Opera omnia ook Agricola’s exemplaar van Seneca’s werk, gedrukt in 1478 in Treviso, geraadpleegd heeft.4 Hij merkt op dat het boek stukgelezen is en voorzien van vele, rijke aantekeningen in de marges.5 Verder bezat Agricola waarschijnlijk een handschrift met de tragedies van Seneca.6 Citeren doet hij hem slechts eenmaal in zijn brieven (36,12), maar echo’s zijn in grotere getale aanwezig. Ook in zijn bewoordingen toont Agricola af en toe sporen van belezenheid in Seneca. Vooral opvallend is de plotsklaps hoge graad van Senecaanse kleur (zowel idiomatisch als thematisch) in ep. 26,17 Preterea ... contentum esse.
1
Aldus vertaalt Van der Velden (1911: 233) een passage uit een brief van Beatus Rhenanus, waarin deze Agr.’s liefde voor Plinius’ brieven bespreekt. 2
Hermans 1988: 126-8. Römer (1988: 163-9) getuigt van Agr.’s grondige filologische arbeid aan de tekst van Plinius’ brieven. 3
Let wel dat in Agr.’s tijd nog grote verwarring bestond over de vraag hoeveel Seneca’s welke werken geschreven hadden. De eerste die beide Seneca’s correct identificeerde was, in 1543 pas, Alciati (Van der Poel 1984: 261-3). Agr. (in zijn comm. op de declamaties) beschouwt Seneca sr (de retor) ten onrechte ook als de auteur van het filosofische werk, terwijl junior voor hem alleen tragediedichter is (Leibenguth-Seidel 1994: 251). 4
Agr.’s exemplaar is tot nu toe niet teruggevonden (Hermans 1988: 131; Jardine 1993: 139, met nt 41). Van de Treviso-editie, die verschillende werken van (pseudo-)Seneca bevat (waaronder De moribus, De ira, De breuitate uitae, Consolatio ad Polybium, Epistulae ad Lucilium) zijn echter tientallen exemplaren bewaard gebleven (vgl. Kraye 1995: 78), waaronder zich Agr.’s exemplaar zou kunnen bevinden. 5
Hermans 1988: 130-1; Schoeck 1988: 183; Jardine 1993: 137-41.
6
Zo Adel (1988: 150; vgl. 154), die veronderstelt dat Celtis dit schap.
160
HS
verkreeg uit Agr.’s nalaten-
Anatomie van een taal Z. ook ep. 3,3 claritas nominis; 9 bilem e undere; 11 animo colere; 4,15 profectus -us; 10,4 argumentum capere; 11,3 parum momenti; 16,4 uirtus uocatur; animi malum; 21,4 labitur memoria; 22,10 tranquillitas mentis; 23,10 se recondere; 24,6 publica als ‘staatszaken’.
1.3.4.7. Laat-antiek Latijn De late Oudheid is eveneens een periode die zijn stempel heeft gedrukt op het Latijn van Agricola’s brieven. Zowel bewoordingen als syntactische eigenaardigheden die kenmerkend zijn voor het Latijn van deze tijd komen voor. Vooral het gebruik van voorzetsels voedt deze stelling. Zo expliciteert Agricola enkele malen de betekenis van een naamval met een voorzetsel dat door auteurs van de klassieke tijd weggelaten zou worden.1 Ep. 2,10 ad summum; 23,7 releuabimurque a priore sententia; in 24,2 gaat destinatio als ‘voornemen’ vergezeld van de constructie ad c. acc. om de inhoud van het voornemen aan te geven, waar dit klassiek door een genitief uitgedrukt wordt; vgl. 2,4 in tuo labore—in c. abl. vervangt (wellicht) de instrumentale ablatief.
Op het voegwoord quamquam laat Agricola soms een indicatiefvorm, maar vaker een conjunctiefvorm volgen. Zijn keuze lijkt niet altijd weloverwogen, omdat een eventueel beoogd verschil in betekenis soms niet is te onderscheiden. Zo schrijft hij in ep. 3,9 quamquam et molliore sum fronte et propter conscientiam tenuioris ingenii minus audeam. Beide uitspraken gelden zijn eigen karakter en geven Agricola’s eigen mening; het gebruik in deze ene zin van zowel een indicatief als een conjunctief lijkt daarom onberedeneerd. Hiermee volgt hij de auteurs uit de late Oudheid. Hetzelfde verhaal geldt voor het causale quod, waarbij oorspronkelijk een veronderstelde reden de conjunctief vereist, een feitelijke reden de indicatief. Allengs is dit verschil verwaterd en zo schrijft Agricola in ep. 6,6 dic gratissimum se fecisse, primum quod scripserit, deinde quod [...] insinuauerit; maar in ep. 18,1 lezen we Gratissimum fecisti, quod [...] misisti. In het algemeen koppelt Agricola een indicatiefvorm aan quod. Een volgend voorbeeld biedt ep. 26,25 Respondit omnia [...] ratum habere se; dit incongruente gebruik van het voltooid deelwoord in het onzijdig enkelvoud komt wel voor bij iemand als Cicero, maar is vooral kenmerkend voor late auteurs. Hetzelfde geldt voor tam - quam in de betekenis van cum - tum, dat wil zeggen met de nadruk op het tweede lid (21,1). Een laatste voorbeeld is ep. 11,4 waar de dichotomie unus - alius naar analogie van εις µεν - αλλος δε voorkomt; deze formulering is uitzonderlijk en eveneens kenmerkend voor het Latijn van de late Oudheid. Andere, meer incidentele voorbeelden zijn: ep. 7,10 amantissimus met passieve betekenis; 12,5 occasio in neutrale, niet in positieve zin; 16,1 presul; 18,7 scribere als exscribere (simplex pro composito); 19,3 aliquibus mogelijk gebruikt als aliquot; 20,6 mutuum scabere; 22,23 operas exhibere; 26,6 obnoxissime; 23 administrationes; 29,32 labilis; 51 puritas; 36,13 quam = tam - quam; 38,19 (41,14) perquisitio; 43,13 septimana; 53,6 irradiare.
1
Vgl. Rizzo 1988: 49 voor het Latijn van Petrarca op dit punt.
161
Agricola
1.3.4.8. Digesten Eén tekst in het bijzonder uit deze periode heeft invloed op Agricola’s Latijn uitgeoefend. Het zijn de Digesta of Pandecta, de ten tijde van keizer Iustinianus (in de zesde eeuw) samengestelde grote verzameling van rechtsliteratuur uit de gehele keizertijd. Dat Agricola deze grondig gelezen heeft, staat vast. Aanvankelijk studeerde hij immers rechten. Maar ook voor niet-juristen hadden zij hun bekoring, en dan om de taal. ‘Ik heb laatst de vijftig boeken doorgelezen van de Digesten, die zijn samengesteld uit het werk van zeer vele rechtsgeleerden. Ik heb ze met plezier herlezen en vooral met een soort bewondering. Ten eerste omdat je niet weet wat voortre elijker is, wat meer lof lijkt toe te komen: hun nauwkeurigheid of gewichtigheid, wijsheid of billijkheid, kennis van zaken of voorname stijl. [...] Me dunkt dat aan deze juristen die we in onze handen hebben niets toegevoegd of ontnomen kan worden; en dit geldt niet zozeer hun welsprekendheid, die de stof niet erg toelaat, als wel hun nauwkeurig Latijn.’ Aldus Lorenzo Valla in zijn meesterwerk over de Latijnse taal.1 Ook in Agricola’s Latijn is de invloed van de Digesten te bespeuren. Het gaat dan vooral om afzonderlijke woorden. Ep. 7,13 uicem sustinere; 12,5 occasio in neutrale zin; 13,6 accessio ‘natrekking’; 17,6 in adoptionem dari; 7 prestiturus (= praestaturus); 18,10 interlitus; 21,7 deponere in c. acc. ‘toevertrouwen aan’; 22,23 operas exhibere; 23,7 experiri ‘naar de rechter stappen’; 24,2 destinatio ‘voornemen’; 3 peculiaris; 26,5 cibarium in deze vorm en betekenis en als combinatie met uestiarium; 24 perducere aliquem, ut; 38,26 mitti in possessionem; 49,3 uiriles ‘aandeel’.
Een voorbeeld van algemenere aard is ep. 11,3 siue uenissetis siue non—in het tweede colon moet natuurlijk dezelfde werkwoordsvorm worden aangevuld. Een dergelijke ellips komt in dit idioom (siue - siue non) bij mijn weten alleen in de Digesten voor, en daar geregeld. Andere auteurs herhalen hier altijd de term waar het om gaat. 1.3.5. Christelijk Latijn Een tweede factor uit de latere Oudheid die Agricola’s taalgebruik overduidelijk beïnvloed heeft, is het Latijn van christelijke auteurs. Zoals gezegd heeft de christelijke literatuur uit de Oudheid een duidelijk eigen karakter, in woordenschat en in syntaxis. Op de middeleeuwse literatuur heeft zij enorme invloed gehad. En zoals bij vele (niet enkel noordelijke) humanisten heeft zij ook bij Agricola haar sporen nagelaten, hetgeen nog minder verbaast in het licht van de tijd (15de eeuw) en de omgeving (de IJsselstreek, het noordoosten der Lage Landen) waarin hij opgroeide, die zo sterk onder invloed
1
VALLA eleg. 3,pr (Garin 1952: 606-8); vgl. ibidem per quotidianam lectionem Digestorum et semper aliqua ex parte incolumis atque in honore fuit lingua Romana et breui suam dignitatem atque amplitudinem recuperabit (Garin 1952: 612; geciteerd door Fubini 1961: 547).
162
Anatomie van een taal
stonden van de Moderne Devotie.1 Niettemin voeren in Agricola’s bewaard gebleven oeuvre, dat niet al te omvangrijk is, religieuze thema’s de ondertoon. Slechts een Oratio de natiuitate Christi (1484) en enkele gedichten, waarvan Anna mater wel het bekendste is, hebben expliciet betrekking op christelijk erfgoed. Het leeuwendeel van Agricola’s literaire produktie is seculier van aard. Agricola heeft ogenschijnlijk nooit al te zeer te kampen gehad met het eeuwige dilemma van de christelijke latinist, dat in Hieronymus’ droom zijn bekendste literaire expressie heeft gevonden: mag een christen zich met de pagane antieke literatuur inlaten, laat staan haar bewonderen en navolgen? Zo Agricola zich deze vraag al gesteld heeft, dan was het antwoord daarop voor hem een duidelijk ‘ja’. Christelijke thema’s spelen in zijn werk een ondergeschikte rol. Wel stelt hij nadrukkelijk de studia humanitatis uiteindelijk in dienst van de studie der heilige Schrift (ep. 38,16-7).2 Welnu, hoe staat het dan met de invloed van het christelijk Latijn? Om te beginnen komen in de brieven vele begrippen voor uit het christelijke register. Maar veelal speelt hier hetzelfde probleem als bij de al eerder (blz. 145) besproken ingeburgerde modernismen, waarvan het vermijden gekunsteld en verwarrend zou zijn, zo een auteur dit al zou willen. Een term als Pascha (Pasen; 10,9) is om zo te zeggen technisch van karakter en daarom praktisch onvermijdelijk (mocht een auteur er al naar streven dit soort woorden te vermijden, quod non Agricola). Hier is dan ook feitelijk geen sprake van de zojuist bedoelde invloed. Soortgelijke begrippen zijn: 2,11 canonicus; 13,3 diuus ‘heilig’; 11 Natiuitas; 21,11 pater (domus); 14 capitiatus; 33 uesperae; matutinae; 44 paracletus; 59 presbyter; 22,19 abas; 31 pastor; 23,12 arca ‘ark’; 24,17 Annunciatio; 25,1 priorissa; 4 Pentecoste; 26,30 Gerion et Victor; 38,65 regularis (canonicus); 46,4 Palmae; 49,2 decanus.
Deze gevallen daargelaten is de invloed van Agricola’s belezenheid in de christelijke latiniteit niettemin onloochenbaar. Soms blijkt dit uit een individueel woord. Het meest overtuigende voorbeeld is sceda in ep. 13,8. Het woord is antiek vrij uitzon-derlijk en betekent ‘papiersnipper’. Bij christelijke auteurs is het gebruikelijker en ontwikkelt het een andere betekenis, namelijk ‘klad(papier)’. Deze ontwikkeling wordt bezegeld door Isidorus van Sevilla, die het in deze zin vastlegd in zijn be-roemde en vooral in de Middeleeuwen zeer invloedrijke Origines siue Etymologiae. In ‘christelijke zin’ wordt het ook door humanisten, onder wie Agricola, gebruikt. Een tweede voorbeeld is ep. 12,7 futuro anno ‘volgend jaar’; in deze zin is het adjectief niet antiek, maar wordt het wel door christelijke auteurs gebruikt. Onder deze noemer valt ook het woord regula, dat antiek in figuurlijke zin ‘basisregel, standaard’ betekent. Agricola voert het op
1
Voor de invloed van het chr. literaire erfgoed op de middeleeuwse en humanistische lit. in het algemeen, z. blz. 142-3; 190-1. 2
Dit is overigens wel de enige plaats in zijn brieven waar Agr. deze schakel legt, in schrille tegenstelling tot iemand als Langius (vgl. diens epp. 5 en 6).
163
Agricola met een duidelijke, maar niet onvermijdelijke knipoog naar zijn christelijke betekenis van ‘(monniken)regel’. Een wel te noemen, maar niet zwaarwegend geval is de comparatief Latinius (3,5), die Agricola enkel heeft kunnen lezen bij Hieronymus of een andere christelijke auteur; verder is hij eenmaal door Marcus Aurelius gebruikt in een brief aan Fronto, maar deze brievenverzameling was in de tijd van Agricola nog onbekend. Hij heeft deze vorm evenwel gemakkelijk naar analogie van andere comparatieven kunnen vormen. Verdere voorbeelden zijn eleemosyna (34,1); nouiter (37,6); ineruditio (38,45); promptitudo (38,55); feria ‘weekdag’ (43,13); telonearius ‘tollenaar’ (46,3). Voor het geval sordescere, z. blz. 158.
De meeste voorbeelden van christelijk Latijn zijn woordverbindingen, zowel specifieke als algemene. Onder de eerste noemer vallen: 2,5 uiri uirtutis; 6,5 asinaria mola; vgl. 22,23 operae ministerii; vgl. 25,1 munus ministerii. Onder de tweede noemer vallen: 3,5 concipere fiduciam; 8 in faciem (openlijk); 4,6 studiis erudiri; 8 damna temporum; 20 toto nisu; 10,2 memoriam auferre; 6 canere in organis; 18,5 impingere ad; 25,1 munus consequi.
Evenzeer getuigt van Agricola’s doop in de christelijke literatuur het grote aantal van die woord(verbinding)en, die weliswaar ook bij pagane auteurs voorkomen, maar in ruimere mate bij christelijke. Zo komt het adjectief uerbosus (1,4) bij vele pagane auteurs zelden of niet voor; bij christelijke daarentegen is het zo gewoon, dat zij zelfs het afgeleide verbum uerbosare kennen. De combinatie ut quid (2,3) als synoniem voor cur of qua re is vooral in de patristiek populair, onder invloed van de Vulgaat. Het bescheiden pro meo captu (8,4) is antiek zeldzaam, maar zeer frequent in het christelijke corpus. Een greep uit de voorbeelden: 1,1 obnixe; 4 de nihilo; 4,2 tantillus; 3 se ingerere ultro; 9 longe disiunctus; 12 animi intentio; 6,7 filius als troetelwoord; 7,7 distantia; honestas morum; 8,6 accipere personam; 9 tempus me deficit; 10,5 (pro) temporis angustia; 8 in stadio decurrere als metafoor voor het leven; 13,9 uulgariter; 14,3 gaudere pro; 17,1 suasus -us; 7 prestiturus voor prestaturus; 18,12 pro uoto; 22,4 properatio; 19 commemoratio; 21 ex peregrinatione reuersus; 23,19 summitas; 24,13 psallo; 25,4 pelliceus; 5 textura.
1.3.6. Brieflatijn Kenmerkend voor humanisten is onder meer dat zij meer dan hun middeleeuwse vakgenoten oog hebben voor de eigenheden van genres, bijvoorbeeld op het idiomatische vlak.1 Een brief vereist andere bewoordingen dan een gedicht. Van oudsher wil de theorie van de persoonlijke brief, de epistola familiaris, dat hij wordt gesteld in eenvoudige bewoordingen, in een eenvoudige stijl. Zo’n brief is een schriftelijk gesprek. In de Oudheid zijn weliswaar nauwelijks theoretische bespiegelingen aan het genre gewijd, maar in de praktijk (de tekst der overgeleverde brieven) komt deze eis steeds naar voren.2 In de Middeleeuwen krijgt de brief een ander karakter. De topos van
1
Z. bijv. McLaughlin 1995: 127-9 (Poggio); 142 (Valla); vgl. blz. 164, nt 4.
2
Cugusi 1983: 32-3; 36-7; Witt 1982: 7-8. Laatstgenoemde verklaart het gebrek aan theorie uit de gelijkstelling van de persoonlijke brief met het gesprek, dat niet aan regels gebonden is; op o ciële of bijv. filosofische brieven waren de regels der retorica van toepassing.
164
Anatomie van een taal
de brief als gesprek blijft aanwezig, maar men is niet bij machte een persoonlijke toon aan te slaan—of men weet überhaupt niet wat dat inhoudt.1 Brieven zijn formeler van aard, zijn geperst in het keurslijf van de ars dictaminis, die zich baseert op de regels der antieke retorica, die niet voor brieven, maar voor redevoeringen bedoeld waren.2 De humanisten geven meer inhoud aan de ook hun bekende antieke topos van de brief als gesprek tussen afwezigen; zij geven het genre tot op zekere hoogte zijn ongedwongenheid terug.3 Wel bleef ook in de 14de en 15de eeuw de brief gebruikt worden voor o ciële aangelegenheden, die om een voorgeschreven stijl vragen, en diende hij als oefenvorm in het retorica-onderwijs (met alle regels van dien), waardoor een groot aantal brieven toch erg op elkaar lijkt in structuur, idioom en stijl.4 Maar de schrijver van een persoonlijke brief voelt zich niet langer verplicht te voldoen aan regels die gelden voor de redevoering; dat is een andere tekstsoort met andere regels. De vriendenbrief met zijn alledaagse inhoud vereist een bijpassende, dat is alledaagse stijl.5 De toon van menig brief wordt dan ook losser en persoonlijker. Verder verordonneren humanisten stijlvariatie voor ‘de’ brief; al Perotti (en later
1
Witt 1988: 34. Constable (1976: 31-6) bespeurt dat in de periode 1000-1200 brieven zowel meer persoonlijke kleur krijgen als ook een tendens tot formalisering (op het o ciële front). Deze laatste categorie heeft in de 13de eeuw volledig de overhand gekregen. 2
Constable 1976: 16 (met de nuancering dat deze theorie niet altijd in de praktijk ten uitvoer werd gelegd); Worstbrock 1981: 195; Witt 1982: 8-15 (met als verklaring (8) dat de dictatores niet onderscheidden tussen persoonlijke en openbare brief); Rice Henderson 1983: 333. 3
Al bij Petrarca vinden we de ant. gemeenplaats (impliciet) terug: fam. 1,1,16 Omissa illa igitur oratoria dicendi ui [...] hoc mediocre domesticum et familiare dicendi genus amice leges [...], his quibus in comuni sermone utimur aptum accomodatumque sententiis; 28 scribentis cura est, cui scribat, attendere [..]. Aliter uirum fortem, aliter ignauum decet alloqui; en hij besluit zijn brief (47) met Dulce michi colloquium tecum fuit; vgl. voor deze brief Witt 1982: 28 vv. Voor de topos, z. verder LMA s.v. Brief: 660-1; Buck 1979: 101; Guillén 1986: 77-8. Let wel dat er nog een groot verschil bestaat tussen de persoonlijke kleur van een humanistische brief en van een brief uit bijv. de 19de eeuw! Echt intiem wordt het niet (vgl. Harth 1983: 82). Rice Henderson (1993: 155) merkt op: ‘The humanist did not bare his soul in his letters [...]. Instead he presented an image, an ethos, of himself as he wished readers present and future to see him.’ 4
Rice Henderson 1993: 149 vv. Een factor die misschien ook bijdraagt aan een eventuele waardering van de humanistische brief als ‘onecht’ is onze Romantische visie op creativiteit, die verlangt dat ‘le style, c’est l’homme même.’ Voor de humanist is een brief in de eerste plaats kunst, niet persoonlijke expressie (Rice Henderson 1993: 156-8; z. ook nt 2), en die kunst verlangt imitatio en aemulatio der antieken. 5
Alessio (1988: 13) citeert in dit verband Valla en Perotti. Het citaat uit (pseudo-)Valla’s De conficiendis epistolis illustreert het genrebewustzijn van de humanist: Diffunditur autem hæc (sc. attenuata figura) in comœdias, quotidianum sermonem rerum et epistolas familiares. Prætermitto tamen bucolica, quoniam, ut uos erudiam in soluto genere dicendi, nihil impresentiarum poeticum attingo (in Opera, ed. Basel 1540 = Turijn 1962: II 97).
165
Agricola
Erasmus) verkondigt dat de stijl de inhoud moet volgen, dus gewichtige brieven vergen een gewichtige stijl.1 De brief wordt allengs gezien als een multifunctioneel medium dat zijn aard, zijn inhoud, zijn stijl dient te ontlenen aan de specifieke situatie die hij dient.2 Het geschetste perspectief van de vriendenbrief houdt de gehele humanistische traditie stand. Iustus Lipsius maakt in zijn Institutio epistolica nog voortdurend de vergelijking tussen de brief en het gesprek. Ook wijdt hij een paragraaf aan de simplicitas, waarin van de briefstijl wordt gevraagd dat hij onverzorgd, onopgesmukt is en grote gelijkenis met een alledaags gesprek vertoont. Hiervoor bieden naar zijn zeggen de brieven van Cicero de beste voorbeelden; die van Plinius willen nog wel eens te verzorgd, te zeer bedoeld om mee te pronken zijn.3 Ook Agricola kent de topoi van het genre. In ep. 22,10 zinspeelt hij op het gespreksmotief, als hij Occo schrijft: ‘de vreugde, die je brief me bezorgde, omdat hij van jou, een zeer geleerd man en mijn beste vriend, kwam, en omdat ik met jou zelf leek te spreken en als het ware teruggevoerd werd naar het beeld van ons vroegere leven.’ De gebezigde taal is grotendeels briefjargon dat terug te vinden is in talloos vele brieven van humanisten (en teruggaat op Cicero). Ook andere briefclichés komen bij Agricola terug. Zo begint hij zijn eerste brief aan Liber met de vraag, waarom deze toch niets van zich laat horen: het standaardmotief van de taciturnitas (4,1; evenzo 9,1; 24,1; 26,1; 53,1). De uitwerking toont wel een kleine originaliteit van Agricola. Hij vraagt of Liber misschien probeert onder de inspanning (van het schrijven) uit te komen. Traditioneel is echter de omgekeerde situatie, de vraag of de geadresseerde het misschien te druk heeft om te schrijven. Ook elders speelt Agricola soms met de traditie. Andere gemeenplaatsen zijn: het niets hebben om te schrijven (1,3; 12,2; 19,1) en het daarmee verbonden motief dat men schrijft om het schrijven (4,13; 44,2), een motief waaraan Agricola een eigen draai geeft; bondigheid als briefkenmerk en de angst de juiste maat te overschrijden (7,1; 21,17-8 waar de eis dat een brief kort moet zijn juist verworpen wordt; 27,22; 38,7; 57); het ijlings schrijven (2,11 en passim); het noodgedwongen beëindigen van een brief, omdat de bode wil vertrekken (20,7; 22,36; 26,29); brieven houden een vriendschap in stand (4,7). Een specifiek onderdeel van de aanbevelingsbrief is het verzoek om de betrokkene te laten merken dat de door hem gevraagde aanbeveling gedaan is door de briefschrijver (25,3; z. blz. 155). Ook het
1
Alessio 1988: 13.
2
Vgl. Guillén 1986: 83-4. Een concrete illustratie aan de hand van Konrad Celtis’ brieven geeft Hess, die tre end vaststelt dat Celtis’ stijl verhevener wordt als hij schrijft over humanistische hoofdthema’s als vriendschap tussen geleerden, de rivaliteit tussen Duitsland en Italië, schrijven als blijven, enz. (1979: 485-6). Overigens wijst al Petrarca (fam. 1,1,28-9) op stijlverschillen die noodzakelijk zijn door mogelijke verschillen tussen geadresseerden. 3
LIPS. inst. ep. 1076.
166
Anatomie van een taal kwistig strooien met gezegden is typerend voor de briefschrijver.1
Het idioom van Agricola’s brieven is niet erg colloquiaal van aard. Er zijn wel voorbeelden van omgangstaal te geven, maar dat register is zeker niet kenmerkend voor Agricola’s brieflatijn. Het betreft: 1,9 si quid mihi credis (21,1); 3,2 omnes te narrant; 11,2 hoc cause est; 13,6 si minus; 23,7 nobis ipsi deesse (26,24); het futurum gebruikt als imperatief (6,6).
Wel zijn een tiental uitdrukkingen te noemen die vooral in de komedies van Plautus gangbaar zijn, en daarom ook tot het lagere taalregister gerekend kunnen worden. Zo wil Agricola het in ieder geval zelf, want in ep. 7,5 schrijft hij: ‘Als ik het dus moet zeggen zoals het volk dat doet: ik hou niet van je, nee ik brand van verlangen, ik ben kapot van jou.’ Het laatste werkwoord (depereo) komt in deze constructie met accusatief (sc. te) alleen zeer vaak bij Plautus voor. Voorts: 7,4 pendere (uidere uelle); 18,1 salue; 21,54 exhibere negocium; 22,29 animi causa; 35 ludificari; 23,5 monstris hominum; 24,8 uero (= uere); 12 lepidissimo corpusculo; 41,7 ita me Deus amet; vgl. ook 26,1 nescio dicam.
Ook hier zien we Agricola soms zijn eigen draai aan de traditie geven. Uit Ferrara schrijft hij aan Dietrich von Pleningen hoezeer hij het vriendelijke klimaat in Pavia mist. ‘Ik zie dat alles mij ontnomen is en dat ik allen ontnomen ben; ik heb niet alleen andere dingen, maar ook mezelf verloren’ (6,2). Dit laatste perdidi [...] me ipsum komt bij Plautus veel voor als ‘ik heb mezelf te gronde gericht’. Agricola gebruikt het meer in filosofische zin. Hetzelfde gebeurt in ep. 2,9 met het vooral bij Plautus te lezen animo obsequi: gebruikt de dichter dit altijd in een context van liederlijkheid, Agricola bedoelt het in ernstige zin. Soms vinden we in de taal van de brieven een element dat er eigenlijk niet thuishoort. Ik doel dan op de enkele keer dat Agricola dichterlijke taal schrijft. Vaak gaat het echter om idioom dat weliswaar bij dichters geboren en getogen is, maar later ook door prozaïsten geadopteerd is.2 Een illustratief geval is rumpe moras (2,2), dat een vondst van Vergilius is en na hem een rijke traditie in de poëzie verkrijgt. Maar al Plinius gebruikt het in zijn brieven. In het geval van een bedreven latinist als Agricola lijkt het onwaarschijnlijk dat hij hier niet bewust een zweem van dichterlijkheid heeft gezocht. Onomstotelijk vast te stellen is dit evenwel niet. Vergelijkbaar poëtisch proza is: 7,3 penetralia; 9,2 choreas; 17,7 dicar; 18,3 fata me trahunt; 20,6 macte animi; 21,40 Patauinitatem sonare; 57 uigilati labores. In drie passages lijkt het bewust streven naar poëtische taal onmiskenbaar: 9,6 quoque magis (voor et ut eo magis); 24,12 Veneres Cupidinesque; 13 Meæ Musæ.
1
Cugusi 1983: 83; 96-8.
2
En dus nog eens ten overvloede wijst op het dilemma dat ik om te beginnen aanroerde: gebruikt Agr. in dit geval dichterlijke taal bewust vanwege dat aura, of simpelweg omdat het in de traditie van het Latijn zowel proza als poëzie eigen is geworden? In het algemeen is een antwoord op deze vraag niet te geven.
167
Agricola
1.3.7. Echt humanistische garnituur Het voorafgaande tekent Rudolf Agricola als humanist. Zijn Latijn is van top tot teen op de Oudheid ingesteld, zowel naar vorm als inhoud. Ook motieven uit de antieke literatuur keren in zijn brieven terug. Het zijn de antieke motieven die qualitate qua in de gehele humanistische literatuur hun plaats weten. Het beste voorbeeld is wel de link tussen brieven schrijven en vriendschap. Met enige overdrijving kan gesteld worden dat een antieke, maar te meer een humanistische brief geen brief is zonder dat een woord uit de sector amicitia, amicus, amor, beneuolentia, familiari(ta)s, necessitudo gevallen is. Het klapstuk in dit verband is Agricola’s zevende brief, een regelrechte liefdesverklaring aan Dietrich von Pleningen. De woorden en gedachten die daarbij uitgeschreven worden getuigen van Agricola’s grondige kennis der antieke Griekse en Latijnse, zowel pagane als christelijke, literatuur. Andere voorbeelden zijn: de liefde als kwelling (12,6); liefde is oorlog (24,12); zich schikken naar het Lot (12,6; 13,2); dat Lot als grote roerganger (20,1-2); het literaire produkt als geesteskind (17,6); writer’s block (21,6; 24,13); het beeld van een ‘oogst’ aan mensen (22,32).
Eveneens traditioneel is het motief van het zogenaamde ‘hohe Geistergespräch’, het literaire gesprek met de grote namen uit het verleden. In brief 22, aan Occo, trekt Agricola —even traditioneel, zou ik zeggen— van leer tegen Groningen, waar nie-mand ook maar het geringste interesse voor kunst of cultuur zou koesteren. Dan anticipeert hij op een mogelijke tegenwerping van Occo: ‘"Je kunt toch," zeg je, "met Demosthenes, Isocrates, Thucydides en de anderen, tot wie je boeken je toe-gang geven, de dag doorbrengen." Natuurlijk kan ik dat. Maar zoals een ruzie tus-sen twee mensen, waarvan de een niets zegt, van korte duur is, zo verslapt de geestdrift van wie alsmaar met de doden spreekt; het is het levende woord dat de drang om te studeren levendig en krachtig houdt.’ Het bedoelde gesprek via de boeken kende in Agricola’s dagen al een lange traditie. Bij humanisten was het mo-tief zeer in trek. Des te opmerkelijker is daarom dat Agricola het afdoet als een dooddoener.1 Mocht ondanks alle voorgaande bespiegelingen de lezer nog enige twijfel koesteren over de humanist Agricola, dan volgen hier tot slot enkele typerend humanistische ingrediënten in zijn brieven. De lakmoesproef is de kwalificatie ‘barbarij’ voor de middeleeuwse Latijnse taal en haar aanhangers, haar verdedigers.2 Agricola slaagt met verve: dergelijke misprijzingen zijn niet van de lucht. Zo prijst hij —vanuit Selwerd— Langius, dat hij ‘die oude en waarlijk beschaafde eruditie durft wakker te schudden en te verdedigen, vooral in deze barbarij hier’ (3,3).
1
Vgl. Brogsitter 1958: 215-6.
2
Vgl. LANGIUS ep. 3,8; 11; 12; en passim; LIBER ep. 7,1; 9.
168
Anatomie van een taal Z. verder: ep. 20,3; 21,15; 48; 22,11-3; 41,7; vgl. 4,20. Vormen van barbarus, barbaries, barbaria komen elfmaal voor in de brieven.
Even humanistisch is het criterium van usus of consuetudo bij het beantwoorden van de vraag of bepaald idioom goed of slecht Latijn is—dat wil zeggen al dan niet bij een antieke auteur voorkomt, wat voor humanisten hetzelfde is: daarvan getuigt alleen al het begrip usus zelf. Zo ook voor Agricola, als hij zich afvraagt of bonum sero Latijn is voor ‘goedenavond’; hij betwijfelt het, want ‘voor zover ik weet is bij geen enkele overgeleverde auteur van dit idioom een voorbeeld te vinden’ (21,35). Niet-antiek idioom wordt dan ook expliciet vermeden, zelfs veroordeeld als ‘bedorven’ Latijn (21,29). In verband hiermee is het gebruik van de al eerder (blz. 162) genoemde vorm Latinius te zien. Agricola verwacht dat Duitsland ooit zo geleerd en geletterd zal zijn ut non Latinius uel ipsum sit Latium (3,5). Hoe uitzonderlijk ook, een woord als dit is in de context van dit humanistische ideaal volkomen gewoon.1
Ook Agricola’s onderwijskundige ideeën zijn volledig humanistisch (z. mijn commentaar op de brieven 29 en 38). Op het vlak van de taal is het veelvuldig gebruik van superlatieven kenmerkend voor de humanist.2 In Agricola’s brieven zijn alleen al meer dan driehonderd vormen van de overtre ende trap op -issimus te vinden. Vooral geliefd zijn honestissimus, suauissimus, humanissimus en ornatissimus.
Verder is de wending id genus hier te noemen. Het Latijnse handboekje van Dati, dat in de kring der Aduarders klaarblijkelijk geliefd was, prefereert het boven het gewonere en meer voor de hand liggende eius generis.3 Hierdoor gesterkt gaat Rodolphus Langius (tegenover een criticaster die het niet blijkt te kennen) er prat op deze uitdrukking te kennen en te gebruiken, als voorbeeld van in niet-humanistische kring misschien onbekend, maar antiek Latijn.4 Agricola gebruikt het driemaal in de brieven (2,6; 15,7; 38,45); het genoemde alternatief komt niet voor. Ten slotte is tekenend voor de humanist Agricola zijn bekendheid met de pseudo-Ovidiaanse brief van Sappho (ep. 10), zijn vertalen van Isocrates’ redevoering tot Demonicus (ep. 15) en van Lucianus’ Calumnia (ep. 16).5 Voor deze laatste bezigheid gebruikt Agricola naast traditionele termen als conuertere en Latinum facere ook het werkwoord traducere, dat in deze betekenis vanzelfsprekend lijkt, maar niettemin van humanistische makelij is. Leonardo Bruni, een van de meest prominente en productieve humanisten als het gaat
1
Zo Kluge (1935: 27-9) over soortgelijk idioom.
2
Kluge 1935: 27-9.
3
DATI eleg. 28v.
4
LANGIUS ep. 5,18.
5
Vgl. blz. 193 en 185.
169
Agricola
om vertalingen van Griekse literatuur, gebruikte traducere als eerste in deze zin, in een brief uit 1400. Het werd daarna snel populair en gebruikelijk, ook in de Romaanse talen—misschien de reden waarom het in deze zin zo onopmerkelijk oogt.1 1.4. EPILOOG Agricola is een zeer bekwaam latinist. Op taalgebruik dat niet aan antieke normen voldoet is hij nauwelijks te betrappen. Zijn Latijn is antiek naar woordenschat en syntaxis. Niet alleen een eerste blik wekt deze indruk, een nauwkeurige analyse staaft deze stelling. Zijn Latijn deelt hoegenaamd niets met het middeleeuws Latijn, dat zich op vele wezenlijke fronten van de taal duidelijk onderscheidt van het Latijn uit de Oudheid. Invloed van het middeleeuws Latijn is te bespeuren, maar in zeer beperkte mate en veelal op het incidentele vlak van de woord(verbinding)en. Het geraamte van Agricola’s Latijn is volledig antiek, de aankleding nagenoeg. Duidelijk aantoonbaar is dat Agricola zeer belezen was in de christelijke literatuur uit de Oudheid. Binnen de pagane antieke literatuur heeft hij duidelijke voorkeuren gekoesterd. Hoe kan het ook anders. Zij beslaat een periode van vele eeuwen met een scala aan auteurs en genres; ieder vindt er van zijn gading. Agricola’s voorkeuren hebben zijn eigen Latijn ook daadwerkelijk beïnvloed. Zijn favoriete auteurs behoren vooral tot de post-klassieke tijd, tot de tijd van het ‘zilveren’ Latijn: Quintilianus, de Plinii, Seneca. Verder zien we de onvermijdelijke invloed van Cicero, die verpersoonlijking van het antieke Latijn, maar ook van een Plautus, wiens ‘spreektaal’ goed past bij het briefgenre. Maar Agricola is een eclecticus.2 Hij kiest niet voor een bepaald register uit het antieke repertoire. De gehele antieke latiniteit, van Plautus tot Boethius, dient hem tot voorbeeld. Ook op dit punt treedt hij in de voetsporen van Petrarca, die als eclecticus vrijwel alle humanisten tot ca 1450 tot voorbeeld was.3 Daarna steekt het fundamentalistische ciceronianisme in Italië de kop op. De ironie wil dat Agricola’s keuze om niet voor één antiek taalregister, voor één antieke voorbeeldauteur te kiezen zijn Latijn als geheel nu juist tot een volledig niet-antieke mengeling van Latijn maakt en zijn taal tot een kunsttaal maakt. Naast talige elementen kenmerken ook thematische ingrediënten de humanist Agricola.
1
Folena 1994: 66-75; z. ook mijn comm. ad ep. 18,9.
2
Zo heeft Schoonbeeg (1988: 198) ook voor de dichter Agr. vastgesteld.
3
McLaughlin 1995: 48; vgl. 88-9; 96 (Bruni); 165 (Alberti); 173; 182 (Landino).
170
Sculptura orationis
2. SCULPTURA
ORATIONIS:
AGRICOLA’S
BRIEFSTIJL
2.1. Stijl Opmerkingen over stijl die niet resulteren uit op statistiek gebaseerde feiten lopen het risico subjectieve noties over de aard en kwaliteit van iemands schrijfwerk te zijn.1 Ik ben me ervan bewust dat dit ook op het onderstaande van toepassing zal kunnen zijn. Niettemin zal ik toch proberen een korte karakterschets van Agricola’s briefstijl te geven. Een uitgebreid onderzoek van Agricola’s stijl heb ik niet uitgevoerd. Dat is een studie op zichzelf—niet alleen een verontschuldiging, ook een feit. Zo’n onderzoek zou zich dan ook en vooral op kwantitatieve gegevens moeten baseren en meer dan alleen Agricola’s brieven moeten behelzen. Zoals gezegd wordt voor de persoonlijk brief, de epistola familiaris, van oudsher een eenvoudige stijl vereist, en is men in de Middeleeuwen doorgaans niet bij machte zo’n persoonlijke, ongedwongen stijl aan te slaan, omdat alle brieven ongeacht hun functie en bestemming worden onderworpen aan de regels van de antieke retorica. Bij humanisten krijgt deze tak van het genre brief zijn ongedwongenheid allengs terug.2 Ik heb reeds vastgesteld dat het idioom van Agricola’s brieven in geen geval erg colloquiaal van karakter te noemen is.3 Hoogdravend is het evenmin. Hij zoekt niet naar gekunstelde, archaïsche, bizarre dictie. Het meest in strijd met het briefgenre zijn nog de poëtische woorden die hij gebruikt.4 De stijl waarin Agricola zijn brieven schrijft verandert met de geadresseerde—nauwelijks een onverwachte vaststelling.5 Alle correspondenten zijn vrienden of bekenden van Agricola, maar hun status verschilt natuurlijk, zoals de onderlinge band nauwer of wijder is. Voor Agricola had zijn (half)broer Johannes vanzelfsprekend een ander status dan zijn mecenas Johann von Dalberg. Zijn broer schrijft hij vaker en over persoonlijkere zaken. Alleen al
1
Vgl. Jansen 1995: 60-1 ‘Ik zeg niets verrassends wanneer ik constateer dat de naamgeving en invulling van stijlkwaliteiten een arbitraire zaak is: wat de een "senecaans proza" noemt, wordt door een ander als "beknopt proza" getypeerd, door weer een ander als "scherpzinnige taal".’ 2
Boven, blz. 163-5.
3
Vgl. ook ERASM. ciceron. 682,9-83,4 (over Agr.) uirum [...] stilo minime uulgari, solidum, neruosum, elaboratum, compositum, sed qui nonnihil resipiat et Quintilianum in eloquendo et Isocratem in orationis structura, utroque tamen sublimior, Quintiliano etiam fusior ac dilucidior. De beweerde gelijkenis in stijl met Quintilianus komt mij niet vreemd voor, maar ik kan haar op dit moment niet op haar juiste waarde beoordelen. Vgl. ook blz. 157. 4
Boven, blz. 166.
5
Tot deze slotsom kwam voor Agr.’s brieven reeds Akkerman 1985: 329.
171
Agricola
de aanhef verraadt het verschil in status. Von Dalberg is nobilis et ornatissimus atque carissimus amicissimus optime meritus dominus (ep. 13), Johannes ‘slechts’ frater (suus)—soms ontbreekt een aanhef zelfs. Aan Von Dalberg schrijft Agricola drie brieven: vanuit Ferrara op beleefde toon, hoe blij hij is dat zijn vriend zich nu weer in Italië, in Padua, bevindt; over het bezoek van de Von Pleningen-broers aan Ferrara; over zijn dankbaarheid jegens en vriendschap voor Von Dalberg; en jaren later twee brieven vanuit Trente, hoe hij en zijn reisgenoten het maken, nu ze ziek zijn achtergebleven; hoe blij ze zijn dat Von Dalberg de financiën zo goed geregeld heeft, en dat ze snel verder hopen te reizen.1 Van zijn brieven aan zijn broer zijn tien stuks bewaard gebleven, over persoonlijke onderwerpen als de dood van verwanten en vrienden, het geld dat hun broer Hendrik van vader gestolen heeft, Agricola’s wanhoop over het karakter van Hendrik en wat er van hem terecht zal komen. Het verschil in inhoud weerspiegelt zich in de stijl. In dit verband is het nuttig de indeling aan te houden die Hess (1979: 481-4) voor de brieven van Konrad Celtis maakt. Op grond van inhoud en vorm onderscheidt zij vijf briefsoorten: 1—de informele kattebel; 2—de actuele, uitvoerigere brief; 3—de brief met een zorgvuldige, voorbedachte vorm; 4—een mengsel van de ‘gebruiksbrief’ met de literaire kunstbrief; 5—de literaire kunstbrief. Zij stelt vast dat Celtis zijn stijl aanpast aan de functie van een brief. In het eerste geval, dat van de kattebel, is zijn stijl colloquiaal en informeel, in het laatste geval zeer gestileerd, verheven dan wel hoogdravend, kunstig dan wel gekunsteld. Bij Agricola is eenzelfde soort indeling te maken, zij het dat de literaire kunstbrief (Hess geeft als voorbeeld een metrische brief van Celtis) ontbreekt.2 Zeldzame voorbeelden van de kattebel zijn de brieven no 25, 33 en 35 (aan broer Johannes), 19 (aan Dietrich von Pleningen) en 46 (aan Adolf Rusch). De zinnen zijn kort en eenvoudig van opzet; bijzinnen zijn, indien aanwezig, vrijwel uitsluitend eerstegraads; bijzondere retorische opsmuk ontbreekt. De brieven no 30, 34 en 48 (ook aan Johannes) zijn te lang van stof om voor kattebel door te kunnen gaan, maar hun inhoud en toon is even informeel; aan hun stijl is iets meer zorg besteed, de constructies zijn iets meer uitgewerkt. Zij behoren tot Hess’ tweede categorie, waarin ook brieven als no 11 (aan Johann von Pleningen) en 37 (aan Antonius Liber) vallen. Ook deze eenvoud kan als een literaire pose bestempeld worden (als navolging van de stijl van veel van Cicero’s brieven, vooral die aan Atticus). En inderdaad 1
De eerste van twee brieven uit Trente (ep. 49) schreef Agr. vanuit zijn ziekbed. Dat is aan de stijl goed af te lezen. In tegenstelling tot epp. 13 en 50 is deze brief in een eenvoudige stijl vervat en getuigt hij duidelijk van Agr.’s op dat moment slechte lichamelijke gesteldheid. 2
Mack (1979: 584) onderscheidt bij Agr.: 1—brieven in een gepolijste stijl en een strakke vorm; 2—brieven in een gepolijste, maar minder formele stijl (aan de broers Von Pleningen, Occo en Barbireau); 3—brieven in een korte, eenvoudige stijl (aan broer Johannes).
172
Sculptura orationis
speelt hier zonder twijfel een rol, dat van oudsher voor het genre brief een lage, eenvoudige stijl verlangd wordt. Maar evenzeer geldt dat Agricola zich in deze brieven van de eerste en tweede soort op de inhoud toelegt; hij brengt zijn broer op de hoogte van de laatste ontwikkelingen, van wat hijzelf graag zou willen dat Johannes doet, enz. De stijl wordt niet verwaarloosd, maar is wel ondergeschikt. Rem tenet, uerba sequuntur. De brieven zijn niet afgera eld, de bewoordingen niet banaal, maar evenmin hoogdravend of gezocht. Dit is verzorgde eenvoud. Het is mogelijk zo’n uitspraak te doen, omdat Agricola zijn brieven niet zelf heeft uitgegeven en zich ook nooit over zo’n voornemen uitgelaten heeft.1 Hij heeft de oorspronkelijke tekst dus niet in een later stadium geredigeerd of verfraaid ten behoeve van publicatie, zoals vele andere humanisten.2 De vijf brieven aan Adolf Occo behoren tot Hess’ derde soort. Deze Occo was een goede vriend van Agricola en tevens een ontwikkeld man, die ook in Italië gestudeerd had en met Reuchlin de enige correspondent was die Grieks kende.3 Agricola doet zijn best op de stijl van zijn brieven aan Occo. De toon is niettemin informeel en vooral ook speels.4 Uit deze brieven wordt duidelijk dat Agricola op zijn sterfbed niet enkel om medische redenen juist naar Occo vroeg: zeker epp. 18 en 22 doen denken aan de manier waarop Agricola zich tot zijn broer Johannes richt. Zeer persoonlijke omstandigheden en gebeurtenissen komen aan bod. Wel zijn de brieven aan Occo veel meer literair, zowel van stijl als van inhoud. Een brief als no 26, waarin Occo verslag krijgt van Agricola’s keuze voor Heidelberg, begint met enkele weloverwogen, lange volzinnen. Tegen het einde van dezelfde brief lijkt Agricola even een door Sallustius of Tacitus geïnspireerde stijl te zoeken; niet voor niets noemt hij daar de hoofdmoot van dit schrijven annalis rerum mearum.5 Ook bevatten de brieven aan Occo relatief veel citaten. Wat hun literaire inhoud betreft, er komen zaken aan bod als stijl, uitspraak, Agricola’s
1
Een uitzondering vormen epp. 14, 15 en 16, die als dedicaties bij Agr.’s vertalingen verschenen. Ep. 14 werd zelfs al gedrukt toen Agr. nog leefde; hij corrigeerde zelf de drukproeven (Huisman 1985: 227 geeft de colophon van deze editie: Finit foeliciter Platonis philosophi Axiochus de contemnenda morte per uenerabilem magistrum Rodolphum Agricolam de Gronyngen laudabiliter editus ac bene emendatus et Dauentrae in platea episcopi impressus; vgl. Vermeire 1981: 67; Tournoy 1988: 214). 2
Z. blz. 26; 32; 41 (en nt 3).
3
Voor deze Occo, z. bijv. Kölker 1963: 29 (en nt 6); Akkerman 1985: 327; Straube 1994: 46 (nt 37) met lit. 4
Slechts een vb. (maar wel tekenend) is de knipoog naar middeleeuws Latijn in ep. 53,6.
5
Ep. 26,27. Eenzelfde afwisseling van stijl binnen één brief brengt Agr. in ep. 27,9-11 waar hij plots al staccato formuleert.
173
Agricola
vertalingen uit het Grieks, zijn De inuentione dialectica, zijn voornemen om Hebreeuws te gaan leren en het dorre intellectuele klimaat in Groningen. Voorbeelden van de vierde door Hess onderscheiden categorie vinden we vooral onder de vroegste brieven van Agricola’s hand, zoals epp. 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8 en 10. De stijl is kunstig, gedragen en zelfs enigszins plechtig; de inhoud veelal literair en weinig tot niet concreet. De twee belangrijkste onderwerpen zijn vriendschap en barbarij (de topische litanie over het dorre intellectuele klimaat in Groningen dat in schril contrast zou staan met het vruchtbare, humanistische Italiaanse). Illustratief is brief no 2 aan Johannes Vredewolt, die klaarblijkelijk om inlichtingen over een eventuele promotie in Pavia gevraagd heeft. Agricola antwoordt met een lof-zang op Italië. Pas in de laatste alinea geeft hij zeer in het kort enkele feitelijke ge-gevens over de promotie. Brief no 1 bevat welbeschouwd geen enkel concreet gege-ven. Wat de inhoud betreft had hij evengoed een halve eeuw later geschreven kun-nen zijn. Onder brieven van latere datum komt deze soort veel minder vaak voor. Eveneens een mengsel van gebruiksbrief en literaire kunstbrief zou ik de brieven aan Barbireau willen noemen, zeker epp. 29 en 38, die grotendeels bestaan uit Agricola’s onderwijskundige belijdenissen. Hun vorm en inhoud zijn eveneens zorgvuldig voorbedacht en uitgewerkt; deze brieven zijn niet voor eenmalige lezing bedoeld. Agricola kleedt zijn gedachten hier in weloverwogen en uitgebalanceerde constructies, wier kunstigheid evenwel wordt geëvenaard door hun helderheid. Want nimmer vervalt Agricola in gekunsteldheid, nooit gaat de vorm ten koste van de inhoud. Een voorbeeld is ep. 29,36: Faterer profecto et hanc culpam agnoscerem, nisi propositum esset mihi malle tibi fidem beniuolentie mee probari quam laudari orationem, utque intelligeres tantum apud me ualere amorem desideriumque tuum, ut, quum uideres in re ipsa parum momenti esse propter quod expetere eam tanti putarem, tu tamen unus pro omnibus facile mihi satisfaceres, et quod causis negaturus essem, id tamen haud cunctanter beniuolentie tue tribuere uellem, nisi prior ille me occupasset, qui sibi tantum iuris in pectore nostro uendicat, quantum tibi concedo.
Een kenmerk van Agricola’s weloverwogen stijl is de veelvuldige aanwezigheid van correlatieve zinsconstructies, waarvan het voorafgaande citaat al een
174
Sculptura orationis
klein voorbeeld heeft gegeven.1 Een vrij extreem voorbeeld is ep. 38,5: Facerem id non modo tua causa, cuius maxime et deberem et uellem, sed et mea quoque, quum sperarem tantum nominis opinionisque apud multos consequi posse tantumque fuisse me plerisque persuasum iri, quantum te monitis præceptioneque mea factum uiderent quantumque fieri te posse exploratum habeo et de te ingenii uis, amor studiorum naturæque tuæ felicitas mihi promittunt.
Ook een illustratie van voorbedachte rade zijn drie langere passages in de indirecte rede in brief 29.2 Deze vorm van verwoording past eigenlijk niet bij het genre, en inderdaad komt zij verder alleen (kort) voor in brief 50. Veeleer hoort zij thuis in de geschiedschrijving. Helemaal verwonderlijk is haar voorkomen echter ook weer niet in deze brief, die een soort geschiedenis geeft van Agricola’s besluit om naar Heidelberg (en niet naar Antwerpen) te verhuizen.3 In dit verband valt op dat brief 29 wel meer overeenkomsten vertoont met een van de antieke kopstukken van het genre historiografie, Livius.4 Opvallend en tekenend is ook dat de brieven aan Barbireau naar verhouding de meeste citaten bevatten (tien citaten in drie brieven).5 Dit onderstreept, denk ik, hun beoogde literaire gehalte. De tendens in de brieven is dat de mate van stilering van een brief omgekeerd evenredig is aan de vertrouwdheid van Agricola met de correspondent. Dit gegeven is in het geval van een humanist weinig opzienbarend; het kan, denk ik, voor de meeste brieven van de hand van humanisten gelden. In een van de brieven aan een minder nauw bevriende correspondent laat Agricola
1
Vgl. voorts ep. 3,11; 20,3; 22,4; 24,10; 26,29; 27,8; 29,6; 35,3; 39,8; 12; 44,5; 47,4; 50,2.
2
6-9; 14-16; 40-42.
3
Agr. leidt zijn brief in met de woorden ‘om te zorgen dat je gemakkelijker inziet wat ik moet doen, moet ik het verslag van mijn reis een beetje verder terug in de tijd beginnen’ (paulo altius [...] repetam). Epp. 26-30 zijn alle annales rerum mearum (over zijn keuze voor Heidelberg) aan verschillende correspondenten. 4
Niet enkel door idioom als oppidum non ignobile; premium laborum; haud grauate (resp. 29,12; 14; 16), maar ook door het gebruik van historische in . en van gemiddeld vrij lange zinnen (i.t.t. een eveneens historiografisch getinte brief als no 26, die meer op de stijl van Sallustius en Tacitus geënt is; z. mijn comm. ad ep. 26,27). Vgl. ook de parallellie tussen ep. 29,5-7/8-9 en LIV. 2,24,4-5/6 of 22,37,8/9: zowel bij Agr. als bij Livius bevatten de eerste passages indirecte rede, waarna de volgende steeds directe rede bevatten ingeleid door het ww. addere. 5
Zoals steeds laat ik bij dit soort uitspraken ep. 21 buiten beschouwing vanwege zijn bijzondere, niet-representatieve gebruik van citaten.
175
Agricola
zelf expliciet blijken naar stilering te streven, maar speelt hij ook een spel met deze bekentenis. Het gaat om brief 10 (geschreven op 14 april 1476 in Ferrara) aan een zekere Walter Woudensis, van wie we verder weinig weten. Uit de brief blijkt wel dat Agricola goed bevriend met hem was geweest in zijn Italiaanse tijd. De brief begint met een citaat. Vervolgens volgen twee retorische vragen over de onderlinge vriendschap. Dan één lange zin over Agricola’s toegenomen a ectie. Nu is hij echter te ver gegaan: ‘Ik denk dat ik de brief te hoog ben begonnen om hem stap voor stap te kunnen vervolmaken gezien de beperkte tijd.’1 Hij beëindigt de brief vervolgens met enkele korte, feitelijke mededelingen. Vast te stellen is dat Agricola’s brieven zeker in stijl meer verwantschap hebben met de brieven van Plinius dan met de in Agricola’s tijd veel populairdere brieven van Cicero.2 Agricola’s gehele overgeleverde correspondentie is op zijn minst paulo curatius scripta te noemen. Dat Plinius een van Agricola’s lievelingsauteurs was en dat hij diens brieven eigenhandig overschreef, maakt deze constatering echter nog minder schokkend dan zij al was. 2.2. Ritme Een interessant aspect van stilistische aard is de ritmiek. Zoals bekend streefden de antieke auteurs naar op kwantiteit gestoelde ritmen in hun proza, de zogenaamde clausulae. In de late Oudheid veranderde deze ritmiek van karakter. Niet de lengte der lettergrepen van de betrokken woorden werd bepalend, maar hun klemtoon. Hierop is ook de middeleeuwse cursus gebaseerd. Tunberg heeft aangetoond dat humanisten zich bewust waren van deze verschuiving van kwantiteit naar klemtoon.3 Uitgaande van dit gegeven heeft hij geprobeerd vast te stellen, of Lorenzo Valla bij het schrijven van proza doelbewust op kwantiteit gebaseerde ritmen zocht te bewerkstelligen en, zo ja, welke.4 Door zijn publicaties aangezet heb ik geprobeerd met de door hem gebruikte methode een antwoord te krijgen op dezelfde vraag voor Agricola. 1
Ep. 10,5 Altius orsus epistolam uideor quam ut per gradus suos ipsam pro temporis angustia explere possim. 2
Vgl. boven, blz. 21-2. In Libers Compendium ontbreken Plinius’ brieven!
3
Vgl. het feit dat Antonio da Rho de middeleeuwse cursus verwerpt en prozaritme in kl. bewoordingen bespreekt (McLaughlin 1995: 113). Het duidelijk nog middeleeuwser karakter van Petrarca’s en Salutati’s Latijn zal ook ten dele veroorzaakt zijn door hun voorliefde voor de cursus uelox (o.c.: 70). Vgl. ook Kluge 1935: 43-7. 4
Tunberg 1992, naar wie ik verwijs voor een kort overzicht van de ontwikkeling van het prozaritme vanaf de kl. tot de humanistische tijd (met bijbehorende lit.; 105-9) en voor een bredere uiteenzetting van de door hem gehanteerde statistische analysemethode (110 vv.), die ik hier volg.
176
Sculptura orationis
Anders dan Valla rept Agricola bij mijn weten nergens in zijn overgeleverd werk van prozaritme.1 Het is dus onduidelijk of hij zich voor dit verschijnsel interesseerde en of hij ook zelf bewust streefde naar bepaalde ritmen bij het schrijven van proza. Agricola’s briefstijl, die zorgvuldig verzorgd is, geeft wel aanleiding om te denken dat hij ook oog heeft gehad voor dit stijlaspect. Om te bepalen of in zijn brieven bewust gezochte clausulae voorkomen, heb ik de methode van Tunberg gevolgd. De resultaten van mijn onderzoek zijn echter niet meer dan een eerste aanwijzing, omdat voor het bepalen van ritmische zinseinden eigenlijk een kritische tekst vereist is. Die stond mij niet voor alle brieven ter beschikking. Toch heb ik een eerste, voorlopige proef genomen. Om de betrouwbaarheid daarvan zo groot mogelijk te maken, heb ik de brieven waarvoor een bron (handschrift of druk) bestaat die ik niet ingezien heb weggelaten.2 Dan resteren 45 brieven. Wanneer we daarna alle twijfelgevallen weglaten, blijven 534 zinseinden over die als betrouwbare basis voor het onderzoek kunnen dienen.3 Vervolgens heb ik van alle mogelijke combinaties die zich in de laatste zes lettergrepen van een zin kunnen voordoen bepaald hoe vaak ze in Agricola’s brieven te vinden zijn. Uit een vergelijking van de statistisch te verwachten aantallen en de daadwerkelijk aanwezige aantallen voor elke mogelijkheid blijkt dat het verschil tussen het totaal van beide aantallen zo klein is, dat vastgesteld kan worden dat Agricola in zijn brieven niet bewust naar het vormen van clausulae heeft gestreefd.4 Een blik op de afzonderlijke ritmen geeft hetzelfde beeld.5 Weliswaar komt een populaire clausula als bijvoorbeeld de catalectische cretische dipodie (no 27) iets vaker voor dan statistisch te verwachten was, maar het verschil is gering. Opvallend is dat van de ritmen die veel vaker voorkomen dan statistisch te verwachten was (no 13, 23, 24 en 28) slechts twee een traditioneel geliefde clausula zijn (no 23 en 24, beide een vorm van de trocheïsche dipodie). Evenmin streeft Agricola naar ritme op basis van klemtoon, dat zoals 1
Vgl. echter ep. 18,10 en mijn comm. (traiecta).
2
Dat zijn epp. 5, 14, 15, 29 en 38; zij kunnen immers mij onbekende tekstuele varianten bevatten. 3
Naast zinseinden die op grond van Tunbergs criteria vervallen, heb ik vanzelfsprekend ook zinnen met een tekstuele variant weggelaten, tenzij die variant hetzelfde ritme oplevert of de juiste lezing boven gerede twijfel verheven is. Voor het bepalen van clausulae is natuurlijk ook de interpunctie van belang. Die heb ik in overleg met dr F. Akkerman vastgesteld. Het ligt namelijk in ons beider bedoeling binnen afzienbare tijd een kritische editie van Agr.’s brieven gereed te hebben waarvan de interpunctie overeenkomt met die in dit boek. De som van het verschil tussen de verwachte en de vastgestelde aantallen, de zgn. χ2waarde, is 27. Voor een statistisch significant verschil had dit getal ruim boven de 38 moeten liggen. 4
5
Z. tabel 1.
177
Agricola
gezegd in de late Oudheid en in de Middeleeuwen gangbaar was (de zgn. cursus). Tot deze slotsom kom ik als volgt. Evenals bij het bepalen van clausulae heb ik eerst het aantal zinseinden vastgesteld dat aan de criteria voldoet die het bestand een betrouwbare basis voor onderzoek geven. Dat aantal bedraagt 598. Het totale promillage van cursus planus, tardus en uelox binnen deze groep bedraagt 452. Dit getal komt overeen met het promillage cursusvormen dat voorkomt in teksten waarvan de schrijver met zekerheid geen op klemtoon gebaseerde ritmen zocht.1 Het staat dus met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid vast dat Agricola niet zocht naar cursusvormen bij het schrijven van zijn brieven.
TABEL 1: MOGELIJKE RITMISCHE ZINSEINDEN v=verwacht aantal; a=aanwezig aantal
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
— — —— — — — —— ——— — — —— — — — —— ——— — — —— —
— — — — — — — — — — — — —
— — — — — — — — — — — — — — — — — — — — —
v
a
4 7 7 11 8 12 14 21 6 9 9 15 10 16 18 28 7 12 13 20 14
3 5 6 8 9 12 16 14 4 12 6 19 15 19 17 30 7 12 8 19 18
1
Zoals Cicero’s brieven aan Atticus en zijn Philippische redevoeringen. Dit is de methode die Tunberg (1992: 123-5) uiteenzet. De promillages in de door hem onderzochte boeken van Valla zijn vergelijkbaar met het promillage dat ik bij Agr. gevonden heb.
178
Sculptura orationis
22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32
—
— —— ——— — — —— — — —— ——— —
— — — — — — — —
— — — — — — — — — — —
— — — — — — — — — — —
22 24 37 10 15 16 26 18 28 31 48
17 29 48 11 14 19 33 17 23 24 40
TABEL 2: LETTERGREPENVERDELING Absolute getallen Positie Kort Lang Totaal
6 209 325 534
5 198 336 534
4 186 348 534
3 231 303 534
Promillages
2 195 339 534
6 391 609
5 371 629
TABEL 3: CURSUSVORMEN (in absolute getallen) planus 118; tardus 86; uelox 66; geen 328; totaal 598
179
4 348 652
3 433 567
2 365 635
3. KEN
UW KLASSIEKEN: STREPIT MURMURE CAMPUS
de verborgen wegen zijn het mooist, op de onopengesneden bladen, als het stil gedragene dat niemand weet, dat niemand ziet, dan na den dood H.N. WERKMAN
3.1. Imitatio en aemulatio De anatomie van Agricola’s Latijn toonde zijn grondige kennis van de klassieken, wier lezing de hoofdbron van kennis voor deze taal vormt. Ook geeft zij al een in-druk van auteurs voor wie Agricola een zekere voorkeur had, zoals Quintilianus en de Plinii. Het beeld van zijn kennis der klassieken is echter onvolledig, als daar-in een overzicht van alle auteurs die hij citeert of op wie hij zinspeelt, ontbreekt. Vertegenwoordigers van een nieuwe ontwikkeling hebben vaak de neiging het nieuwe van de daken te schreeuwen, door de diepe wens zich duidelijk af te zetten tegen de verfoeide traditie van het moment. Zo storten de humanisten zich op hun literaire kruistocht tegen het gevestigde, middeleeuwse bastion met volle overgave op de antieke literatuur. Kennis van de antieke autoriteiten, van hun taal, hun stijl, de inhoud van hun werk, geldt als humanistisch legitimatiebewijs. Niet zelden wemelt het dan ook van expliciete citaten uit de antieke literatuur, vooral in tek-sten van pioniers. Citeren is niet zozeer koketteren met antieke eruditie als wel voorzien in een diepere behoefte. ‘Das Zitat wurde zu einem Mittel, sich in allen Lebenslagen zu den Alten in eine möglichst unmittelbare Beziehung zu setzen. Der Humanist glaubte seine Darstellung durch den Nachweis zu erhöhen, daß die Fra-ge, die er sich selbst zu behandeln vorgenommen hatte, bereits von einem antiken Autor vorbehandelt war.’1 Vroege humanisten hebben vaak —vaker dan hun geloofsgenoten van latere tijd, als het nieuwe eraf is, het oude bolwerk geslecht— de drang zich luid en duidelijk te onderscheiden van hun ‘barbaarse’ tijdgenoten. En ze doen dat door veelvuldig te laten zien dat ze voor iedere te verwoorden gedachte een citaat, een reminiscentie uit de antieke literatuur ter beschikking hebben. Erasmus voert in zijn satire op de ciceronianen deze drang door tot in het belachelijke, tot de neurose. De Cicero-verslaafde Nosoponus vertelt dat hij eerst zijn boeken en lexica van Cicero doorpluist, mooie ciceronianismen noteert en daarvan zinnen maakt. Dan bekijkt hij pas welke mededelingen hij met de gekozen woorden en
1
Metschies 1966: 24.
De klassieken
zinnen kan doen! Hoc enim iam artis est, sensus ad haec uerborum ornamenta inuenire.1 Ook elders laakt Erasmus het citeren als manie.2 Nu geldt de brief van oudsher als bij uitstek geschikt om met citaten te doorspekken. Dat is al zo in de Oudheid. Citaten dienen zowel ter verluchtiging, wat vaak bij Cicero het geval is, als ter ondersteuning van te berde gebrachte standpunten.3 En bij humanisten is de situatie onveranderd. Zo vindt Poliziano, wiens brieven grote faam genoten, dat een brief opgesmukt dient te zijn met enkele bon-mots; ook hier geldt echter dat overdaad schaadt.4 Citeren kan op meer dan een manier.5 Het hoofdonderscheid is dat tussen het expliciete en impliciete citaat; het eerste wordt als citaat aangekondigd in de tekst, het tweede niet. Expliciet citeren kan vervolgens op twee manieren, namelijk door de naam van de betre ende auteur al dan niet te noemen. In het tweede geval vinden we vaak signalen als ut dicitur, ut ait poeta. Alle citaten zijn vervolgens in drie soorten in te delen: 1—een letterlijk citaat; 2—een aan de nieuwe grammaticale context aangepast citaat; 3—een combinatie van meerdere citaten. En steeds kan het citaat in een identieke of vergelijkbare inhoudelijke context komen te staan dan wel volledig uit de originele context gerukt worden. Vanzelfsprekend zijn expliciete citaten eenvoudig op te sporen. Moeilijker is dat met het impliciete citaat, dat vaak ook in (iets) andere bewoordingen gesteld is dan in de brontekst. Impliciete citaten vinden we meer in het werk van begaafdere auteurs. In de eerste plaats zijn die minder geneigd tot pronken met hun eruditie: een citaat is vaker functioneel dan decoratief. Maar een veel belangrijker factor is de literaire intelligentie van de auteur. Zijn belezenheid en zijn begaafdheid zorgen ervoor dat hij zich de gelezen literatuur volkomen eigen maakt. Het werk van geliefde auteurs neemt hij in zich op, het wordt deel van hemzelf. Wanneer hij dan een eigen tekst gaat schrijven, heeft hij voor iedere te verwoorden gedachte de beschikking over geërfd idioom. Voor alles wat een humanist wil zeggen kent hij wel een antieke verwoording. En dit strekt zich uit tot het onbewuste. Een te verwoorden gedachte leidt de humanist onbewust naar idioom waarin zij bij antieke auteurs gekleed gaat.6 Hierdoor
1
ERASM. ciceron. 614,29-30 (geciteerd door Metschies 1966: 30).
2
Metschies 1966: 30-1.
3
Cugusi 1983: 91-6.
4
Metschies 1966: 28-9.
5
De volgende categorieën zijn geïnspireerd door Wright 1983.
6
Door een zekere geestverwantschap, zegt Petrarca (fam. 21,15,12) Cicero na (de orat. 2,152).
181
Strepit murmure campus
ontstaan wat ik in navolging van Wright echo’s noem, bewoordingen die specifiek genoeg zijn om een bepaalde passage bij een antieke auteur in herinnering te roepen, maar niet sterk genoeg om een bewuste zinspeling met enige zekerheid te veronderstellen. Francesco Petrarca heeft in een van zijn brieven dit proces zo sprekend onder woorden gebracht, dat ik een deel van zijn woorden hier wil aanhalen. Hij schrijft: ‘Ik heb eenmaal een blik geslagen in Ennius, in Plautus, in Felix Capella, in Apuleius, een snelle blik, ijlings, zonder langer halt te houden dan anders op vreemd terrein. Op deze doortocht viel mijn oog op vele dingen; ik plukte er een paar, bewaarde nog minder, en dan bij elkaar, om zo te zeggen in de open hal van mijn geheugen—niet verder. Zo besef ik meteen dat die dingen, als het zo uitkomt dat ik ze hoor of naar voren breng, niet van mij zijn, en evenmin ontgaat het me van wie ze wel zijn; van een ander namelijk, en ik bezit ze als wat ze werkelijk zijn: andermans eigendom. Ik heb een blik geslagen in Vergilius, in Flaccus, in Severinus, in Tullius; en dat niet eenmaal, maar duizendmaal, en ik heb niet gerend, maar ben er doorheen gekropen, en met alle geestkracht in mij heb ik in hun boeken vertoefd. Wat ik in alle vroegte gegeten heb, heb ik laat op de avond verteerd; als jongen heb ik verzwolgen wat ik op latere leeftijd herkauwde. Deze stof heb ik mij zo vertrouwd gemaakt, zij is niet alleen in mijn geheugen, maar in mijn merg geprent en zo één geworden met mijzelf, dat zij met haar wortels in het diepst van mijn ziel verankerd blijft, ook als ik haar mijn hele leven niet meer zou lezen. Maar daardoor vergeet ik soms de auteur, omdat ik door de omgang met die stof en het onafgebroken bezit ervan haar als het ware als voorgeschreven en lang als eigen heb beschouwd. Door een massa van dat soort dingen belegerd, herinner ik me niet met zekerheid van wie ze zijn en zelfs niet dat ze van een ander zijn.’1 Eens te meer toont zo’n passage de noodzaak tot ‘subreading’ van een humanistische tekst, die wemelt van de onbewuste verwijzingen naar de
1
PETRAR. fam. 22,2,11-3 Legi semel apud Ennium, apud Plautum, apud Felicem Capellam, apud Apuleium, et legi raptim, propere, nullam nisi ut alienis in finibus moram trahens. Sic pretereunti multa contigit ut uiderem, pauca decerperem, pauciora reponerem, eaque ut comunia in aperto et in ipso, ut ita dixerim, memorie uestibulo; ita ut, quotiens uel audire illa uel proferre contigerit, non mea esse confestim sciam nec me fallat, cuius sint; que ab alio scilicet et, quod uere sunt, ut aliena possideo. Legi apud Virgilium, apud Flaccum, apud Seuerinum, apud Tullium, nec semel legi sed milies, nec cucurri sed incubui et totis ingenii nisibus immoratus sum; mane comedi quod sero digererem, hausi puer quod senior ruminarem. Hec se michi tam familiariter ingessere et non modo memorie, sed medullis affixa sunt unumque cum ingenio facta sunt meo, ut, etsi per omnem uitam amplius non legantur, ipsa quidem hereant actis in intima animi parte radicibus, sed interdum obliuiscar auctorem, quippe qui longo usu et possessione continua quasi illa prescripserim diuque pro meis habuerim, et turba talium obsessus nec cuius sint certe nec aliena meminerim; vgl. ook 21,15,12. Vgl. Pigman 1980: 12-3 (die onder meer eenzelfde overpeinzing van Montaigne citeert); McLaughlin 1995: 27-9.
182
De klassieken
antieke literatuur.1 Tegelijk maakt zij duidelijk hoe moeilijk het soms is de vinger te leggen op antieke reminiscenties, en vooral om te bepalen of deze wel of niet bewust in de tekst zijn aangebracht.2 Een andere brief van Petrarca (1,8) laat zien dat ook bij bewuste navolging het eigen karakter daarvan als belangrijk beschouwd wordt. Daarin schrijft hij dat een schrijver het voorbeeld van de bij moet volgen, die vele bloemen afvliegt en meeneemt wat zij kan gebruiken, maar dat vervolgens tot een geheel eigen product —was, honing— omvormt (2; 4-5). Het komt aan op transferre, niet transcribere (4). En dat moet subtiel gebeuren: erimusque tenui sono protulisse nobis ipsis interdum autenticarum scripturarum uerba contenti, atque ita non fragore resonabit, sed strepet omnis murmure campus (20). De humanistische tekst moet op de antieke tekst lijken als een zoon op zijn vader, niet als een beeld op de werkelijkheid.3 De gelijkenis is dan niet tot in de details uitgewerkt. De nieuwe tekst heeft de schijn van zijn voorbeeld.4 Dit is een wezenskenmerk van humanistische imitatio.5 Bij Agricola vinden we helaas geen passages waar hij op dit aspect van de imitatio —een essentieel kenmerk van de gehele Latijnse (en Griekse) literatuur— reflecteert. We moeten ons dus tot de praktijk van zijn brieven richten. Citeert hij antieke schrijvers? Hoevaak? Hoe? Zijn ook echo’s van antieke passages aan te wijzen? 3.2. Paucula Graeca Passie voor de Griekse literatuur en haar esthetische kwaliteiten kenmerkt de humanist. De kennis van het Grieks was ook in de Middeleeuwen nooit volledig uitgestorven, maar pas met de humanisten herleefde het enthousiasme voor de Griekse literatuur als kunst met grote esthetische kwaliteiten, en herleefde dit enthousiasme op wijd verbreide schaal.6
1
Greene 1982: 95.
2
Vgl. Pigman 1980: 15 ‘So far an examination of the transformative and dissimulative aspects of imitation has produced only di culties, all relating in some way to the major hermeneutical problem of the possibility and importance of assessing authorial intention.’ 3
Zo Petrarca (fam. 23,19,11) in navolging van Seneca (ep. 84,8). Voor traditionele metaforen van imitatio, z. Pigman 1980: 3 vv. 4
Illustratief is dat Antonio da Rho in zijn De imitationibus eloquentie niet veel meer doet dan het verstrekken van synoniemen (McLaughlin 1995: 109). Het vermijden van woordelijke gelijkenis is zeer belangrijk, al bij Petrarca (o.c.: 25-48). 5
Pigman 1980: passim.
6
IJsewijn 1988: 21-2, met verwijzingen naar voor dit thema fundamentele studies als Weiss 1977, Kristeller 1979, Berschin 1980 en Gualdo Rosa 1985. Ook in het vervolg is IJsewijns studie van de graecus Agr. meer dan eens het uitgangspunt van mijn opmerkingen en
183
Strepit murmure campus
In het najaar van 1475 trok Agricola van Pavia naar Ferrara. Minstens één overweging die hem hiertoe bracht was zijn wens om Grieks te leren. Het is niet onwaarschijnlijk dat hij al in Pavia enige kennis van het Grieks had opgedaan, maar colleges in deze taal waren daar uitzonderlijk en wellicht niet van hoog niveau.1 Daarentegen oefende Ferrara als centrum van Griekse studies grote aantrekkingskracht op Agricola uit, al was het maar vanwege de aanwezigheid van Battista Guarini, zoon van de beroemde pedagoog en graecus en zelf even geleerd in beide oude talen als zijn vader.2 Omwille van het Grieks getroostte Agricola zich de moeite zijn vertrouwde en beminde omgeving in Pavia te verruilen voor een ongewis verblijf in onbekend Ferrara. Hoeveel troost hij daar aanvankelijk nodig had om de heimwee te verdrijven, blijkt rijkelijk uit de eerste brieven die hij vanuit de stad der D’Estes schreef (epp. 6-8). Later bevalt het hem beter. Ferrara noemt hij dan een aantrekkelijke stad en ‘er wordt weliswaar niet zo ijverig noch zoveel gestudeerd als in Pavia, maar [...] de humaniora lijken me hier haast door de hemel zelf gevoed te worden’ (ep. 13,5). Maar het is niet alleen de nieuwe omgeving die hem aanvankelijk parten speelt. Ook het leren van Grieks blijkt veel moeite te kosten. Toch loont het. Aan Johann von Dalberg schrijft hij in december 1476: ‘Ik studeer nu ook Grieks en daarin heb ik na mijn afscheid van u, geloof ik, wel iets tot stand gebracht. Weliswaar heb ik niet veel bereikt, maar toch iets en misschien wel zoveel, dat ik durf te hopen deze inspanning niet voor niets op me genomen te hebben’ (13,7). Sommigen verklaren hem voor gek dat hij zich zo inspant voor iets dat zo weinig oplevert, dat zo slecht te gelde gemaakt kan worden—ook vandaag de dag geen onbekende opvatting: ‘Onze studies zijn dezelfde als altijd, dat wil zeggen onze dorre letteren die geen goede raad aannemen, waaraan we ons hele leven hebben gewijd. Toegevoegd heb ik de Griekse letteren, om zo dubbel voor gek aangezien te worden door degenen die vinden dat ik tevergeefs in deze race loop’ (10,7-8). Te bedenken is, dat zelfs in humanis-
geciteerde lit. 1
Sottili (1988: 87-9) heeft laten zien dat ook in Pavia wel degelijk Grieks werd onderwezen (door Giorgio Valla) toen Agr. daar studeerde, en heeft betoogd dat diens vertrek uit Pavia ook ingegeven werd door de benoeming van een potentiële vijand tot rector van de universiteit. 2
Onder markies Leonello d’Este (1441-50) verkreeg Ferrara haar faam als centrum van humanistische studies, het Grieks inbegrepen (Gundersheimer 1973: 92-126). Angelo Decembrio laat in zijn De Politia Litteraria Leonello zeggen (in de Engelse vert. van Gundersheimer 1973: 115): ‘It is scarcely believable how many of our people have almost turned into Greeks, and learned how to work with the Greek language and with Greek books. It is like being in Attica.’ Het onmiskenbare gehalte aan retorische overdrijving laat onverlet dat dit beeld van Ferrara als belangrijk humanistisch centrum voor Griekse studies betrouwbaar is.
184
Paucula Graeca
tisch Italië kennis van het Grieks geen vanzelfsprekendheid, geen algemeen bezit was. Nog in de 16de eeuw behoren kenners van het Grieks tot de minderheid.1 Tot in de tweede helft van de 15de eeuw werd deze taal in Italië slechts hier en daar aan een universiteit onderwezen; pas in Agricola’s dagen, maar vooral in de 16de eeuw ontgroeide het Grieks zijn status van uitzonderlijk vak aan Italiaanse universiteiten.2 Des te meer gold deze uitzonderlijke status voor de Lage Landen. Pas na ongeveer 1520 ontstijgt de studie van het Grieks enigszins het niveau van zeer sporadische beoefening door enthousiaste enkelingen (zoals Gansfort, Hegius, Celtis, Pirckheimer, Erasmus).3 In het Duitse taalgebied waren de Zuid-Duitse astronoom Johann Müller (Regiomontanus), Johann Reuchlin en Rudolf Agricola met afstand de eersten die zich op de studie van het Grieks toelegden en een meer dan incidentele kennis van deze oude taal verwierven. Ook Agricola’s Aduarder vrienden, Adolf Occo uitgezonderd, waren haar niet machtig.4 De brieven aan Occo en Reuchlin zijn dan ook de enige waarin Agricola in het origineel uit de Griekse literatuur citeert. Het besef dat zijn studies weinig brood op de plank brachten, zat Agricola behoorlijk hoog. Steeds keert dit motief der studia sterilia terug in zijn brieven.5 Tot op zekere hoogte betreft het echter een spel, het scheppen van een gewenst beeld, namelijk dat van de geleerde die tegen de stroom in vaart en bereid is zijn missie, waarin hij onvoorwaardelijk gelooft, duur te betalen. Onderdeel van ditzelfde spel is de nadruk die Agricola —als alle noordelijke humanisten— legt op de weerbarstige, barbaarse omgeving die niet beter wil weten. Ongetwijfeld vond hij onbegrip bij de notabelen van de stad Groningen, met wie hij ex officio veel omgang had, maar het waren diezelfde notabe-
1
Kristeller 1979: 147. Een apologie van de studie van het Grieks is een standaardelement in dedicatiebrieven bij Latijnse vertalingen van Griekse teksten (Gualdo Rosa 1985: 183). 2
Kristeller 1979: 144. Zo-even is al gewezen op de karige rol die het Grieks in Pavia speelde, in het achtste decennium van de 15de eeuw, aan een gerenommeerde Italiaanse universiteit. 3
Holzberg 1981: 83-4 (‘‹in Deutschland› mußte die Sprache noch bis in die zwanziger Jahre des 16. Jahrhunderts um ihre Daseinsberechtigung kämpfen, denn der spätmittelalterliche Klerus betrachtete die Griechen in erster Linie als Schismatiker und die Wiederentdeckung und philologische Erschließung ihrer Literatur als einen Angri auf die für unantastbar geltende Autorität der bisher benutzten theologischen und philosophischen Texte in lateinischer Sprache, die auf griechischen Originalen fußten’); Sicherl 1978: 23-33. Ook Nicolaus van Cues (1401-64) kende wellicht al vrij goed Grieks (o.c. 26). Holzberg (63) noemt Agr. ‘der erste große deutsche Gräzist’. 4
Hegius leerde Grieks van Agr. (na hun kennismaking in 1479; Worstbrock 1980: 165; Worstbrock 1981/b: 573); in zijn brieven aan hem gebruikt Agr. wel Griekse (technische) termen. Wessel Gansfort kende ook Grieks, maar brieven aan hem van Agr. zijn niet bewaard. 5
Z. mijn comm. ad ep. 10,7.
185
Strepit murmure campus
len die hem als secretaris van de indertijd zeer machtige stad hadden benoemd.1 Stellig wordt dan ook ten dele een literair spel opgevoerd in passages als: ‘Ik kan niet anders dan treuren, [...] telkens wanneer ik het heden met het verleden vergelijk, wanneer ik zie dat ik van een zeer waardige vrijheid van doen en laten ben beland in vuil werk dat in strijd is met mijn studies en talent. [...] Naar mijn oordeel "zwerf ik alleen, armoedig, berooid door de woestijnen van Libië," ja zeker woestijnen waar geen spoor van menselijke beschaving is te bekennen. Want er is niemand bij ons die enig plezier heeft in welke letteren dan ook, om maar te zwijgen van onze meer beschaafde letteren’ (ep. 22,11-3). Het literaire in deze verkettering van Groningen krijgt hier zelfs concrete vorm in de toespeling op en vernuftige aanpassing van een vers uit Vergilius’ Aeneis (1,384). Terug naar het Grieks. Agricola’s inspanningen droegen wel degelijk vrucht, zij het misschien geen geldelijke. Zijn kennis van het Grieks stelde hem in staat enkele vertalingen in het Latijn te maken van relatief korte teksten uit de antieke Griekse literatuur, van bij humanisten populaire auteurs als Isocrates en Lucianus. Zijn actieve beheersing van de Griekse taal test Agricola in een brief aan Reuchlin (ep. 41). Het begin van die brief is in het Grieks geschreven. Hij voelt zich min of meer verplicht iets in het Grieks te schrijven in antwoord op een brief van Reuchlin die klaarblijkelijk in dezelfde taal was geschreven, maar hij maakt duidelijk dat het niet van harte gaat. Agricola’s Grieks verraadt hier duidelijk de invloed van het Latijn, met name in de woordvolgorde. De brieven als geheel tonen zijn kennis van het antieke Griekse erfgoed, in het origineel zowel als in vertaling. Daarbij valt op dat hij vooral ook bekend lijkt te zijn met het werk van christelijke auteurs uit de late Oudheid, zoals Gregorius van Nazianze en Iohannes Chrysostomus: het (spaarzame) Grieks dat Agricola in zijn brieven schrijft bevat opvallend veel woorden uit dat latere, christelijke Grieks. De verklaring voor dit feit ligt stellig ook in het gegeven dat de humanisten hun eerste Grieks hoofdzakelijk leerden van Byzantijnen (zoals Manuel Chrysoloras); en het Grieks van die Byzantijnen stond natuurlijk dichter bij het christelijke dan bij het klassieke Grieks. Agricola was met in ieder geval twee late Griekse auteurs bekend, te weten Gregorius van Nazianze en de dichter Quintus Smyrnaeus.2 De komst van de Byzantijn Chrysoloras naar Italië in 1397 markeerde het begin van een periode waarin een —overigens bescheiden— aantal humanisten zich zette aan de Latijnse vertaling van literaire werken uit de Griekse Oudheid. Ook in de Middeleeuwen waren Griekse teksten in het Latijn
1
Vgl. mijn inleiding, blz. 1-3.
2
Z. ep. 21,18; 41,9; onder, p. 188-9.
186
Paucula Graeca
vertaald, maar dan betrof het vooral filosofische, theologische of medische teksten. Kenmerkend voor de humanisten is dat zij zich ook werpen op de bellettrie—retorica, poëzie, historiografie.1 Teksten worden niet meer in de eerste plaats vertaald vanwege het feit dat ze van nut zijn ter bestudering van bijvoorbeeld filosofie of theologie. De vorm is even waardevol als de inhoud, en die vorm bestaat in het juiste en kunstige gebruik van de taal.2 Dit geldt voor de brontekst zowel als voor de vertaling. Griekse teksten worden mede uitgekozen omwille van hun taalgebruik en stijl;3 vertalingen vorderen een kunstige taal en stijl, en zijn altijd te overtre en. Het laatste feit verklaart mede waarom bepaalde titels vertaald blijven worden.4 Twee daarvan heeft ook Agricola onder handen genomen: Isocrates’ Paraenesis ad Demonicum en Lucianus’ Calumnia (z. epp. 15 en 16). Soms verkreeg een vertaling zelfs grotere populariteit dan de originele versie.5 Het feit dat de vertaler van humanistische stempel was, stond overigens niet altijd borg voor kwaliteit.6 Een voorbeeld is de vertaling van Polybius die Niccolò Perotti, toch niet de geringste onder de humanisten, in opdracht van paus Nicolaas V in 1454 afrondde. Zij werd de versie waarin Polybius in de 15de en begin 16de eeuw werd gelezen, maar ze werd daarna als slecht
1
Vgl. Berschin 1980: 300 (over vertalingen uit het Grieks in 13de-eeuws Engeland) ‘die Sto e allerdings [...] waren ganz die mittelalterlichen: Dionysios Areopagites, Aristoteles, Johannes von Damaskus ... Die altgriechischen Dichter, Dramatiker und Geschichtsschreiber lagen damals außerhalb des Gesichtskreises des Abendlands.’ 2
Gualdo Rosa (1985: 181) omschrijft dit als ‘il lavoro dei traduttori, inteso non in senso strumentale, ma come alto esercizio retorico e linguistico’, dat een centrale plaats inneemt in de humanistische taalfilosofie ‘che mette al centro le parole non le cose.’ Het aloude verwijt dat de humanist per se alleen oog heeft voor vorm en humanistische teksten geen inhoudelijke waarde hebben, vindt hierin zijn oorsprong, maar is in zijn algemeenheid volkomen ongegrond. 3
Illustratief is Agr.’s opdrachtbrief bij zijn vertaling van Isocrates’ Paraenesis ad Demonicum (ep. 15). De ethiek van het boek staat voorop, maar uit vele teksten die in dit opzicht waardevol zijn kiest Agr. dan naar eigen zeggen Isocrates vanwege diens taal en stijl, diens sculptura orationis. 4
Zo Gualdo Rosa 1985: 187.
5
Kristeller 1979: 140; 147. Vgl. de mening van Valla dat een vertaling het origineel kan overtre en, omdat de vertaler van een tekst uitsluitend hoeft te zorgen voor de bewoordingen, voor de elocutio—overigens geen geringe opgave. De schrijver kampt echter ook met het bedenken en structureren van zijn tekst, met de inventio en dispositio (Gualdo Rosa 1985: 191). 6
Kristeller 1979: 27 merkt op: ‘The Renaissance humanists supplied many new versions of the same works which had been translated before, and the relative merits of these competing medieval and humanist translations have been debated with some passion, but not yet su ciently investigated.’
187
Strepit murmure campus
veroordeeld en kreeg uiteindelijk van Casaubonus het genadeschot.1 Evenmin is het zo dat onder humanisten één aanpak gangbaar is. Hoewel zij doorgaans de strikt letterlijke woord-voor-woordvertalingen uit de Middeleeuwen afkeuren en benadrukken dat ook de vertaling een kunstige stijl vereist, is zo’n ‘retorisch-stilistische’ vertaling zeker niet de enige waarvoor humanisten kiezen. Ook zeer letterlijke of juist zeer vrije vertalingen, haast parafrasen, komen voor.2 Agricola kiest overigens wel voor die ‘retorischstilistische’ aanpak.3 Maar welke aanpak ook gekozen wordt, door zijn bestudering en vertaling van de gehele antiek-Griekse literatuur bewerkstelligt het humanisme vanaf de 15de eeuw opnieuw de verstrengeling van de Griekse en Latijnse literaire cultuur op een schaal die sinds het einde der Oudheid niet meer was voorgekomen en die een van zijn wezenlijke kenmerken vormt. De enige Griekse auteur die Agricola citeert alvorens Grieks te hebben geleerd —in vertaling derhalve—, is Plutarchus. In de oudste brief die bewaard is gebleven, uit 1469, haalt hij een anekdote uit diens biografie van Phocion aan. Plutarchus was in Quattrocento Italië ongekend populair. Talloos vele vertalingen van zijn oeuvre, vooral van de Vitae, zagen het licht.4 Agricola vermeldt Plutarchus niet als de bron van zijn anekdote, wat gezien de populariteit van diens Levens geen verbazing hoeft te wekken. Pas in een tien jaar later geschreven brief citeert Agricola voor de tweede maal uit de Griekse literatuur. Deze keer in het origineel, want hij verblijft inmiddels enige jaren in Ferrara. In het begin van ep. 18 aan Adolf Occo citeert hij ο ηµετερος βουκολικος in verband met zijn stokpaardje dat zijn studies hem alleen plezier, geen geldelijk gewin opleveren: ‘Lege zoenen geven een zoet genot.’ Het betre ende vers komt tweemaal voor in de Idyllen die op naam van Theocritus zijn overgeleverd. Uit Agricola’s bewoordingen is niet met zekerheid op te maken welke plaats hij in gedachten heeft.5 Het lijdt echter geen enkele twijfel dat Agricola hier uit Theocritus’ derde idylle citeert
1
Momigliano 1977: 86.
2
Gualdo Rosa 1985: 184-91 (met verdere lit.). Een niet ongebruikelijke methode was het simpelweg in ciceroniaanse stijl omtoveren van bestaande middeleeuwse vertalingen! 3
Z. ep. 5,2 en mijn comm.
4
Z. bijv. Holzberg 1981: 201-2 en Berschin 1983: 40, beide met verdere lit. Al in de laatByzantijnse tijd was de ster van deze auteur hoog gerezen (Berschin 1980: 308). De tekst luidt: εστι εν κενεοισι φιλαµασι αδεα τερψις. Uit het feit dat Agr. niet φιληµασι schrijft, leidt IJsewijn (1988: 31) af dat hij hier idylle 27,4 citeert. Maar vele HSS lezen ook in idylle 3,20 φιλαµασι, dus uit deze tekstvariant is niet op te maken uit welke idylle Agr. hier aanhaalt. 5
188
Paucula Graeca
en dat hij heel goed wist dat het om Theocritus ging. Want hoewel ook in Quattrocento Italië het werk van deze Griekse dichter grotendeels onopgemerkt bleef, is het juist de kring rondom Guarino Guarini in Ferrara die zijn idyllen leest en navolgt. Zo waren Homerus, Hesiodus en Theocritus de centrale auteurs in de colleges van Theodorus Gaza in Ferrara. Voorts vertaalde een leerling van Guarino de eerste zeven idyllen in het Latijn en uit alles blijkt dat men op dat moment geen weet had van het feit dat Theocritus’ werk uit meer dan dit aantal bestond. En ten slotte is de derde ecloga van Battista Guarini de eerste imitatio van de idyllen van Theocritus, namelijk van diens derde (!) en vierde.1 Agricola was dus ongetwijfeld met de eerste idyllen goed bekend. Dat hij Theocritus niet bij naam noemt, maar hem opvoert als ο ηµετερος βουκολικος, duidt niet op Agricola’s onwetendheid. Het benadrukt veeleer de aandacht die Theocritus genoot in Ferrara. Evenals Agricola had immers ook Occo daar gestudeerd; die was daar zelfs gepromoveerd. Theocritus was dus ‘onze herdersdichter.’ Ook in ep. 18 citeert Agricola een vers van algemene strekking dat viermaal in de epen van Homerus voorkomt: Αλλα και ταυτα θεων εν γουνασι κειται. Hetzelfde vers haalt hij nogmaals aan in een iets latere brief aan Occo (ep. 22). In beide gevallen is evenmin als bij Theocritus op grond van de preciese bewoordingen van het citaat uit te maken of Agricola een specifieke plaats uit Homerus voor ogen stond. Misschien moeten we eerder aan de Ilias dan aan de Odyssee denken. Agricola’s brief wekt namelijk de indruk dat hij het eerste epos van groter belang, of van grotere schoonheid, vindt. Hij schrijft Occo: ‘De reden dat ik ‹in Dillingen› wilde blijven was om Homerus over te schrijven. Je weet dat zonder hem mijn Griekse studies volledig mank gaan. En als ik niet beide delen zou overschrijven, dan tenminste de Ilias.’ Agricola’s liefde voor Homerus is geen idiosyncrasie. Deze auteur was in de 15de eeuw (en ook later) zeer populair.2 In een derde brief aan Occo citeert Agricola slechts één Grieks woord. In ep. 26 valt hij weer eens uit naar zijn Groninger medemens, de homo insipiens. Daarbij citeert hij Plato als medestander en noemt diens lage dunk van het volk; dat alles in het Latijn, op het woord αψικορωτατον na, dat inderdaad ook in de bewuste passage bij Plato staat. Overigens gaat het eigenlijk om pseudo-Plato, want het betre ende werk is de Axiochus, dat Agricola al eens
1
Voor al deze gegevens, z. Tissoni 1980: 29-31; vgl. Krautter 1983: 11. Ook in Milaan kende men rond 1465 alleen Theocritus’ eerste zeven idyllen (Tissoni 1980: 32). 2
Holzberg (1981: 114) rept van ‘Die ungeheure Wirkung, die die neu entdeckten homerischen Epen im 15. und 16. Jahrhundert auf alle Bereiche der westeuropäischen Literatur und Kunst ausübten.’ Vertalingen werden al sinds het midden van de 14de eeuw vervaardigd.
189
Strepit murmure campus
in zijn geheel vertaald had en dat bij humanisten zo populair was.1 De laatste brief die Grieks bevat is ep. 41, gericht aan Johann Reuchlin. Het is Agricola’s repliek op een brief die de Duitse geleerde hem had geschreven in het Grieks. Hij voelt zich duidelijk verplicht in dezelfde taal te antwoorden, maar het gaat niet echt van harte en na enkele zinnen besluit hij met de woorden: ‘Maar dit is genoeg, ja meer dan genoeg, als mijn poging tot antwoord in het Grieks op uw Grieks; het is beter de rest in onze en mij bekendere taal te schrijven.’2 In deze alinea van ‘eigen’ Grieks citeert Agricola ook een vers uit Euripides’ Orestes (485): zoals Menelaus (in de ogen van Tyndareus) door zijn jarenlange verblijf buiten Griekenland (tijdens het beleg van Troje) zijn Griekse haren heeft verloren, zo is Agricola door zijn lange verblijf tussen de barbaren in Groningen zelf barbaar geworden. Groningen als het Troje van het Noorden, dat uiteindelijk na een lange belegering door de beschaving veroverd zal worden! Waarschijnlijk bezat Agricola een handschrift met daarin Euripides’ Hecuba en Orestes (en mogelijk ook diens Phoenissae).3 In deze zelfde brief citeert Agricola nogmaals een Griekse dichter, maar nu een veel minder bekende: Quintus Smyrnaeus. Diens laat-antieke epos Posthomerica was echter in Agricola’s dagen populair, omdat het vrij onlangs, in de vijftiger jaren, was herontdekt door kardinaal Bessarion en daarna driftig werd gekopieerd. Agricola citeert acht verzen, noemt de naam van de dichter evenwel niet. Nu citeert hij wel vaker anoniem (z. p. 193-4), maar het is mogelijk dat hij in dit geval de auteur daadwerkelijk niet van naam kende; één groep handschriften waarin Quintus’ epos is overgeleverd mist namelijk het begin en het einde.4 Dan is er nog brief 21. Ook daarin grijpt Agricola terug naar de Griekse literatuur, maar in de Latijnse taal. Dit keer niet uit onwetendheid (zoals in
1
Holzberg (1981: 303-4) geeft een overzicht van humanistische vertalingen.
2
Hieruit blijkt, denk ik, dat voor Agr. hetzelfde geldt als later voor Erasmus: hij is niet uit op eenzelfde (actieve) beheersing van het Grieks als van het Latijn, maar hij streeft naar een (passieve) ‘reading knowledge’ (vgl. Waszink 1971: 75-6). Voor mijn oordeel over de aard van zijn eigen Grieks, z. mijn comm. ad ep. 41,1-5. 3
In de Byzantijnse tijd waren uit het werk van Aeschylus, Sophocles, Euripides en Aristophanes zgn. triades gevormd: de drie populairste stukken van elk van deze dramaturgen (resp. Prometheus, Septem, Persae; Aiax, Electra, Oedipus Rex; Hecuba, Orestes, Phoenissae; Plutus, Nubes, Ranae). Onder humanisten versmalde de belangstelling al snel tot telkens de eerste twee stukken, en later zelfs tot enkel de eerste (Sicherl 1978: 92-3). In zijn Oratio in laudem philosophiae citeert Agr. (in het Latijn) uit de Hecuba; vgl. IJsewijn 1988: 29-30. 4
Ed. Vian 1963:
VIII; XLV-LI;
vgl. IJsewijn 1988: 31.
190
Paucula Graeca
ep. 1), maar omdat zijn correspondent het Grieks nog niet machtig is.1 Dat is Alexander Hegius, de bekende schoolmeester uit Deventer, bij wie ook Erasmus (niet veel) later in de leer zou gaan. Het is een bijzondere brief. Agricola bespreekt op verzoek van Hegius de betekenis en etymologie van een groot aantal Latijnse woorden en uitdrukkingen. Het eerste citaat valt, wanneer Agricola verontschuldigend vaststelt dat zijn brief onvermijdelijk een behoorlijke lengte zal krijgen. Hij haalt de woorden van Demetrius van Phalera aan, die in zijn Περι ερµηνειας meende dat een te lange brief niets anders is dan een verhandeling voorafgegaan door een groet. In de epistolaire traditie is dit een volkomen versleten cliché. Het staat dan ook allerminst vast dat Agricola Demetrius’ standpunt uit diens eigen werk gehaald en zelf vertaald heeft. Anderzijds bestond van Demetrius’ tekst toentertijd slechts één vertaling, gemaakt rond 1400 en literair van laag niveau.2 Hij acht Demetrius’ mening te verwaarlozen, omdat ‘ik gemakkelijker de wetten van de brief dan die van onze vriendschap schend.’ Zeer opmerkelijk is, dat hij dan tegen Demetrius ingaat gewapend met het standpunt van een andere Griekse auteur uit de Oudheid, dat ik tot nu toe nergens in de humanistische epistolografie ben tegengekomen. Het betreft Gregorius van Nazianze, die in zijn brieven meer dan eens algemene bespiegelingen aan het genre wijdt.3 Agricola noemt hem niet bij naam, maar voert hem op als magnus autor.4 Gregorius’ mening —dat er geen vaste grens aan een brief te stellen is, dat zijn lengte door de situatie bepaald moet worden— wordt deels kort verwoord, deels letterlijk vertaald: ‘Waarom is het nodig wijsheid in kinderellen of in Perzische schoinen te meten?’ Van deze brief 51 waren geen Latijnse vertalingen voorhanden.5 Agricola heeft Gregorius’ woorden dus of van een derde auteur overgenomen of zelf verwoord en vertaald; het laatste is gezien zijn inmiddels verworven bekwaamheden als graecus en gezien de geringe bekendheid van Gregorius’ opvatting verreweg het meest waarschijnlijk. Niet alleen het citaat is trouwens uitzonderlijk in een humanistenbrief, ook het standpunt wordt zoals gezegd niet vaak ingenomen. Veelal sluit men zich 1
Er worden wel enige Griekse woorden geciteerd, maar steeds ter illustratie van een Latijns synoniem of in technische zin (zoals κατα µεταθεσιν). Ze veronderstellen niet veel meer dan kennis van het Griekse alfabet. Voor Hegius’ kennis van Grieks, z. blz. 183, nt 2. 2
CTC II 27-41. Als de vertaling niet van Agr. zelf is, zal hij haar uit een andere bron gehaald hebben en niet uit deze. 3
In dit geval gaat het om ep. 51,2-3.
4
Veelzeggend is dat Alardus (II 192) niet wist wie Agr. op het oog had. In zijn summiere comm. verwijst hij naar Erasmus en diens brieftraktaat. 5
CTC II
43-192;
III
413-25.
191
Strepit murmure campus
aan bij Demetrius’ opvatting dat een brief zijn naam eer aan moet doen, bondig moet zijn. Talloos zijn de brieven waarin aan het slot enige verontschuldigende woorden te berde worden gebracht voor het feit dat de schrijver wellicht te lang van stof is geweest. Hetzelfde doet Agricola nota bene tegen het einde van brief 38 onder aanhaling van dezelfde woorden van Demetrius! Ook wordt niet zelden de angst voor een al te lange brief aangegrepen als argument om af te sluiten. Agricola is evenwel niet de enige die het streven naar breuitas als topos relativeert. Al in de Oudheid —en niet alleen bij Gregorius— komt dit voor, en ook Erasmus wijst strikte regels voor de lengte van een brief af—na overigens eerst kortheid van stof als bondgenoot van de brief te hebben genoemd en aanwijzingen te hebben verstrekt om bondig te schrijven.1 Niettemin is het aanhalen van Gregorius van Nazianze in dit verband uiterst opmerkelijk. Een derde citaat uit de Griekse literatuur dat vertaald in ep. 21 te vinden is, komt uit Lucianus’ Pseudologus. Het dient om ... de lengte van Agricola’s brief te verklaren! ‘De Grieken hebben het spreekwoord dat je de krekel niet bij zijn vleugels moet pakken, want als hij eenmaal begint te tsjirpen, weet hij niet meer van ophouden. Zo moet je, zodra je me hebt gevraagd wat je van me wilt horen, als hoge prijs ook luisteren naar wat je niet wilt horen; je kunt mijn praatzucht gemakkelijker oproepen dan intomen.’ Het ook bij de Byzantijnen bekende spreekwoord komt in de antieke literatuur uitsluitend in de genoemde dialoog van Lucianus voor—meteen aan het begin, als gevleugelde woorden van Archilochus. Ook Erasmus noemt het in zijn Adagia en vermeldt daar Lucianus expliciet als bron. Lucianus was in de vijftiende eeuw bijzonder populair en ook Agricola kende zijn werk goed.2 Hij vertaalde twee dialogen, hoewel niet de Pseudologus. Brief 21 is niet de enige waarin Agricola Grieks in vertaling citeert. In ep. 29 aan Jacob Barbireau, die geen Grieks kende, komt een Grieks woord in Latijnse tran-scriptie voor.3 Het betreft vers 94 uit Aristophanes’ Nubes, waar de school van So-crates omschreven wordt als een φροντιστηριον. Agricola gebruikt hetzelfde woord om het fenomeen school te karakteriseren. Niets is naar zijn zeggen zozeer naar zijn tegendeel vernoemd als de ‘school’, een woord dat is afgeleid van σχολη, ‘vrije tijd, rust’. Waar is minder rust, minder vrije tijd dan op school? Nee, Aristophanes had groot gelijk toen hij dat instituut phrontisterium, ‘plaats vol kopzorgen’, noemde! Dat Agricola juist
1
De bondigheid nuanceert bijv. ook Plinius jr; z. mijn comm. ad ep. 21,18.
2
Voor Lucianus en de humanisten, z. Robinson 1979; Mattioli 1980; Cast 1981; Holzberg 1981: 123-5 (met name voor Duitsland); Holzberg 1988 (idem). 3
De oudste drie bronnen (SWM) geven het woord in Latijnse transcriptie; C en A drukken het woord af in het Grieks.
192
Paucula Graeca
uit deze komedie citeert, is niet toevallig. Aristophanes’ werk, waarvan Guarini (in 1408) en Aurispa (in 1423) als eersten handschriften meebrachten uit Byzantium, werd in de 15de eeuw beschouwd als zeer geschikt om Grieks van te leren, en de Nubes behoorde tot de populairste stukken.1 We zien dat Agricola ondanks zijn kennis van de Griekse literatuur daaruit niet bijzonder vaak citeert in zijn brieven. Noch in het origineel, wat de meeste van zijn correspondenten ook niet zouden kunnen begrijpen, noch in vertaling. Niet voor niets dus worden de Latijnse auteurs altijd nostri genoemd. De Griekse letteren sieren de humanist, maar het Latijnse erfgoed is zijn vlees en bloed—zoals ook uit het vervolg zal blijken. 3.3. Η ηµετερα τε και γνωριµωτερα φωνη De antieke Latijnse literatuur is zoals te verwachten was veel prominenter aanwezig in Agricola’s brieven. Citeert hij twaalfmaal Griekse auteurs, liefst 58 keer haalt hij de woorden van een antieke Latijnse auteur aan. Eenmaal betreft het een christelijke auteur, namelijk Hieronymus. Verder verwijst hij tweemaal naar Lorenzo Valla’s Retractatio totius dialectice. Het citaat uit Hieronymus vinden we in een vroege brief (4,16). Het is een mooi voorbeeld van de continuïteit van een middeleeuws gebruik. Sprekend over de kracht van het levende woord haalt Agricola een anekdote over Aeschines aan, die op Rhodos een rede van Demosthenes voordroeg. Toen de spreker was uitgesproken en de bewondering van zijn publiek bemerkte, zei hij: ‘Maar wat als jullie het beest zelf zijn woorden hadden horen galmen?’ Dit verhaal is bij een aantal antieke auteurs te vinden, maar slechts twee leggen Aeschines het woord ‘beest’ als typering van Demosthenes in de mond. De eerste is Plinius minor, een lievelingsauteur van Agricola; het staat dus buiten kijf dat hij de brief kende waarin Plinius het verhaal vertelt (ep. 2,3). Deze geeft evenwel Aeschines’ opmerking in het Grieks weer. Nu schreef Agricola de betre ende brief in 1471, toen hij het Grieks nog niet machtig was.2 En dus nam hij voor de woorden van Aeschines zijn toevlucht tot de versie die de tweede bron voor deze anekdote biedt: een brief van Hieronymus (53). Hier zijn we getuige van een proces dat bij middeleeuwse
1
Holzberg 1981: 105-6; Sicherl 1978: 94-6 (waar o.a. Aldo Manuzio’s mening, verkondigd in zijn voorwoord bij de editio princeps van Aristophanes, dat deze auteur de student Grieks evenzeer baat als Terentius de student Latijn, vermeldt wordt); Corbato 1976: 124; 128. Humanisten hebben Aristophanes’ werk (en de Plutus bij uitstek) ook steeds als zeer bruikbaar in ethische zin beschouwd (Corbato 1976: 128; Holzberg l.c.), waarmee we terug zijn bij het (ant. en humanistische) ideaal van de uir bonus dicendi peritus. Vgl. blz. 187, nt 4. 2
Bovendien schreef hij hier aan Antonius Liber, die evenmin Grieks kende. Op latere leeftijd zou Agr. in zo’n geval het citaat uit Plinius zelf vertaald kunnen hebben.
193
Strepit murmure campus
auteurs eerder regel dan uitzondering was, namelijk het gebruik van de christelijke antieke literatuur als middel tot kennis van de pagane antieke literatuur (indirecte traditie).1 Een wezenlijk verschil is echter dat voor middeleeuwse auteurs die christelijke boeken vaak de enige bron van kennis vormden (en ze aan andere, pagane bronnen ook geen behoefte hadden). Het aantal van 57 citaten uit de pagane antieke latiniteit wordt in sterke mate bepaald door brief 21 aan Alexander Hegius. Een groot gedeelte van die brief wijdt Agricola aan de behandeling van antiek Latijns idioom, geïllustreerd aan de hand van 22 citaten uit Iuvenalis, Ovidius, Persius en andere antieke auteurs. Geen van de citaten is opmerkelijk om zijn ongewoonheid. De enige autoriteiten die hier opgevoerd worden en niet altijd al, ook in de Middeleeuwen, veel gelezen werden (vooral ook op school, zoals Iuvenalis en Persius) zijn Catullus en Caesar. Agricola citeert de eerste twee verzen van Catullus’ gedicht 62 ter illustratie van het woord uesper. Hoewel deze dichter in het millennium voor 1300 zo goed als ongelezen was en pas na 1400 echt populair werd, is precies gedicht 62 het enige teken van leven van Catullus in deze lange periode.2 Dit citaat is dus niet als typisch humanistisch te karakteriseren. Niettemin staat wel vast dat Agricola de gedichten van Catullus, die onder meer door zijn leermeester Battista Guarini waren uitgegeven en becommentarieerd, kende. Zijn eigen carmen 2 verraadt dat hij Catullus’ gedichten meer dan eens heeft gelezen.3 Gaius Iulius Caesars commentarii bleven in de Middeleeuwen vrijwel onopgemerkt; hun inhoud was vooral bekend via het werk van de populaire Orosius. Vóór de 14de eeuw wordt hij dan ook zelden geciteerd en indien al, dan zijn het doorgaans citaten uit De bello Gallico, dat ook onder humanisten meer lezers had dan het Bellum ciuile. Vooral in de 15de eeuw werd zijn werk bijzonder geliefd; uit deze tijd stammen meer dan tweehonderd handschriften en al in 1469 verscheen de eerste gedrukte uitgave van het volledige oeuvre (inclusief de ten onrechte
1
Voor een illustratieve studie van deze middelende rol van de chr. lit. in het receptieproces in de Middeleeuwen (met uitlopers in de Renaissance), z. Engels 1990 (met verdere lit.). Von Moos (1988: 528) rept van de ‘sehr beachtlichen Benützung patristisch-mittelalterlicher Literatur durch die Renaissance-Humanisten’ (met vbb. uit Petrarca en Salutati), een proces dat zijns inziens lange tijd miskend is en waarover nu allengs meer lit. verschijnt (die hij ook opsomt). 2
Gaisser 1993: 16; vgl. Munk Olsen 1980: 133; Reynolds 1983: 43-5. Vanaf ca 1300 tot 1472, het jaar waarin de editio princeps van Catullus’ gedichten verscheen, ontstonden meer dan 100 nieuwe HSS (Gaisser 1993: 25; vgl. Ludwig 1989: 168; Reynolds 1983: 45). 3
Schoonbeeg (1988: 192) merkt over dit gedicht van Agr. op dat ‘it is written in a Catullian manner, containing in fact some obvious reminiscences’; evenzo Wiegand 1994: 267 (met details). Voor de nummering van Agr.’s gedichten verwijs ik naar Akkerman-Vanderjagt 1988: 319-21.
194
η ηµετερα φωνη
aan Caesar toegeschreven Bella).1 Agricola citeert eenmaal uit het Bellum ciuile en tweemaal uit het Bellum Gallicum (naar aanleiding van resp. de woorden uesper en tignum). Typisch voor de humanist Agricola is vanzelfsprekend ook dat hij bij het onderwerp neologismen verwijst naar de opvatting van Lorenzo Valla. Hij geeft aan een ruimere opvatting te hebben over wat een moderne auteur zich op dit punt wel en niet mag veroorloven dan de Romein, die daaraan ruime aandacht had besteed in zijn Retractatio totius dialectice.2 Niettemin zegt Agricola zich weinig te veroorloven wat de vorming van nieuwe, dus nietantieke woorden betreft, tenzij het nodig is nieuwe dingen te benoemen die vroeger niet bestonden. Als autoriteit haalt hij dan Horatius aan.3 Dit citaat is het enige Latijnse in deze brief 21 dat niet dient ter illustratie van een woordbetekenis.4 Van de resterende 34 citaten uit de overige brieven stamt het merendeel eveneens uit auteurs die ook in de Middeleeuwen geliefd waren en gelezen werden. Een voorbeeld is Iuvenalis, die als schoolauteur dienst deed. Het is dan ook niet ver-wonderlijk dat Agricola in brief 21 vooral uit deze dichter vele voorbeelden van uit te leggen idioom haalt. In latere brieven citeert hij tweemaal uit Iuvenalis’ 13de satire. Eenzelfde status hebben geciteerde dichters als Persius, Ovidius, Horatius, Terentius en Vergilius. Ook bij Agricola is deze laatste (en vooral de Aeneis) het populairst met negen citaten. Onder de prozaïsten zijn evenmin verrassende na-men. De verpersoonlijking van de antieke latiniteit, Cicero, leidt het klassement met vijf citaten. Evenmin opzienbarend is dat Sallustius even vaak wordt geciteerd. De vervaardiging van handschriften met werk van zijn hand was al vanaf de elfde eeuw sterk toegenomen en in de periode tot 1550 was hij met afstand de meest ge-drukte historicus.5 Goede derde met vier citaten is de door Agricola gekoesterde Quintilianus. Ook die was in de Middeleeuwen niet volkomen onbekend, maar zijn werk stond destijds niet volledig ter beschikking. Pas in 1416 werd een hand-schrift met de volledige Institutio oratoria gevonden.6 Na die
1
CTC III
2
Voor een bespreking van deze materie, z. Wesseling 1988: 229-31.
87-139. Voor de verdere (rijke) drukgeschiedenis, z. Burke 1966.
3
Uit diens Ars poetica, dat sinds zijn verschijning nimmer gebrek aan lezers heeft gehad, komen de verzen 48-9. 4
Verder komen nog drie citaten uit Griekse auteurs voor, die ik zojuist al besproken heb.
5
Reynolds 1983: XXVI-II; Burke 1966: 136-7. Smalley (1971: 165-8) merkt op dat Sallustius in de Middeleeuwen samen met Orosius de populairste antieke historiograaf was, onder meer om zijn moralistische inslag. Dit aspect sprak zeker humanisten niet minder aan. 6
Van der Poel 1987: 34 (nt 91).
195
Strepit murmure campus
ontdekking werd Quintilianus onder humanisten uiterst populair, met name om zijn pedagogische gedachtegoed. Ook Agricola bezat een exemplaar van zijn werk, dat hij naar men zegt eigenhandig had overgeschreven en dat behoorde tot zijn handbibliotheek.1 Ook twee van zijn andere favorieten, de beide Plinii, leveren een enkel citaat. Behalve uit de al genoemde Catullus haalt Agricola nog tweemaal een distichon aan uit twee andere dichters die in de Middeleeuwen ondergesneeuwd waren, maar door humanisten uitgegraven werden. De eerste is Tibullus, van wie Agricola in een brief (2) uit 1472 aan Johannes Vredewolt een distichon (1,3,93-4) citeert. In de Middeleeuwen was hij vrij onbekend, hoewel zijn verzen in florilegia voorkomen.2 Bij humanisten, vooral van de generaties na Salutati, werd hij daarentegen populair. Het tweede opvallende citaat betreft een distichon (1-2) uit de Epistola Sapphus in brief 10. Enkele verzen uit deze aan Ovidius toegeschreven metrische brief bevinden zich ook in middeleeuwse bloemlezingen, maar als geheel werd de brief aan het begin van de 15de eeuw herontdekt, waarna zijn populariteit tot grote hoogten steeg.3 Er bestaat een vulgaattraditie van rond de 200 handschriften, waarvan het oudste uit 1421 dateert. Al in 1471 werd de brief tweemaal gedrukt (in Bologna en in Rome).4 Het komt niet als een volkomen verrassing dat juist het trio Catullus, Tibullus en pseudo-Ovidius de om zo te zeggen karakteristiek humanistische citaten levert. Hun gedichten kwamen vaak samen in één handschrift voor en alle drie de auteurs werden in de Renaissance zeer populair.5 3.4. Wijze van citeren In de brieven citeert Agricola het liefst impliciet, dus zonder zijn bron te noemen (31 maal).6 In 17 van deze gevallen geeft hij niet eens aan dat hij citeert. Slechts zeventienmaal noemt hij man en paard. De verborgen citaten betre en doorgaans erkende dichters als Iuvenalis, Ovidius, Horatius en
1
Aldus resp. Melanchthon en Geldenhouwer in hun Vitae; z. Hermans 1988: 124-6.
2
Ullman 1928: 135-46; 163; Newton 1962: 257-8; 267; Munk Olsen 1979: 78; 83; 120; Munk Olsen 1980: 119; Reynolds 1983: 420-5. Geen van allen noemen ze het door Agr. aangehaalde distichon. 3
Munk Olsen 1979/ 1980 geeft geen vbb. van citaten uit deze brief.
4
Dörrie 1975: 55 vv.; Reynolds 1983: 272-3.
5
Reynolds 1983: 424.
6
De 24 niet-representatieve citaten uit ep. 21 die dienen ter illustratie van idioom laat ik hier buiten beschouwing. Op twee gevallen na (IUV. 3,95-6 en QUINT. inst. 8,1,3/1,5,56) citeert Agr. daar steeds op naam van de auteur.
196
Wijze van citeren
Vergilius. Vooral de laatste valt (bijna vanzelfsprekend) in deze categorie. Uit zijn werk citeert Agricola negenmaal; in twee gevallen slechts wordt zijn naam genoemd en eenmaal laat Agricola alleen merken iets te citeren, maar niet dat het om Vergilius gaat. Impliciet is overigens ook het citaat uit Tibullus, een pas door humanisten weer veelgelezen dichter, met wie Johannes Vredewolt dus bekend kon zijn. Proza-auteurs die zonder signaal aangehaald worden zijn Plutarchus, Plinius minor, Quintilianus en Hieronymus. Al met al is Agricola in geen geval een auteur die met zijn kennis van de antieke literatuur te koop loopt. Ook hierin manifesteert zich als het ware het ‘Italiaanse’ karakter van zijn geleerdheid; hoewel zijn kennis van de antieke talen en literatuur in het Noorden van zijn tijd haar gelijke niet kende, liep Agricola daar althans in zijn brieven niet mee te koop. Als Agricola met naam en toenaam citeert, past hij doorgaans het citaat aan de nieuwe grammaticale ligging aan. Kondigt hij daarentegen de bronauteur of überhaupt het citaat niet aan, dan volgt meestal een letterlijk citaat. In totaal komen letterlijke en aangepaste citaten even vaak voor. Ten slotte speelt de oorspronkelijke context van een citaat iets vaker wel dan niet een rol in zijn nieuwe omgeving. 3.5. Echo’s Vier auteurs van wie zonder meer vaststaat dat zij grote invloed op Agricola’s Latijn hebben gehad leveren het gros van de echo’s, wat het onbewuste element in deze vorm van imitatio onderstreept. Het gaat om Cicero (vooral zijn Epistolae ad familiares, Orator, De oratore), Plinius minor, Quintilianus en Seneca de filosoof (vooral diens brieven). Uit de Vitae en uit zijn brieven weten we dat Agricola van alle vier deze auteurs werk in zijn bezit had.1 Vooral het hoge aantal echo’s uit de brieven van Plinius en uit Quintilianus’ Institutio behoeft niet te verbazen in het licht van het feit dat Agricola beide geschriften naar verluidt eigenhandig overschreef. Echt opzienbarende woordelijke reminiscenties heb ik niet gevonden; ze zijn steeds ontleend aan veel gelezen auteurs, wat zoals gezegd het onbewuste element van deze vorm van imitatio lijkt te onderstrepen. 3.6. Agricola’s literaire bagage Het is gevaarlijk om op basis van citaten en echo’s uit het werk van een auteur conclusies te trekken over zijn bibliotheek. Ontleningen hoeven geenszins direct aan de oorspronkelijke auteur ontleend te zijn. Zo kan Agricola het Vergiliaanse Optima quaeque dies miseris mortalibus aeui/ prima
1
Hermans 1988. Voor Agr.’s exemplaar van een druk van Seneca’s werk (Treviso 1478), z. p. 159.
197
Strepit murmure campus
fugit bij zowel Seneca als Hieronymus als Petrarca (en ongetwijfeld ook nog bij andere auteurs) hebben gelezen.1 Daartegenover staat het humanistische credo ad fontes. Dat houdt niet in dat humanisten per definitie al hun kennis van de antieke talen, literatuur en cultuur aan de bronnen ontlenen, maar wel dat ze daarnaar streven. Ook de humanistische literatuur kent het verschijnsel van de indirecte traditie, zoals bijvoorbeeld duidelijk werd uit Agricola’s anekdote over Aeschines en de kracht van het levende woord.2 Maar iemand als Poggio Bracciolini heeft zich niet zonder reden tot het uiterste ingespannen om zoveel mogelijk antieke teksten terug te vinden. En Agricola’s brieven getuigen van het feit dat hij eenzelfde hang naar de bronnen koesterde. Met Johann von Dalberg duikt hij ‘een voor onze begrippen goede bibliotheek’ in, maar vindt niets belangwekkends; samen zullen ze nog een paar kloosters in de buurt afreizen op zoek naar antieke teksten.3 En hij vraagt Rusch om op de Frankfurter Messe voor hem Columella, Celsus, Macrobius, Statius en Silius Italicus te kopen.4 Tijdens zijn langdurige verblijf in Italië, vanaf ongeveer 1468 tot 1479, was Agricola ongetwijfeld in staat een behoorlijke bibliotheek samen te stellen. Zo niet in Pavia, dan zeker in Ferrara, dat een belangrijk centrum van de studia humanitatis was. Alleen al de vorstelijk familie der D’Estes bezat een omvangrijk boekenbestand, om maar te zwijgen van de boeken die Guarino en Battista Guarini bezaten.5 Er is geen reden om aan te nemen dat in de vier jaren die Agricola in Ferrara doorbracht, hij niet in de gelegenheid is geweest om althans enige van deze teksten te (laten) kopiëren. Er is zelfs reden om aan te nemen dat hij dat niet heeft nagelaten. Zijn eigen bibliotheek had later een zodanige omvang, dat die zijn verhuizing van Groningen naar Heidelberg bemoeilijkte.6 Het is daarom wel zeker dat hij het gros van zijn kennis der antieken aan de bronnen zelf ontleende. Nu is dit niet de plaats om zijn bibliotheek uitputtend te reconstrueren. Wel is de vraag hier relevant in hoeverre Agricola’s brieven een beeld geven van zijn
1
VERG. g. 3,66-7 = SEN. ep. 108,24 = SEN. dial. 10,9,2 = HIER. ep. 60,14 = PETRAR. fam. 23,2,12 = PETRAR. fam. 24,1,5 = AGR. ep. 38,50. Een groot probleem bij het opsporen van auteurs die evenals Agr. hun kennis van de ant. lit. tonen in citaten en echo’s is het gegeven dat een groot deel van de Latijnse teksten uit de Middeleeuwen en de Renaissance nog niet eens is uitgegeven, laat staan enigszins gemakkelijk raadpleegbaar voor dit soort doeleinden. 2
Ep. 4,16; z. boven, p. 190-1.
3
Ep. 19,2-3.
4
Ep. 46,2. Vooral Columella was blijkbaar moeilijk te krijgen, maar wel gewild bij Agr. In ep. 27,16 vraagt hij Johann von Pleningen, die in Rome is, om daar naar onder meer het werk van deze en van andere schrijvers over de landbouw uit te kijken. 5
Voor de bibliotheek van de D’Estes, z. Bertoni 1903.
6
Ep. 32,4.
198
Agricola’s literaire bagage
kennis van de antieke literatuur. Agricola citeert een groot aantal auteurs niet alleen in zijn brieven, maar ook in zijn hoofdwerk De inuentione dialectica; zij behoren dus zeker tot zijn kernbibliotheek.1 De antieke Griekse literatuur vertegenwoordigen Lucianus, Plato en Plutarchus; de eerste twee auteurs las Agricola in ieder geval in het origineel, evenals Aristoteles en Isocrates, die in de brieven alleen genoemd worden, niet geciteerd. Dit laatste geldt ook voor Demosthenes en Thucydides. Uit een van zijn brieven blijkt, dat Agricola ook van deze twee auteurs iets in zijn bibliotheek had staan. Aan Occo schrijft hij: ‘er is niemand bij ons die enig plezier heeft in welke letteren dan ook, om maar te zwijgen van onze meer beschaafde letteren. "Maar je kunt toch," zeg je, "met Demosthenes, Isocrates, Thucydides en de anderen, tot wie je boeken je toegang geven, de dag doorbrengen." Natuurlijk kan ik dat.’ Waarna hij schrijft dat een gesprek met de doden maar moeilijk op gang komt. Of het om originele dan wel vertaalde teksten gaat, wordt niet duidelijk.2 De Latijnse auteurs uit wie Agricola zowel in zijn brieven als in zijn hoofdwerk put zijn Caesar, Cicero, Gellius, Horatius, Iuvenalis, Livius, Ovidius, Persius, Plinius maior, Quintilianus, Sallustius, Seneca philosophus, Suetonius, Tacitus (in de brieven vinden we van hem alleen een echo), Terentius en Vergilius. Hoewel Agricola’s magnum opus al rijkelijk laat zien hoe breed zijn kennis van de antieke literatuur was, voegen de brieven nog een aantal namen toe van auteurs die hij (ten dele) gelezen zal hebben. Het betreft de Grieken Aristophanes, Demetrius Phalereus, Euripides, Gregorius Nazianzenus (die aan de door IJsewijn vastgestelde lijst van Griekse auteurs die Agricola in vertaling citeert kan worden toegevoegd),3 Homerus, Quintus Smyrnaeus en Theocritus. Voor de Latijnse literatuur gaat het om Catullus, de Digesten, Hieronymus, Manilius (die alleen genoemd wordt), Martialis, Plinius jr, Seneca sr, Sidonius, Symmachus, Tibullus, Valla en Vitruvius.
1
Voor de auteurs die Agr. in zijn hoofdwerk citeert verwijs ik naar de index van Mundt (1992). 2
Ep. 22,13-4; vgl. IJsewijn 1988: 32.
3
IJsewijn 1988: 32 vv.
199
4. RODOLPHI AGRICOLAE PHRISII EPISTOLAE FAMILIARES
Ep. 1: Rhoddolphus Agricola Alberto Goyer medicine doctori S.D.P. 1 Photionem Atheniensem, uirum omnis antiquitatis atque memorie integerrimum, quum aliquando apud populum Atheniensem dicturus cogitabundus sederet querentibusque amicis, quidnam † secum tam obnixe adniti, ut ea, que populo dicturus esset, perquam breuiter explicaret. 2 Homo prudentissimus, qui de iusticia reliquisque uirtutis artibus uerba facturus intelligebat facile orationem suam populo imperito atque omnis egenti probitatis parum probatum iri; rectissime itaque instituit paucis, id quod cupiebat, orationem. 3 Ita te quoque exiguas a me litteras expectare arbitror neque mihi in eo est elaborandum, ut prorumpentia ultro coherceam uerba et copiam ipsam ad pauca contraham, sed nihil habenti, quod scribam, omnes potius sinus, ut ita dicam, pandendi erant curandumque, ut quam latissime se funderet oratio et profecto facerem id ipsum, nisi res esset eiusmodi, que a meis omnino moribus abhorreret. 4 Vereor enim, ne, ubi aures tuas uerbis expleuero, animo offendare credasque uerbosum me quendam et ineptum magnaque de nihilo confingentem dicas. 5 Dabis itaque hanc ueniam pudori meo et ex modica epistola animi magna cupientis sumes indicium. Tu uero quid agis, queso? Oras, ut meas ad te litteras mittam. 6 Videor quidem mihi in eo perspexisse ingentem quandam uim humanitatis atque modestie˛ tue˛, sed ut optimi quoque animi erga me tui documentum, unde he˛c mihi spes? Unde, rogo, fiducia obueniat, ut credam dignas me uel tua uel docti cuiusquam eruditione scribere posse epistolas? que etiam eiusmodi sunt, ut plerumque mihi ipsi stomachum soleant mouere. 7 Sed uideo, quid sit: fallit te beneuolentia nostri paterisque, quod amantes solent, quos nonnumquam ipsa delectant uicia, nec nostra scripta ex se, sed ex amicicie˛ nomine iudicare incipis; qua quidem in re doleamne magis an læter, haud facile dixero. 8 Doleam enim necesse est, qui mihi conscius sum tenuitatis mee, neque eam quam de me concepisti opinionem tueri possim atque explere; lætandum uero, quod tu, talis tantusque uir, ea de me iudicas, que˛ te amantem mei summaque beneuolentia mihi deuinctum ostendunt. 9 Quorum si alterutrum optandum mihi detur, longe apud te, si quid mihi credis, amici quam eruditi hominis existimationem obtinere malim, quorum alterum apud bonos presertim uiros non nisi uirtutis specie effici solet, alterum autem improbissimo cuique facile contingit. 10 Tu ergo perge, oro, ut cepisti et de nobis (siue is amor est—sed enim quid aliud sit, non uideo) optime sentito. Ego quoque adnitar, quocumque tempore ita se uires dabunt, ut nulla me e˛tas iudicio atque amicicia tua arguat indignum. 11 Sed longior quam putabam fit, ut sub ipsis manibus nascuntur uerba. Finis igitur sit, si tantum hoc addidero quodque summis a 200
ep. 1
te precibus etiam atque etiam contendo, ut, si meas posthac litteras uoles expectare, tuas quoque quam creberrime potes remittas. Vale foelix et nos, ut coepisti, ama. Datum Papie XVIII Iulii anno 1469. S [220C]r-v 5 indicium scripsi: iudicium S 10 arguat scripsi: arguant S 11 fit ut] fio et Hagen
Ep. 2: Rhodolphus Agricola Iohanni Vredewolt S.D.P. 1 Scribis mihi, suauissime uir, constituisse Papiam te proficisci atque hiemem hanc nobiscum exigere. Hoc precor, hunc illum nobis Aurora nitentem Luciferum roseis candida portet equis. 2 Rumpe, queso, moras omnes et quicquid est quod ab hac te destinere sententia possit, uel explica uel incide desideratissimumque nobis prebe conspectum tui et hoc maximo gaudio animum meum auge. 3 Sed ut quid augeas dico? Cumulabis me hercule et prorsus implebis neque est quicquam, quod ego in omni uita aut le˛tius mihi aut gratius euenire arbitrer posse quam ut presentis tui dexteram presens hic aliquando complectar suauissimeque institutam amiciciam nostram, non dico confirmem —quippe cui nihil est, quod accedere posse credam—, sed excolam acquiescamque in ea omnesque animi mei molestias, curas omnes in ea ipsa reponam. 4 Verum ne me solum animi mei putes habere rationem credasque in tuo labore me satisfacere meo desiderio uelle, hoc tibi nunc quoque affirmare ausim, si huc uenias, fore, ut, quicquid propter hanc rem opere sumpseris, magnis te premiis uberrimaque mercede redemisse dicas. 5 Miraris fortasse, que sint he˛c. Ne omnia colligam, que multa sunt, nonne tibi pulchrum Italiam ipsam uidetur, domitricem quondam principemque gentium, intueri, unde uirtutis illi uiri, unde sanctissima maxima seuerissima ingenia prodiere? 6 Ego quidem uidisse eam tanti puto, ut eam tibi censeam uel propter hoc solum uidendam, ut uideris. Nihil de moribus hominum, nihil de studiis, nihil de reliquis id genus rebus dico. 7 Siue enim ignoranti tibi maiora he˛c uideri possunt, tacebo, quo uehementiore stimulo ad ea pernoscenda subigaris, siue minora credis, quo pleniorem fructum, quum ueneris, cepisse te gaudeas, itidem tacebo. 8 Tacebo autem, licet inuidum me putes, propter hoc quoque, ne hec, que˛ ego tot annis, tanta opera impensaque perspexi, una tibi epistola perscribam. Ridere me putas? Serio loquor. 9 Sed tu perge, oro, perge et animo tuo meliora monenti obsequere. Tu uero, si quid nobis tribuis, hæc uel hortantem me uel precantem credas scribere, cui, ut pulchrum erit, si auctorem me sequeris, ita, si rogantem audies, iucundissimum. 201
Agricola
10 Quod ad sumptus cum famulo faciendos attinet, pro contubernio uel, ut uulgo loquimur, pro mensa quinquaginta ad summum ducatos impendes. Insignia doctoratus circiter triginta duc. constabunt. Tu quicquid consilii sumes aut quicquid facturus es, fac me, queso, per litteras certiorem. 11 Vale. Magister Iohannes de Dusseldorp, canonicus S. Seuerini Coloniensis, ornatissimis tibi uerbis salutem dicit item optatissimam. Datum Papie˛ properanter de multa nocte. S [220D]r-v 9 et Hartfelder: ut S 11 optatissimam Hartfelder: -mum S
Ep. 3:
Rodolphus Agricola nobili atque erudito uiro magistro Rodolpho de Langhen S.D.P.
1 Gaudeo, humanissime Rodolphe, communiumque studiorum nostrorum nomine plurimum letor, tum uero gratulor glorie tue eamque imprimis admiror, ita, consentiente ac prope publica omnium uoce, tue ad me doctrine summeque eruditionis laudes perferuntur. 2 Quocumque me uerto, quemcumque doctum conuenio, omnia tui plena sunt, omnes te narrant neque ullus, qui de litteratis est, te preterit sermo. 3 Rem facis me hercule ut arduam, ita quoque pulcerrimam et hac claritate nominis tui dignissimam, qui ueterem illam et uere ingenuam eruditionem excitare in hac presertim barbarie asserereque audes. 4 Equidem ingenii tui uim honestissimamque animi institutionem quibus digne prosequar uerbis, non inuenio. 5 Unum hoc tibi affirmo neque uelim id a me dici blandius credas: ingentem de te concipio fidutiam summamque in spem adducor fore aliquando, ut priscam insolenti Italie et propemodum occupatam bene dicendi gloriam extorqueamus, uindicemusque nos et ab ignominia, qua nos barbaros indoctosque et elingues et si quid est his incultius esse nos iactitant, exoluamus; futuramque tam doctam atque litteratam Germaniam nostram, ut non Latinius uel ipsum sit Latium. 6 Proinde, queso, adnitere et cura omni omnibusque, ut aiunt, neruis contendito, ut, quanto studio hanc tibi gloriam parasti, tanta eam constantia tueare atque confirmes. Aude sapere ita ut facis et quamuis magnam indoctorum manum aude contemnere. 7 Nihil te multitudo mouerit; ipsa plerumque sibi obstat turba et rarum est, ut inter se consenciant quibus non conuenit cum ueritate. 8 Prouocandi sunt hostes isti litterarum et in faciem coarguendi. Ne sic quidem facile erit, ut in uiam redeant et desipere desistant. 9 Ego quidem quamquam et molliore sum fronte et propter conscientiam tenuioris ingenii minus audeam, inardesco tamen nonnumquam et bilem feruentis stomachi quandoque acerbius effundo. 10 Mallem hec presens tecum 202
ep. 3
agere et spero, si in patria hanc hyemem manebo temporisque ratio patietur, fore, ut te conueniam. Est enim mihi, si quid aliud, certe hoc desideratissimum, ut te uideam aliquotque tecum exigam dies. Utinam totam etatem liceret! 11 Quod si umquam licebit, malo id doctior et dignior tuis litteris faciam, possimque, quanto te animo colere cepi, tanta commoditate atque concordia eruditionem tuam et studia sectari. Vale. Datum Ziloe VII Kalendas Nouembris. De tekst is gebaseerd op L L M7r-v A II 178-9 sal Rodolphus Agric. Rodol. Langio S. A 1 commumium L 11 amimo L ante post animo A
Ep. 4:
Rodolphus Agricola suauissimo Anthonio Vrye Susatensi salutem dicit.
1 Quid est, suauissime Anthoni, quod tam diu nulle mihi ex te redduntur littere? Quam ergo causam uis, ut esse credam? Oblitum te nostri putem? Dilectiores certe tibi sumus quam ut id mihi de te persuadere possim. An fugisse te laborem? 2 Ne hoc quidem credere possum hominem, cui nulla temporis pars ocio surripitur, nulla hora sine honestissimorum studiorum labore perit, tantille huius opere tedium cepisse. An non fuisse qui perferrent? Nihil minus. 3 Tam crebri enim eunt atque redeunt quotidie, ut, cum aliis ex rebus scribendi occasio tibi fuerit fortasse querenda, hec eciam commoditas uel nolenti sese ingereret ultro. 4 Quid igitur suspicabor? Nouum aliquid, magnum aliquid et tale quiddam quod, quale sit, ne coniectura assequi possum. 5 Age ergo, exime hunc mihi scrupulum et, ut hac, que me acerrime torquet, sollicitudine exoluas, scribe. Scribendum autem est tibi primum, ut hec nostra familiaritas ita ut parium studiorum est conciliata consensu, sic quoque eodem quo cepit litterarum amore firmetur. 6 Quod si in teneris adhuc puerorum animis, quos eisdem scholis fortuna coniunxit, tantam habet uim eisdem studiis erudiri, ut contractas inde amicicias ad extremam usque senectam uideamus sanctissime durare, quanto magis id nobis erit annitendum, quos non casus sed optimarum artium commisit ardor, ut, sicut honestissime hanc amicitie nostre fidem colere cepimus, ita diligentissime etiam in reliquum uberibus eam incrementis roboremus. 7 Deinde etiam scribendum est tibi et amici desiderio mos gerendus. Quid enim iocundius mihi aut quid gratius esse poterit, quando res nostre nos simul esse non sinunt, quam amorem erga me tuum ex tuis cognoscere litteris. Hoc enim epistolarum munus est, quod absentium beniuolentiam 203
Agricola
intercidere non permittit. 8 Hoc etiam magnorum damna temporum sartiuntur, hoc quamuis ingentia locorum interualla coniungit. 9 Quicquid multis diebus, multis quinetiam annis egimus, modica complectimur carta et cum longissime disiunctis ea fide eoque affectu, uelut si coram essent, secunda aduersaque omnia communicamus. Et hec quidem multis nobiscum communis est causa. 10 Mihi uero tue littere singularem quandam suggerunt desiderii propriamque rationem. 11 Libet tenere eas et quam longissime iterum iterumque perlegere, libet uerba omnia pensare, perspicere sensus, rerum uim intueri et quicquid est ingenii tibi atque eruditionis omni ex parte quam pressissime considerare. 12 Et quid enim aliud libeat mihi quam tuam illam humanarum artium peritiam tota animi intentione tractare? Gaudeamque id mihi aliquando contigisse, ut tam honesto amicitiam uinculo necterem talemque me repperisse amicum, cuius et ego studia iure probem, cui et mea quoque probari posse confidam. 13 Postremo quoque scribas oportet, etsi non aliam ob causam, tamen uel ideo ut scribas. Scis tu quidem quantas laudes scribendi exercitationi tribuerit uetustas utque stilum optimum dicendi artificem semper uocarit, ex hoc omnem eloquentie et copiam et facultatem uelut fonte manare. 14 Quicquid admiramur in Cicerone, laudamus in Quintiliano, in Pliniis Liuio Salustio predicamus, oratores historici poete omneque eruditorum genus his est initiis profectum. 15 Nec est quod credamus seculis istud esse mutatum, quandoquidem hac nostra etate omnis eloquendi non profectus solum, sed et fructus atque laus ad has est angustias scribendi redacta. 16 Eschini inter oratorias laudes est habitum, quod splendide fuerat uocis. Ipse quoque de Demostene dixit: Quid si audissetis ipsam bestiam sua uerba resonantem? 17 Interrogatusque Demostenes, cui primas in eloquendo partes tribueret, et primas et secundas et tertias quoque pronunciationi se dare respondit. 18 Hinc Cicero est regnare in iudiciis dictus, hinc Hortensius magis quam cum legeretur placuit auditus, hinc Periclen non dicere sed fulgere solitum et tonare ueteres tradiderunt. 19 Quid igitur nos, quibus hec bene dicendi sunt presidia atque adiumenta sublata, quid, inquam, faciemus? Tacebimus? 20 Nequaquam, sed nitamur diligentius atque cum temporum iniuria certemus, contendamus discere et uere ingenuas illas humanitatis artes toto nisu conemur amplecti excudereque aliquid et relinquere, quod non sperassent priores, non improbet posteritas, ut, etsi quid minus fecerimus, non nostre secordie, sed senescentis ac prope ruentis seculi uitium fuisse uideatur. 21 Tu igitur —ut redeam unde digressus sum— ut scribas aliquid, quam creberrime tuas ad me litteras dato; poteris grauiora, poteris tibi fortasse utiliora scribere: mihi certe non poteris gratiora. Vale.
204
ep. 4
Anno
LXXI
Nonis Februariis.
De tekst is gebaseerd op L L M7v-M8v A II 174-5 sal Rod. Agricola Ant. Libero Susatensi S. A 1 possum L 3 tibi occasio fuerit scribendi A ingerit A 4 quid igitur speculabor nouum ante Quid add. L ne] nec A 5 est autem A 6 erit nobis A 7 non simul esse nos A 9 disiunctis om. L essent] esset L: adessent A 12 Et quid] Ecquid A 15 laudes A 17 pronuntiatori L 18 fulgurare A 19 inquit L 20 quod non ... etsi quid] aut quod non spreuissent priores aut quod non improbet posteritas et ut si quid A
Ep. 5: Antonio Scrofineo Rodolphus Agricola salutem. 1 Iniunxisti mihi, ut litteras illas, quas de congressu imperatoris Friderici et Karoli Burgundionum ducis Gallice perscriptas legisse me tibi narraueram, in Latinum sermonem conuerterem. 2 Gessi morem uoluntati tue, non tamen uerbum e uerbo exprimens, sed lacius nonnunquam contractiusue res explicans. Ordinem quoque rerum, sicubi commodius uisum est, commutaui. 3 Tu siqua parum Latina tibi uidebuntur, aut nescisse me meliora aut ut excusationem aliquam ignorantie mee pretextam rerum culpam putabis, quarum nonnullas, quod nostro euo reperte sunt, difficile crediderim priscis appellare nominibus. 4 Neque enim fieri potuit, ut uetustati, cui res ignorarentur, nota earum essent rerum nomina. Sed hec utcumque sint, una eademque maxima excusatio mihi tu, qui iussisti. 5 Malui enim audacter suscipiendo obsequi tibi quam offendere negando prudenter. Epistole hec erat sententia. De tekst is gebaseerd op W S [220D]v-[220E]r W b1r M b1r C b4r A II 221-2 sal salutem dicit MCA: salutem dicit plurimam S 1 imperatoris secundi Friderici S Burgundiorum A 3 praetexam WMC 4 ut om. A cui] quae A etc. ante nota A 5 haec erat sententia epistolae A
Ep. 6: Agricola Plinio suo S. 1 Alias plura, nunc pro tempore. Difficile est, ut credas mihi, sed credes tamen, puto, quanto desiderio Papie˛ tenear; uideor mihi simul cum ea urbe quicquid erat, quod uel animo gratum uel uite˛ iucundum esset, perdidisse. 2 Non tam letum nunc ce˛lum, non tam benigne˛ aure˛, quas spiro, non tam uiuere mihi nunc uideor et, ne quid amplius dicam, quandoquidem amplius nihil possum, uideo et ablata mihi omnia et me omnibus ablatum, et perdidi 205
Agricola
nedum alia, sed et me ipsum. 3 In causa est humanitas et benignissima uite˛ consuetudo quum reliquorum multorum tum tua, quam omnibus prefero et preferre me tu facile ex animo tuo coniecturam accipies. 4 Et tamen, ne, si omnia tibi tribuamus, nimium tibi placeas, etiam in causa est uultus ille, fons quidam, ut ita dicam, aut exemplum omnis modestie probitatis uirtutis, cuius similem intueri diu desiderabo, fortasse nunquam uidebo. 5 Agnoscis stultitiam meam, cui, quo maior sit, hoc accedit, quod in hac parte, qua stultissimus sum, ipse mihi uel maxime sapere uideor: ego preterquam Grecis litteris nunc nulli prorsus rei uaco. Tu quotidie aut lege aliquid aut scribe aut, quum tantum ab asinaria mola, id est iuris lectione otii erit, fac utrumque. 6 Iohanni Wat meo nomine plurimam salutem dices; meo nomine addes deinde de homine, cui litteras dedit mihi reddendas; dic gratissimum se fecisse, primum quod scripserit, deinde quod notitie˛ uiri illius me insinuauerit Germani, affirmare ausim omnium, qui hodie sunt, litterarum peritissimi, peritissimi dico, quanquam fortasse hoc melius in aliis dicatur rebus, tamen ut non eruditionem solum, sed curam et laborem et industriam significem. 7 Item filio meo suauissimo, domino Stephano, salutem plurimam dicas iubeque, ut omnes, qui domi sue˛ sunt, meo nomine salutet. Saluta honestissimis et ornatissimis uerbis omnibus, qui domi tue sunt, ante omnes fratri tuo. Vale. Properantissime Ferrarie˛ pridie S. Nicolai anno 1476. S 197v-198v sal The ante Plinio add. alt. manus in S 1 uideor Hartfelder: uideo S tum] cum S 4 probitatis Hartfelder: probatatis S
2 uideo Hagen: uideor S
3
Ep. 7: Agricola suo Theoderico Plinio S. 1 Satisfaciendum mihi erat instituto meo, ut nullam scribendi occasionem eripi mihi paterer; alioquin satis multa nudius tertius ad te scripseram, si epistole˛ magnitudine hoc ipsum satis scribere metiri uelim. Nam satis et scribenti mihi et tibi legenti non epistola, uerum etiam uolumen uix uidebitur. 2 Ego te, mi Plini, ut epistole˛ tue˛ respondeam, si amare me dicam, frigido plane et inani in hac re uerbo uti uideor. 3 Non quod hoc parum sit — quid enim maius dicere possumus quam eum te esse, cum quo ego dies noctesque omnes coniuctissime uiuere uelim, cui consilia mea omnia committere et in intima animi penetralia admittere conscium omnium cogitationum rerumque mearum auderem et, ut uno uerbo dicam, a me nihil differre nisi loco et effigie putem? 4 Sed fecit uulgata hominum ineptia uel inprobitas, ut nihil iam hoc uerbo leuius uideatur, qui, quoscunque pendentes uidere nolint, hos 206
ep. 7
amare se dicunt. 5 Itaque si ad uulgi morem loquendum est, nedum amo te, sed ardeo etiam et depereo. Non addo, quamobrem te amem. 6 Lente enim et otiose, ut ita dicam, beneuolentie est, quisquis causas et uelut estimationem quandam huius affectus reddere potest. 7 Constans et nulli fortune cedens quique non temporum aut locorum distantia soluitur amor uirtutibus et honestate morum conciliatur, ut sapientie auctoribus placuit, uerum hec uelut semina incipientibus rebus necessaria, que˛, postquam nate˛ profecte˛que paulisper sunt, suo sese robore sustinent, ita ego uirtutibus facilitateque uite˛ oriri allicique beneuolentiam credo. 8 Ast ubi semel uictus est ablatusque animus, non speties, non gratia, non uirtus, non iucunditas uite˛, sed homo amatur. 9 Alitur tamen roboraturque his ipsis. Quis negat? Tegit tamen omnia et uelut potior prestantiorque in naturam et nomen suum cuncta conuertit. 10 Sed quorsum he˛c nobis philosophia? Hoc satis fuerit dixisse: tu amantissimus mei, tu mihi amantissimus. Quicunque hoc inter se animo sunt, neque poscunt rationem huius mentis neque reddunt, neque argumentis hoc creditur neque ostenditur etiam. 11 Nemo putat in amore se falli, nisi quisquis est alium fallere paratus. 12 Trauestiris, ut hoc uerbo utar, χοριζεις, amas, triumphas. Gaudeo tuo nomine. 13 Indulgeas etiam animo uberius paulo censeo, quod duorum te uicem sustinere, meam uidelicet et tuam, est necesse. 14 Ego latro et, ursi ut solent, ungues sugo. 15 Vale. Plurimam et suauissimam salutem dulcissimo Plinio fratri tuo dicas, item reliquis dominis meis Talhaym et Welde et Wat nostro preceptori, item monachorum familiarissime. Iterum atque iterum, mi dulcissime Plini, uale. Raptim Ferraria Xa Ianuarii anno LXXVI°. S 195v-196r 1 satis et scribenti Hartfelder: satis et scribendi S 5 amem Hartfelder: amen S
Ep. 8: Suo Plinio Agricola salutem. 1 Habes ex me, Plini suauissime, noctis unius lucubrationem, non quidem noctis, quantam nunc tenebre sibi uendicant, sed quantam quieti daturus eram. Somnum enim, refectorem illum corporum animorumque, tibi impendimus nec querimur. 2 Dignus es, cuius amori atque beneuolentiæ etiam nostro incommodo satisfatiamus uel deseruiamus potius, quando amori non labor, non molestia, non ulla cura satisfacere potest, sitque hoc unum par amoris dignumque pretium uicissim amare. 3 Erat septima hora, ut surgenti mihi e studio et paranti dormitum ire casu 207
Agricola
in manus uenit epistola tua; lego eam et ammonuerat me is, qui has litteras perfert, si quid scribere uellem. 4 Cogitaui uelle, sed incertum, quid aut qua de re; tandem statui annotare in hac ipsa epistola tua, que uiderentur pro meo captu emendanda sicque, quando coram non possem, absens per litteras te uel instituere uel monere. 5 Itaque raptim concerpsi uerius quam scripsi, que in animum uenerunt, nec te moueat, si multa notauimus. Quam multa putas me in meis quoque mutaturum esse aut deleturum, si exacte et diligenter omnia mihi forent iudicanda? et ego de me in meis dico, quem uel inscitia fallit uel indulgentia corrumpit. 6 Nemo fere est, cui non plus equo sua placeant, et omnes in nostris defensoris potius quam iudicis accipimus personam. Quod si alienus de eis sententiam ferat, iam non emendanda, sed euertenda prorsus et male tornatum opus incudi sue˛ reddendum censeat. 7 Equidem preclare actum esse cum hominibus infime classis, inter quos me numero, arbitror, si, que˛ limam et sculptoris, ut ita dicam, manum mereantur, effingant. 8 Ego itaque, ut ad spem non solum letam, sed certam etiam te adducam, non ea modo tibi adhibeo, que˛ auribus tuis blandiantur, hoc est laudem et plausus, sed ea etiam, que exacuant studium, diligentiam excitent et ante omnia fructum laborum ex labore cogant sperare. 9 Vellem plura, sed tempus me deficit. Cupio apud te esse, namque dies, ni fallor, adest, quem semper acerbum, semper honoratum (sic dii uoluistis) habebo, dies, inquam, sancti Sebastiani. 10 Quomodo enim, qui tam letam atque iucundam mihi ingerit ex preteritorum recordatione memoriam, nunc mihi poterit ex presentium comparatione non acer et acerbus uideri? 11 Proximam opportunitatem scribendi, que mihi dabitur, studiis tuis dabimus colligemusque ea, que uidebuntur tibi maxime collatura, et queque rectissima atque breuissima inuestigare compendia ad hæc eruditionis tue initia possum, per ea te ducam. 12 Debeo hanc curam beneuolentie˛ tue˛, debeo et meis de te desideriis, quando quidem nihil incrementis rerum tuarum accedere potest, quod non e˛que accessisse mee foelicitati credam, tantoque magis, quod, que mihi ex uoto contingunt, intra me clauduntur, que uero tibi, et tuo, hoc est amici, nomine et in amico me ipsum ueluti nomine meo duplici uoluptate perfundunt. 13 Vale. Saluere etiam atque etiam iubeas meo nomine ornatissimum adolescentem fratrem tuum, reliquos item dominos meos Talhaym et Welde; amicos preterea omnes saluta. Iterum, optatissime, uale. Datum Ferrarie raptissime ipso die sancti Sebastiani hora 14 anno 1476. S 196r-197r sal Theoderico ante Plinio add. alt. manus in S 4 non Hartfelder: no S meo Hartfelder: me S 13 alt. etiam add. Hagen: om. S
208
6 sua Hagen: suo S
12
ep. 9
Ep. 9: Rhodolphus Agricola suo Plinio S. 1 Ergo nihil mihi scribis et, quod indignius est, certissimum nuntium, hoc est fratrem meum, pateris inanem ad me reuerti, quem rediturum tot ante dies sciebas, ut non tempus, non scribendi occasionem causari posses. 2 Quanto ergo obseruantior ego nostre amicitie˛, qui ultimo die carnispriuii post coenam quoque et post spectatas choreas non a me id impetrare potui, ut excusate mihi uiderer opportunitatem scribendi pretermissurus. 3 Dabis ergo poenas. Queris quas? Has primum, quod litteras istas breues et plenas querelarum accipies; deinde etiam, quod temporis culpam, qua me pauciora scribentem excusare poteram, tibi imputabo et hoc, quod nequiui, noluisse mihi uidebor; postremo maiore supplitio hanc negligentiam lues neque est, quod aures erigas: non dicam, quod id sit, ut si non euentu, metu tamen minisque te torqueam. 4 Dicis fratrem mihi potuisse narrare omnia, quasi uero non ille narrauerit satis longam fabulam et benignitatem erga se tuam et nescio que multa, que etiam, ne ipse tibi placeas, recensere nolim. Sed quid ea ad me? 5 Deinde, ut ad me, ego tamen in hac tua desidia nihil tibi de te credo, quin etiam ea, que ipsi mihi perspecta in te probataque sunt, omnia falsa puto. Expectas fortasse, ut pro cithara, quam mihi misisti, gratias agam. 6 Ne hoc quidem, quoque magis id te benefitium perdidisse doleas: optima est. Tu quidem posthac, si tibi uidetur, negligas scribere, ego uero effitiam... 7 Sed, ne uel querele˛ longiorem saltem mihi epistolam elitiant, non amplius uerbum aliquod addam. 8 Vale. Batum nostrum salutes, fratrem tuum inprimis, dominos B. Welda, I. Talhaym. Datum propere 4 Aprilis Ferrarie anno 1476. Frater meus omnes honestissimis uerbis salutat. S 197r-v sal Theoderi ante Plinio add. alt. manus in S 5 tibi Hartfelder: sibi S quin Akkerman: qui S
Ep. 10: Rhodolphus Agricola suo Waltero Woudensi S.P.D. 1 Volenti mihi ad te scribere nihil sane, unde inciperem, aptius est uisum quam quod apud Ouidium Sappha inquit: Nunquid ubi aspecta est studiose˛ littera dextre˛, Protinus est oculis cognita nostra tuis? 2 An, oro, excidimus tibi? et tam iucundam memoriam nostri anni tibi potuerunt auferre, ut non ad primum conspectum litterarum mearum ipsas, ut non prescripserim nomen meum, posses agnoscere? 3 An non omnis consuetudo 209
Agricola
uite˛ nostre˛, non simplex illa et candidissima familiaritas rerum inter nos uerborumque omnium re-cens adhuc tibi et uelut ante oculos obuersatur? 4 Ego certe ita puto tamque con-stanter id mihi persuadeo, ut nefas etiam credam aliter de benignissimo beneuolentissimoque nostri illo animo tuo arbitrari, huiusque mee˛ opinionis uel, si id uer-bum segnius est in amicitia, huius mee sententie argumentum maximum ex animo meo capio, qui enim ita letam semper, ita iucundam memoriam nominis tui habeo, ut non abstulisse aliquid ab amore nostro tam multi anni, quibus nihil explorati, nihil certi de te audio, uideantur, sed, cum tempore creuisse mihi beneuolentiam desideriumque tui sentiam, adduci non possum, ut non eodem te in nos animo esse credam. 5 Altius orsus epistolam uideor quam ut per gradus suos ipsam pro temporis angustia explere possim et, si modo hec tibi redditur, hoc est si Fani es, quemadmodum audio, crebras et longiores expectabis. 6 Ferrarie habito seruioque duci alitque me uetus hec nostra canendi in organis ineptia. 7 Studia nostra eadem sunt, que semper, hoc est steriles et contumaces me-lioris consilii litterule˛ nostre˛, quibus omnem dedicauimus uitam. 8 Addidi Grecas litteras, quo cumulatius eis, qui frustra in hoc me stadio decurrere putant, uidear insanire. 9 Habeo stipendium a principe in mensem quinque aureos; sextum quotidie expecto.
210
ep. 10
Tu, oro, de omnibus rebus tuis et quid agas et qua ratione uiuas, quam copiosissime me facito certiorem. Vale. Datum Ferrarie˛ properantissime ipso die Pasche˛. S 198v-199r 5 prius et] at Hagen
Ep. 11: Suo Iohanni Plinio Rhodolphus Agricola S.P.D. 1 Stephanus de Antwerpia litteras ad me dedit, quibus certiorem me fecit Theodericum nostrum uocante patre uestro in patriam profectum esse, credere tamen ipsum, nisi maius quicquam interueniat, rediturum quam primum. Valde cuperem scire, quid futurum sit, quanquam sciam difficulter id nunc sciri posse, nisi uel scribat ipse uel redeat. 2 Quare autem tantopere id cupiam scire, hoc cause est: dominus Ludouicus, apud quem diuersatus sum hactenus et cuius contubernio usuros nos simul, si Ferrariam ueniretis, putaram, is interea, cum Mutine˛ cum principe fui, mortem obiit multumque preter summum dolorem, quem ex morte humanissimi uiri et mei amantissimi cepi, turbauit me, quod domus mihi mutanda est et querendus alius locus, quo habitem. 3 Quod si in hac domo mansissem, siue uenissetis siue non, parum momenti hinc inde fuisset. 4 Nunc uero, si alio aliquo loco cum ullo domino paciscendum est et uobis locum, quo habitare mecum possitis, non prouidero, si ueniatis, unum incommodum est, si prouidero et non ueniatis, alia rursus molestia est. 5 Itaque oro te, suauissime Iohannes, quam primum ullius nuntii copia tibi dabitur, scribe, quicquid uel explorati habes uel uerisimiliter futurum putas. 6 Cupio ante omnia, si fieri potest, ut ueniatis, sin id fieri nequit et quicquam, qualia multa fieri solent, accidat, quominus possitis, ferendum est, quod mutari non potest. 7 Vale. Oliuero nostro plurimam salutem dicas; item dominis meis Talhaym, Welde et reliquis omnibus, qui domi uestre˛ sunt, ornatissimis uerbis me commenda. Datum propere, ut uides, XIX Iulii Ferrarie˛. S 204r-v 7 anno 14.. post Ferrarie˛ add. alt. manus in S
211
Agricola
Ep. 12: Rhodolphus Agricola suo Iohanni Plinio S.P.D. 1 Litteras fratris tui, quibus scribit mihi de profectione in patriam, accepi, tametsi antea de discessu suo certior factus eram litteris domini Stephani, filii mei. Itaque ex ipsius Stephani litteris scripsi priores eas, quas iam te arbitror accepisse. 2 Quod autem nunc preterea scribam, propemodum nihil habeo, nisi hoc, quod sepius et prope semper excripsi, cupere ita res uestras ferre, ut huc ueniatis; cupere uero dico, ut desiderii mei exprimam affectum. 3 Non hortabor, non suadebo, ne nunc tandem uidear dubitare de fide uestra; quin etiam, quo maiorem cumulum meriti uestri fatiam, addo etiam nihil uos hic egregium habituros, quod expectatis, cunctaque uos Papie meliora, uberiora letioraque relicturos; 4 queque maxima est beneuolentie˛ mee˛ fidutia, tanti me uobis puto, ut audeam me solum omnibus illis, que dico, melioribus uberioribus le˛tioribus opponere et, quod in Greco prouerbio est ‘uos mihi, ego uobis omnia’, ita est, mi suauissime Iohannes. 5 Non dubito, quin uenturi sitis, modo fieri possit, ut ueniatis, sed quia frater tuus, ut scis, profectus est, et quum omnia humana incerta, tum itinera uel omnium incertissima sunt, potest interuenire, quod reditum eius uel differat uel prorsus impediat: res, tempus, consilium patris, que˛libet occasio causam prebuerit, quo minus possitis huc, quemadmodum decreuistis, uenire. 6 Ego tamen futurum spero atque ita animum constitui. Quod autem diffidentius loquor, fatio, quod consultiores amatores solent, ut spes meas uelut in dubio suspendens lentius, si secus atque cupio cesserit, torquear errore meo, deinde ut uos quoque sciatis me, si ita eueniat, necessitati ignouisse, de fide uero nequaquam dubitasse. 7 Futuro anno, quoniam id scire uoluistis, quid legetur, mane incipient C. qui bo. pos., post prandium ff. de lega. I°. 8 Salutem plurimam dicas Oliuero nostro, item dominis meis Bar. Welde et Io. Talhaym magno et reliquis omnibus. Felicissime etiam atque etiam uale. Datum V Augusti Ferrarie˛. S 199-r-v 3 ne Hagen: nec S 5 eius Hagen: eis S 6 alt. ut scripsi: et S
Ep. 13: Rhodolphus Agricola nobili et ornatissimo atque carissimo amicissimo optime merito domino Iohanni Talburg plurimam ornatissimam optatissimam salutem. 1 Rediisti in Italiam et, quod futurum sperare non poteram, a Germania potuisti auelli. Miror mehercule, sed le˛tor tamen, quod propior nobis uidendi tui spes est facta quodque interea paratius erit dare ad te litteras atque tuas 212
ep. 13
expectare, quanquam he˛ littere˛ ipse, qualescunque etiam, quanuis benignissime, quanuis gratissime, tantum abest, ut satisfacere Pliniis nostris et mihi potuerint, ut etiam, nisi tempus ipsum nos prohiberet, quam primum ad te uidendum excipiendumque fuerimus accursuri. 2 Nunc quando necessitati cedere nos oportet, quod primum tempus dabitur nos expectato, nisi, quod arbitror, tu prius sis Papiam profecturus. Neque enim puto illam gratissimam uite˛ consuetudinem, auctoritatem illam et gratiam Papie paratam te cum Patauina illa, ut audio, inclementia hominum permutaturum. 3 Plinii huc uenerunt pridie diui Andree; mirum est, quantum ipsis placeat Ferraria. Is decor, ea gratia, ornatus et, ut dicam ita uereque dicam, uenustas urbis est, ut haud quicquam facile simile uidisse se putent. 4 Est hic uidere non omnibus uicis solum, sed fere omnibus domibus Felicinas et Magdalenas, sed etiam, quanquam te audiente dicere uix audeam, maiora mirabilioraque istis. 5 Studiorum quidem non ea diligentia neque magnitudo que Papie˛; ea tamen que Plinii precipue secum, idest humaniores litteras, uel coelum ipsum hoc loco alere mihi uidetur. 6 Neque quicquam est, quod de Ferraria aptius ueriusque dici possit quam quod in initio studiorum in oratione mea posui: Musarum ipsam esse domicilium et Veneris. Quorsum hec? Ut te admoneam, si Papiam iter forte sis facturus, ut, si minus nos mereamur ut uidere nos uelis, ipsam urbem tamen uidisse cupias nosque aliene foelicitatis accessionem facias. 7 Queris forte, quid agam? Depugno adhuc ad eundem ad quem assueueram palum, hoc est sterilia hec studia mea, que˛ solebam, sequor. Addo Greca et in ipsis, postea quam a te discessi, nescio quid effeci. Egi exiguum quidem, sed aliquid tamen et uel tantum, ut sperare audeam non frustra hunc me laborem suscepisse. 8 Oratio tua adhuc apud me in sceda qualem dixi extat; eam emendatam aliquando tibi mittam gratumque est mihi, quod non attigerim hactenus ipsam: forte aliquanto nunc copiosior meliorque exibit e manibus. 9 Debeo certe tibi et priuatim meo nomine et in commune nomine nationis, quam non uulgariter rectura tua honorasti, ut coner dicere de te quod non gratie˛ aut opibus tuis, sed amicitie beneuolentie˛que tributum uideatur. 10 Quandoquidem is fuit consensus uite˛ consuetudinis nostre˛, ut neque te facile fidum magis neque beneuolentiorem benignioremque perspexisse quemquam me putem. 11 Vale, optatissime, suauissime atque charissime noster Iohannes. Datum propere Ferrarie˛ Lune ante Natiuitatis. S 199v-200v 2 prius quod S: quam LeSe 3 diui Morneweg: diue S 9 tributum Morneweg: tribitum S 10 te Morneweg: tu S
213
Agricola
Ep. 14: Rodolphus Agricola suo Rodolpho Langio salutem. 1 Libellum Platonis qui Axiochus inscribitur Latinum feci tuque potissimum, cui eum dicarem, occurrebas, quod facillime sperabam posse me tuae beniuolentiae imponere, ut, quum acciperes eum, amici sinum illi, non iudicis supercilium offerres. 2 Tibi igitur atque adeo uni tibi illum dicaui. Unde namque tantum mihi fiduciae, ut audeam immensum illud diuinumque Platonis dicendi flumen populo meis verbis cognoscendum proponere? 3 Tu itaque si probabis hunc meum laborem, erit quod gaudeam magis pro tuo in me amore, quem ego in causa putabo, quam ut ingenio meo blandiar. 4 Sin displicebit, hec tibi opera mea perierit idque vel eo aequiore animo feres, quod, quamquam mihi felicissimi laboris conscius essem, in tuis tamen auribus tuoque iudicio acquieturus eram, quem solum ego meorum studiorum abunde magnum theatrum puto. Vale. De tekst is gebaseerd op P S2 1v S 297v P 1v W a2r M a3r C a3r A II 258 sal suo om. S2 S W M C A salutem dicit in abbrev. M 1 dicarem eum S2 S A beneu- tue me posse S2 S: beneuolentiæ me tuæ posse A sinum illi non] sibi potius sinum quam S2 S A 2 igitur] ergo S2 S A illum dicaui] dicaui eum S2 S A fiduciæ mihi S2 S A 3 Tu itaque si probabis hunc meum laborem] Quod si tu forte (forte tu S2 S) laborem meum probabis S2 S A erit] est S2 S tuo in me amore] amore tuo S2 S A 4 eo om. S2 S A quod] quod ego S2 S A felicissimi mihi S2 S A ego om. S2 S A studiorum meorum A abunde om. A
Ep. 15: Ad Iohannem Agricolam fratrem pre˛fatio in parenesim Ysocratis ad Demonicum per Rhodolphum Agricolam e Greco traducta. 1 Nihil habeo, mi frater, quod uel ego aptius tibi pro nostra necessitudine, ut qui frater sim tuus, afferre possim uel tu potius pro tua etate, ut qui prima iuuente spatia ingrederis, ex me expectare debeas quam ut, undecunque possim, ea tradam tibi, quibus et eruditione ornatior et uita melior euadas. 2 Idque ego meis studiis dignum amore nostro arbitror munus: ea parare tibi, quorum usus tempore non intercidat, non casibus obnoxius sit. Sed quemadmodum natura perpetuo nos pignore deuinxit, ita illa quoque, que˛ a me accipis, solida proinde sint perpetuoque tibi adiumento futura. 3 Quod si pulchre ille apud poetam monuisse filium uidetur, qui inquit Disce, puer, uirtutem ex me uerumque laborem, fortunam ex aliis (et ille quidem, cuius omnis conatus pendebat ex fortuna, omnis ad fortunam labor dirigebatur), non immerito uirtutis ego tibi hortamenta colligam, qui uitam hactenus impendi studiis, que uera certissimaque ad uirtutem ducunt uia queque in rebus humanis, quid expetendum sit, quid fugiendum, quid recte secusue fiat, uelut in speculo conspiciendum nobis considerandumque proponunt. 214
ep. 15
4 Quum sint autem permulta, que ad uite˛ pertineant institutionem Grecis Latinisque litteris conscripta, egregia inprimis et admirabilis Ysocratis ad Demonicum parenesis mihi uidetur. 5 Ea enim suauitas est dicendi, is ornatus et, ut ita dicam, sculptura orationis, tanta pre˛terea maiestas utilitas decor pre˛ceptorum, ut, si, quemadmodum pugiles meditatos quosdam nodos nexusque habent, quibus inter certamina subito et uel non cogitantes etiam utantur, ita nos quoque oporteat certa que˛dam et ad manum posita uite˛ habere precepta, que˛ omnes nostras uelut ad filum dirigant actiones quorumque tenax infixa mentibus nostris memoria recti nos limitem egredi ubique uetet, hic libellus aptus uel maxime ad hanc rem atque accomodatus mihi uideatur. 6 Eum itaque tibi in Latinum sermonem e Gre˛co conuerti, rem scrupulosam conatus, ut numeros quoque, quorum ille fuit obseruantissimus, et scemata uel, ut nos dicimus, exornationes orationis, quoad possem, imitarer. 7 Per similiter enim cadentia et desinentia et e˛quata et contra posita et reliquos id genus ornatus uoluitur oratio; quorum ut studiosus Gorgias Leontinus pre˛ceptor ipsius aliique etatis illius sophiste fuerunt, ita diligentior ipse, ut sequuta ipsum, non affectata uiderentur. 8 Hunc ego legendum tibi etiam atque etiam, sed ad uerbum quoque ediscendum censeo semperque uelut ante oculos tanquam regulam quandam uiteque pre˛scriptum habendum. Ita fiet, ut non instruat solum os tuum, uerum animum quoque emendet. 9 Quemadmodum enim ad doctrinam precipuum est intelligere que˛ legas, ita ad uirtutem facere que˛ intelligas. Vale. Date Ferrarie˛ anno Salutis 1478 pridie Kalendas Decembris. De tekst is gebaseerd op S2 S2 49r-v S 304r-v B b2v/b5r M f6r-v C g3r-v A II 227-8 sal traducta incipit S: Rhodolphus Agricola Ioanni Agricole fratri suo salutem B: Rodolphus Agricola Ioanni Agricolæ suo fratri S.D. MCA 1 et oratione ornatior et eruditione melior A 2 ego] dignum ego A: dignum BMC studiis meis BMCA non tempore BMCA deuinxit pignore MC 3 apud poetam ille BMC prius uirtutem om. S2 S eis impendi studiis BMCA 4 litteris] his M 5 decor] de corpore S2 S subito uel BMCA uetet] licet S2 S uideatur] uidetur S2 S B M C 6 tibi om. BMCA fuit] fuit et B 7 tert. et] e S2 S studiosus præcipue Gorgias BMCA non] ut S2 S 8 ego] ergo BMC atque etiam om. A sed] ut B: et MCA censeo] sentio MC uelut om. A tanquam om. S ita fiet] et ita fiat BMC solum instruat BMCA 9 est om. BMCA ita] etiam B uirtutem maximum facere BMCA datum om. BMCA
Ep. 16: Rodolphi Agricolae ad Ioannem comitem Verdebergi ecclesie Augustensis episcopum in Luciani libellum non esse credendum delationi prefatio. 1 In mercibus estimandis, uenerande presul, persepe id euenit, ut, quum multe sint, quarum in equo sint precia, non unam aliquam preferre ceteris 215
Agricola
possis, unam tamen aliquam pre ceteris eligas, non quia melior sit, sed quia gratior. 2 Sic et in uirtutibus tuis, quas cunctas quidem omnes et ego cum omnibus illarum † merito laudo, inter eas tamen alius aliam fortasse, ego uero hanc precipue miror, quod aduersus delationes, quas apud te hominem in principatu positum multas fieri necesse est, perspexi tam inuictum te tamque immotum prestare animum. 3 Hac ego re permotus Luciani libellum quem de delationibus non credendis scripsit ex Greco Latinum feci, non quidem ut illius preceptione te uel peritissimum uirum doceam uel doctissimum moneam (quorsum enim?), sed ut te tibi ostendam testemque Lucianum faciam, quanta sit ea uirtus tua, qua tam blandam tamque insidiosam et prope cognatam pectoribus nostris superas pestem, que persepe clarissimorum uirorum glorie maculam inducit, fortissimorum constantiam frangit, consultissimorum prudentiam fallit. 4 Iactentur sane bellica quantumuis decora et humano sanguine respersisse manus moribundique hostis membra calcasse uirtus uocetur, dum tamen constet inuictissimum quenque illorum huic animi malo parem non fuisse. 5 Nam illis quidem sicut periculum de altero est, sic uictoria, sic laus de altero uenit. At quanto maius est uincere seipsum? Sed nos Lucianum ipsum dicentem audiamus. De tekst is gebaseerd op Mü2 Mü1 6r-v Mü2 35r S 221r (inde ab 4 ]mi malo parem) A II 245-6 sal Rodolphi Agricolæ Phrisii ad Ioannem episcopum Augustensem præfatio A 1 alt. sint] sunt Mü1 2 illorum Akkerman merito] maxime A tam] tamen Mü1 3 equidem Mü1 peritissimum uirum doceam uel doctissimum moneam] uel omittit et uirum doceam doctissimum interponenda esse in margine indicat Mü2: peritissimum uirum doceam uel prudentissimum moneam Mü1: peritissimum uirum doceam A inducit scripsi: ducit Mü1 Mü2 A 4 constat A 5 prius sic om. Mü1
Ep. 17: Rodolphus Agricola Theodorico Plinio suo S.D.P. 1 Absolui tandem libros quos de inuentione dialectica tuo suasu rogatuque aggressus sum scribere. Scis tu quidem eos partim paranti iter, partim in itinere excidisse mihi uerius quam scriptos esse. 2 Suntque uni tibi scripti, cui si satisfacient, defuncti erunt munere suo. Non addo huc ‘si non satisfacient’, quippe cum tibi beneuolentia nostri omneis etiam nugas meas approbare possit. 3 Quanquam autem uni tibi destinauerim eos, ut qui populi os iudiciumque in re praesertim tam scrupulosa reformidem, memor tamen eius quod dici solet, oratorem nulla alia re tam excitari ad dicendum quam audientium corona, scripsi eos tanquam populum mihi lectorem adhibiturus, quo maiorem ipse mihi diligentiam solicitudinemque operis circundarem 216
ep. 17
minusque indulgerem desidiae causis et conarer, si qua possem, non solum iudici tibi fidere, sed in causa spem aliquam habere. 4 Quod si, quemadmodum Lucilius dicebat Consentinis et Tarentinis se scribere, sic ego possem dicere solis me Phrisiis meis ista scripsisse, minus esset uerendum fortasse, ut populum admitteremus. Nunc quando studiorum partem mentione potius quam usu peruulgatam tractauimus more minime peruulgato et contra ueterem uulgatamque persuasionem ausus sum nonnunquam libere proferre, quid mihi uideretur, multorum fortasse subeunda nobis esset censura. 5 Quod si quis eos in manus sumpserit uel philosophus uel ex magnis professoribus his patronis Latinae linguae, quid tu? Nonne tibi protinus uideris audire: Quis nouus hic nostris successit sedibus hospes? Ergo, ut initio dixi, tibi destinati, tibi dediti sunt, haec opera tibi est impensa. 6 Et quemadmodum secundum uos iurisconsultos filius, qui in adoptionem datur, omnia sanguinis gentisque exuit iura et in alterius transit nomen, alius in eum uite necisque accipit potestatem, sic ego istos manu mea emissos tuo posthac permitto arbitrio. 7 Ego omnem pro eis solicitudinem depono, tu, si uoles, emittes. Quod si bene cesserit, nec laudem putabo meam nec dedecus, si secus; tuum in utranque partem aestimabitur consilium, ego dicar obsequutus tibi, dicar prestitisse quod potuerim, plurimum certe, si potuissem, praestiturus. Vale. Mundt 1992: 2-4 5 tu] tum coni. Akkerman
Ep. 18: Adolpho Occoni arcium et medicine doctori. 1 Salue. Gratissimum fecisti, quod figuras eas mihi misisti. Perspexi diligenter et id ipsum, quod tu, iudico. Quamquam figure˛, quæ ad querentem pertinent, infauste sint, quæ ad rem quesitam, benigniores, ut meo captu ego potius rebus quam mihi res uideantur defuture, ego tamen de summa rerum mearum, si alioqui comodior opportunitas ulla se ostenderit, nihil est, quod constituam uel mutem. Id prorsus stat mihi redire in Italiam, quandocumque per rationes rerum mearum licebit mihi. 2 Vides, in qua parte studiorum nomen dederim utque secutus sim litteras has, blandas quidem, sed preterquam blandas nihil aliud, quodque ο ηµετερος βουκολικος φησι˙ εστι εν κενεοισι φιλαµασι αδεα τερψις, hoc ego comodissime uideor posse de studiis meis dicere, in quibus preter το κενοχαρες και ακαρπον τινα ηδονην nihil est, quod magnopere quisquam speret. 3 Sed quando, ut ego arbitror, fata quedam ad ea me trahunt et in hanc partem ingenium omnisque uite˛ mee˛ ratio propendet et aliquam etiam expectationem mei ut indoctus aput indoctos ex istis concitaui, stultum forte sit deserere, que aliquo pacto sperare 217
Agricola
possum, et non speranda nunc demum inchoare. 4 Tuendus mihi est error perseuerantia et peruicatia [iuuare] prestandum, ne uidear errasse. Sed quorsum haec tam multa? inquis. Cupio, id quod et alias se˛pe tibi dixi, adiungere Hebraica. 5 Sacras enim litteras uelut honestissimum senecte˛ studium destino, ad quas scis quantopere me possint Hebraica iuuare et, nisi nimium indulgeo mihi, decebit me fortasse cultius et maiori instrumento litterarum theologiam complecti quam uulgus illud hominum nostrorum, qui uix primis perceptis rudimentis ad eum uelut scopulum impinguntur. Αλλα και ταυτα θεων εν γουνασι κειται. 6 Interea prope adductus sum, ut hanc hyemem hic manerem, mansissemque haud dubie, nisi æs alienum Oliueri, quo me scis deuinctum, me hinc expelleret. Quod si fuisset mihi certa nuncii facultas, quo potuissem litteras Coloniam mittere, ut inde domum perferrentur, egissem per litteras, ut mitterentur Oliuero pecunie˛. 7 Causa, propter quam manere uolui, fuit, ut Homerum exscriberem. Scis, ut sine eo Greca studia mihi prorsus sint manca. Scriberemque si non utrumque uolumen, saltem tamen Ιλιαδα. 8 Quod si discedam, intra triduum aut quatriduum ad summum abibo. Tu uelim tamen de hac re, si potes, interea libere sententiam tuam et ex fide mutua mihi perscribas querasque Auguste˛, ecquid possis inuenire mercatores, quorum opera littere˛ possent Coloniam uel, quod proximum est, Franckfordiam ad mercatum mitti, ut Coloniensibus inde mercatoribus darentur. 9 Lucianum tuum remitto tibi; traduxi eum libere και κατα τον Πλανουδην. Misissem tibi eum, sed nondum perscripseram. 10 Reliquos duos libros commentationum mearum περι των τοπων διαλεκτικων misissem, sed Theodericus nunc maxime excribit eos suntque scripta in prima illa sceda, ut scis, perplexe perturbateque omnia, deleta multa, multa traiecta, interlita, ascripta, ut preter eum, qui asuetus sit, legere possit nemo isque ipse difficulter. 11 Scripsi de dispositione plura quam quisquam, qui extet apud nos. Tam demens uero non sum, ut meliora dicam. Tu iudicabis et, quamquam successu rei tibi non satisfaciam, conatum tamen, quod scio, non improbabis. Ergo: Theodericus ubi perscripserit, poteris ab eo, quum uoles, poscere. Quod pecuniam, quam orabat, misisti, gratum et maiorem in modum fecisti. 12 Barbara, soror nouerce, rectius in dies, quantum audio, ualere incipit, adeo ut sperent conualituram. Ego tamen intra me, nisi aliter tu sentis, hyemem pro ea metuo. Theodericus apportauit uxorem suam, est apud sororem omniaque recte habent. Heus, pene exciderat quod maxime uolebam. Interrogaui nonnullos de te, quid ageres et res tue˛ quo pacto cederent; qui læta mihi omnia et magnifica et prorsus pro uoto meo dixerunt. 13 Hoc unum addiderunt, ut est hoc genus hominum crassis ceruicibus et uastum, si modo paulo grauior esses, nihil esset, quod in te quisquam desideraret; quumque quererem ordinem rerum et
218
ep. 18
quid culparent, inueni hoc solum eos uicio dare, quod benignius alloquereris egrotos et non contumaciter superbeque omnia uelut pro imperio ageres. 14 Reprehendi statim coram insciciam eorum, qui uicio darent id, quod precipue egroti quodque desideratum in multis medicis meminerim, in nullo reprehensum, quando alioqui nulla res facilior esset tibi sicut omnibus fere, quos acrior tenet studiorum cura, quam rugis asperare frontem et supercilium horridius preferre. 15 Volui te tamen monitum: εισι δη απαιδευτοι και αµουσοι και απανθρωποι µαλιστα οι πολλοι, cum quibus tibi negocium est. Sed scis, quod scriptum est: ut homo est, ita morem geras. 16 De filio Karoli Heiden prospera narrantur. Mihi mirum est, quantum cupiam illi posse per te succurri. Nam preter honestam mercedem uetus est, quod scis, et nota multis et propemodum desperata egritudo, ut honor et nomen (si non forte tam utile, certe tam iucundum quam merces) tibi sit inde sperandum. 17 Priusquam proficiscar, relinquam hic epistolas, quibus omnem rationem disces-sus mei perscribam. Vale. Si quid noui habes, fac me certiorem. Salutem dicas omnibus amicis, domino Christanno, sorori Ayninger, uxori. Iterum atque iterum uale. Dillingi Bartolomei anno 1481. S [220A]r-[220B]v 3 alt. et Hagen: ut S ex istis Akkerman: existis S: existit Hartfelder 4 iuuare inducendum indicat S: si uacat Akkerman Hebraica Hagen: Hebraicas S 10 scripta Hagen: scripte˛ S 14 egroti desiderent quodque Hagen
Ep. 19: Rhodolphus Agricola Plinio suo S. 1 Nihil habui, quod priuatim tibi scriberem. Que˛ ad rationem itineris sunt, poteris ex litteris domini cognoscere, et si qua sunt preterea. Fui Spire apud dominum Iohannem de Talburg; is humanissime erga me, humanissime et amicissime etiam de te omnia. 2 Fui diem totum secum domi sue. Fuimus in bibliotheca ut apud nos est bona: de Grecis libris ne fama quidem, unum aut ad summum duo uolumina Latina non indigna, que inspicerentur, propter notitiam antiquitatis nonnullam (que tamen ipsa prius non uideram et ne nomen quidem audieram), sed ad eloquentiam nihil. 3 Liuium et Plinium inueni utrumque uetustum, sed corruptissimum utrumque et fragmentatum. Dicit mihi in monasteriis aliquibus uicinis uetustas esse bibliothecas, quas, cum rediero Spiram, ipse et ego pariter excutiemus. Foelicissime uale. Vides festinationem meam. Colonie XV Septembris 1479.
219
Agricola S 200v-201r 3 anno ante 1479 add. alt. manus in S
Ep. 20: Rodolfus Agricola Friderico suo plurimam salutem. 1 Vetus uerbum est quemque fabrum esse fortunæ suæ. Id ego rectius crediderim dici fabrum esse quemque ingenii sui. 2 Nam fortuna quidem, quae plærunque melius merenti peior et peius merenti melior est, si in ius humani arbitrii ullo pacto ueniret, frustra iam ut cæca, impotens omniumque rerum sicut sui incerta incesseretur, iam ut numen omnia sua ui gubernans, omnia temperans intra sacras arces fuisset collocata. 3 At in ingenio fingendo quantum possit industria, ubi acrem quis uigilemque curam intenderit, quum multi alias tum tu unus e multis maxime documento es, qui tantum eruditionis, hunc literarum cultum, hanc gratiam Musarum assecutus es (et assecutus quod difficillimum est in medio stridore rudis huius horridæque barbariæ), quantum in mediis penetralibus et, ut ita dicam, officina illa omnis politioris eruditionis Italia multi hique Itali frustra sperarunt, pauci rettulerunt. 4 Equidem haud facile dixerim, mirerne impetum animi tui qui tantum speraueris, an magis laudem studium quo id tentaueris, an gratuler felicitati tuæ quod ista effeceris. 5 Legi uersiculos tuos quos de me honestissime et magis pro modo benignitatis tuæ quam pro uero ad Vesselum nostrum et ad meipsum de reditu meo misisti. In quibus quanquam fauerim laudibus meis, ita ut plærique omnes plus æquo solemus, faui tamen, non agnoui, adeoque faui ut iudicio meo fauor non imponeret. 6 Quid senserim autem, malo ex aliis quam ex me audias, ne mutuum (quod in ueteri prouerbio est) scabere uideamur. Tibi tantum dico, macte animi et ingenii, perge ut cepisti. 7 Paranti mihi plura scribere nuncius epistolam postulat. Itaque reliqua mihi sunt in arctum cogenda. Fratrem meum Henricum apud uos esse audio; cui quicquid impenderis, si modo spem aliquam de eo concipis, mihi impensum putato. 8 Mitto tibi aureum unum; illum tu dispenses ubi opus erit. Fac certiorem me, ecquid profecturum putas eum; nam si nihil, nolim operam in eo et impensam perire. 9 Odolfus medicus, conterraneus noster, homo doctissimus, Augustæ medicinam profitetur. Eius epistolam, quæ tertium abhinc diem mihi reddita est, misi tibi; quam tam propere tamen scripsit, ut emendare (quod uides) nequiuerit. 10 Potes facere tamen coniecturam de ingenio hominis ex hac utcunque properata epistola. Ego te expectabo ad diem, qua pollicitus es te ad nos aduenturum esse. Tum de omnibus coram uberius et plenius. 11 Fui proximis diebus apud Antonium Liberum meum uel nostrum potius. Is iussit, si ad te literas darem, 216
ep. 20
honestissimis uerbis suo nomine te salutarem. 12 Vale et me deditissimum tibi persuade. Langio nostro doctissimo et politissimo homini plurimam ex me salutem dicito. Iterum uale. Datum propere Siloe III Nonas Aprileis anno LXXXO. Sé2 4v-5v 3 alt. et] ac Allen 12 propere scripsi: præpore Sé2: praepropere Allen
Ep. 21: Rodolphus Agricola suo Alexandro Hegio S.D. 1 Dolui, suauissime Alexander, si quid mihi credis, et quam potui ægerrime tuli, ut ex literis tuis accepi fuisse te hic interea, quum ego abessem; nec id tam, quod tu spe profectionis tuæ frustratus es, congressu sermonibusque nostris, quam quod mihi usus studiorum meorum, licet breuis, licet exiguus, aliquis tamen ereptus est, quantuluscunque is fuisset. 2 Putassem enim magnum eum, quando nihil mihi iam non magnum est, quicquid occasionis mihi datur ad studia, et omnibus carenti pro maximo est quodcunque contingit. 3 Difficile est, ut explicem tibi, quam mihi omnia mea et ipse ante omnia displiceam. Perit mihi quotidie studiorum nescio amor an usus dicam, certe usus, et ob id fortasse paulatim et amor. Sentio quam magnum damnum fecerim literarum, posteaquam ex Italia decessi, si tamen eæ sunt literæ meæ, in quas magnum possit damnum cadere. 4 Iam labi memoria autorum, iam historiæ excidere, iam uerborum proprietas copia decor defluere incipiunt. Si quid soluta oratione tento scribere, difficulter sententias et eas pigras inertesque et quæ tantum impleant locum suppedito. 5 Oratio ipsa horrida disiecta incomposita, qualis fortasse semper, sed nunc tamen solito magis talisque, quæ rem, quam dicere cupio, designet potius quam explicet. 6 Versum rarissime quidem, sed si tamen facio, non pedes in ordinem, non sonus carminis, non spiritus respondet, et utcunque prouenere, non qualia probem, sed qualia possum, effundo aut exprimo (uerius dixerim) et reluctanti pectore euello. 7 Cuius rei præter alia hæc mihi causa est, quam, quum aliis magnam credo, tamen mihi maximam esse intelligo: deest enim acerrimus mihi studiorum stimulus, exactor eorum et socius, quicum communicem, in cuius aures ego, ut itidem in meas ille deponat, quicquid cogitando inuenerit, scribendo effecerit, legendo didicerit et uel laude dignum uel acriori iudicio annotarit, quique semper ingerat aliquid, percontetur, dubitet, disceptet, modo negligentiam liberiori reprehensione constringet, modo conatum benigniori prouehat laude, utque semel syncere omnem inter studia beneuolentiæ fructum complectar, qui dicere uerum quique audire sciat et uelit. 8 217
Agricola
Eum quum te mihi esse persuadeam pro summo tuo studiorum amore proque candore animi tui, nihil est omnium quod malim quam posse una nos ætatem degere; quod quia per res nostras nobis non licet, facile æstimabis, quod nobis solum restat congredi quandoque et colloqui, quantum mihi doluerit id proxima mea profectione nobis esse præreptum. 9 Quia uero hunc usum amicitiæ rariorem nobis prospicio futurum, ad literas redeamus censeo oculorumque damna animorum uoluptate resarciamus. 10 Interea tamen ne qua cessare beneuolentiam tuam patiar, aliud mihi pignus animi tui deposcam, quod quale sit, paucis dicam. Est mihi frater Henricus, minor quam Ioannes natu; huic desiderium incessit discendi literas, nescio an satis consulte, tamen quia dehortari nequeo, deterrere eum nolo. 11 Fuit Monasterii ad Fridericum nostrum dimidium paulo amplius annum; ibi prima ætate percepta rudimenta, quantum per id temporis potuit, recollegit. Iam Fridericus alio profectus est, datus cuidam domui pater. Henricus in patriam rediit; orat instatque, ut rursus eum aliquo ad studia mittam. 12 Circuntuli mentem, quorsum, uisumque est potissimum ad te. Exploratum enim habeo libenter te mea causa, quicquid poteris, gratum illi facturum. 13 Admouebis interim oculos dabisque operam, si modo uerus est amor discendi, quem præfert, ut illum præceptoris diligentia confirmet. Victui necessaria, ut solent nostrates, secum afferet, pecuniæ pro tempore mittentur, diuersorium, ubi tibi commodum uidebitur, prospiciet; reliqua omnia ex tua sententia. 14 Hoc quoque perquam uelim scire, ecquis apud uos sit, qui subsiciuis operis doceat adolescentes, ubi a schola publica uacant, quemadmodum scis Fridericum nostrum solere, et sitne liberum quibusuis non capitiatis adire datis mercedibus. 15 Valde enim cuperem prima eum elementa quam citissime perdiscere, quoniam mea sententia longiore circa hæc mora non tantum tempus amittunt pueri, sed quemadmodum a nostris scis tradi, horrore quodam barbarieque imbuuntur, ut postea non serius modo, sed difficilius meliora percipiant. 16 De his omnibus me quam primum poteris fac, oro, certiorem; mittam eum proximis diebus ad te, ubi literas tuas accepero. Plinium, quem petis a me, quanquam crebro in manibus habeam, perferendum illi ad te dabo. 17 Possum uideri transiisse, nedum impleuisse iustum epistolæ modum, quam Demetrius Phalereus breuem uoluit esse, alioqui, si longior sit, librum potius, cui salus præscripta sit, quam epistolam uideri. 18 Mihi uero, qui facilius epistolæ quam amicitiæ nostræ leges uiolauero, contra magnus est autor, qui stultum dicat esse certum epistolæ finem imperari, quum pro rerum modo necesse sit magnam eam minoremue fieri. Quid, inquit, necesse est sapientiam uel puerilibus cubitis uel schœnis Persicis metiri? 19 Quo æquiore animo in hanc legem committam. Quod et si non essent mihi multa quæ scriberem, abunde tamen iusta causa multa scribendi hoc ipsum esset, quod
218
ep. 21
tibi scribo. 20 Quæris, quid inter mimum, histrionem et personam intersit. Mimum et histrionem idem crediderim esse (eum dico, qui fabulas in scena agit), nisi quod mimus a Græco µιµεω, id est imitor, originem ducit, histrionis Thuscum uerbum esse autores affirmant. 21 Fuit tamen et poema apud ueteres, quod mimos uocarent, salibus tantum et dicacitate gratum et humillimi inter omnia δραµατικα generis. Unde ego etiam mimi nomen fere humilius quam histrionis apud autores inuenio, quanquam tamen Paridem Iuuenalis histrionem uocet: Quod non dant proceres, dabit histrio idemque pantomimus fuerit. 22 Persona a personando dicta est id, quo histriones faciem suam in scena tegebant alienamque præferebant; ut est apud Iuuenalem Personam thyrsumque tenent et subligar Acti; ut sit, quod Græci προσωπειον uocant uel µορµωλυκιον, quanquam της µορµωλυκιας nomen ad terrorem incutiendum magis pertineat. 23 Dicitur etiam persona is, qui personam sustinet, κατα συνεκδοχην, ut est: mulier nempe ipsa uidetur, non persona, loqui. 24 Scurræ Latinum nomen esse eius, quod parasitum Græci uocant, puto nulloque distare, nisi quod parasitus απο του παρρασιτασθαι uelut honestiore parte nomen habet; scurra a libertate licentiaque linguæ dici uidetur. 25 Uterque uero is, qui uictus quærendi causa omnium se ludibriorum patientiæ addixit. De parasito Iuuenalis: uiridem thoraca iubebit afferri minimasque nuces assemque rogatum, ad mensam quoties parasitus uenerit infans. 26 De scurra: populi frons durior huius, qui sedet et spectat triscurria patriciorum. Subiicit deinde quæ sint ea: planipedes audit Fabios et quæ sequuntur. 27 Nebulo quid sit, idem autor docet: et eodem iure natantes mergere ficedulas didicit nebulone parente. Quanquam nebulonis nomine, quod ex uerbis Gellii significari uidetur, proxime accipiantur hi, qui hodie retia circumferunt et dicacitatis certamine uictum quærunt. 28 Nepos dicitur, ut arbitror, quasi non potens gulæ, idem fere qui apud Græcos ασωτος. 29 Leccatoris nomen Germanicum est, ut pleraque alia apud nos corrupta, quale est reisa, burgimagister, scultetus; sicut e Gallia passagium pro expeditione bellica, guerram pro bello, treugam pro induciis accepimus. 30 Ανθρωπου nomen unde ducatur apud Græcos, æque ineptum puto quærere quam apud nos unde hominis, quasi ullius rei nominandæ debeat hominibus antiquior fuisse cura quam sui ipsorum; siue ab ανα και τρεπω siue, ut alii, ερπω κατα µεταθεσιν του † siue τρεφω dici quis uelit, ingenii magis quam ueritatis opus crediderim, quocumque modo dicatur. 31 Vesper extremum diei est; Salustius in Iugurtino: iam diei uesper aderat; Catullus: Vesper adest: iuuenes, consurgite: Vesper Olympo expectata diu uix tandem lumina tollit. Nam quod tu ‘uespere’ apud Ouidium pro plaga occidentali legis, τροπικως dictum est, ut apud eundem Eurus ad Auroram Nabatheaque regna recessit. 32 Auroram enim proprie cœli faciem dicimus rubore propin-
219
Agricola
quantis solis suffusam, deinde tempus diluculi, tamen etiam κατα συνεκδοχην orientis partem. Vespera quoque apud Plinium est in octauo libro epistolarum; Variis inquit sermonibus uespera extenditur. 33 Et ‘sub uesperum’ dicit Cæsar in commentariis belli ciuilis; nam quod nos uesperas pro uespertino officio, quemadmodum pro matutino, quomodo ueteres locuti sunt, matutinas dicimus, non satis Latine dici puto. 34 ‘Bonum sero’ sitne Latinum, quemadmodum ‘bonum mane’, addubito; nam mane aduerbium quum sit, inuenimus tamen apud Persium Iam clarum mane fenestras intrat, et angustas ostendit etc. 35 Sic etiam fueritne ‘sero’ apud ueteres aliquando in locum nominis, non quod sciam apud ullum autorem, qui extet, huius locutionis esse exemplum. 36 Illud certum est, quemadmodum ad ueram loquendi legem corruptum est, ita ‘bonum serum’ non male dici; sic enim est apud Suetonium in Augusto: Et iam diei serum erat. 37 ‘Rubeus’ audio, qui putent barbare dici; ego apud Plinium inuenio, nisi tamen sit erratum in litera et u pro n positum et debeat rubens esse; ego quum rubri nomen habeam, tutius malim quam licentius loqui. 38 De analogia deriuandorum componendorumque nominum uix mihi permiserim quicquam fingere, quod non apud autores inuenerim. 39 Varia multiplexque res est eaque, de qua nihil præcipi perpetuum possit et in qua nihil audeam, nisi sit fortasse, ut inquit Horatius, necesse indiciis monstrare recentibus abdita rerum. 40 Tamen ego et ‘Socratitas’ et ‘Platonitas’ et ‘entitas’ forte dixerim, quamuis repugnet Vallensis noster. Quid ni tam libere, quum necesse sit, quam Cicero nulla necessitate ‘Appietatem’ et ‘Lentulitatem’ et Pollio Patauinitatem quandam dixit sonare T. Liuium? 41 Tignum est lignum minus trabe, cui tecta domorum incumbunt, forte a tegendo dictum, quanquam dicat Cæsar tigna bina sequipedalia paulum ab imo præacuta et reliqua quæ sequuntur. Deinde subdit hæc utraque insuper bipedalibus trabibus immissis, ut mihi uideantur ista non mensura, sed usu in ædificiis distare, ut tignum sit cui incumbat aliquid, trabs cui tabulata insternantur. 42 Asser ab asserendo, id quo gestamen aliquod aut libitinam manu asserimus, hoc est prehendimus, nomen habet; nam quod uulgo asserem uocamus, tabula dicitur proprie. 43 Contignatio conclauatio tignorum est. In Pandectis est titulus De tigno iniuncto; eum legas censeo. 44 Diœcesis απο διοικουµαι διοκησις, id est administratio uel procuratio, dicitur, quo nomine et Cicero usus est ad Atticum: Mihi Campaniæ diœcesis attributum est; debetque Latino sono pronunciari circumflexo in penultima accentu, quemadmodum et paracletus dicere, quod Græce παρακλητος est, debemus. 45 Scribis cupere te, ut dialectica mea ædatur. Dialectica fœmineo genere ars ipsa est, η διαλεκτικη, ut η αριθµητικη; τα διαλεκτικα, τα αριθµητικα, quemadmodum Georgica et Bucolica, libri sunt. 46 Unde M. Manlii liber Astronomicωn, non Astronomice, et Aristotelis Ethicωn, non Ethice inscribi-
220
ep. 21
tur. 47 Scribis etiam ‘quanto tempore eum ad te redire iubebis; ne dubita, quin si in illis literis’ et reliqua. Latinum est illud ‘quanto tempore’, sed in ea significatione, qua tu uis, improprium est. Non enim quæris, quanto tempore, hoc est quam celeriter aut quam tarde profectionem ad me redeundi explicaturus sit, sed intra quantum aut post quantum temporis ad me rediturus sit. 48 Ut si dicas eandem figuram orationis aliis uerbis ‘duobus ad te mensibus redibit’, intelliges duobus eum mensibus in itinere futurum; sin dicas ‘intra duos menses’ (nam infra duos in temporis significatione barbarum est) aut ‘post duos menses redibit’, iam planum est dicere te post duos eum menses ad me rediturum. 49 Deinde est ‘ut plura breuibus complectar’; rectius erat ‘ut plura paucis complectar.’ Breuia uerba sunt, quæ paucis syllabis constant, sicut longa quæ multis; ex multis paucisque uerbis longa proinde breuisque fit oratio. 50 Est etiam ‘iuuenum institutores’; iuuenes scis uulgo uocari, quicunque sunt minores natu, et ego scio. Mallem ‘adolescentium’ aut ‘puerorum’ dixisses; iuuenes enim sunt, qui uiro proximi sunt, qui iam non admodum in ludum literarium eunt. 51 Præterea scribis ‘quid tignum quidue contignatio’ et reliqua; subiicis deinde in fine ‘ubi ex te rogauero, quærendi finem faciam.’ Hoc si præcessisset interrogationem, scite per uerbum futuri de futuro pronunciasses, ut esset ‘reliqua sunt; quæ ubi ex te rogauero, quærendi finem faciam.’ 52 Deinde sequeretur ‘quid tignum quidue contignatio.’ Nunc quum res præteriisset, de qua interrogaturus eras, mallem dixisses ‘quod quum rogauerim, dicendi finem faciam.’ 53 Nec latet me id κατ’ υπερβατον dictum esse et nullam aliam esse frequentiorem figuram in omni genere exornandæ orationis, sed multa eueniunt, quæ repugnent aut uerborum genere aut struendæ orationis ratione, quo minus omnis ornatus omni loco conueniat. 54 Habes quid facere te uelim et ad interrogata responsum et de epistola tua censuram. Quæ si tibi parum grata sunt futura, desines posthac exhibere mihi negocium aut, si perges molestus esse, nimirum paria pro paribus expectabis. 55 Apud Græcos in prouerbio est cicadam alis prehendendam non esse, quæ, ut cœperit strepere, desinere nesciat. Ita ubi quod uelis ex me audire quæsieris, sæua etiam mercede quod nolis audiendum est, faciliusque loquacitatem meam euoces quam compescas. 56 Quin tu calamum arripis hocque inultum me ferre non sinis? 57 Et quum fines tuos defenderis, tum meis infer bellum meoque me confode exemplo, cuius rei diligentes uigilatique labores mei, nedum negligentius profusa epistola plenam tibi atque uberem præbuerit materiam. 58 Nec est, quod offensum iri me uereare. Agam etiam gratias ultro idque in præcipua beneuolentiæ tuæ parte numerabo nec tam nihil tibi displicuisse in ea, si totam probaris, quam totam contempsisse, si nihil improbaueris, putabo.
221
Agricola
59 Vale. Arnoldo nostro presbytero et philosopho meo nomine salutem dicas. Ioannes frater honestissimis uerbis saluere te iubet. Iterum uale. Datum Groningæ XX Septembris anno LXXX. De tekst is gebaseerd op A; het apparaat biedt de belangrijkste varianten B [Y1]v-[BII]v M f1v-f6r C f3v-g3r A II 187-91 E 47-54 (ab 20 Quæris usque ad finem epistolae) 7 negligentiam BMCE: negligentium A 22 subligar scripsi: sublegat codd. 35 non quod sciam apud ullum autorem BMCE: non quin sciam apud nullum autorem A 46 liber BMCE: libri A 47 tarde BMCE: tandem A 52 praeteriisset BMCE: præteriit A
Ep. 22: Rhodolphus Agricola suo Adolpho Occoni phisico Augustensi et conterraneo suo salutem dicit plurimam. 1 Coloniam, quod ibi negocium mihi erat, ex patria proficiscebar curruque Suolla Dauentriam uectus; occurrit mihi tabularius peneque preterierat. 2 Reuoco hominem; perconctor, ecquas ad me litteras habeat. Respondit habere profertque suauissimas litteras tuas omnisque officii et beneuolentie plenas. 3 Eas, ut ueni Dauentriam, apperui et legi coram tribus quatuorue doctis, ut apud nos, uno etiam doctiore quam nostri solent, in quibus erat magister Egbertus Campensis, οµοτεχνος tuus, quem ex communibus studiis Bononie nouisti. 4 Sustulerunt cuncti manus miratique uim ingenii tui, qui preter ce˛teram eruditionem tuam, quam in te esse nostra predicacione didicerunt, hac quoque in parte litterarum tantum prestares, quantum facile erat perspicere ex litteris tuis tanta properatione effusis, quod ipsa res facile declarabat, ut ex festinatione ueniam potius exposcere quam ex cultu laudem expectare debuisse uiderentur. 5 Studes, uideo, et miror, qui possis, sed studes tamen. Mutasti genus dictionis aliqua in parte, nescio an dicam in melius, certe in gratius aptiusque meis auribus. 6 Factus es πεζοτερος et Αττικην ισχνοτητα meam illam, quam consectari soleo et in quam tu iocans dicere solebas mea non toto ore, sed inter duos tantum dentes pronuncianda, eam propius exprimis et, ut uideo, Plinio te in disciplinam dedisti, cuius te lectio ut non meliorem sculptorem, certe et ακρηβεστερον et hoc ipso meliorem etiam reddit. 7 Mihi contra euenit, cui nullus dies non deteritur atque uix est, ut possis credere, quantam studiorum iacturam fecerim, postea quam a te discessi. 8 Itaque facilius est, ut tu concipias animo quam uerbis ego complectar, quantum sim litterarum tuarum lectione permotus. Permotus, inquam. 9 Neutrum enim per se nec gaudium nec dolorem possum dicere; utrumque et magno quidem modo ex illis coepi. 10 Nam preter id gaudium, quod attulerunt mihi littere˛, quod tue˛, doctissimi amicissimique hominis, erant, quodque uisus sum ipsum te alloqui et uelut reductus in conspectum pristine illius 222
ep. 22
nostre˛ melioris liberiorisque uite˛, quam minore quidem cum re, sed summa tranquillitate mentis inter studia litterasque transegimus, preter he˛c summam mihi uoluptatem prebuerunt, quod intellexi te secunda omnia habere cunctaque fluere tibi ex uoto quodque fortuna coeptis tuis, qualis est teque tuisque uirtutibus et eruditione digna, respondet. 11 Contra non possum non dolere, quod tua talis uiri consuetudine mihi carendum est; deinde quotiens preteritis presentia confero, quum uideo ex otio liberalissimo in sordidum me negotium et a studiis ingenioque meo abhorrens incidisse; postremo quod uideor mihi omnem studiorum meorum rationem perdidisse. 12 Nam quod de Archimedore traditur, qui naufragio in Rhodiense littus eiectus, quum uidisset in puluere geometricas descriptas figuras, iussit bene sperare socios (hominum enim cerno uestigia), id mihi prorsus aliter habet, qui meo iuditio solus egenus inops Lybie deserta peragro, deserta profecto et nullis humanitatis signata uestigiis. 13 Nemo est enim apud nos, qui litterarum non dico politiorum nostrarum, sed ne ullarum quidem uoluptate teneatur. 14 Potes, inquis, cum Demosthene, Isocrate, Thucidide reliquisque, quorum tibi copiam libelli tui prestant, exigere diem. Quidni possim? 15 Sed sicut duorum, quorum tacet alter, breuis est rixa, sic cum mortuis usque quaque loquenti intentio mentis elanguescit; uiua uox est, que˛ uiuum uigentemque studiorum impetum tuetur. 16 Itaque ut honestissime dicitur παντα των φιλων κοινα, sic ego rectissime dici crediderim: ο φιλος απασει κοινος. 17 Adeo ego nullam rem, nedum studia sine amico arbitror esse iucunda; sed plura queri superuacuum est, quando quidem mihi facilius est optare meliora quam peiora mutare. 18 Spero tamen confore, ut mutem. Αλλα η ταυτα θεων ενη γονασι κειται. 19 Nunc que˛ apud nos aguntur. Ferio te graui et acerbo nuncio: honestissimus uir et tui amantissimus, ut crebra tui commemoratione apud illum intellexi, abas Nordensis VI Kalendas Octobris defunctus est uita. 20 Dominus meus item Kalendis ipsis mortuus est, matrem VII Ydus Apprilis extuli. 21 Quid dicas, nisi hunc me casum certa Dei destinatione mansisse, ut in patriam ex tam diuturna peregrinatione reuersus hunc luctuosissimum reditus mei fructum ferrem, ut utriusque oculos intra tam angustum tempus clauderem. 22 Ego scriba sum Gauronice nostre˛; sic enim soleo oppidum nostrum uocare. Ονος προς λυραν, inquis. Recte hercule. 23 Ioannes, frater tuus, in acie est et operas ministerii exhibet, ego in subsidiis, ut nosti morem meum, ex longinquo asspecto. 24 Fui bis hac estate legatus ad ducem Maximilianum; mansi Bruxelle XXI dies, Louanii non fui. Causa quedam fuit male tractata et perdita, priusquam ad me delata fuit. 25 Queris, quid effecerim? Quod solent, qui porcos tondent, quorum laborem lana non pensat. 26 Fridericus Morman, conterraneus noster, hac estate apud me fuit; quesiuit de te omnia dixique illi. Miratus est gauisusque uicem tuam. 27
223
Agricola
Doctus est et limatus et instituendis pueris aptissimus; carmine presertim lirico prestat, quantum multi, qui aliquo etiam numero sibi uidentur, non possunt. 28 De Theoderico Plinio nostro gaudeo illi, ut scribis, succedere; nihil enim gratius contingere mihi potest, quam ut illi omnia rectissime ex sententia cedant. 29 Perquam uelim, si fieri posset, ut curares excribi mihi dialectica mea, quo uel ego, si hac æstate ad te animi causa, quod futurum spero, uenero, referre ea mecum possim, uel, si nuncium ad te misero, is parata ea inueniat. 30 Dixisti aliquando uelle te, si id assequi posses, habitare potius eo loco, ubi docti uiri aliquo numero essent. Magister Rhodolphus meus, qui Colonie habitat, fecit mentionem tui apud nonnullos primores Colonie. 31 Dominus pastor noster, ad quem litteras meas dedisti, itidem mecum hac de re locutus est. Uterque familiariter notos habet plerosque ex eis, qui hanc rem publicam administrant. 32 Scribe, si tibi uidetur, de istac re domino pastori, ut qui me auctore de hac re perconteris. Sunt hic medici, in quibus unus, qui ceterum prestat (uir, ut audio, doctus), sed tamen nostri prouentus et qui Italiam numquam adierit. 33 Frigida omnia. Quod si res tue˛ id tulerint, ut Coloniam uenias, dabo itidem operam, ut et ego aliqua conditione me recipiam. Nam in patria non sane prouideo diu mihi fore animum, ut maneam. 34 Golrienses de pace agunt cum Maximiliano, de qua conuenerit eis necne, haud scio. 35 Rex itidem Gallie pacem cum Maximiliano fecisse dicebatur, alii inducias quadrimestres dicunt, plerique bona fide nihil, sed regem ludificari et imparatum tentare Maximilianum, parato abstinere et inanibus impensis uires eius atterere. 36 Vale, suauissime amantissimeque uir, amicisque meis plurimam salutem meo nomine dicito reuerendissimoque imprimis episcopo Augustensi. Parabam ei scribere, sed arripienti mihi calamum nuncius uenit nauem soluere, qua eram patriam uersus hinc profecturus. 37 Iterum uale et, ut facere te audio, θυσιασον ταις Χαρισιν. Colonie properanter XIIII Kalendas Nouembris. S 213r-215v 1 profisciscebar S Dauentriam Hartfelder: Lauentriam S 7 deteritur scripsi: deterit S 16 φιλων Hartfelder: φιλος S απασει S2: απας S 24 male Hartfelder: mala S 30 posset S (?) 34 Romano rege post Maximiliano add. alt. manus in S 37 Χαρισιν Hartfelder: Χαρισιι S
Ep. 23: Rodolphus Agricola Ioanni fratri S. 1 Rodolphus Philippi ex literis, quas ad eum dederas, pertulit ad me nuncium, quem illi mandasti: cupere te, si qua possem, ut ad te uenirem. Addidit etiam coniecturam, quid id esse crederet, quod tantopere ex me scire uelles; 224
ep. 23
quod ego quoque credo coniectare me posse. 2 Videor enim intelligere, quid apud uos egerit Nicolaus caduceator uel, ut uulgatiori uerbo utar, heraldus Maximiliani. Quod si, quid hac de re scripsisses, possem, siquid certi haberem de his quæ scire uelles, respondere, nunc nihil tibi interroganti respondere me ut superuacuum, sic stultum uidetur. 3 Quod autem cupis, ut ad te ueniam, non est mihi nunc facile factu, nam et tempus, quod sit, ipse uides et res meæ non patiuntur, ut scis, hinc me temere abire. 4 Quod si tamen tale quicquam sit, quod ad res aut negotia clarissimæ fœminæ dominæ tuæ pertineat, libens paratusque aut omnia diligentissime scribam aut ipse, quocunque illa iubebit, ueniam. 5 Secutus sum aulam Maximiliani dimidium hunc annum et tantorum laborum et itineris molestiam pertuli et cum mendacissimis illic et auarissimis perinde monstris aliquibus hominum conflictatus sum. 6 Impetraui nostris commeatum fidei publicæ pro hoc autumno qui præteriit. 7 Præterea effeci, ut, si uelimus prosequi denuo causam illam, in qua iampridem per contumaciam condemnati sumus, ut nosti, possimus rursus experiri de iure nostro, releuabimurque a priore sententia per contumaciam lata omniaque nobis facilime ex sententia nostra cedent, nisi nobis ipsi, quod plerunque solemus, uelimus deesse. 8 Nihil est opus ut quæras, quam gratiam pro hac solicitudine mea, quam beneuolentiam apud ciues nostros meruerim. Scis morem et ingenia nostrorum hominum, quæ, quanquam et antehac iamdudum cognoui, tamen nunc prolixissime et uberrime expertus sum. 9 Itaque statui in futuram æstatem, si qua possum, diuellere me hinc et aliquo loco sedem inclinanti se et labenti circunspicere ætati. 10 Quod nisi bellum hoc Traiectense ubique omnia turbaret, forte iam prouidissem aliquid, quo me reconderem. 11 Nunc pendeo animo et omnia circumspecto et, quocunque spes me uberior rapiet, illuc accedam. 12 Utinam casus me in meliorem aliquem portum impingat, quia fortasse, si modo quicquam tolerabile eueniat, in primo cadauere, quemadmodum coruus ex arca Noe emissus, hærebo. 13 Perueneram in aula Maximiliani in summam et arctissimam familiaritatem cancellarii Burgundiæ, quem superiore anno Bruxellæ uidisti, item et cancellarii Brabantiæ, non pecudis illius mutilæ, quæ hactenus fuit, sed alterius, docti et insignis uiri, qui in locum illius suffectus est, adeo ut cancellarii Burgundiæ, ubicunque is adesset, fere quotidianus essem conuiua. 14 Præter hos et alii erant et uetere consuetudine studiorum et nouo usu et familiaritate in amicitiam adducti, qui omnes, et ante omnes cancellarius Burgundiæ, summopere conati inserere me familiæ Maximiliani nihil non promittebant mihi, si modo scirem uti fortuna mea, habitaque est crebra apud Maximilianum de me mentio cum tanta prædicatione rerum mearum, ut ipsum me puduerit laudum mearum. 15 Itaque inter multa respondi semper
225
Agricola
gratissimum tale tantorum uirorum esse mihi de me iudicium, sed nondum posse me constituere, quid facturus essem, quum adhuc ministerio oppidi nostri addictus essem et non satis honestum mihi uideretur, si alteri adhuc deuinctus alteri me etiam obligarem. 16 In summa, nosti απραξιαν, hoc est (quomodocunque Latine dicere possum) lentitudinem, meam uel amorem quietis et difficile esse mihi, qui totam ætatem in studiis consumpsi, illa nunc relinquere, quum iam confugiendum mihi ad ea esset. Itaque malui adhuc retinere quietem meam et in libertate hac permanere. 17 Fui Aquisgrani apud dominum N., qui humanissime me excepit, mihique apud illum triduum aderat illic Theodricus Plinius noster et Adolphus, dominus Bartolomeus a Vuelda, fuimusque lætissimi et in omnem pristinam nostram consuetudinem libertatemque uitæ effusi sumus iusseruntque, ut te amplissimis uerbis suo nomine salutarem. 18 Fui Antuerpiæ diuertique illic in eadem domo quindecim dies cum nostro magistro Iudoco, qui priore anno nobiscum Bruxellæ fuerat, uiximusque familiarissime una; motusque impulsu eius scripsi oblata occasione nonnullos uersiculos, epitaphia et hendecasyllabos, de ipso tam gratos ei, ut affirmaret nolle pro eo locum se in Martialis epigrammatis habere, et alia nonnulla, quæ, si nunc ad manum habuissem, misissem tibi. Is tibi etiam iussit salutem dicerem, itidem et Bruxellæ omnis familia diuersorii nostri. 19 Tu, quæso, quod semper dicere et monere te sum solitus, fac sacra Gratiis et ingeniis hominum te accommoda semper; quod summissius agas quam potes neque unquam gratiæ aut fortunæ tuæ extrema linea uelis uti, quoniam summitati rerum præcipitium proximum est. Vale feliciter et honestissimo æquiti domino magistro Hiccio obsequium meum commenda. A II 183-4
Ep. 24: Rodolphus Agricola Iacobo Barbiriano suo S.P. 1 Quid est, suauissime Iacobe? Tam celeriter oblitus es nostri? Tam facile ex animo tibi effluximus? Ergo multa alia quæ parauimus, quæ instituimus, quum essemus una, uerba tantum et præter uerba nihil fuere? 2 Quomodo possum adduci, ut credam te tam penitus oblitum esse nedum familiaritatis et illius breuis quidem, sed, ut mihi uisum est, iucundissimæ consuetudinis nostræ, uerum etiam spei tuæ et destinationis ad studia, quam ipse tibi iam fingebas et cuius etiam iam tum futura fruebaris uoluptate? 3 Quoniam ego quoque statueram, si id quod cupiebam euenisset mihi, ut ad uos me reciperem, omni cura atque diligentia te instruere et uelut in peculiarem quandam gloriam meam in studiis educare et eo te perducere, quo soleo nunquam 226
ep. 24
putare me peruenire potuisse, si quis mihi, cum essem ea ætate, qua tu nunc es, dux formatorque studiorum fuisset. 4 Fieri certe non potest, ut putem ista tam cito excidisse tibi. Itaque meipsum præbeo iudicem tibi, nescio an iustum, certe mitem et clementem, fingoque excusationes pro te et contra meipsum causam tuam defendo. 5 Cogito te non habere quenquam, cui possis literas ad me perferendas dare. Rarissimum enim est, ut quisquam istinc ad nos proficiscatur, et nostri adhuc propter nostram ‹rem› illam, quam ego prosequebar, non audent istuc uenire. 6 Præterea uenit in mentem mihi nihil potuisse te de re nostra conficere, quam curandam susceperas, propter bella, quæ nunc geruntur, et idcirco in alios usus pecuniæ necessariæ, et quod publica tractant plerique indocti et ultro contemnentes literas uel aduersantes etiam, et quod ego aberam, qui ut præsens aliquorum commonere studia potuissem, ita absens facilius memoriæ eorum elapsus sum et desiderium segnius effeci. 7 Hæc omnia persuadeo mihi obstitisse cœptis tuis, quo minus id quod conabaris assequi posses, et conatus tuos irritos permansisse; atque quum id, quod maxime cuperes scribere, ereptum esset, tibi factum esse etiam, ut nihil scriberes, credo. 8 Hæc ego, ut dico, mihi pro te fingo et ingenium meum in excusationem tui adduco, quod an iuste et uero faciam, tu quidem potes scire, qui hæc, quomodocunque se habent, rectius quam ego nosti. 9 Facio certe humaniter et modeste et ut dignum est animo atque beneuolentia in te mea. Malo enim omnia suspicari et credere potius quam putem aut de uoluntate tua quicquam mutatum aut de beneuolentia detractum. 10 Est enim simplicis et erecti animi non temere quicquam sinisterius opinari et quam quisque plurimum fidei præstare paratus est, tam facillime de aliena sibi fide persuadet. 11 Sane inceptum illud non pro uoluntate nostra cessisse nobis eo æquiore animo fero, quod initio, ut crebro tibi dicebam, parum spei capiebam quicquam futurum esse. Tu quidem ad sperandum paratior fuisti, sed ego, quod exitus docuit, certior augur. Sed de hac re satis superque. 12 Quam uellem scire, quid agas, hoc est, quid aueas, quæ bella, quam pacem habeas, quomodo tibi cum lætissimo et lepidissimo corpusculo illo, quod Veneres omnes Cupidinesque finxerunt, conueniat. Quorsum reliqui conatus tui, recentes illos dico, quum ego discederem, quorsum, inquam, concesserunt? 13 Meæ Musæ non tacent solum, sed prorsus obmutescunt. Ideo neque uel unum uersum, posteaquam Antuerpia decessi, feci neque uel cano uel psallo aut ullam partem illius studii attingo, ut uidear aliquando mihi meipsum perdidisse. 14 Oro, ut hoc ipso nuncio, quomodo ualeas et quid actum de re ea, quam cœperamus, et quid tibi impedimento fuerit, perscribas. Spero fore, ut hac æstate crebriores ad te dem literas, si modo tutus comea-
227
Agricola
tus fiat mercatoribus nostris in Brabantiam. 15 Et ipse si forte hinc diuellere ad tempus aliquod me potero, ad te ueniam. Tanto enim desiderio loci illius teneor, ut facile omnia mihi ex illius comparatione sordescant et uilia fiant. 16 Eam humanitatem hominum, eum cultum gratiamque rerum omnium, eam ante omnia sanitatem et beneuolentiam, ut, quum nulla re minus frui mihi concedatur, nihil est quod æque tamen non audeo dicere sperem, sed uel cupiam uel optem. 17 Vale. Salutem dicito honestissimo uiro, meo nomine, Hieronymo de Tiel, magistro Ia. Engel. et, ne per ambages te morer, omnes notos, ubi uidebis et ubi commodum erit. Etiam atque etiam uale. Datæ Groningæ biduo post Annunciationis Mariæ. De tekst is gebaseerd op A S 173v-174r M e4r-f1r C f2v-f3v A II 213-4 sal suo ante Iacobo MS S.D.Pl. S: S.P.D. M 1 Ergo] ergo S: ego MC prius uerba scripsi: om. codd.: post tantum lacunam indicat A 3 prius te om. S 4 prius certe om. S excedisse A 5 istinc] illinc S: illic C profiscatur S rem scripsi: om. codd. istuc] eo SMC 6 prius quod] quae SMC ultro] ultra SM etiam et quod] quod etiam et SMC ut praesens] praesens ut SMC lapsus S effici SM 7 quum om. S 8 adduco] aduoco M an te iuste S et uero] ex uero SM 9 de beneuolentia] beneuolentiæ in abbrev. S 11 ut] et SMC 12 Quam uelle te scire S aueas scripsi: aues SMC: ualeas A quæ] qua re SMC conueniant S Venere pagina deficiente S concesse pagina deficiente S 13 solum] modo solum S 14 tuerit C 17 Salutem usque ad etiam uale om. S natos MC Datum SM Groningen S
Ep. 25: Rodolphus Agricola Ioanni fratri S.P. 1 Ioannes Vuiardi, frater dominæ priorissæ, uenit ad me dicens audisse se magnificum dominum Ennium dominum tuum quæsisse habere sibi tonsorem proprium inter ministeria sua. Nunc uti res Ioannis sunt, uellet, si quomodo possit, hoc ministerii munus aput eum consequi. 2 Orauit me, ut se tibi commendarem, quo curares pro eo apud dominum Ennium, ut hoc nomine eum in familiam suam acciperet. Commendo tibi eum et suo nomine; nosti enim modestiam eius et sororis, cui omnem commendationem debeo et nulla satis est. 3 Iuua eum, si quid potes, aut, si aliud nequis, tamen honesta eum excusatione dimitte, ut sentiat nihil ei minus quam commendationem meam defuisse. 4 Sororem nostram pater tandem post festa Pentecostes misit ad oppidum, quum fere omnis occasio discendi aliquid in hac breuitate temporis prærepta esset. Scis enim, quicquid pelliceorum operum sit, ad festorum aduentum solere parari. 5 Nunc tamen diligenter discit quantum potest et præterea texturam puluinariam, quam ipsam egregie scit Bela, uxor Ioannis ministri mei, cuius auus domi diuertitur. 228
ep. 25
6 Accepi literas Henrici fratris nostri ad me et ad te datas, quas tibi mitto; de quo, ut semel dicam, ego prorsus eum quicquam bene facturum despero. Vale. Datum Groningæ anno LXXXII. A II 217 1 aput eum scripsi: apud te eum A
Ep. 26: Rhodolphus Occoni phisico S.D. 1 Reddite tandem mihi sunt littere˛ tue˛, expectate˛ quidem ille et propemodum iam desperate˛. Tam diu enim de te non modo non accepi litteras, sed ne nuncium quidem aliquem, ut, quid ageres, quomodo ualeres, ulla ex parte certior fierem, ut nescio dicam oblitum te nostri crederem, quod certe dicere neque amor noster neque fides patitur, an putarem aegrius quippiam euenisse tibi, quod eloqui et abhominor et non tam uno uerbo complecti possum, quum soleat omnis timoris causas amor sibi ipsi fingere et ea quoque metuere, quae fieri uix posse credat. 2 Hanc ergo uel expectacionem uel sollicitudinem meam aut, ut uerissime dicam, hoc tormentum littere˛ tue˛ discusserunt, quibus ipsis et, quod tue˛ erant, magno sum gaudio affectus et, quod sanum te esse resque omnes ex uoto sententiaque fluere tibi intellexi. Quantam perceperim uoluptatem, ut ipse taceam, tu id ex animo tuo facilime colliges, qui aliene beneuolentie modum nulla re facilius quam tua conscientia metiris. 3 Sane quas litteras scribis te antehac crebro diligenterque dedisse, nulle mihi sunt reddite et has postremas Confluentibus accepi. Id quomodo acciderit, dicam; eo pacto et ubi sim et quid me huc pellexerit et quid mihi uidear facturus, cognosces. 4 Profectus eram domo, id est Gauronica nostra, Campos, quum animi leuandi causa tum negocioli cuiusdam ratione euocatus. Illic simul redduntur mihi littere˛ et ab Oliuero ex Italia et a Plinio nostro ex Confluentibus. 5 Oliuerus post multa, que scribebat, pollicebatur, si ad se in Italiam uenire uellem, cibarium et uestiarium et, quibus reliquis opus esset, mihi daturum acturumque mecum ea fide et beneuolentia, que olim nobis esset probata rerum usu et longa uite consuetudine firmata. 6 Plinius nomine electi Bertomagensis scribebat obnixissime et hortabatur et orabat, ut Heidelbergam quam primum possem uenirem; hoc dominum electum Bertomagensem, hoc se maximopere poscere et desiderare. Hic electus, ne quis sit ignores, uocatur Iohannes Dalburgius familia opulenta atque imprimis clara genitus patre Ulpio Dalburgio uiro equestris ordinis, multos annos summa auctoritate, summa fide in amicis Palatini agente. 7 Iohannes notus mihi ex studiis Papie, e˛que fere arcta et aperta familiaritate quam tu, quam Plinii mihi sunt iuncti. Rector fuit Papie. Dixi, quum eum magistratum iniret, post quem ille in 229
Agricola
patriam, ego Ferrariam abii. Rursum ille Patauium rediit; inde fere eodem tempore, quo nos, in Germaniam reuersus intra biennium fere scriba uel, ut uulgo loquimur, cancellarius Palatini factus est, post intra proximos hos menses postulatus in episcopum Bertomagensem. Plinius noster contubernalis eius est et summa illi beneuolentia coniunctus. 8 Has ergo litteras Plinii quum legissem atque deliberassem, quid optimum factu foret, uisum est, quia iam domo aberam et auspicium feceram itineris, pergere qua coepi et, si non aliud, uidere utrumque et alterius dignitati, alterius incrementis, utriusque uero fortune gratulari. Ergo Heidelbergam proficiscens congressus sum in itinere cum domino Adam, quiquum olim Papie contubernium fuisse mihi se˛pe ex me audiuisti. 9 Is benignissime me excepit pollicitusque, si domi sue˛ agere uellem, que˛cunque usus rerum mearum posceret, exhibere: uiuerem modo secum atque omni libertate uite˛ mee˛ uterer. Non accepi conditionem, non recusaui; dixi diligentius me cogitaturum, ubi domum rediero. 10 Post he˛c quum Confluentes uenissem, dimissis Colonie˛ nonnullis litteris, quas Spire redditurus eram, necesse habui illic manere, dum nuncium Coloniam mitterem, qui eas mihi afferret. Misit eas mihi Rhodolphus conterraneus noster cum tuis, que˛, posteaquam abieram Colonia, date illi erant. Dialectica que nuncio dederas, ea nondum tradiderat. Credo, quum Coloniam rediero, illic ea me inuenturum. 11 Quam uellem more ueterum annotasses marginibus libri, si qua tibi uel in philosophia uel in dicendi ratione uisum esset mutatum iri oportere. Recognoscam tamen quantum potero et, si uidebitur, e˛dam imprimendumque dabo. 12 Sed ut ad ordinem epistole˛ redeam, summo gaudio desiderioque Dalburgii et Plinii exceptus, uterque obnixe agit et urget, ut patria relicta huc me conferam. Promittunt id, quod plurimi semper fecisse me et facere nunc quoque nosti, libertatem, et, sine quo libertas constare non potest, hoc quod sit usibus meis suffecturum. 13 Video contubernium hominum deditorum litteris quosque ratio uite perpetuo studiis illigauit, hominum et suapte natura humane modesteque frontis et mihi longo usu probatorum. Locus ipse preterea et studiorum frequentia et quod illic princeps maximam temporis partem statiua habet illustris et qui studia mea et excitare posset et alere. 14 Ad he˛c patria nostra, ut et alie plerumque, sine usu, sine honore eruditionis, genus hominum subrusticum et malignum, ab omni consuetudine animorum ingenuorum abhorrens, laudans sine iudicio, sine causa utcumque uisum est, infestum et aduersum, loquax, liuidum et αψικορωτατον; 15 quod quidem si recte de omni populo Plato dixit, noster tamen hoc nomine expressissime posse significari uidetur, inter que˛ omnia tempus mihi sine usu rerum, summo cum detrimento studiorum elabitur. 16 Contra tamen tenet me consuetudo patrie et occultum nescio quod uinculum iniectum animo, quod magis quale sit sentio quam possim dicere. 17
230
ep. 26
Preterea ingrauescens ætas et animi iam non modo quietem circumspicientes, sed quibus etiam migrare subinde alio atque alio neque iustum satis posthac sit neque decorum, ut uideatur mihi animus deinceps non proferendus esse aut spes in longinquum porrigenda, sed conandum mihi litteris, quecumque parata sunt uel certe quam maxime parabilia, contentum esse. 18 Nam quod ad autorem pertinet, quum sit, qui dicat Patrie quis exul se quoque fugit? et contra alius Patria est, ubi uiuere delectat, non sane tam facile est mihi in hanc aut illam partem, quid facturus sim, uidere. 19 Vellem mihi copia tui esset, ut possem ex sententia consilii tui statuere, quamquam uidear mihi satis coniicere, quam in partem iudicium tuum propendeat, et sentire te sicut uite˛ mee˛, sic et studiorum, quibus omnis usus uite mee destinatus est, primam habendam esse rationem, et id maxime sequendum esse, quo expeditissimus ad illa possim esse, quod istorum contubernio facilime uideor consequi posse. 20 Nequeo equidem explorate affirmare, uideor tamen et ipse mihi hanc in partem inclinaturus. Redeo itaque domum, ut componam res et huc, cum primum se laxauerit hyems et sit aptum profectionis tempus, huc me recipiam. 21 Posteaquam a uobis Aquisgranii discessi, comitatus deinde perpetuo sum aulam Maximiliani ad natalem Christi usque; perductus sum in noticiam cancellarii Burgundie, deinde in familiaritatem et quidem summam; nam amiciciam dicere in tanta fortuna ut inexploratum, ita superbum. 22 Annixus est omni opera inserere me aule˛ et erudiendis filiis principis adhibere. Interea uero, dum nondum possunt per ætatem erudiri, optimum putauit me nomine secretarii ab epistolis Latinis ministrare; stipendium erat ducenti Renenses. 23 Ipse pro se omne studium, omnem curam usibus incrementisque meis pollicebatur, µονον ουχι χρυσον εκ του της Αµαλθιας κερατος, promittens beneficia, si religioni me dedere uellem, procurationes et administrationes publicas, sin mallem uxorem ducere. 24 Reliqui consiliarii itidem hortari me, incitare et prope conuiciis propellere, ne amitterem occasionem neue deessem mihi. Perduxit me cancellarius, ut coram Maximiliano alloquerer. 25 Dixi paulo accuratius omnia que solent; dedere me tantis laudibus uirtutibus nobilitati sue operam et obsequium meum. Respondit omnia, que cantzellarius egisset mecum queque pepigisset promisisset, ratum habere se; paratum mihi ministerium locum stipendium, si quando uenirem, fore. Egi gratias principi, ut solet fieri; cancellario malui me in summa excusare. 26 Antuerpie deinde nonnulli ex canonicis et ex iuuentute honestiore plerique proferebant mihi centum coronatos annuos, si illic profiteri studia uoluissem; ego si id ex publico potuissem accipere, dedissem manus. Et agebatur cum senatu; accepissem, nisi bellis et turba rerum omnia turbatiora fuissent. 27 Habes itidem annalem rerum mearum, ut tuarum tu ad me perscripsisti.
231
Agricola
Basilius noster Gauroniæ habitat domi sororum, quas religiosas uulgus uocat. Ab usu medendi desciuit; perpetuo solus est in cubiculo et totos dies studiis sacris impendit. Se˛pe conuiua eius sum familiarissimeque utor consuetudine eius. Abas Aduertensis uiuit adhuc et recte ualet. Crebra fuit illi mecum memoria tui. 28 Wilhelmum Arlebergensem occidisse episcopum Leodiensem certum habeo iam pridem audiuisse te. Hasselt oppugnabant Brabantini cumque occisus esset a propugnatoribus Iohannes Raust marchio Andwerpiensis, acrius annixi expugnauerunt opidum omnesque puberes occiderunt. Postea pugnatum audio non longe a Leodio inter Brabantinos et factionem Wilhelmi et ultro citroque prope decem hominum milia cecidisse, uictoriam tamen Wilhelmo stetisse. 29 Essent alia, que˛ scriberem, sed urget me nuncius, ut sit necesse mihi abrumpere et finem epistole facere. Oro te, suauissime Adolphe, ut, si quando potes (poteris autem se˛pe per mercatores, qui crebro Coloniam eunt), scribas et de rebus tuis omnibus facias me certiorem. Ego itidem dabo operam, ut, ubicumque sim quicquam facturus, quamcumque uiuendi rationem instituturus uidear, omnia scias; de omnibus ad te referam, quando tu uel maxime is mihi uideris, qui et prudentissime consulere mihi possis et fidissime uelis cuique res meas tam probatas quam mihi utiles esse uelim. 30 Vale. Obsequium honestissimis uerbis, queso, reuerendo domino meo Augustensi commenda. Domino Cristano item meo nomine plurimam salutem dicito. Iterum atque iterum foelicissime uale. Datum Heydelberge, postridie Gerionis et Victoris. S 215v-219r 1 ipsi] ipse Hagen 13 statiua scripsi: statiuam S 14 utcumque Hagen: utrumque S legitur in S Αµλθιας S 24 incitare scripsi: incitari S
23 εκ non
Ep. 27: Rhodolphus Agricola suo Iohanni Plinio salutem P.D. 1 Ornatissimus uir Theodericus Plinius, frater tuus et mihi non minus ac fratri tibi iucundus ac carus, litteras ad me duos ferme hinc menses dedit, quibus certiorem me fecit agere se in aula Palatini et contubernalem esse domini Iohannis Dalburgii postulati Bertomagensis. 2 Quas litteras ut accepi, tantum sum utriusque eorum nomine gauisus, ut neque desiderio meo neque illorum de expectatione huius felicitatis sue opinioni uiderer posse satisfacere, nisi presens presentes eos intuerer et coram fortunis eorum gratularer. 3 Veni Heidelbergam. Exceptus sum humanissime et ea benignitate ab utroque, quam et nature sue et uetuste consuetudini nostre prestare debebant. Tertia an quarta die, qua ueneram, frater tuus orator a Palatino ad episcopum 232
ep. 27
Argentinensem missus est. 4 Orauit me magnopere, ut litteras ad te darem, quoniam id certum haberet, quod et ipse mihi haud cunctanter persuadeo, me tibi ea re gratum in primis facturum. 5 Feci quod iussit et hoc, quicquid est litterarum, festinata (ut aiunt) manu corrasi, permotus primum iure amicitie nostre tam longo usu firmate, deinde illius impulsus hortatu, cui et precanti et pro te precanti id solum, quod non possum, est, quod possim negare. 6 Ego, mi Iohannes, si dicam gaudere me tuo nomine, quantum quis maxime potest, et gratulari successibus rerum tuarum, ineptus mihi uidear. Quorsum enim? 7 Ut amorem erga te meum uel hiis uel quibuslibet aliis uerbis tibi iactem et uelut in os ingeram? Qui iam pridem tanto usu paratus est, eis documentis, ea fide probatus, ut nunc aliquid de eo dicere me uelle possit prorsus uel serum uel superuacuum uideri. 8 Animum enim meum probare me tibi uelle tam multis credenti non est tentandum, sic ut probari posse post tam multa non credenti non esset sperandum; alterum nihil est necesse, alterum uero inutile prorsus. Id faciam, quod et amicitie˛ nostre˛ accomodatius est et rebus tuis aptius. 9 Audio te esse in urbe et aliquid actum tibi esse et plus spei restare. Hortabor ego te moneboque, ne eripi tibi occasiones rei gerende ex sententia sinas. Perge, qua cepisti, et urge successus tuos. 10 Circumspice omnia. Omnem opportunitatem capta neue unquam tempori desis. Scis in urbe te esse, id est in colluuie omnis generis artium et hominum, in qua quam quisque improbissimus est, tam facillime erumpit et incremento se aliquo profert. Non opus est cunctatione, ubi a diripientibus omnia aguntur. 11 Nihil potest ad modestos peruenire. Tu ergo sequere institutum tuum efficeque, quod et opibus cumulatus et honoribus insignis ad nos reuertare, ut nos in te nedum beneuolentie tue constantiam amemus, sed et foelicitatis tue uicem gaudeamus. 12 Cupio autem summopere et perinde spero futurum, ut quandoque te insignibus aliquibus ornatum titulis uideam deturque facultas illa nobis, ut ex uetere instituto nostro uitam aut una aut quam minimum disiuncti degamus. 13 Ego nunc redeo domum. Arbitror me rediturum ad estatem et cum Dalburgio mansurum; cuius rei mihi cum nonnulle sunt alie cause, tum et benignitas et beneuolentia erga me illius, tum inprimis Plinius noster, tuus frater. 14 Tu si quid in urbe uetustum inuenies, quod in manus non uenerit, fac, ut conquiras et tecum ad nos perferas. 15 Audio illic inueniri librum partitionum Senece (id enim illi nomen indidit, qui id mihi narrabat), unde ait deprompta esse fragmenta illa declamationum, que in libro orationum Ciceronis Rome˛ impresso prescripta sunt. 16 Preterea et alias quasdam declamationes Quintiliani, quarum fragmenta in Germania inueni; L. item Columellam cum reliquis autoribus rei rustice nemo nostrum hic habet, quem sciam, preter unum
233
Agricola
dominum Augustensem. 17 Id ante omnia et plus quam omnia oratum te uelim: quicquid possis Aristotelis operum Grece inuenire, id, si ulla ratione potes, emas et tecum afferas. 18 Narrat mihi frater tuus plurimum te diligentie et fructum parem in studiis fecisse, postea quam a te discessi, et familiarissime Baptiste Guarini consuetudine usum. Gaudeo equidem quum studiorum tum tuo nomine esse aliquem et te potissimum eum esse, qui uera estimatione studia ista politiora expendat. 19 Oro te et id acriter et accurate tibi iniungo, ut quam primum potes aliquid mihi scribas et de hiis ipsis, que requiro, et preterea de omni ratione uite rerumque tuarum certiorem me facias. Poteris autem litteras uel Coloniam mittere, cuius rei tibi creberrima dabitur occasio, uel ad fratrem, qui item facile curabit, ut mihi reddantur, Coloniam mittere paratissimum. 20 Iubebis eas dare cuidam magistro Rhodolpho Kamerling, Groningensi canonico graduum Marie, cui quottidie est ad manum mittere eas ad me. 21 Nec est, quod breues scribas. Diei operam a te expecto nec decet a te uel pro amore nostro uel ab urbe pro itineris magnitudine breues uel duobus aut tribus uersibus absolutas epistolas mitti. 22 Gaudeant sane Lacones breuitate sua, dum sciant tamen id cum inuisis et inimicis rectissime fieri. Amor enim nihil omnium habet, in quo suauius quam in libero le˛toque sermone acquiescat. Vale.
234
ep. 27
Date Gämerszheim
XI
Kalendas Nouembris anno
LXXXII°.
S 211v-213r 3 uetuste consuetudini coni. Hartfelder: ~ti ~ne S 7 te meum coni. LeSe: me tuum S 12 prius aut coni. Hartfelder: ut S 13 frater add. alt. manus in S 15 inueniri coni. Hartfelder: ~re S 17 quam scripsi: om. S 18 gaudeo coni. Hartfelder: gaudio S 21 a te uel] uel a te coni. LeSe 22 nihil coni. Hartfelder: mihil S
Ep. 28: Rhodolphus Agricola Plinio suo S.P.D. 1 Quarta die, quam a Dalburgo nostro discessi, Confluentes ueni. Occurrit mihi nuntius in itinere, qui me Bacharici casu inuenit. Is a magistro Rhodolpho Kemerling, conterraneo meo, perpropere missus fuit, ut omnibus locis exquireret daretque operam, ne cessaret, donec me, ubicumque essem, inuenisset. 2 Reddidit ergo litteras, quarum ne cogar sententiam uerbosius explicare, eas istis allegaui. Quam uellem adesses mihi, ut ex consilio tuo possem non dico statuere (nam si id sequi uellem hac in re, iam scio mihi statutum esse), sed ut auditis rationibus tuis et meis subinde collatis possem uel ex malo tuo consilio uel ex meo nihilo meliore absoluere hanc ambiguitatem animi mei et hunc laqueum, qui in diuersam me partem abducit, abrumpere. 3 Nequeo negare moueri me multum commoditate rerum, que illic mihi proponitur: oppidum splendidissimum magno hominum conuentu quotannis insigne, cultus hominum et genus uite˛ liberum ac iucundum, promissa multorum tam ampla, tam multa, que (ne alium quemquam nominem) me quoque, qui, scis, non facile promissis ducor, impellere possent. 4 Quod enim ad lucrum pertinet, quanquam soleat omnibus, qui cupiunt, largius os quam manus esse, tamen, ut ipse rem perspexi, facile confido quantum scribit consequi me posse, si illo proficiscar. 5 Contra si ad uos ueniam, est summa humanitas Dalburgii nostri, es tu, de quo nihil habeo necesse dicere amplius. Est etiam id, quod sine dubio inter primos calculos sententie huius numero: princeps, cuius tantum mihi humanitas, modestia, probitas frontis et omnis uite morumque gratia placuit, ut, quia mihi etiam fere ex aula eius pendendum est, eum quoque possim inter precipua consilii mei momenta censere. 6 Quidni cupiam sequi eius aulam et ex opibus eius uiuere uelim, quum etiam cum priuato homine et qui mee conditionis esset, si hanc gratiam, hos in eo mores perspicerem, quos in principe perspexisse uideor, quicquid facultatum esset mihi, pro e˛quo diuidere possem? Preterea scio esse studium apud uos et doctorum hominum copiam et consuetudinem. 7 Hec omnia tamen magis ad uoluptatem sunt animi accommodata quam ad usum rerum aut (ut sordidiore uerbo utar) ad questum spectantia, cuius curam habendam esse animus certe meus auersa235
Agricola
tur, sed anni et obrepens paulatim senectus mouet aut potius urget. 8 Ego, in summa, quid facturus sim aut quam in partem deflexurus, non facile constituero. Quum Coloniam uenero, certior de omnibus fiam et te deinde certiorem fatiam. Illic quidem est splendidus inprimis adolescens, cui negotium ad me istud mandatum est. Is omnia mihi latissime explicabit. 9 Preterea habeo illic magistrum Rhodolphum, cuius et prudentie et fidei tutissime in hoc consilio expediendo credere possum. Ubi illum audiero, paratius erit mihi eligere. 10 Ego tamen, quanquam affirmare non possim, magis arbitror in ea sententia me mansurum, ut ad uos ueniam, et quemadmodum Grece˛ littere˛ mihi conditionem eam, que Louanii oblata fuit, abstulerunt, sic nunc Hebraice hanc fortunam intercipiant, et littere˛, que locupletare solent alios, ee˛ perpetuo pauperem me et fatiant et seruent. 11 Cogito tamen subinde: quorsum littere˛, quis usus studiorum, si hic est exitus eorum, ut mendicem et semper de alieno pendeam? Quid enim uelocis gloria plante˛ prestat et esuriens Pisaee˛ ramus oliue˛? 12 Vides turbidam et uacillantem epistolam. Crede mihi, nihil sum certior animo aut confirmatior quam est hec ipsa epistola. Ergo si tu mihi esses ad manum, paratissimum mihi esset de tua sententia consilium capere, et cuperem fortasse uinci a te certe, qui etiam posses persona tua iniquiori cause apud me pondus addere et efficere, ut, quod minus utile putarem, id tamen magis uellem. 13 Vale et humanissimo Dalburgio nostro honestissimam salutem meis uerbis dicito. Pallanti item, suauissimo et doctissimo homini, me diligentissime commenda. Familiam uestram omnem in commune meo nomine saluere iube. Datum properantissime Confluentibus VIII° Kalendas Nouembris anno 1482. S 201r-202r 2 istis coni. Hartfelder: istius S adesses coni. Hartfelder: adesse S prius possem coni. Hartfelder: possim S 3 splendidissimum iure per errorem, ut uidetur, Hartfelder: splendissimum S 5 ad princeps in margine scriptum est Philippus dux Bauarie archiprinceps elector uite coni. Hartfelder: rite S 6 possem coni. Hagen: possim S 11 usus coni. Hartfelder: usum S
Ep. 29: Rodolphus Agricola suo Iacobo Barbiriano salutem plurimam. 1 Reddite sunt mihi, suauissime Iacobe, in itinere simul quaterne littere tue, quarum aliis quid a me fieri cupias, aliis quod neque ipse ueniam neque litteris quid facturus sim certiorem te faciam, acerbius conquereris. 2 Eis omnibus quo apertius respondeam et tu simul quid faciendum mihi sit facilius cognoscas, paulo altius necesse est rationem itineris mei repetam, quod facientem me tue littere deprehenderunt. 3 Est oppidum uicinum nobis, quod Campos uocant. Eo pridie decollationis 236
ep. 29
Baptiste negocii cuiusdam tum animi quoque leuandi causa domo profectus eram. Illic redduntur mihi littere ex Theodrico Plinio, ornato homine et mei amantissimo, qui iuris ciuilis doctor imprimis eruditus in consilio est comitis Palatini. 4 Credo uidisse te illum superiore anno in comitatu domini Augustensis, quia perpetuo magistrum Adolphum nostrum assectabatur. Iuuenis decora facie et flauis crispantibusque capillis insignis. 5 Is itaque scribebat cancellarium comitis Palatini, cui Ioanni Dalburgio nomen est, hominem nobilem apprime atque egregie eruditum et mihi longa uite consuetudine, summa beniuolentia, summo studiorum consensu carum atque perinde deuinctum, ad Vormacensis ecclesie episcopatum postulatum esse. 6 Orare illum et summopere hoc a me summoque studio contendere, ut ad se uenirem quamprimum id facere possem. Acturum se mecum ea fide, ea beniuolentia, quam iam pridem in eo cognouissem et experimento compertam haberem. Munificentia uero tanto propensiore futurum, quanto paratior eius nunc sibi facultas esset quam antea fuisset. 7 Curaturum se et omni enixurum opera, ut intelligerem non sibi magis ipsum honore rebusque auctum esse quam mihi, diuisurumque cuncta mecum et (que lex amicitie apud ueteres sanxita est) omnia nos communia habituros. 8 Addebat ad hec Theodricus preces suas: monere rogare exposcere, ut uenirem. Iuncturos nos rursus uetus contubernium (nam et ipse domi domini cancellarii degit), repetituros pristina studia, omnem intermissam consuetudinem alacritatemque letioris uite reuocaturos. 9 Abrumperem modo quicquid morari me posset et uenirem daremque hoc uel amicitie nostre, si minus utilitate rerum, uel utilitati, si minus amicitia permouerer. Aut certe potius his utrisque concederem, quorum utrumuis crederet, ut peruincerer, sufficere posse. 10 Has litteras cum perlegissem, cepi dubitare mecum, ecquid statim ad eum proficiscerer. Deterrebat me itineris longitudo: decem enim iam milas domo aberam et fere septuaginta restabant. 11 Quia tamen iter auspicatus eram et pedem e limine protuleram, quod uulgato prouerbio maxima profectionis pars est, statui persistere in incepto et, si non aliud, adire eum et salutare hominem amicissimum et illius fortune dignitatique gratulari. 12 Profectus ergo sum; ueni Heidelbergam; id oppidum est studiis omnium illustrium artium ut apud Germanos non ignobile, illicque fere semper Palatinus statiua habet. Ibi tum cancellarium inueni. Exceptus sum ab eo humanissime et summo ut pre se ferebat gaudio, summa etiam multorum doctorum hominum expectatione, quibus illius predicatione nomen meum erat notum. 13 Ipse etiam princeps, uir equitate iustitia moderatione clementia religione, omni uite morumque suauitate et, ut semel dicam, omni principis priuatique hominis laude consummatissimus meo iudicio, is quoque ea benignitate se mihi, ea humanitate prebuit, ut neque ille plus facere debuerit
237
Agricola
nec ego tantum potuerim sperare. 14 Hortabantur multi cancellarium, curaret prorsus ut manerem neue quouis me pacto ab se dimitteret: futurum me magno usui studiis multorum, multos et diligentes auditores habiturum et honesta me laborum premia manere, siue auditorum profectum siue lucrum siue principis gratiam spectare uellem siue simul omnia: quecunque modesti hominis uoto sufficerent, nequaquam mihi defutura. 15 Cancellarius itidem omnia que Theodricus illius nomine antea ad me scripserat, coram pollicebatur. Noscere se animum meum dicebat, ut cupidus essem libertatis nec facile alieno me imperio addicerem. Victurum itaque me domi sue meo more, meo arbitrio, eque ac si in mea essem. 16 Nihil oneris se mihi iniuncturum, nisi quo studia eius si qua possem iuuarem, cui rei certum haberet me haud grauate operam prebiturum. In reliquis ut mihi aptissimum uideretur facerem irem redirem, cuncta ex animo meo uersarem. Quam ego maxime pro mea uoluntate uiuerem, tam id illi gratissimum futurum. 17 Quid multa? Puduit tandem tam multis liberalibusque pollicitis tamque multorum desideriis claudere me aures et ultro proferenti se fortune subducere sinum. Ita quamquam nec ad id ueneram nec eam spem attuleram mecum, cessi tamen et exorabilem ea in re me prebui, quam ipse sane (ut uerum fatear) summo studio orare debueram. Dixi rediturum me in patriam et compositurum res meas, deinde Aprili uel Maio mense, cum aptius iam faciendo itineri tempus esset, eos me repetiturum, nisi que necessitas uel quod equam necessitati habeat excusationem interuenerit. 18 Hac condicione discedens quum in itinere essem uenissemque naui ad id oppidum quod uulgus Baccarachum uocat (ego, quia prime nobilitatis uinum Renense illic prouenit, ob hoc uelut Bacco sacrum Bacci aras ueteres id uocasse puto), illic ingressuro nauem mihi nuncius occurrit, quem deditissimus tibi Ioannes Rinck tuus precipiti festinatione in id miserat, redditque mihi, ut predixi, quaternas litteras tuas, nuncias certe animi amorisque erga me tui, noti quidem mihi atque proinde iucundi et maximopere desiderati. 19 Quibus litteris quantum sim permotus, hinc coniicias licebit, quod perlectis eis omnium eorum, que hactenus tibi tam uerbosa molestaque narratione recensui, fuerim oblitus. Et oblitus prope eius quod parum deest quin facturum me spoponderim, id est rediturum me unde discessi. 20 Quum eodem uespere ad Confluentes uenissem, correpta subito charta epistolam exaraui ad Plinium meum, qua plane dubium eum incertumque animi mei reliqui, ut qui ipse non possem tam propere constituere quid facturus essem. Addidi tamen, quum Coloniam uenissem, ibi ex amici cuiusdam sententia, quem illic haberem, prudentem admodum hominem et amantem mei, consilium me sumpturum. 21 Simulque binas litteras tuas intra illius epistolam complicui, quo planius omnia perspicere posset. Post hec ut ueni Coloniam, contuli cum uno aut duobus familiaribus consilia et quantum potui
238
ep. 29
omnia expendi elegique (an optimum nescio, fortuna uiderit), certe non quod mallem, sed quod illis maxime probabatur. Qua de re has ad te litteras dedi octauo die quam tuas acceperam. 22 Quod ergo pertinet ad id quod ab senatu Anduerpiensi mihi offertur et tu ut accipiam enixissime oras, uellem, suauissime Iacobe, si quid aliud in omni uita, amori certe beniuolentieque tue morem gerere et quacunque possem in re animo tuo obsequi. Cuius animi mei quum possem indicia multa colligere et proferre genus uite nostre animosque earundem artium studio concordes, officia, beniuolentiam obseruantiamque item erga me tuam, meum etiam in te amorem, meum studium, debitum quidem cum his ipsis meritis in me tuis tum certe tibi ipsi, id est uirtutibus tuis et ingenio pulcherrimarum artium ornamentis expolito ... 23 Verum ut hec missa faciam, unum hoc satis magnum testimonium mihi esse arbitror huius mee uoluntatis, quod superiore anno tantopere concupiui operam meam rei publice uestre locare et id fere preter morem meum propensius et maiore ambitu expetebam, si modo id quod usus rerum mearum poscere uidebatur, hoc est centum coronatos, uoluissent de publico dare, quum tantis monitis, suasibus, impulsu et (quod superbum est dicere, sed tu uerum dicere me nosti) propemodum blandimentis et promissis uir amplissimus et honestissimus cancellarius Burgundie, ut aule me Maximiliani insererem, pellicere nequierit. 24 Quid tu? Oppidine uestri pulcherrimum quidem illius sed tamen qualemcunque aspectum tanti fuisse mihi putas, an iocundiorem hominum consuetudinem, que prope nulla mihi adhuc parata erat, an lucrum, quod maius etiam uberiusque neglexeram quam hic uel peterem uel sperarem? Quid ergo? 25 Libera studiis quies et tu, inquam, tu studiorum sotius, quem ego in laudem meam educare et, ut illustres artifices solent, ueluti prestantius quoddam diligentie mee monumentum relinquere cupiebam. Hec erant cur tantopere habitare Anduerpie desiderauerim. Quare igitur, inquis, nunc quod datur non accipis? 26 Primum non est id iam liberum mihi, quum alteri promiserim. Quamquam autem fidem meam nondum eo nodo astrinxerim, quem nequeam expedire si res poscat, ille tamen uelut promiserim hanc sibi non aliter ac certam induit persuasionem. Quam frustrari me non minus mihi esset durum quam fidem fallere inhonestum. 27 Deinde etiam non datur quod petebam. Datur schola, res acerba difficilis morosa, aspectu ipso accessuque tristis et dura, ut que flagris lacrimis eiulatu perpetuam carceris faciem pre se ferat. Quod si cui alii rei, huic uel maxime nomen a contraria uerbi interpretatione potest inditum uideri. 28 Greci enim scholam, id est ocium, dicunt, Latini ludum litterarium uocant eam, quum nihil sit aut ociosum minus aut seuerum et ab omni ludo magis abhorrens. Rectius sane Grecus comicus Aristophanes, qui phrontisterium, id est curarum locum, appellat. Scholam ergo ego? 29 Ubi tempus
239
Agricola
impartiendum studiis, ubi ocium, ubi quies ad aliquid inueniendum uel excudendum necessaria? Unde una aut due hore, ut scribis, explicando autori alicui inpendenda, cum precipuam temporis partem cura puerorum ad se uocet et usque adeo omnem tollerantiam magistri conturbet, ut quicquid temporis reliquum est non tam studiis tribuere possis quam ut respires atque mentem resumas? 30 At possum remissiore illam sollicitudine curare. Possum quidem, sed si ego negligens fuero, quis tandem ministrorum diligens erit? Quasi uero, quum ego, cuius negotium geretur, curam atque operam laxauero, alius, cui licet etiam meo periculo segni esse, sit uigilantius partes suas executurus. 31 Ego ita puto: primam prudentie partem esse etiam atque etiam uidere quid suscipias, proximam quod suscepisti gnauiter administrare. Id uero quod tu in precipua lucri parte numeras: honestorum ciuium munificentiam, qui explicando alicui autori unam aut duas horas sibi in diem poscerent, haud sane satis paratum illi rei futurum esset ocium, quoniam precipua diei pars cum pueris terenda esset. 32 Quod si huic etiam spei satis fuissem ausus incumbere, maluissem eam conditionem superiore anno accipere, et nunc quoque eam solam quam schole coniunctam mallem. Sed res est fluxa labilis incerta. 33 Primo enim feruore, id quod sepe in aliis expertus sum, multi se proferunt. Deinde ubi usu res parumper refrixit et ille primi ardoris impetus elanguit, quosdam alie occupationes auocant, quosdam sacietas capit, que ardentissimis plerumque desideriis proxima est. Nonnulli numerum sequuntur et quod facientes alios uident recte fieri putant. 34 Alium labor, alium merces grauat. Sic fit, ut ex magno sepe numero uix quartus quisque quintusue remaneat. Tandemque opera luditur, ut non unquam grauis ere domum mihi dextra rediret. 35 Possum ego tibi iamdudum communis hominum sensus ignarus et expers omnis humanitatis uideri, ut qui deberem pro munere ultro oblato mihi gratissimum ostendere me et id honestioribus uerbis prosequi et laudibus adornare, nunc insecter illud et propemodum contemnam. 36 Faterer profecto et hanc culpam agnoscerem, nisi propositum esset mihi malle tibi fidem beniuolentie mee probari quam laudari orationem, utque intelligeres tantum apud me ualere amorem desideriumque tuum, ut, quum uideres in re ipsa parum momenti esse propter quod expetere eam tanti putarem, tu tamen unus pro omnibus facile mihi satisfaceres, et quod causis negaturus essem, id tamen haud cunctanter beniuolentie tue tribuere uellem, nisi prior ille me occupasset, qui sibi tantum iuris in pectore nostro uendicat, quantum tibi concedo. 37 Nunc quoque, nisi itinera ubique armatis insessa essent et omnia bellum occuparet, uenissem ad te coramque pro te satisfecissem his, quibus uenturum me promisisti, ostendissemque facile te et hoc et quoduis aliud apud me potuisse conficere, nisi eo tempore mihi littere tue reddite essent, quo non possem ipse iam quod uellem de me amplius polliceri.
240
ep. 29
38 Quod possum autem, suauissime Iacobe, maximas tibi uberrimasque et habeo et ago gratias pro hac tam diligenti enixa cura rerum mearum, quod intelligo te omni opera, omni studio conari, ut quacunque posses aliquid semper uelles incrementis meis astruere. Deinde nihil eque cupio quam dari aliquando tempus mihi atque facultatem, quo possim honestissimis illis uiris, qui tuo de me iudicio amorique crediderunt et hoc munere auctum ornatumque me uoluerunt, gratus et tanti memor beneficii uideri. 39 Quod scribis tuo more iocans esse eas, que maiore expectatione aduentus mei teneantur quam si dux Karolus domum aliquando esset rediturus, id tale est ut magis audire me delectet quam credere libeat. Sed de Karolo, quando in eius mentionem uenisti, quia omnibus locis multus est uariusque de illo sermo et quidam est qui magna uulgi persuasione Karolus esse creditur, qui Bruxelle, quod Sueuie oppidulum est, genus uite supra humanum morem horridum atque asperum peragit, scito fuisse me plus octo diebus loco, qui una tantum mila ab eo distat oppido, et iuissem eo allocutusque hominem fuissem, nisi grauiores uiri et quibus res exactius poterat esse cognita affirmassent mihi Carolum eum non esse. 40 Deinde rediens in naui casu in colloquium familiaritatemque cuiusdam insinuaui me, qui triginta amplius annis domus Burgundie minister fuerat. Is se dicebat apud Nancium postrema illa clade que accepta est ordines duxisse et captum fuisse cum multis et Caroli corpus sine ulla dubitatione certissimisque signis illic agnitum sepultumque esse. 41 Preterea se cum hoc uiro longum habuisse colloquium, sed et illum constantissime negare Carolum se esse et neque staturam neque loquendi non dico sonum, qui mutatur multis casibus, sed habitum et formam illam uerborum conuenire. Deinde barbam huic modicam esse, que Carolo latissima erat. 42 Hunc rudes et crassas prorsusque rusticas habere manus, quum Carolo teretes atque subtiles essent. Preterea neque cicatrices neque reliqua quecunque essent signa conuenire. Itaque si qui illa spe teneantur, deceptum eos iri et uanam esse exitu inuenturos. Vulgus tamen (qui mos illius est libentissime incredibilia quasi comperta et loqui et credere) constantissime hunc Carolum esse asseuerat. 43 Sed ut finem aliquando faciam epistole, quia res publica uestra pueris suis et tenere illorum primeque etati preceptorem querit, suntque eis uelut fundamenta tocius relique uite iacienda et instituendi molles eorum et anni et animi, qui facile dirigentis manum in omnes flexus sequuntur (utque ab inicio bene secusue formati fuerint, ita deinde omnium studiorum fere omnis future etatis spem de se prebebunt), admonebis ciues et quantum poteris hortabere, ut non splendidos titulos nec grandia nomina nihilque huic cure profectura sectentur, hoc est, ut theologum aliquem uel phisicum, quem uulgo artistam uocant, huic rei preficiant. 44 Qui quum uideatur multa sibi de omnibus rebus posse dicere, dicere ipsum nescit, ut qui litterarum et loquendi ratio-
241
Agricola
nem et leges ignoret. Quid enim theologus uel phisicus in litterario puerorum ludo? Profecto (ut Greco deuerbio utar) id ipsum quod canis in balneo. 45 Querant ergo ubicunque possunt aliquem, qui ut apud Homerum Phenix Achillis ille magister docere possit dicere et facere, eumque si inueniant, omni sibi parent mercede. Nec enim consilium est eis de re uili atque contempta, sed de filiis suis, quorum utilitati futureque uite omnis illorum labor inuigilat. 46 In quos ut bona sunt hereditate transmissuri, ita uitam, si possint, transfundere uelint. Quorsum autem hec omnia eis, si sic instituantur, ut fere sint his ipsis indigni? Adde quod, ut filiorum illis, sic prime in filiis etatis exactissima est illis habenda cura. 47 Que quemadmodum omnium que traduntur capacissima est, ita omnium que cepit, siue profutura siue noxia sint, tenacissima. Non est autem de re ulla diligentius statuendum quam que post se facillimum penitentie locum et difficillimum ad meliora regressum relinquit. Sed finis sit. 48 Habes magnam et molestam epistolam, cuius longitudini, antequam totam perlegas, quater irasceris, scio. Volui autem primum paria tecum facere, quumque tu multas ad me litteras dedisses nequiremque itidem multas ad te dare, statui multarum numerum unius huius magnitudine equare. 49 Deinde uisum est mihi quam plenissime reddere tibi rationem rerum mearum, quo ferres equiore animo, si quod tu cupis et ego, quia cupis, ob id ipsum maxime uellem, cogerer tibi negare. Postremo iuuit me fabulari tecum et omnia, non dico que in animo habebam (illis enim non liber, nedum he littere sufficerent), sed que una epistola complecti possem, ea profundere apud te et in amici pectore collocare. 50 Vale. Iudocum Besselium humanissimum et ornatissimum hominem et ornamentum Musarum omnisque eruditionis, si quando poteris, meo nomine accuratissime saluta. Nicolao Hage plurimam item salutem ex me dicito. Festiuum etiam corpusculum illud et faceciarum leporumque omnium arculam, amores tuos, scis quomodo, meo nomine salutabis. 51 Sed heus tu, pene hoc oblitus eram: non possis credere quantum mihi placuerit simplex illa puritas et integritas litterarum tuarum. Studes, uideo, recte facis laudoque te et ut insistas moneo prorsus hortorque, et preceptorem, quem tibi occasio rerum negat, tuo studio, tua tibi diligentia te ipsum prebe. Iubeo bene te sperare. Noui enim ingenium tuum: nihil erit quod id diligenti cura non efficiat quodque non intento studio peruincat. Iterum atque iterum uale. Datum Colonie Kalendis Nouembris anno LXXXII. De tekst is geconstitueerd door Akkerman na collatie van de bronnen, en gebaseerd op W die de beste tekst bleek te bieden
Ep. 30: Rodolphus Agricola Ioanni fratri S. 242
ep. 30
1 Fui in aula Palatini apud Dalburgium nostrum et Theodericum Plinium, qui Dalburgii contubernalis est, uiginti circiter dies, acceptus non modo ab his, sed a plerisque aliis humanissime, qui horum prædicatione nomen meum norant. Multum mihi placuit aula illa quum summa principis ipsius mansuetudine et ingenii suauitate tum amicorum omnium modestia concordiaque uitæ. 2 Itaque quum Dalburgius obnixe mecum ageret, ut ad se uenirem atque domi suæ agerem illa mea, quam semper soleo expetere, libertate pollicereturque se curaturum, ne quicquam mihi deesset ad commode uiuendum, neque id mihi ex meo parandum esse, gessi morem illi et prima æstate, quum aptum faciendo itineri tempus erit, uenturum me promisi. 3 Mouit me et occasio perpetua studiorum et qualiumcunque literarum mearum non inhonesta exercitatio. Palatinus enim semper fere Heidelbergæ degit paratumque erit mihi semper habere aliquos qui uel doceant aliquid uel discant. 4 Fuit oblata mihi conditio Antuerpiæ, opulenta certe (poteram enim lucrari circiter trecentos Renenses annuos), sed ministerium parum liberale erat. Præfuturus enim scholis literariis eram, quæ res quum ipsa per se sordidior sit tum studiis meis plurimum impedimenti fuisset allatura. 5 De sorore nostra nescio quid statueris aut uelis statuere. Commouisti rem quam perficere non uideris mihi posse. Parum belle fecisti. Sed hæc alias et plura; nuncius enim festinabat, ne uacaret mihi in præsentia plura scribere. Cupis, ut ad te ueniam. Nescio quid sit illic negocii mihi futurum aut quid faciam ibi. Hyems est et pigrior sum. De discessu meo nemini dixeris; nolo id ab omnibus sciri. Vale. Pridie diui Thomæ anno LXXXII. Illustrissimæ dominæ tuæ obsequium meum commenda. A II 214-5 2 polliceretur scripsi: pollicentur A 3 qualiumcunque scripsi: qualiacunque A
Ep. 31: Rodolphus Agricola Ioanni fratri S. 1 Venit ad me nudiustertius pater tuus turbatus et gemens et prope cum lachrymis questus est mihi Henricum fratrem nostrum pridie eius diei clam sibi abstulisse centum florenos nostræ monetæ ex pecunia sacra, cuius, ut scis, curam ille gerit. Orauit, ut quam primum ad te literas darem, ut, si quo casu ueniret ad te Henricus, teneres eum pecuniamque rursus ab eo extorqueres. 2 Sic enim uidetur hactenus significasse uerbis, cupere se, si qua posset, in Saxoniam studiorum causa proficisci. Itaque credidit eum peruenturum ad te esse oraturumque aliquid in subsidium uiatici. Tu, si ad te ueniat, censeo, si modo occulte potes et honeste, ita ut facile arbitror futurum ut possis, 243
Agricola
acerbissime tractato illum et uel in carcerem coniici facito. 3 Destinaueram apud me iam Louanium mittere illum et quomodocunque potuissem comparcere et corradere, quæ sumptui eius suppeditassem. Veneram in spem ætate iam et liberaliori hominum studiorumque consuetudine iam debere ad meliora respicere et mentem aliquando honestiorem induere. 4 Sed quem neque tot tamque acerba conuicia et castigationes emendant, neque emendant nostra exempla neque beneficiorum meorum uel priorum memoria uel spes futurorum. Nescio quid dicam: desperare in fratre durum, sperare in tam perdito propemodum stultum. Vellem duplum illius damni accepisse me, ut id ille non fecisset. 5 Consolatus sum patrem quam lenissime potui dixique, cogitaret se illi hæreditatem maternam (id quod iure cogere potuisset) tradidisse. Nos illi in tempore uel auxilium uel consilium inuenturos, quo pecuniam illam alicunde reperiret. Haberet modo rem occulte, si posset, neque damnum infamia cumularet. 6 De Traiectensibus ingentia mendacia fuere hic et acceptarum et illatarum cladium. Nunc post omnia fuit hic tabellarius ducis Cliuensis, qui dixit in eo tumultu, de quo scio te audiuisse, quum tot occisi dicerentur, non plus ducentos quinquaginta captos uel cæsos. Reliqua omnia ficta esse. Arnhem dux Cliuensis, item et Hattem occupauit; de oppido Gelriæ itidem sunt qui dicant. Vale et illustribus dominis tuis obsequium meum commenda. Datum Groningen Agnetis. A II 218-9
Ep. 32: Rhodolphus Agricola Theoderico Plinio suo S.P. 1 Reddite˛ sunt mihi, suauissime Plini, littere˛ tue˛ quas Spire˛ die Elizabeth dederas, quibus facile intellexi alias litteras, quas ad te Colonie dederam, eas te non accepisse; has postea necne acceperis, nequeo scire. Dederam eas Hennekino, ut perferendas ad te curaret. Perscripsi eis uenturum me ad uos, quam primum possem commode per rationem temporis iter facere. 2 Anduerpienses miserunt ad me postea et alterum nuntium, qui me in itinere apud Adam Montensem, ueterem hospitem meum, deprehendit, tantum non aureos montes pollicens, si uenire Anduerpiam uellem. Respondi id quod erat, certe et explicate me uobis per litteras promisisse istuc uenturum: non esse itaque integrum mihi ultra quicquam de ea re non mutare modo, sed ne deliberare quidem. 3 Ciues nostri, qui nunc etiam ex aliorum iuditio incipiunt me in hominum numero habere, pulchriora promittunt, si hic permaneam. Quanquam nondum me dicam abire uelle, subolet tamen eis alio me spectare. 4 Uti scis 244
ep. 32
morem esse ministrorum qui mutare dominos querunt, ut insolentius seruiant, ita arbitror eos ex contumatia mea intelligere dissidium me querere. Venirem ad uos uel intra proximos dies, nisi transportandorum librorum mihi molestia esset. Quod nisi hec me difficultas retinuisset, iam pridem in Italiam redissem. Annitar tamen, ut post festum Pasche hinc me quam primum diuellam. 5 De Italia ualde uellem audire, quid ageretur. Dicitur hic res ducis nostri Ferrariensis non satis foelices esse. Quod, si quid aliud, certe mihi dolet quum et hominis probitate tum quod eius benefitiis sum usus. Sed nihil explorati habemus; sumus hic extra solis coelique uias, ut, quum desinant narrari res, tum primum ad nos perferantur. 6 De pace que inter regem Gallie˛ et Maximilianum conuenit, certus sum perlatum ad uos esse. Fama est hic apud uos adhuc omnia graui pestilentia laborare; hic omnia recte habent hactenus, sed ad futuram e˛statem plerique non satis foelitia ominantur. 7 Vale. Lampertus noster salutem tibi dici iubet. Tu, queso, Dalburgio nostro honestissimis uerbis salutem ex me dicas, magistro Pallanti item et reliquis. Non modico mihi stetit, quod ad uos fui; quia enim diutius aberam (nam quattuor menses, antequam domum redirem, preteriere), amisi amores meos, qui nupserunt. 8 Vides ueterem rationem fati mei, uerum tuli equo animo; tandem enim didici infidus esse. Sed hec alias et de aliis et coram propediem, ut spero. Iterum uale. Datum Groningi VIa Februarii anno 1483. S 202r-203r 2 istuc coni. Hagen: istic S 4 molestia coni. Hartfelder: molestius S Le-Se 8 alt. et om. Hartfelder; Le-Se
245
5 ageretur] ageret Hartfelder;
Agricola
Ep. 33: Rodolphus Agricola Ioanni fratri S.P. 1 Redditæ sunt mihi literæ tuæ, quibus idem de sorore nostra scripsisti quod in mandatis dederas Agneti, quæ superioribus apud uos fuit. Sunt, puto, quindecim aut amplius dies, ex quo pater ad me fuit. Narraui illi rem iussique mittere ad me eam. Dixit intra triduum aut quatriduum missurum se; postea nec misit hactenus nec mandauit quicquam. 2 Suspicor nolle eam ad nos redire. Itaque nihil habeo, quod possum explorate de ea re scribere; quod siue faciat siue non faciat, non est quod ei uelim magnopere molestus esse. Utcunque enim res ei bene aut secus cesserit, suum erit commodum, sua querela. Valeto. Datum Groningæ. A II 216-7
Ep. 34: Rodolphus Agricola Ioanni fratri salutem. 1 Curatores hospitalis sanctæ Gertrudis oppidi nostri diligenter me orarunt, ut accurate causam eorum commendarem tibi. Cupiunt, ut mos eorum est, publice apud uos a populo rogare stipem uel, ut nos loquimur, eleemosynam in sumptus pauperum; quos, ut nosti, numero plures quam pro facultatibus suis alunt. 2 Quumque non liceat uestris locis iniussu dominæ cuiquam publicam stipem petere, poposcerunt a me, ut meis literis illorum ad te preces perferrem, quo adiutor illis et intercessor ad dominam fieres, ut ea permittat eis populi sui beneficentia uti. 3 Itaque si quid potes hac in re apud dominam uel suadendo uel monendo uel orando, uides facile quicquid est huius beneficii uel meriti, eius impensas apud alios, apud te uero laudem futuram. 4 Henrici fratris nostri literas accepi; qui ubi sit et quid agat, facile ex literis ipsis intelligere est. Ad patrem suum itidem literas misit, quibus ordinem rerum uerbosissime scripsit, quo ordine ad Dalburgum nostrum peruenerit. 5 Sed quantum coniicere possum, magnam partem ementitus est. Orauit enim patrem, ut diligentissime rogaret me, ignoscerem sibi, quod dixisset Dalburgo nostro se illuc a me missum esse; quum tamen totum ordinem alium narrauerit. 6 Possem omnibus uiciis eius ignoscere, sed uanitas illa et mentiendi ad omnem occasionem facilitas et par impudentia, ea sunt quæ non solum animum meum ab eius auertunt amore, sed etiam de eius salute fere cogunt desperare; et timeo ne, antea quam illuc ueniam, aliquid dedecoris moliatur. 7 Neque iam ex nonnullis quæ dixit, quantum ex literis illius coniicio, satis integram institutionem rerum mearum illic reliquit; et adeo nonnunquam eo me adducit, ut ambigam mecum, an propter eum illuc proficiscar. 8 Satius tamen puto proficisci, si ulla uia ad sanitatem possit reduci. Timidus enim est 246
ep. 34
natura et illic parata facultas et libera est quocunque uelim modo eum castigandi et emendandi aut, si frustra id erit, extra fines Palatini eiiciendi. 9 Credo ferme post mensem hinc me abiturum, nisi quid aliud eueniat. Abeo sane inuitus, sed perdere rationem omnem uitæ hoc loco sine ullo fructu aut uel re uel spe bona, uides cuius dementiæ sit. 10 Quod si ad certam aliquam diem scirem Emedæ te futurum, darem operam, ut eo uenirem; ut Auricam ueniam, nullam rationem inuenio; malo me fastui hominum uestrorum æstimandum quam iudicandum relinquere. 11 Soror Remmaka neptis nostra diem extremum obiit; cura, ut oretur pro ea. De episcopo Dauid ut captus sit, pridem audiuistis, scio. Conuentus publicus est Amersfordiæ omnium oppidorum diocœsis. 12 Miserunt nostri hodie mane duos illuc, Assuerum Eater et Garmodum Allema, quia a reliquis oppidis diocœsis enixissime, ut id facerent, rogabantur. Credo Dauid episcopatu cessurum. 13 Dux Cliuensis et Maximilianus itidem legatos suos ad componendas res suas Buscumducis misere; aut cito pax erit, quantum uideo, aut in atrocius quam unquam bellum res erumpet. Vale. Illustri dominæ tuæ obsequium meum commenda. Datum properantissime sabbato post corporis Christi anno LXXXIII. A II 219-21 8 si id frustra id erit A
Ep. 35: Salue. 1 Hodie proficiscor in Holandiam nomine reipublicæ nostræ cum Euerhardo Hubbeldingo, ut componamus causam tam diu tamque multipliciter semper frustra tractatam cum Dederico Hockelem. Quorsum res casura sit, difficile est uaticinari. Quod tamen spem aliquam pollicetur, ultro literis reipublicæ Dordracensis scriptis nomine Dederici uocati sumus ad rem transigendam. 2 Mihi hoc iter incommode accidit; nam aut debebat metus me pestilentiæ a profectione deterrere aut, si hunc timorem contemnere auderem, satius esset me eo proficisci, quo ipse mea causa decreui pergere. 3 Sed tamen nolui negare orantibus, quia tanto arctius nunc eos mihi obligaturus eram hoc merito meo (si tamen ii sunt qui ullo merito obligari possunt), quanto nunc mihi liberius erat et iustius negare. Quum primum rediero, si duret hæc cœli serenitas, ipse ad meum iter parabo. 4 Biduum est, ut acerbissimus mihi nuncius allatus est Adelheidem hospitam nostram Nouimagii, Agnetem filiam et huius maritum fato functos esse. Dominus Rodolphus Runt item diem suum obiit. 5 Elisabeth, filia in cygno, grauiter et supra spem uitæ ægrotat. Tu quid de omnibus rebus tuis constitueris aut constituturus uideris, facito, quum primum rediero, certiorem. 247
Agricola
Vale. Illustribus dominis tuis obsequium meum commenda. Magistrum item Hiccium, si apud uos est, honestissimis uerbis meo nomine saluta. Etiam atque etiam uale. A II 217-8
Ep. 36: Rodolphus Agricola Alexandro Hegio suo S. 1 Redeunti mihi domum redditæ sunt literæ tuæ. Abfueram enim quindecim dies negotii cuiusdam obeundi causa, a senatu nostro in Hollandiam nomine reipublicæ nostræ ablegatus. Quod acceperis autem Antuerpiæ uisum me fuisse, id secus atque res habet tibi narratum scito. 2 Quod aperire ludum literarium Dauentriæ auspicatus es, ut felix id faustumque tibi eueniat, opto, quanquam non ignorem hanc primam huius negotii frontem parum blande tibi respondere: et locus ipse pestilentia uastatus et proinde horridus et uelut abominandus tibi uidetur. 3 Quodque hinc sequitur: necesse est auditorium tibi infrequens et pene desertum, nedum non celebre et expectatione tua dignum contingere. Quanquam id damnum facile et breui quidem, ut spero, tibi resarciet et felicior temporum ubertas et redditum salubrius cœlum. 4 Ego intra oppidum hactenus me continui, quanquam nonnunquam reprehendar et sint, qui in temeritatis parte hanc uel firmitatem uel uerius forte contumaciam animi mei numerent. 5 Soleo uidere hocque tantum respondere: si finis hic me manet, ut pestilentia defungar, non esse subeundum mihi periculum, ut sint perforandæ mihi nares penna quemadmodum pullis pituita laborantibus. Quid? quæris. 6 Ego puto omnia futura esse, non quidem necessario (neque enim in ea sententia sum), sed tantum futura esse. Moriar ego pestilentia aut non moriar, utrum horum uerum est, id eueniet; quicquid autem faciam, uerum id est; quicquid igitur faciam, itidem et eueniet. 7 Scio quid respondeas: si uerum quod futurum dicitur, atque proinde futurum est, futura etiam sunt, quæ uiam aditumque præ-bent ad id, quod uere futurum dicitur. Vides parum dialectice hoc responderi, cum propositorum nihil possis negare neque culpare argumentandi formulam. 8 Deinde licebit eandem controuersiam facere de mediis illis per quæ ad finem peruenitur, quæ de fine facta est: an et per se uerum sit futura ea esse, et an per ea ad finem futurum uerum sit peruentum iri. 9 Postremo ut scrupulosam hanc cauillationem missam faciam et apertius loquar, quod futurum dicitur extra scientiam meam iacet, iacet et extra arbitrium meum. 10 Ut sit mei autem arbitrii ea eligere, per quæ credam futurum illud prehendi uel uitari posse, quis mihi uates uel quis deus potius perducentium eo, quo uolumus, aut contra auferentium ab eo, hoc est utilium inutiliumque, certam et exploratam ostendet notam? quum uideamus ab una uia multos prouenire 248
ep. 36
exitus et contra multas uias eodem persæpe tendere. 11 Itaque cum omnia fecimus, omnia curauimus quæ credimus in rem fore, tum id demum assecuti uidemur, ut rectius speremus et maiore fiducia faciamus uota. Hinc scilicet uulgo dicitur fortunam in omni re dominari. Hinc Iuuenalis ait: Ille crucem precium sceleris tulit, hic diadema. 12 Tragicus quoque exclamat: Multi ad fatum uenere suum, dum fata timent. Quod si uere igitur futurum aliquid dicitur, futurum id certe est. Sequar quidem, futurum utique est; fugiam licet, futurum tamen est. Sed potest, inquis, non fieri. Possit sane. 13 Quid ad rem, possit necne fieri, si idem utriusque sit exitus? Aut quid mea interesse credis interea me cum possim uiuere quam cum non possum, nisi iuxta hanc potestatem perpetuo tormento spes metusque pectus meum diuellant et alternis sibi uendicent sollicitiorque perueniam eo, quo et uolenti et nolenti est utique perueniendum? 14 His rationibus cum inanem repuli metum, facio tamen quæ profutura puto et, quantum mediocri cura diligentiaque consequi possum, conor, ut fortasse, quanquam nihilo tutius quam qui periculosissime, securus tamen sic in hac luce quomodocunque degam. Sed unde aut quorsum nobis hæc intempestiua philosophia? 15 Fuit ad me Henricus frater missus a domino Bartomagensi. Dedi illi libros meos portandos Heidelbergam. Per quem scire uelim, fueritne allocutus te ex itinere (id enim facturum se dixit) et, si fuit, quid de eo tibi sit uisum. 16 De pestilentia quam primum potes facito me certiorem, quomodo apud uos aut cesset aut sæuiat. Cupio enim, ut primum commode potero, iter suscipere et te Dauentriæ, si tutum putabis, conuenire. Vale. Datum Groningæ. A II 181-3 11 maiore scripsi: maiora A 14 qui scripsi: qu A
Ep. 37: Rodolphus Agricola suo Antonio Libero S.P.D. 1 Annam matrem imprimendam dedi, quo plures testes stultitiæ meæ domestico præconio (ut Ciceronis uerbis utar) colligerem. Quid facerem enim? Nolui deesse mihi ipse et uel concessam omnibus uel correptam iam uindicatamque libertatem quiduis audendi non placuit amittere. 2 Recte necne, illi uiderint, quorum periculo ista facio, quum nemo meæ turbæ non scribat aliquid et nomen cupiant proferre omnes. Si laudandum est, amplector communem conditionem; sin uitio dandum, erit mihi iustior uenia uel hinc, quod sequor exemplum, non probo. 3 Hanc itaque culpam præstabunt hi qui cœperunt; ego ut neque honorem cupio, si bene cesserit, sic neque fraudi mihi erit, si aliter uisum fuerit eis, quibus huius rei permissa est censura. Oro autem, ut ad hanc formulam id, quod apud te reliqui, emendes diligenter. 249
Agricola
4 Fuit apud me quidam magister Gerardus Gaudensis, qui tecum locutum se esse aiebat de commentario quodam Vergilii, quod nuper e Gallia attulisset quidam sodalis suus. Vix sperare ausim politius quippiam futurum, quia tam exacte minima quæque in eo explicari Gerardus prædicabat. 5 Quicunque doctiores enim sunt, circa ea fere quæ reconditiora sunt laborant; et quæ uulgus latent, ea proferunt in lucem, et summa magis (ut Vergilii ipsius uerbis dicam) sequuntur fastigia rerum. Quicquid tamen erit, si ad me miserit, ut affirmabat se facturum, non fraudabo eum sententia mea. 6 Coloniæ imprimuntur quædam rhetorica nouiter condita. Magnum sane et loquax uolumen, ut deprehendere ex annotatione capitum totius operis potui. Sed quod male de summa rei sentire cogit, est quod is, quisquis demum ista scripsit, uidetur mihi forte copiosius de arte potuisse dicere quam ex arte. 7 Erant enim ea quæ uidi horrida et (quid aliud dicam?) barbara et scholarum nostratium sordes redolentia. Continget tamen illi fortasse quod fere stultis solet, ut et suam turbam inueniat et aliis errorem suum allinat. 8 Habent enim uel præcipuum hoc malum deteriora, quod non intra autores suos subsistunt; nec fere quicquam tam peruerse fit, cui non modo patronus, sed etiam sectator non sit paratus. 9 Vale. Ornatissimis et amantissimis uerbis meo nomine salutem dices magistro Ioanni Bernhardi et magistro Iacobo Silio. Magister Alexander Hegius, qui hic ludo literario præest, saluere te iubet. Iterum uale. Datum Dauentriæ VII Idus Aprilis anno LXXXIIII. A II 176-7 4 suus scripsi: susn A
Ep. 38: Rhodolphus Agricola Iacobo Barbiriano suo S.P.D. 1 Dedi Colonia discedens literas Ioanni Rinko communi amico nostro, quas tibi redderet; quibus literis epistolæ tuæ paucis, ut tum tempus ferebat et festinatio mea patiebatur, respondi. Respondi uero eis, quæ et negocii minus habebant et te quoque certum habeo minoris fecisse. 2 Nam quibus ego maluissem quæque te magis expectasse scio prorsus, tibi ut responderem, id temporis non uacabat. Scribis, suauissime Iacobe, idque optas dari tibi facultatem degendæ mecum uitæ, quo posses, id quod maxime cupis, uelut ductu auspiciisque meis studia tua instituere atque formare. 3 Vellem equidem tantæ mihi eruditionis, tam magni in literis doctrinisque usus conscius essem, ut istud tam iure meritoque deberes cupere quam te scio uere id atque ex animo optare. 4 Hortarer te, ut rebus omnibus relictis, quæcunque uel utilitatis specie te deuinciunt uel uoluptatum illecebris blandiuntur, eruditionem studiaque me duce sequerere et incisis omnibus uel abruptis etiam 250
ep. 38
uinculis, quibus alligatus teneris, prona præcipitique ad optima tenderes uia. 5 Facerem id non modo tua causa, cuius maxime et deberem et uellem, sed et mea quoque, quum sperarem tantum nominis opinionisque apud multos consequi posse tantumque fuisse me plerisque persuasum iri, quantum te monitis præceptioneque mea factum uiderent quantumque fieri te posse exploratum habeo et de te ingenii uis, amor studiorum naturæque tuæ felicitas mihi promittunt. 6 Nunc quum ad nullam tantam spem mei uocare te possim, quæ ullo incommodo rerum tuarum tibi sit redimenda, rebus ipsis pareamus oportet; utque optabile nobis esset, si unum aliquem in locum nos felicior casus contulisset, sic hoc desyderium nostrum est nobis hac commoda rerum tuarum conditione leniendum et iucundissima putanda quæ optima sunt. 7 Ut tamen interea præceptoris apud te munere fungar et per literas, qua datur, ostendam, qua ratione tibi putem studia tractanda, paucis et quantum epistolæ capit angustia, quid optimum censeam, explicabo. In studiis formandis duo præcipue spectanda crediderim: prius quod studiorum maxime genus cuique sectandum sit; deinde qua ratione quis in eo, quod elegerit, plurimum efficiat. De utroque ordine dicam. 8 Studiorum genus alteri necessitas uel rerum uel naturæ suæ assignat, alter uoluntate sua ad id, quod optimum censet, sese adiungit. Ut enim cui angustior res familiaris contingit, eas fere sequitur artes unde promptissimum putat posse necessitatibus suis præsidium se parare; ut etiam cui segnior natura, obtusior mentis acies est, si modo perdere nolit operam, ea sequi debet, non quæ maxime cupit, sed quæ rectissime potest, sic is cui facultatum uberior copia et felicior ingenii uis tributa est, nimirum errabit, si non totis uiribus ad optima feretur quandoque ad summa pertingere possit, malit inter secunda potius tertiaue subsistere. 9 Ergo ciuile ius alius, alius pontificum sanctiones, alius medicinæ artem discendam sumit. Plerique etiam loquaces has et inani strepitu crepitantes, quas uulgo artes iam uocamus, sibi uendicant et perplexis disputationum ambagibus uel etiam, ut uerius dicam, ænigmatibus diem terunt, quæ tot iam seculis nullum inuenerunt Oedipodem, qui ea solueret, nec inuentura sunt unquam. 10 His miseras adolescentium onerant aures, hæc subinde ingerunt inculcantque et in plerisque meliorem ingenii spem atque frugem in tenerioribus adhuc annis uelut in herba enecant. Laudo eas omneis tamen, plus certe laudaturus, si recte ordineque tractarentur. Nec enim tantum desipio, ut solus damnem quas tam multi laudant. 11 Quid ni laudem uero? quibus uideam multos summas opes, amplissimos honores, autoritatem famam dignitatem consecutos, et quas certe uendibiliores, ut Ciceronis uerbo utar, sciam et plane fatear aliis nonnullis, quas steriles et ieiunas uocant, ut quæ magis possint animum explere quam arcam. 12 Si lucri rationem itaque ducis, habes ex illustrioribus illis aliquam quam sequaris, ut diues fias, dum tamen scias hanc laudem, ut contingat, tibi
251
Agricola
cum fœneratore fore communem. 13 Sin rectius credis, quæ honesta sunt, propter se expetere et quas habes facultates suffecturas putas modestiæ tuæ, quandoquidem immodestiæ et quantumuis paruæ nimiæ sunt et quantumuis magnæ non sufficiunt, censeo, ut ad philosophiam te conferas, hoc est enitaris, ut recte de rebus omnibus sentias et, quæ sentis, commode ut possis eloqui. 14 Sentire autem recte duplex est, proinde ut duplex conditio rerum, quas inquirimus. Aliæ nanque res ad actiones moresque nostros pertinent, quibus omnis ratio uitæ recte riteque degendæ continetur, quam philosophiæ pars ea, quæ moralis uocatur, tradit. Huius prima nobis et præcipua habenda est ratio. 15 Hæc autem est petenda tibi non modo a philosophis qui literis eam tradidere, ut sunt Aristoteles, Cicero, Seneca et si qui sunt alii uel Latini uel Latine ita redditi, ut digni sint qui legantur, sed ab historicis etiam et poetis et oratoribus; quoniam ii et benefacta laudando et quæ contra facta sint uituperando non docent quidem, sed, quod efficacissimum est, exemplis propositis quæ recte secusue fiant uelut in speculo ostendunt. 16 Per hæc gradus ad sacras literas faciendus est et ad illarum præscriptum dirigendus uitæ nobis ordo saluberrimisque illis ducibus de nostra salute credendum. Reliqua omnia aliorum tradita plus minusue erroris tamen habent admixtum aliquid; neque enim contingere potuit eis, ut rectum et nulla aberrantem parte cursum uitæ instituerent, qui, quis esset uitæ propositus finis, aut nescirent aut ueluti per nubem spectantes suspicarentur dicerentque constantius quam crederent. 17 At sacræ literæ tam longe ab omni errore remotæ quam qui eas tradidit, Deus. Hæ sunt quæ solæ nos certa, solida rectaque ducant uia quæque omni discussa caligine sequentem se non falli, non excidere, non usquam aberrare patiantur. 18 Sunt et aliæ res, quarum cognitio magis ad ornamentum animi nostri honestamque uoluptatem quam ad necessarium utique usum pertineat; cuiusmodi est omnis disputatio de natura rerum, multiplex certe uariumque negocium et multipliciter quoque a multis summo ingenio facundiaque uiris tractatum. 19 Quæ ut non necessaria sit ad boni uiri mentem formandam effingendamque, non parum tamen contulerit uel eo, quod, ubi hæc cura perquisitioque rerum bona fide sibi cuiusquam uendicauerit animum, nullum sordidis uilibusque curis locum relinquit. 20 Deinde quod docet contemnere atque pro nihilo putare ea, ad quorum conspectum uulgus stupet, per quorum possessionem etiam eis, qui felices putantur, misereatur, quando ostendat, quam uanis omnia futilibusque constent causis, dicatque nullam rerum naturæ posse perniciem contingere maiorem quam si omnes eius uel sordidissimæ partes tales fiant, quales nunc sunt aurum gemmæque, quibus publica humani generis insania summum esse precium uoluit. 21 Postremo quia, quando intelligimus hac monstrante fragilis huius caducique corporis
252
ep. 38
nostri habitum omnibus casibus obnoxium, discimus omnem curam nobis ad animam esse transferendam hancque excolendam, in qua nulla nobis opera frustra aut peritura collocatur, quippe in quam quicquid collatum sit immortale, sicut ipsa est, æternumque sit mansurum. 22 Transeo multa neque enim epistolæ esset, sed uoluminis opus omnia complecti quæ in hanc possent sententiam dici. Hoc satis est ostendisse, quod tute minime ignoras, dignam hanc partem esse studiorum, in qua uiri boni mens elaboret. Nec ego aditum tantum primaque initia harum artium percipere te uelim, quod nunc uulgo in scholis fieri uidemus quodque tu pridem cum magna laude pulchre prolixeque præstitisti, sed res ipsas attingendas censuerim. 23 Iam terrarum marium montium fluuiorum situs et naturas gentiumque in his mores terminos conditionem imperia uel accepta uel prolata, iam arborum herbarumque uires, quas Theophrastus, iam animantium historiam generationem partes, quas Aristoteles literis mandauit, perquirendum. 24 Quid dicam quæ de re rustica tractata sunt? Quid quæ de medicina? Alius rem militarem, alius architecturam, alius pingendi fingendique rationem conscripsit. Quas artes tametsi non sum nescius non intra partem eam disciplinarum claudi, quæ rerum naturam scrutatur, tamen quia cognatæ sunt illi et ab eisdem fere prodeunt fontibus, non est quod nunc in eo magnopere sim sollicitus, quando ad eundem ordinem redigendas putem. 25 Hæc ergo omnia quæ dixi et ad mores nostros et ad rerum naturam pertinere ex eis discenda tibi sunt autoribus, qui rebus cognitu dignis clarissimum eloquentiæ lumen addiderunt, ut una opera et rerum notitia tibi et, quod post eam proximum feci, commode eloquendi ratio contingat. 26 Qua quidem de re scis multa a summis uiris tradita esse præcepta. Quod tamen ad corruptam institutionem loquendi emendandam pertinet, quam pueri in scholis accipimus, huius mihi admonendus uideris: fac suspectum tibi sit quicquid hactenus didicisti, damnes omnia atque abiicienda putes, nisi meliorum autorum testimonio et uelut decreto rursus in eorum mittaris possessionem. 27 Præterea quicquid apud emendatos autores leges, utilissimum fuerit id ipsum quam maxime propriis et idem significantibus uerbis reddere uernaculo sermone. 28 Hac enim exercitatione assequeris, ut, quoties dicendum tibi aliquid scribendumue fuerit, quando concipiendis uerbis apud animum tuum sese, quo natura fert, uernaculus sermo protulerit, statim quoque Latina uerba iampridem illi hoc usu accommodata sequantur. Ad hæc quoque siquid scribere uoles, optimum erit id ipsum quam plenissime rectissimeque patrio sermone intra animum tuum formare, deinde Latinis pure proprieque id significantibus explicare. 29 Sic fiet, ut omnia aperte et quam maxime plene dicantur. Omnes enim, siquid in dicendo est uitii, facillime in eo perspicimus sermone, ad quem sumus nati; et si quid uel dilucide parum uel breuius quam conueniat uel contorte nimium nec satis
253
Agricola
cum re proposita cohærens dictum fuerit, in eo sermone expeditius annotabit quisque, quem notissimum habebit. 30 Postremo ut hunc locum concludam, quicquid eris scripturus, des operam, ut quam purissime id, recte tantum Latineque inter initia eloquaris. Ornate dicendi posterior erit cura, quod contingere certe, nisi sana et integra sit oratio, non potest. Euenit enim eloquentiæ quod corpori, in quo si non omnia membra sint suo quodque loco disposita, si sint a recto habitu detorta, si magnitudinis suæ modum egressa, frustra illi circundederis ornatum. 31 Pugnabit enim cum ornamentis suis corpus et illustriorem deformitatem eius decor externus faciet illi comparatus. Sed de hac parte, quæ tibi studia potissimum sectanda putem, hactenus. Reliquum est ut dicam, quo pacto plurimum in studiis fructus consequuturum te credam. 32 Alius aliter fortasse, ego ita sentio: quisquis in percipiendis doctrinis cupiet dignum aliquem laborum fructum adipisci, illi tria esse præcipue præstanda, ut plane recteque percipiat quod discit, ut fideliter quod percepit contineat, ut et ex eo aliquid ipse deinde parere proferreque ualeat. Primum diligentis lectionis est opus, secundum fidæ memoriæ, tertium assiduæ exercitationis. 33 In lectione id conandum in primis est, ut id quod legimus quam maxime fieri poterit intelligamus et penitus habeamus perspectum, nec rem tantum quæ traditur, sed et uerborum in disertis autoribus uim, proprietatem, structuram ornatumque perspiciamus, quis decor, quod pondus sententiarum, quæ uis explicandi et res reconditas proferendi uerbis et uelut in lucem conspectumque protrahendi. 34 Nec tamen istud eo pertinet, ut, si uel per se obscurior uel nobis ignotus occurrerit locus, statim resistendum illic nec progrediendum ultra putemus aut, quod nonnulli, statim proiiciamus librum damnemusque studia et ingenium nostrum deploremus. Diligentia enim, non indignatione ad profectum est opus. 35 Transeundum ergo si quid erit, cuius intellectus non possit erui, et in aliud reseruandum tempus, donec uel homo uel liber nobis contingat, qui id aperiat, uel alia lectio, quod crebrum est, doceat; dies enim (quod dicere soleo) diem docet. Quod si Quintilianus inter uirtutes grammatici numerandum putauit aliqua nescire, quanto magis nobis, ut non dicam necessarium, saltem cum uenia erit nonnulla ignorare? 36 Nolim tamen uideri cuiusquam desidiæ patrocinium me his commemorandis parare; nam contra uideor mihi nulla re alia cuiusquam studium posse uehementius accendere quam si ostendam ipsam sibi lectionem aperire uiam et omnem legendi laborem legendo superari. 37 Proximum est, ut memoria firmiter quod accepit asseruet. Constat autem memoria in primis natura; ea tamen adiuuatur arte, quam alii quidem aliter tradidere, sed sic tamen, ut summa rerum eodem fere redeat. Eam artem duobus maxime usibus accommodam arbitror. 38 Aut enim subito dicendum
254
ep. 38
est et maior aliquis rerum numerus commemorandus, in quo periculum adeundum est, ne uel ordine uel numero destituamur; ut quum legati apud principem aut senatum aliquem uel proponimus petita nostra uel partis aduersæ cogimur respondere postulatis, tunc certe ab hac arte commodissime præsidium petetur. 39 Aut quando exercere memoriam uolumus, id hac uia facile et quam minima molestia facere licebit; quod sane ad memoriam firmandam utilissimum esse et Quintilianus autor est et rei usus, si quis experiri uolet, expedite docebit; si quod aliud enim, memoria uel maxime est, quam creber usus auget quamque incuria negligentiaque destituit. 40 In iis uero quæ perpetuo animo nostro cupimus hærere, optimum contenderim esse quam intentissima cura primum complecti ea; deinde quam creberrime ab animo nostro reposcere et subinde admonendo eum ad fidem præstandam cogere; postremo ut animo uacuo et, quantum datur, ab aliarum curarum turba ocioso id agamus. 41 Quod quidem in actionibus omnibus et negociis, quicquid id est quod ulla parte nostri fieri debet, exploratum est, ut nemo pluribus æque sufficere possit; ingenium certe id est quod, ubi intenderis, ut inquit Salustius, ualet, quod ei in multas diducto curas contingere minime potest. 42 Tertium est et quod proposueram postremum, quo pacto ex iis, quæ discendo percepimus, ipsi excudere aliquid proferreque ualeamus, neue studia nostra apud animum segnia et, ut ita dicam, sterilia reponantur, sed, quod semina solent in terra condita, fructum aliquem uberiorem cum fœnore profundant. 43 Amplus copiosusque est hic locus et dignus, qui pluribus diceretur quemque ego aliquando exactiori cura mihi puto dicendum, quando hic præcipuus esse uidetur longi laboris sollicitudinisque in studia collatæ fructus. Quod si nihil ipsi ad posteros mandare poterimus, nihil extra ea quæ didicimus ad præsentes proferre, quid tandem inter librum et nos intererit? nisi quia liber quidem ea, quæ semel in illum congesta sunt, bona fide semper seruat redditque, nobis, ut quæ accepimus continere possimus, iteranda sunt toties et subinde in animum inculcanda. 44 Complectitur sane locus hic duo, quorum utrunque per se, quando sit magnum, coniuncta certe plurimum in studiis laudis merentur. Horum alterum est, ut quæ didicimus in usum prompta habeamus et, ubicunque res postulat, parata. Plerosque enim uideas, qui, quando multa didicerint, multorum habeant memoriam; ubi proferendum tamen sit aliquid eorum, tum nihil succurrat eis, nihil queant meminisse. Adeo sciunt quidem, sed id ipsum scire se nesciunt. 45 Alterum est, ut ex eis quæ accepimus ipsi præter hæc inuenire aliqua possimus et conficere, quæ nobis asseramus nostraque esse queamus affirmare. Duo sunt autem, quæ præcipue huic parti profutura crediderim. Horum unum est, ut certa quædam rerum capita habeamus, cuiusmodi sunt
255
Agricola
uirtus, uitium, uita, mors, doctrina, ineruditio, beneuolentia, odium et reliqua id genus, quorum usus fere communis ad omnia et tanquam publicus sit. 46 Hæc crebro iteremus et omnia quæ didicimus, quantum fieri potest, certe quæcunque discimus ad ea redigamus, ut repetendis capitibus illis ea quoque, quæ ad ea redegimus, repetantur. Sic fiet tandem, ut omnia quæ discimus certa nobis præsentiaque et prope sub conspectu maneant. 47 Poterit autem persæpe uel exemplum unum uel una sententia in multa capita conferri, ut quod de ui illata Lucretiæ apud Liuium est: primum de pudicitia, quanti scilicet ea facienda sit, cuius damnum Lucretia morte putauit pensandum; post de pulchritudine, quantorum malorum ea sæpe sit causa, quantum etiam pudicitiæ ab ea periculi sit; iam de morte, ut ea mala non sit habenda, quam Lucretia impudicæ uitæ prætulerit; hinc de libidine, quas clades, quæ bella ea mouerit; utque etiam ingentia mala magnorum sæpe bonorum præbeant causam, quando ex eo scelere populo Romano sit libertas quæsita. 48 Sententia itidem diuidetur, ut Est uirtus placitis abstinuisse bonis; ad uirtutis caput ducetur, dicit enim: uirtus est placitis bonis abstinuisse; ducetur ad caput boni: non omnia bona expetenda esse, quoniam placitis bonis abstinuisse est uirtus; ducetur ad caput abstinentiæ, quia abstinuisse placitis bonis est uirtus. 49 Secundum quod huic parti adiumento erit id est, ut in iis quæ discimus diligenter pensimque uerba omnia conferamus inter se et latiori quodam tractu explicemus. 50 Sumamus exempli gratia quod apud Vergilium est: Optima quæque dies miseris mortalibus æui prima fugit. Primum ‘optima’ inquit qualia sunt putanda bona humana, quando optima prima sint eaque nedum abeant, sed fugiant et semper peiorum expectatione torqueant, quæ etiam duriora uideantur necesse est ex meliorum, quæ præcesserunt, comparatione. 51 Sequitur ‘dies æui’, id est uita nostra, ea quam parui est facienda, si fugax est et optima protinus initio uelut in flore consumitur. Quæ potest autem esse felicitas in uita, quando qui fruuntur ea mortales nedum, sed et miseri sint? Hinc iam ‘miseris mortalibus’; quid ni miseri, quorum talia bona sunt, talis est uita quique morti obnoxii sunt? 52 Postremum est ‘prima fugit’; ‘prima’ ergo nondum usu cognita, non ulla perfunctione possessa, ut semper quæ sequitur, quantumuis forte per se bona, tamen melioris collatione dura uideatur. Fugit etiam, non dimittitur, non abire iubetur; quam fallax ergo, quam incerta, quam nequaquam nostri iuris aut arbitrii est! 53 Quod si quis latius ista et per omnes locos dialecticos fuderit, quatenus cuiusque natura capax eorum est, ingens utique copia et ad dicendum et ad inueniendum se præbebit. Quod quomodo faciendum sit, maius est quam ut epistola id capiat et copiose est a me ea de re in libris eis, quos de inuentione dialectica scripsi, disputatum. 54 Quisquis ergo prius id recte et cum cura tractauerit, præsertim si ratio-
256
ep. 38
nem dialecticæ inuentionis illi adiunxerit, ingens illi paratissimaque de omni fere proposita re disserendi facultas continget, modo ea ulla ex parte ad eas pertineat, quas didicit, artes. 55 Hocque pacto ueteres illos professores artium, quos Græci sophistas, id est doctores, uocabant, exercuisse se deprehendo, quantum ex Aristotele et Platone coniicere licet, atque ad eam eruditionem promptitudinemque dicendi peruenerunt, ut, de qua re audire quis uellet, proponi iuberent dicerentque, quandiu quantumque uideretur de eo quod esset propositum. 56 Sic Gorgias Leontinus, primus tam audacis cœpti autor, sic Prodicus Chius, sic Protagoras Abderites atque Hippias Eleus et instituti sunt et alios docuere. At id quod secundum feci multum iudicii parabit in iis, quæ discuntur, et nouas argumentationes nouasque sententias aut ueteres, sed quibus noua facies sit, inueniet estque eiusmodi, ut, si stilus ei addatur, statim exercere eloquentiam possit et ad bene dicendum aditum parare. 57 Sed hæc hactenus ut pro rerum conditione pauca, ut pro modo epistolæ multa. Ut enim Demetrio Phalereo uisum est in libro quem περι ερµηνειας, id est de explicatione, scripsit, epistola quæ grandior facta est non tam epistola dici debet quam liber, cuius initio sit salus adscripta. Verum id utcunque æstimari poterit, haud ponam equidem in magno discrimine. 58 Mihi statutum est aliquo modo, quocunque possum, studia tua iuuare; quod ipsum si non potero, ostendere tamen, ut me uoluisse intelligas. Quod uoluisse ut in multis quæ effectum exigunt parum est, ita in amicitia, cui pro effectu est animus, tale est, ut nihil plus exigi, nihil maius præstari possit. 59 Veni Heidelbergam, ut de meis etiam rebus certiorem te faciam, postridie Calendas Maii. Excepit me episcopus dominus meus benigniter et omnibus humanitatis beneuolentiæque officiis cumulatissime prosequitur. Vide ineptiam meam, quaeso, uel, ut uerius dicam, stulticiam: constitui discere Hebraice, tanquam non satis temporis et operæ in pauculis iis Græcis, quas scio, mihi perierit. 60 Consequutus sum præceptorem quendam intra paucos annos ad fidem nostram conuersum, cui Hebræi etiam in omni laude eruditionis disciplinarumque suarum primas deferebant et quem præcipue solebant doctoribus nostris opponere, si quando ad disputationem de fide uocarentur. Hunc episcopus mea causa domi suæ alendum suscepit. Experiar quantum potero; spero fore, ut aliquid efficiam, et forte uel ob id ipsum efficiam aliquid, quia spero. 61 Ioannes Rincus narrauit mihi acerbiorem casum tuum, quem pertulisti ea parte, qua minime uoluisses scio. Dolui nescio an uicem tuam an illius improbitatem; dolui tamen et elegis, aptissimo talibus querelis carmine, dolorem tuum prosequutus essem, si modo tam quietus animo compositusque fuissem, ut potuissem ad scribendum aliquid coegisse manus aut mentem. 62 Oro te, mitte ad me aliquid ex iis quæ ad canendum composuisti, sed
257
Agricola
quod accuratum sit et cum laude ostendi uelis. Habemus et hic cantores, apud quos crebram mentionem tui facio. Eorum magister nouem et duodecim etiam uocibus canendos modulos componit, sed nihil suorum audiui quod tribus aut quatuor uocibus caneretur, quod magnopere placeret mihi. Nec ego tamen animum meum iudicii loco pono; potest enim fieri, ut meliora sint quam ego possim intelligere. 63 Vale et me tui amantissimum tibi persuade. Saluere iubeas meo nomine ornatissimum doctissimumque uirum magistrum Ambrosium Dinter, Nicolaum item Hagam nostrum, humanissimum uirum magistrum Iacobum Crabbe uicinum tuum. In primis uero toto animo deditissimum tibi Ioannem Rincum suauissimum adolescentem meis uerbis saluta. 64 Versiculos quos ad te misi, postea recognoui deprehendique in Anna matre tres aut quatuor mendas, quod uitio impressorum permutatæ sunt literæ; eas castigaui dedique ea gratia hunc ad te codicem, ut et quod huius apud te est emendes. 65 Hunc autem cum literis da operam, ut reddantur Adam Iordano canonico regulari ad sanctum Martinum Louanii. Iterum optatissime uale. Datæ Heidelbergæ septimo Idus Iunii anno 84. Diligenter me et loquacissime fac de omnibus rebus tuis certiorem per hunc ipsum, qui has tibi reddet. De tekst is gebaseerd op A; het apparaat biedt de belangrijkste varianten S 174v-181v B [A II]v-[A4]r M c7r-e2v A II 192-201 7 quod optimum censeam B: quod optimum censeo MA 11 possunt MA 12 ratione - duceris A contingant A: contingit M 13 expetenda A 14 perinde ut B: proinde et MA 16 praepositus BMA 19 sordidis A 21 collocatur] colatur MA 22 epistola MA 26 accepimus A 32 percepit] percipit S: precepit M 35 si quod erit cuius intellectus S: si quid erit ubi int- A: si quid erit intM 41 Salustius BMA: Quintilianus S 42 percipimus S 53 in tribus libris A: in sex libris BM 54 ea ulla ex parte] ea res illa ex parte BMA 55 Hocque] hoc quoque S se om A. sed in argumento addit (II 204) 56 sunt om. BMA 57 nimis multa BMA 58 possum om. S 60 quia spero] quia spero fore S 61 elegiis A 62 ostendere S 64 huius quod apud te est BM: huius quod apud te est exemplar A 65 Hunc autem] Haec A Idus] Kalendas S reddet] reddat A
Ep. 39: Rodolphus Agricola Ioanni fratri S.P.D. 1 Misi fratrem nostrum Henricum in patriam. Cupiit enim ipse eo proficisci, postquam nunciatum nobis est de morte sororis nostræ. Doleo grauiter et ægre fero casum illum, ut par est quia soror erat, tum quod multum ingenium moresque eius, si uiuere potuisset, placebant. Nunc quia Deo aliter uisum est, querelæ omnes molestæ sunt et superuacuæ; et cum necessitate deliberandum est et ferendum, quod res cogit. 2 Quod ad res meas pertinet, ueni Heidelbergam expectatus omnibus et 258
ep. 39
expetitus humanissimeque exceptus sum a domino Vormatiensi, qui me summa benignitate et mansuetudine prosequitur. Facio quicquid mihi libet; eo uenio ago quiesco, prorsus ex meo arbitrio. 3 Sed nescio quo pacto hic tam inuitus et prorsus contra animum meum sum, ut non uidear mihi tota uita ullo loco fuisse, cum quo minus mihi conueniret aut in quo ægrius degerem, quam hic sum. 4 Difficile est mihi seruitutem discere iam increscente ætate; et quamuis seruitus nulla a me exigatur, tamen nescio an eo grauius onus incumbat mihi, quod necesse habeo quam alius mihi remittat, eam mihi ipsi imperare; et ipsa me libertas in grauiorem seruitutem adducit. Deinde semper quasi Horatii illud per os mihi redit: Patriæ quis exul se quoque fugit? 5 Assueram iam regioni nostræ et illa etiam mihi uidebarque iam mihi quietem aliquo loco circumspicere et uitam aliquam in partem collocaturus esse. Nunc reuulsus iterum et eo perductus, ubi omnia fere noua aut ignota mihi, et rursus uelut de integro uita est ordienda et ea uita, in qua non mihi uideor permansurus. 6 Ita huic etiam me assuefaciet, adhuc tamen non potuit, et magis me inquietum reddidit mora quam composuit. Forte mollientur ista tempore, et dies sicut omnibus omnes. Ita quicquid huius rei perferendum est mihi, fratris causa perferam oportet, cuius rebus possum hac uia maxime consulere. 7 Est in domo ampla satis et familia numerosa, in qua nihil non ignoscitur ei; et ut ita ne fiat ab omnibus, petiui; et tamen in gratiam meam plus illi sæpe quam uellem permittitur. Satis studiosus est et ingenio satis prompto et expedito. 8 Si modo probum et modestum esset et tam honorem bonamque existimationem hominum cuperet, quam inanem et stultam ostentationem cupit. Potest tamen fieri, ut hæc usu et ætate leniantur; nam ut tollantur, uix audeo sperare. 9 Tu quomodo ualeas et qua ratione res tuæ agantur, cupio scire. Fac uigiles, oro, si quo modo posses aliquid inuenire, unde tibi uitæ præsidium esset. Nam fauorem principum ut mereri, sic multo magis tueri laboriosum et multæ operæ est, ut scis. Deinde etiam res per se anceps et lubrica et quam persæpe fortunæ magis quam meritis imputare possis. 10 Coloniæ quum essem, ad cœnam semel uocatus sum a Vastardo hospite domini Uconis. Video adhuc non satis eum posse rusticum illum pudorem, quem apud uos didicit, exuere. Et de ea re querelam etiam domesticorum inter se, quum abesset ille, audiui, quanquam ambagibus loquerentur et crederent non intelligere me, quam rem agerent. Fac me de rebus tuis certiorem. 11 Vale. Illustribus dominis obsequium meum commenda. Magistrum Hiccium meo nomine et benignissime saluta et suauissimam fœminam hospitam tuam G. Etiam atque etiam uale. Datæ Heidelbergæ X Calendas Augusti anno LXXXIIII. 12 Plinius noster plurimam salutem tibi dici iussit. Sumus adhuc contuber-
259
Agricola
nales. Palatinus alit ei duos equos, et habet salarium centum aureorum quotannis. Est industrius et gratus principi et omnibus aulicis; et qui, ut nunc usum prompti et prudentis iuuenis præstat, ita spem magni uiri promittit. A II 215-6
Ep. 40: Rhodolphus Agricola suo Adolpho Rusco S.P.D. 1 Cupiebam ad te uenire, quemadmodum constitueram, ut et desiderio tuo satisfacerem simulque eadem opera explerem animum meum et Gre˛cam bibliothecam, quam audio Basilee˛ esse, uiderem. Sed in uetere prouerbio est: inter offam et os multa interueniunt; quo minus mirandum erit accidisse mihi, quod ab hoc instituto mentem meam mutaret. 2 Primum dominus meus ab hac profectione auersiores pre˛bet aures, quod arbitratur, si illo ueniam, non facile fore, ut rursus inde diuellar. Deinde uia longior et hyems pro foribus, tempora turbidiora, breuiores dies et iter in dies impeditius; que quum per se grauia sunt, tum certe duplo triploque etiam grauiora mihi, id est homini quieto et umbris assueto. 3 Postremo spero futurum, ut intra non ualde longum tempus huius itineris aliqua mihi commodior ratio contingat, quo e˛quiore animo patiar nunc hanc me spem frustrari atque meum hoc infringi desiderium, quum mihi persuadeam fore (inaniter fortasse, sed persuadeo tamen), ut hoc damnum animi mei post uberiori uel fructu pensem uel saltem uoluptate. 4 Ergo ferendum est et, quod ueteri precepto iubemur, tempori parendum et e rerum conditione sumendum consilium. Mitto ad te uersiculos quos superiori hyeme per otium feci, non bonos hercule nec Musarum dignos nomine. Qui possem enim? 5 Aut unde tantus laboris amor Musis, ut immenso propemodum itinere e Parnaso in Phrysiam, hoc est ad ultimos rerum nature terminos et extra solis, ut ita dicam, coelique uias, se conferrent? Qualescunque tamen erunt, tu uidebis. Ego, quod instituto meo sufficit, uersiculos exhibeo. 6 Edillia duo sunt, quorum prius, ut quam modestissime inscriberem, Annam matrem uocaui. Habet enim laudes diue˛ Anne˛, cui iustissime ex omnibus, quibus Anne˛ nomen contigit, materni cognominis uenerationem tribuere uidemur. 7 Alterum edillium epicedion, id est funebre carmen, continet Mauritii comitis Spegelbergi. Is e collegio sacerdotum summe˛ ecclesie Coloniensis erat, uir in extrema eaque longa senecta ad ultimum usque spiritum litterarum studiis deditissimus. Versus faciebat, qui, qualescunque erant, ipse certe uirtutibus suis et studiorum amore dignus erat, ut optimi et essent et uiderentur. 8 Me quoque pro nescio qua opinione, quam pro litterulis meis acceperat, benignius impensiusque quam pro suis aut meis fortunis prosequebatur. Reddidi ergo meritis eius hoc quod maximum potui, 260
ep. 40
inditium scilicet memoris gratique animi et nomen eius ad posteros proferre cupientis. 9 Quod quidem potuisse ut ingentis felicitatis implet uotum, ita uoluisse fortasse poterit beneuolentie˛ offitiis satisfacere uideri. Oratiunculam quam Wormatie˛ in conuentu sacerdotum dixi superioribus diebus, eam doctissimo uiro domino Thome˛ Wolfo misissem, uerum nondum uacauit mihi, ut eam recognoscerem et excriberem. 10 Dabo operam, ut quam primum repurgatam eam perferendam ad illum curem, addamque Mycillum Luciani, quem hac e˛state e Gre˛co conuerti, ut ei damnum istud temporis huius uelut fenoris accessione resartiam. Oro, ut humanissimo homini me diligenter commendes dicasque ornatissimis uerbis meo nomine salutem. 11 Tu, queso, si quid uetustorum librorum et uulgo ignotorum in uestris regionibus inuenis, facito me certiorem. Quod si ad te possem uenire, circuiremus omnia et omnem bibliothecarum puluerem excuteremus. 12 Nunc si quid ad me perferetur, quod tamen non arbitror (unde enim aut quomodo huc?), sed si quid perferetur, effitiam, ut scias, prestaboque, ut neque hac in re neque alia quauis, cuius intra me facultas erit, aut desideres offitium aut beneuolentiam requiras. Vale. Date˛ propere Heidelberge˛ Kalendis Octobris anno LXXXIIIIo. S 208v-210r 1 est Hartfelder: esse S 2 longior Hartfelder: longiorem S scripsi: persuadere S 10 e˛state Hartfelder: estate˛ S
3 patiar scripsi: patior S
persuadeo
Ep. 41: Rhodolphus Agricola Ioanni Reuchlin S.D. 1 Εγραψας µοι, ως τη δευτερα ταιν σου επιστολαιν κατα το τοις ρητορσι ειθισµενον προτερον αποκρινωµαι, ακουειν µεν σε επαγγελλεσθαι µε την αρετην, το δε πραγµα σοι ουχ ορασθαι. 2 Πιστευω γε ταυτα λεγοντι σοι, αλλα, ειπερ ουτως εχει το αληθες, λογων µα ∆ια και κενων δη ακηκοας ρηµατων. Ουτε γαρ επαγγελλοµαι την αρετην ουτε δυναιµην αν˙ πως γαρ η ποθεν; 3 Καιτοι ηγουµαι σε τουτων η τοιουτων τινων ακουσασθαι λογων, αλλα υπο των ταυτα µεν αντι εµου τε και υπερ εµου λεξαντων, προς τουτο δε ητοι δια της ευνοιας της προς εµε οτιουν ευ λε-γειν µε προηρηµενων ητοι δια της των πραγµατων αγνοιας εσφαλµενων. 4 Εγωγε περι εµαυτου ουδεν ουτε γενναιοτερον ουτε λαµπροτερον αν επαγγελλεσθαι τολµωµι ουδε, ω Θεος, βουλοιµην. Αλλα προς ταυτα γε ει τι βελτερον εδυνηθην αν, νυνι κατα την τραγωδου γνωµην "βεβαρβαρωµαι χρονιος ων εν βαρβαροις". 5 Χρη γαρ οιµαι ταληθη λεγειν, αλλως τε και αυτων των πραγµατων την αληθειαν περι αυτων ενδειξαντων. Αλλα ταυτα µεν αλις, και αγαν ετι, κατα το δυνατον µοι Ελληνιστι ως προς τα σα Ελληνικα˙ τα δε λοιπα τη ηµετερα τε και γνωρι-µωτερα φωνη εµοι γε αµεινον γραφειν. 261
Agricola
6 Postulas a me, uir doctissime, uti litteras ad te dem, idque prope conuicio a me efflagitas; ego contra ad dandum cunctantior sum. Sapimus uterque, tu quod quicquid est hoc studiorum meorum, mauis tuo iudicio quam aliene credere predicationi; ego quod haud temere mihi uideor committere debere, ut iudicium tuum subeam hominis tam multiplicibus disciplinarum litterarumque ornamentis expoliti. 7 Quarum rerum abunde locupletes testes tuae mihi litterae fuerunt. Gaudeo (ita me Deus amet) uicem tuam et quum animi naturaeque tuae felicitati tum uero inprimis fortunis Germaniae nostrae gratulor, quam, si unquam, nunc aliquando expergefieri oportebit et ab hac barbarie, qua tot iam seculis uelut stupido sopore uel potius ληθαργω τινι oppressa tenetur, excitari. 8 Quod autem eruditissime simul prudentissimeque sententiam tuam de litteris Hebraicis ad me perscribis, facis tu quidem humanissime. Credo etiam uera te dicere. Quid faciam tamen, si aliud mihi uidetur? Scis enim quot homines tot sententiae, ut in rebus humanis persepe in mentem mihi ueniat dubitare, sitne uerum id quod priscis nonnullis uisum est, esse id optimum in eis quod sit animo cuiusque gratissimum. 9 Itaque mirum in modum sententia ea Greci poetae mihi probatur hac in parte: ουνεχ’ υπερθεν εσθλα τε και τα χερεια θεων εν γουνασι κειται, Μοιρης εις εν παντα µεµιγµενα. Και τα µεν ου τις δερκεται αθανατων, αλλ’ απροτιοπτα τετυκται αχλυι θεσπεσιη κεκαλυµµενα, τοις επι χειρας οιη Μοιρα τιθησι, και ουχ οροωσ’ απ’ Ολυµπου ες γαιαν προιησι˙ τα δ’ αλλυδις αλλα φερονται, πνοιη ως ανεµοιο. 10 Itaque adducor, ut putem satis iustam causam mihi esse, quare debeant hec litterae mihi placere, hoc ipsum quod placent. Ut tamen scias quanquam non recte, non tamen sine ratione me errare, puto uos magnos uiros, qui clarum uobis splendidumque ex illustrioribus studiis parastis nomen, etiam sine his litteris facile rationem uitae uestrae posse reddere. 11 Quae quidem si desint uobis, non magnopere desiderentur, sin assint uero, magne laudi dentur; accessionem tamen quandam et uelut appendicem clariorum studiorum minores has artes et esse uultis et estimari. 12 At ego qui mihi sterilem hanc, ut ita dicam, arenam excolendam sumpsi, nisi aliquid amplius quam uulgus solet coner, quid erit quo a segnitie nomine hec mea studia defendam? Itaque si minus in uno quouis eorum praestare possum, numero me tuear oportebit. 13 Et hec causa mihi communis forte cum multis est; id quod dicam proprie meum est: reliquas litteras aliis didici. Cupiui enim pro uirili mea, si qua possem, litterariae reipublicae patriae nostrae prodesse. 14 Quod nisi spectassem, erat mihi eadem que omnibus uia et ad res parandas uberior et ad nominis claritatem illustrior et ad hominum commendationem gratior. Has autem mihi discam. Statui enim senectutis requiem (si modo ea me manet) in sacrarum litterarum perquisitione collocare. 15 Quum itaque necesse habeam tunc libros eos legis intente pensiculateque lectitare, uideor mihi eadem opera
262
ep. 41
et litteras Hebraicas discendo eos legere et legendis eis Hebraice discere posse, simulque την ιδιοτητα εκεινου του λογου µυστηριοις πολλοις γεµουσαν pernoscere. Basilius quoque noster, quem deterruisse te scribis, acriter me incitauit, secutus tamen fortasse impetum meum et calcaria, ut dicitur, currenti subdens. 16 Quin tu quoque, qui contraria sentis, nescio an acerrimis me facibus extimules; turpe namque fuerit mihi uel nolle id uel non posse percipere in hoc studiorum otio, quod tu tantis tamque diuersis districtus studiis discere potuisti. Basilius, de quo scribis, in patria est. Fuit mihi arctissima cum eo familiaritas. Nuntius interpellat. Vale. Datae Heidelberge V Idus Nouembris. S 207r-208v A II 179-81 Le-Se 228-30 3 τουτων A: τουτων S LeSe ευ λεγειν scripsi: ευλεγειν LeSe 9 παντα SA: απαντα LeSe κεκαλυµµενα SA: κεκαλλυµµενα LeSe τοις επι SA: τοις ‹δ’› επι LeSe πνοιη (= πνοιη) SA: πνοιης LeSe
Ep. 43: Rodolphus Agricola Alexandro Hegio suo salutem dicit. 1 Non facile dixerim, quantum mihi uoluptatis littere tue˛ attulerunt, quum quod tue˛, id est charissimi mihi hominis, erant, tum quod intelligo quottidie politiorem te limatioremque fieri; et summam in spem adducor aut tuo ductu, tuis monitis et institutione aut nullius preterea uiribus cultiores litteras in Germaniam peruenturas et arcem aliquando occupaturas. 2 Ostendi eas domino Vormaciensi, qui itidem ut ego Germanie nostre spei gratulatus est atque Macte uirtute, inquit, sic itur ad astra. 3 Quod petis, ut Luciani Mycillum, quem Latinum feci, tibi mittam dedicemque tuo illum nomini, utrumque, si non petisses, etiam facturus eram, sed uereor, ne tam celeriter illum tibi mittere queam. Nondum recognoui aut e prima sceda illum repurgaui, adeo ne respexi quidem, postea quam traduxi. 4 Occupant me studia domini, quanquam parum, quia parum uacat ei propter multitudinem negociorum, quibus quottidie distinetur; deinde nonnihil temporis absumit mihi, quod prelego publice, tametsi id ipsum satis suspensa peragam manu. 5 Est auditorium mihi, ut hoc loco, satis frequens, sed tamen sunt eiusmodi fere, qui propensius cupiant he˛c studia quam commodius possint. Maxima pars magistri sunt aut scholastici, ut nos dicimus, artium, quibus necesse est omne tempus illis suis cauillationibus impendere. 6 Angustissimum et uelut subsiciuum diei fragmentum quoddam in he˛c studia patet illis; quo fit, ut ipsi minus possint et ego segnius coner. Ergo he˛c que˛ dico quamquam leuiter quidem, occupant me tamen. 7 Accedunt preter Latina et Gre˛ca, que˛ mihi quocunque possum modo 263
Agricola
tuenda sunt, quanquam et non nihil damni in eis me facere intelligo—sed accedunt ad he˛c, ut dico, studia Hebraicarum litterarum, que˛ mihi nouum et plenum molestie negocium exhibent, ut mihi uidear cum Anteo luctari et multo plus laboris in his, id quod minime arbitrabar futurum, quam in Gre˛cis exhaurire, nisi forte tamen aequiore animo preteritorum meminimus laborum quam pre˛sentes subimus. 8 Verum utcunque sit, decretum est persistere; primum quia coepi, ut constantia tuear errorem; deinde quia in Gre˛cis, in quibus quantumuis parum effecerim, possimus tamen affirmare neque opere me neque impense˛ poe˛nitere. 9 Quia in his ergo uoluptas maxima, quam capiebam et adhuc capio, deflorescit nonnihil et eo ipso fortassis ad fructum tendit, putaui mihi rursus animum nouis quibusdam studiorum illecebris excitandum. 10 Ad he˛c puto mihi illustriori aliquo peruincendum esse, ut, quod sterilia he˛c litterarum studia tota uita consector, iudicio uidear id, non segnicia facere. Sed ut, quod uerissimum et perinde rectissimum esse puto, dicam, destinaui senectutem meam, si modo me manet senectus, studio sacrarum litterarum uideorque mihi una opera nunc ueteris etc. 11 Nosti enim stomachum meum, ut nequeam sectari barbariem impuritatem horrorem eorum, qui nunc omnia occuparunt. Nosti contra quoque stomachum illorum, ut clament, ut insaniant et contumelie˛ ducant loco, si quis audeat scita illorum conuellere et conari docere pueros se superuacua, deprauata que˛que senibus sibi rursus dediscenda sint didicisse. 12 Possunt tamen he˛c facere, ut deberem; ut desistam, non poterunt etc. Vale. Honestissimis uerbis salutato meo nomine hospitem tuum magistrum Richardum et modestissimam foeminam coniugem eius. 13 Date˛ praepropere Vormacie˛ tercia septimane˛. Sic uisum est mihi uocare, quod nos uel barbare ‘feria secunda’ ‘feria tercia’ uel εθνικωτερως ‘Lune˛’ ‘Iouis’ ‘Martis’ ‘Mercurii’ dicimus et cetera. De tekst is gebaseerd op F; het apparaat biedt de belangrijkste varianten S [220G]r-v F A4v-A5v B C3v-C4r (ab 5 Est auditorium usque ad 7 occupant me tamen; ab 10 Sed ut quod usque ad 12 non poterunt etc.) M e2v-e3v C f1v-f2v A II 185-6 7 uidear SMCA: uideatur F futurum] om. MC 10 et] om. SMC 11 barbariem] barbarorum SMCA
Ep. 44: Rhodolphus Agricola Ioanni Reuchlin Phorcensi S. 1 Quum Plinius meus uel noster potius utrique nostrum putare, preter inscitiam quantum mihi longus usus familiaritasque pre˛clara uirtutesque deuinxerunt tue˛)— 2 264
(quid enim debeo non commune meam, et eum pre˛sertim, quem uite conciliauit, tantum tibi studia is ergo cum ad te proficisceretur,
ep. 44
non potui sine meis ad te litteris eum dimittere, non quo certa aliqua aut digna causa esset scribendi, sed ut memorem me tui perspiceres, hoc est ut tantum scriberem, quanquam hoc ipsum scribere, tali presertim homini cuiusmodi te censeo, αυταιτιον εαυτω εστιν και αυταρκη εχει την προφασιν αει. 3 Audio duxisse te uxorem; quod ut felix faustumque tibi sit eueniatque, uotis omnibus pre˛cor, laudoque sententiam tuam et uehementer (ita me Deus amet) probo. Ipse quoque in priori e˛tate id facturum me destinaueram, sed posteaquam iam incepi diligentius me ipse introspicere, auersus sum ab eo consilio; 4 non incommodis rei uxorie˛, que˛ multi κακοτεχνοι multis uerbis prosecuti sunt, sed deterruit me potius genus uite mee˛ et animus leuissimis etiam curis impar και φιλησυχον τι της φυσεως µου η γε µαλλον απραγµοσυνη και ως αληθεστατον ειπειν βαθεια τις ραθυµια παντος του βιου. 5 Quid enim necesse est mihi uitia mea speciosis circumdare nominibus? Itaque fortem te felicemque hoc ipso instituto tuo iudico. Tum ut pro hac ipsa fortitudine tua in reliquum par tibi respondeat foelicitas, id quantum quicquam mihi, tantum tibi, doctissime, humanissime, opto atque semper optabo. Implerem chartam, sed nuntius interpellat. Vale. Datum pridie Nonas Februarias Heidelberge˛. S 206v-207r A II 181 Le-Se 233-4 2 προφασιαν S 3 tibi om. S 4 βαθεια om. A
Ep. 46: Rhodolphus Agricola suo Adolfo S.D.P. 1 Respondi litteris tuis, itidem litteris doctissimi hominis Petri Scotti, quas litteras arbitror tibi redditas esse. Cras cum domino meo proficiscar Wormatiam; tertia aut quarta post Pasca reuertemur. Proinde si ex itinere conuenire me uoles, despicies, qua proficiscaris. 2 Hos libros si in mercatu Francouordie˛ apud bibliopolas inuenies, eme mihi, queso (curabo tibi, ut comodum erit, referri pecuniam): L. Columellam de re rustica cum aliis illi adiunctis, Cornelium Celsum de medicina, Saturnalia Macrobii, opera Statii cum commentario et Silium Italicum; aut omnes hos aut quos inuenis. 3 Quod si emes, dabis eos ministris domini mei perferendos, qui diuertuntur domi telonearii, eo loco quo ego, quum Francouordie˛ essem, diuertebar. Ego, carissime Adolphe, libere et prope licenter opera tua utor. Recte id necne fatiam, in tua humanitate positum id erit. 4 Proinde enim, ut tu id accipies, ita ego me bene aut secus fecisse iudicabo. Spero futurum, ut intra tertium aut quartum mensem domi tue˛ te uideam; qua uero aut quomodo, comodius coram tibi, si adesses, dixero quam possem litteris committere. 265
Agricola
Vale. Date pre˛propere Heidelberge anno 1485 Palmarum die. S 211r-v
Ep. 47: Rhodolfus Agricola suo Adolfo Rusco salutem plurimam dicit. 1 Libros quos emisti mihi, eos accepi; pulchri sunt et exacti. Itaque gratias tibi quam possum maximas pro illis ago, quia tu nihil aliud uoluisti quam ut gratias pro eis agerem. Ego tamen neque ea conditione neque expectatione tibi, ut emeres, iniunxi. 2 Itaque posthac uel partius uel forte liberius utar beneficentia tua, proinde ut uidero mihi, quod hoc me benefitio tuo oneraui, cessisse. Idque dico non tuo nomine, sed meo; de tua enim benignitate, quin rectissime mihi cedat, dubitare nec debeo nec possum. 3 Adeoque me ipsum uel ingratissimum animi condemnem, si, cuius beneficentiam non recusem, de eius animo aliter atque de optimo atque beneficentissimo mihi persuadeam, quumque factis gratias agendas putem, de facientis animo, ex quo tota facti existimatio pendeat necesse est, aut ambigam aut non honestissime credam. 4 Sed ego, quemadmodum uidero euenire materiam aliquam mihi, qua gratiam tibi, et si non referre, habere tamen me possis intelligere, sic audentior posthac ero, ut liberalitatem tuam euocem, aut cunctantior, ut mecum onerem pudorem. 5 Quod autem pre˛sens rerum conditio mihi permittit, gratias ago tibi, utque ex animo agere me, hoc est non agere modo, sed multo uberiores habere perspitias, quibuscumque rebus potero, nitar atque contendam. 6 Vir pre˛stantissimus hic Guillelmus Raimundus, qui has tibi litteras meas reddet, is est de quo, nisi memoria me fallit, Wormatie˛ tecum locutus sum, quem dixi audiuisse me Louanii professum esse, post uenisse Coloniam illicque docere. 7 Quumque illinc decederet, ut adeat Italiam, reddidit mihi litteras cuiusdam Coloniensis ciuis, ornatissimi hominis et summa mihi familiaritate deuincti, qui amplissimis eum et honestissimis uerbis mihi commendauit, quamquam id frustra fuerit. 8 Quorsum enim commendare mihi quenquam, qui totus aliena commendatione nitar necesse est? Cupiit, ut cum domino meo Wormatiensi posset in comitatu eius adire urbem; quod ipsum dominus propter conditionem rerum suarum necesse habuit illi negare. 9 Itaque cum statueret secundum uiam fluminis Rheni iter facere Argentinamque uenturus esset, nolui deesse neque tibi offitium meum, quin ad te litteras darem, neque illi, quin qua possem illum tibi cura commendarem. 10 Homo est, ut audio, doctissimus, omnium linguarum (Latine˛, Gre˛ce, Hebraice˛, Caldaice˛, Arabice˛ et nescio an omnia numerauerim) peritissimus; pre˛terea theologus philosophus poeta et, ut in summa dicam, unus in omnibus et omnia in uno, quem ego profecto gauisus sum contigisse mihi, ut 266
ep. 47
uiderem. 11 Nam ut consuetudine eius liberius uterer, angustia mihi temporis ereptum est. Hunc, quia Italiam petit (quod non difficile tibi erit), iuues oro, ut comites aliquos itineris inueniat, quo tutius id commodiusque perficere possit; sicque tractes eum, ut ille se humanissimo homini et ego amantissimo commendatum illum intelligere possimus. 12 Quod a tua munificentia nequaquam crederem petendum, nisi tantum fauerem laudibus et eruditioni doctissimi hominis, ut illi etiam que˛ certa parataque apud te erunt, tanquam dubia et differenda pre˛cibus meis impetranda putarem. Doctissimo uiro Petro Scotto, item Thome Vulfio honestissimis et amantissimis uerbis meis saluta. Vale. Date˛ Heydelberge Idibus Aprilis anno 1485. S 210r-211r
Ep. 48: Rodolphus Agricola Ioanni fratri suo salutem. 1 Reddidit mihi literas tuas, cui eas dederas, Aennius dominus tuus Vormaciæ. Coactus enim fuerat manere illic et quiescere quindecim aut amplius dies, quod unum illi et, si recte memini, sinistrum genu intumuerat. 2 Itaque quum ad sacrum Paschæ diem cum domino meo illuc uenissem, allocutus sum eum sæpius et curaui, ut dominus dissimulanter inuitaret eum, quanquam tamen antea, quis esset, occulte domino dixissem. 3 Postea quum dominus noster orator comitis Palatini ad urbem proficisceretur cum sedecim equis et ego essem una, allocutus sum eum in urbe sanum et bene habentem. 4 Fuimus in itinere Ferrariæ, sed parum mansimus. Venimus enim decima nona hora et reliquum exegimus ibi. Mirum est, quomodo omnis ager Ferrariensis qui circa Rodigium erat Venetias uersus uastatus sit. 5 Villæ omnes dirutæ et exustæ, arcum in quo feræ principis erant totum uastum, feræ omnes consumptæ, arbores desectæ, murus eius subuersus, monasterium Angelorum et Cartusia magna ex parte desolata, arbores omnes in uia Angelorum excisæ, plateæ Ferrariæ confractæ adhuc et plenæ multis locis luto et fimo. 6 Mortua sunt Ferrariæ partim fame, partim pestilentia, partim casibus bellorum plus quam quindecim hominum milia. N. noster allocutus est me cum summa cupiditate et gaudio et iussit tibi plurimam salutem dici. Adhuc est illi uetus consuetudo quæ fuit cum Diamanta tua. 7 Ea uidua est facta; ipse docet filios. Dominus Theophili, Diotesaluus, Aloisius Tita omnes mortui sunt. Romæ Ioannes Plinius noster est in contubernio cardinalis ad Vincula; assecutus est plus quam quadringentos aureos annuos ex beneficiis. 8 Pater eius hac æstate est mortuus, nouerca triennio ante. 267
Agricola
Spero circa nundinas nostras Groningenses uenturum me in patriam. Quod si non potero, ad festum Paschæ sequens haud dubie ueniam; quod et mallem et mihi commodius esset. 9 Honestissimæ fœminæ Gertrudi tuæ meo nomine ornatissimam salutem dices et sorori eius nobili; et præstantissimæ fœminæ dominæ tuæ obsequium meum com-menda. Vale.
268
ep. 48
Properanter scriptum Romæ secunda septimanæ ante diem Corporis Christi anno LXXXV. A II 219 5 arcum] Barcum Agricolam scripsisse puto septimana A LXXXV Allen: LXXX A
6 fame Waterbolk: famæ A
9 septimanæ Allen:
Ep. 49 1 Reuerendissime presul, primum in commune gratias agimus Deo de incolumitate, qua accepta uisi sumus et nos ipsi ex parte melius habere; sollicitos nos fecit, quod uisus es nobis nescio quid querens discessisse. 2 Deinde quam uberrimas possumus gratias agimus humanitati, quod tanta nedum diligentia, sed sollicitudine quacunque potes consulis saluti rebusque nostris. Nuntius reddidit quinquaginta aureos, quos illi dedisti domino decano. 3 Sunt nobis, si uiriles quisque conferre uelimus, non minus CL aurei, quos abunde suffecturos nobis speramus. Quando erit, ut te sequamur, difficile dictu est. Dominus comes optime ut nunc ex nobis habet, proxime, ut mihi uideor, ego, tertio loco decanus est. 4 Omnes tamen intra linteos iactamur; hæc iacens in latere tibi scripsi tantumque abest, ut de itinere quicquam tibi promittere queamus, ut sit non satis uirium cuiquam nostrum, quo ingredi constanter per cubicula possimus. 5 Medicus omnia secunda pollicetur. Dominus decanus commendat bullas et scripta et sarcinulas. Videbone te iterum, uir carissime? 6 Cupio adhuc uiuere, non ut uiuam (ita me Deus amet), sed ut meliore morte defungar; deinde ut conspectum tuum liceat mihi adhuc intueri. Quod si mihi contingat, nihil ultra cum Deo paciscar pro uita. 7 Perpetuum salue et uale, lux et columen uite˛ mee˛, et Deum, quantum potes, pro me ora. IIII Augusti Tridenti ex lectulo, ut potui. (primum) S 203v-204r; (alt.) S 204v-205r; orthographia primum S ostendit 1 Reuerende alt. S 3 optime om. alt. S 6 ut uiuam scripsi: tam S: ut diutius uiuam post amet coni. Hagen
Ep. 50 1 Salue, reuerendissime pater. Dominus Iohannes Richenstain ab urbe aut proxime Senis ueniens, quia se affirmabat intra proximos dies Spire˛ futurum et celerius quam nos possimus aut per rationem ualetudinis nostre sperare 269
Agricola
audeamus, has ad te litteras dedi, ut quam primum de rebus nostris, quo loco essent, fieres certior. 2 Quum hec scriberem, decanus et ego paulo firmiore ualetudine eramus, hoc est caput e puluino sustulimus et deambulare per domum coepimus, sed dubii tamen et ancipiti robore, ut quibus quotidie tantum timendum sit, quantum sperandum et exacta cura atque arctissima temperantia quotidie sit cum egritudine depugnandum. 3 Dominus comes de Eberstein peius adhuc habet et lecto adhuc affixus est. Locuti sumus cum eo, uidereturne, ut maneremus et expectaremus, quousque rectius et ipse ualeret, et una abiremus, an, quia uideremus coelum hoc loco pestilens esse nec speraremus fore, ut hic manentes confirmari possimus, melius crederet, ut nos, qui aliquo pacto possemus, quamprimum hinc nos diuelleremus, ipse, ubi comodum esset, nos sequeretur. 4 Ne enim ulla re prodesse nos illi posse et esse suffitientia ministeria ei tantaque mora nostra impensas fieri maiores; dominum decanum impensas in medicum et pharmacopolam et hospitem ad diem abitus nostri persoluturum; 5 deinde, si quid pecunie reliqui sit quod illi supra rationem impensarum itineris nostri relinqui possit, id illi relictum iri, sin minus, esse dominum Georgium Nothaft, cuius necesse esse illum uti benignitate, uti nos omnes oporteret, si paulo diutius hic maneremus. 6 Visum est itaque hortatusque est, ut, quam primum res nostre˛ ferrent, abiremus; id autem intra diem aut duos, nisi quid aliud (ut multa solent) eueniat, facturos nos spero. Sed necesse est lento itinere aut pigro potius nos proficisci, ut iter cum ratione ualetudinis nostre˛ decidamus. 7 Dominus T. Arndes et Eustachius Senis sunt. Cardinalis Fuscarus diem suum obiit. Causa Ursinorum et Columnensium poscente pontifice pactione interposita indutiis trahitur et iuditio de ea consentientibus in id partibus cognoscetur. 8 Dominus Georgius Nothaft summa qua potest comitate et beneuolentia non solum prosequitur, sed cumulat nos. Reliqua spero coram me narraturum; quam spem ea nocte, posteaquam litteras postremas ad te dedi, et sequenti itidem prorsus abieceram. Foeliciter etiam atque etiam uale. Date˛ Tridenti Kalendis Septembris anno 1485 propere, ut uides. S 203r-v 1 Salue] in margine Presuli Wangiensi S.D. Rhodolphus enim in itinere egrotus ab eo relictus hanc epistolam scribit add. S 8 Semptembris S
Ep. 51: Fragmentum epistolae Rodolphi Agricolae ad Adolphum Occonem Phrisium medicum. 1 Caeterum in hoc opere, praeterquam quod stilum exercui, plane uideor mihi operam perdidisse. Nam nisi quis meliores literas attigerit, non uideo, 270
ep. 51
magnopere quid possit prodesse ei, propter multitudinem exemplorum, quae ab eruditioribus scriptoribus erant eruenda; et idcirco negligetur ab eis, ut qui balbi praeter balba nihil intelligant. 2 Contra eorum, qui eruditi sunt uel uideri uolunt, quotusquisque ulla artis praecepta attingit? Aut si attingat, nonne tibi uideris ad primum protinus conspectum audire: "Unde nobis ex ultima barbarie nouus Anacharsis iste, qui post Aristoteles Cicerones Quintilianos aliquid inuenturum se credat?" 3 Quemadmodum apud poetam tamen scriptum est: Victurus genium debet habere liber, ita multos libros hoc solo credo uiuere, quia genium habeant. Qui si nobis sit, uiuemus etiam; sin minus, feram aequo animo interitum eius, quem tot tamque praeclara subierunt ingenia; quibus, ut laborem eruditionis diligentiaeque suae impartirent, mortalium ignauia fuit indigna. Vale. Mundt 1992: 4
Ep. 53 1 Biennium totum est, ex quo nulle˛ mihi littere˛ reddite˛ sunt ex te. Ne ipse quidem ullas, inquis, misisti. Possem uti uulgatis artibus et culpam meam conuicio nunciorum tueri et dicere aut fefellisse me discedentes illos aut non reddidisse tibi, quas dederim. 2 Puto magis ingenuum esse fateri quod uerum est, cum presertim excusatius potuerim id praetermittere, quod in Phrisia nostra, id est ultimo orbis terrarum angulo, non facile inueniebam, cui perferendas litteras committerem. 3 Deinde quotidie profectionem parabam, ut putarem rectius ex hoc loco aduentus mei quam illinc destinationis mee te facere certiorem. Tibi uero tam celebri et certo loco quid obstabat, quominus scriberes? 4 Si tamen recte noui tuam illam non modo διανοιαν, αλλα ταχυνοιαν η τε και µαλλον η ουτως εξον ειπειν την σοιο πτερονοιαν, non deerit quod dicas, anteque defuturam, quamquam neutrum quidem posset, pecuniam tamen quam uerba credam, quin etiam, quod dici solet, te mea ipsius ueste mihi nares emuncturum responsurumque hoc ipsum quod obiicio. 5 Nec enim esse apud uos, qui Frisiam nostram petant aeque atque nulli a nobis ad uos proficiscuntur. Deinde te quoque expectasse, ut litteras potius dares ad me profectum huc quam profecturientem. 6 Αρα τουτο το ρηµατιον ρογχου αξιον σοι δοκει; Quod si scias quantum hic regimen in grammaticis exerceam, mirabere potius quidquam me tibi scribere, quale et tu et ego ipse quondam et reliquum uulgus doctorum solet, quodque non potius noue luminositatis irradiantibus adoriis profamina mea exsculpam. 7 Sed ut ad rem redeam, rectissimum puto, ut uterque nostrum in hac mutua lite alteri suam culpam ignoscat. Oportet enim feram eam conditionem 271
Agricola
tibi quam paratus sum quamque necesse me est accipere. Tu tamen memineris facito me primum esse qui coeperim rursus scribere. 8 Cupio scire, suauissime Adolphe, quid agas, quis status sit rerum tuarum, quid pares, quid expectes, quem destines grauioribus annis nidum. Audio quidem de te omnia recte et, quemadmodum maxime desidero, autoritatem plenam, famam secundam, nomen in dies illustrius, in summa id quod scio, eruditione parem foelicitatem. 9 Quibus rebus quum omnibus gaudeo tum hoc precipue, quod accipio diuitem te fieri uel esse potius. Credo enim persuadeoque mihi hanc fortunarum tuarum partem pro uetere lege amicicie communem mihi tecum futuram, nisi recusas forte iam coire mecum hanc societatem, quod nequeo tantundem ad aleam nostram conferre. 10 Inuenies enim plerosque, qui uel putent uel probent non scribendum fuisse τα φιλων κοινα, sed uerius τα κοινων φιλα; crebrius enim esse, ut fiant ex communibus opibus animi communes quam ex animis opes. 11 Sed ego de te nihil tale metuo aut expecto, ut eueniat unquam quod non possum etiam neque de tua µεγαλοψυχια neque de nostra µεγαλοφιλια, ut frontem non conteram, cogitare. Vale. S 219r-v 4 υταχνοιαν S ειπαν S σοιο non certe legitur scripsi: κωσαλοχιχια S
6 αξιον scripsi: αξον uel αγον S 11 µεγαλοψυχια
272
5. RODOLPHI AGRICOLAE PHRISII EPISTOLAE: COMMENTAAR
nobis prouidendum ut, cum simile aliquid sit, multa sint dissimilia et id ipsum simile lateat, ne deprehendi possit nisi tacita mentis indagine, ut intelligi simile queat potius quam dici — PETRAR. fam. 23,19,13
AGR. ep. 1 1 Photionem ... explicaret: PLU. Phoc. 5,3; door Agr. gelezen in Latijnse vertaling, omdat hij in 1469 nog geen Grieks kende (IJsewijn 1988: 33). Talloze Latijnse versies van Plutarchus (met name van de Vitae) verschenen in de 15de eeuw; een gedrukte editie van alle Levens kwam in 1470 in Rome van de pers, van de hand van diverse vertalers (meestal vrije vertt. met veel omissies) (Russell 1973: 147 vv.; z. ook Holzberg 1981: 201-2; Berschin 1983: 40). Al in de laat-Byzantijnse tijd was de ster van deze auteur hoog gerezen (Berschin 1980: 308). omnis - memorie: deze notie van ‘beste (etc.) aller tijden’ bij CIC. red. sen. 5 (van Pompeius); Deiot. 15 (van Caesar); LIV. 30,30,1 (van Hannibal en Scipio); V.MAX. 5,5,4 (van clarissimi imperatores); CURT. 3,5,5 (van Alexander). Vgl. VELL. 2,66,5 uiuet [...] per omnem saeculorum memoriam (van Cicero). quum - sederet querentibusque amicis: inconcinnitas. Voor de ongewone combinatie van een bijzin ingeleid door cum met een abl. abs., z. LHS II 817; hier wordt een vb. uit Ammianus gegeven (20,4,6). Hagendahl (1921: 128) geeft een tweede vb. uit deze auteur (24,8,2). In beide gevallen betreft het een causale bijzin, wat hier niet het geval is. cogitabundus: ant. zeldzaam: HYG. fab. 220 (130,2); GELL. 2,1,2, waar verteld wordt dat Socrates zijn standvastigheid trainde door 24 uur (van zonsopgang tot zonsopgang) onbeweeglijk stil te staan in meditatie! Vormen op -bundus zijn op zich niet zeldzaam of gebonden aan een bepaalde auteur dan wel periode (Langlois 1961: 120; vgl. 128-34) en evenmin ongewoon bij humanisten (vgl. Pianezzola 1965: 5). quidnam secum: wellicht quidnam ‹faceret, respondisse tradunt› secum. Er moet iets zijn weggevallen; vgl. wel ep. 13,5 ea tamen que Plinii precipue secum; z. daar. obnixe: eenmaal bij Plautus, Terentius, Symmachus en in de Ciris; tweemaal bij de Panegyrici, in de Vulgaat; saepius apud posteriores (59× in CETEDOC); niet in combinatie met adniti. In Agr.’s brieven komt het bijwoord nog driemaal voor (26,6; 12; 30,2; vgl. 29,22 enixissime oras; 34,12 enixissime [...] rogabantur). adniti: in deze zin en constr. (intr. c. ut/ne) ant. met name bij Livius en bij laat-ant. (vooral chr.) auteurs. Bij Agr. nog viermaal (ep. 1,10; 3,6; 4,6; 32,4). 2 Homo ... orationem: aldus Agr., niet Plutarchus, die zegt dat Phocions kracht in de kortheid van zijn woorden lag: Phoc. 5,2 ο Φωκιωνος λογος πλειστον εν ελα-χιστη λεξει νουν ειχε; 5,3 λογου δεινοτης εδοκει πολλα 268
ep. 1
σηµαινειν απ’ ολιγων. Hier-om was hij beroemd; Demosthenes noemde hem η των εµων λογων κοπις (5,3-4). uirtutis artibus: vgl. CIC. sen. 9 artes exercitationesque uirtutum. Powell ad loc. merkt op dat hier artes in de zin van ‘eigenschappen’ lijkt te worden gecombineerd met Plato’s beeld van αρεται als τεχναι (vgl. Brink ad HOR. ep. 2,1,13; z. Irwin 1977: 71 vv.). TER. An. 32-3 noemt fides en taciturnitas als artes, CIC. Man. 36 innocentia, temperantia, fides, facilitas, ingenium, humanitas als artes eximiae huius administrae comitesque uirtutis (sc. bellandi). Vgl. verder de door Brink genoemde plaatsen, maar bovenal QUINT. inst. 12,11,11 eas [...], quae uirtutem docent, artes; die staan tegenover de (artes) quae a uirtute sunt remotae (2,20,7). Deze laatste bespreekt Quintilianus in voornoemde passage in het tweede boek, na de uirtutes (!), ad quas nobis, etiam ante quam doceremur, initia quaedam ac semina sunt concessa natura, ut ad iustitiam (!). Dezelfde gedachte biedt RHET. Her. 4,60 uirtutis et artium, quae uirtutis magistrae sunt. omnis egenti probitatis: aanvankelijk regeert egens de gen., vanaf Cicero ook de abl. Cicero en Plinius construeren het altijd met de abl., Quintilianus met beide naamvallen. Voor egens c. gen. rei incorporalis, vgl. bijv. egens uirtutis (ENN. ann. 599; RHET. Her. 4,20; VERG. A. 11,27; V.FL. 4,151; e.a.). orationem - probatum iri: CIC. Brut. 262, waar het gaat om Brutus’ redes, die nudi en omni ornatu orationis tamquam ueste detracta zijn (evenals die van Phocion!). Evenzo CIC. Tusc. 2,3; 4,8; in 2,3 wordt expliciet als doel van de welsprekendheid geformuleerd dat een rede multitudinis iudicio probari. Ook nog PLIN. ep. 4,5,3. parum probatum: vgl. QUINT. inst. 4,pr,1 si parum nostra institutio probaretur. Homo ... probatum: vgl. CIC. Sest. 114 uir et bonus et innocens et bonis uiris semper probatus, quod parum uidelicet intellexit in tribunatu quid uero populo probaretur. instituit - orationem: CIC. inv. 1,51; 1,95; fin. 5,86; fam. 3,12,2; CAES. civ. 3,17,6; SERV. A. 12,15; RUT. LUP. 2,1; gewoon in CETEDOC. 3 exiguas - litteras: niet in TLL, maar vgl. CIC. Att. 11,16,1 exigue scripta est (sc. epistula); V.MAX. 2,10,1 exigua cera (sc. tabulae) et paucis litteris. prorumpentia - coherceam uerba: QUINT. inst. 9,2,76 hic uero tegere nos iudex quod sciamus et uerba ui quadam ueritatis erumpentia credat coercere; vgl. OV. Pont. 4,8,73 uerba coerces; APUL. fl. 15 linguam omnem coercere uerbaque [...] premere. Prorumpere wordt ant. niet voor uerba gebruikt, maar vgl. SIL. 3,699 uox prorumpit in auras. Voor prorumpere als ‘losbarsten’ (in een tirade e.d.), z. bijv. TAC. ann. 11,2. nihil habenti, quod scribam: topos (Cugusi 1983: 75); bijv. CIC. fam. 8,2,2; 8,12,4; 9,3,1; 12,9,1; 14,2,1; 14,16,1; Att. 3,5,1; 5,5,1; 7,6,1; 7,19,1; 12,30,1; 12,53,1. PLIN. ep. 1,11 is volledig aan deze topos gewijd. Legitimatie: CIC. Att. 1,12,4 si rem nullam habebis, quod in buccam uenerit scribito; evenzo Att. 7,10,1; 12,1,2; 14,7,2. Hiertegen keert zich Seneca (ep. 118,2), want numquam potest deesse 269
Agricola
quod scribam. Dezelfde topos ook bij POGGIO ep. Nic. 2,2-3 (vgl. 52-4). ut ita dicam: veel bij Cicero en Seneca. Bij Seneca verwijst de uitdrukking nagenoeg steeds vooruit; bij Cicero is dit ook meestal het geval, maar hij plaatst haar ook nogal eens (zoals Agr. hier) temidden van de woordgroep waarop zij betrekking heeft. omnes - sinus - pandendi: als metafoor QUINT. inst. 6,1,52 (over de peroratie) e confragosis atque asperis euecti tota pandere possumus uela, zodat de epiloog het klapstuk van de rede vormt. Bij Quintilianus vinden we nog twee keer deze nautische metafoor voor de redenaar die spreekt: inst. 10,7,23 aptabimus uela [...] et impleri sinus optabimus; 12,10,37, waar uelum en sinus ook in één passage als ‘synoniemen’ worden gebruikt. Dezelfde metafoor ook bij Plinius (ep. 8,4,5); daar wil Caninius de Dacische oorlogen gaan beschrijven, hetgeen Plinius moeilijk, maar niet onmogelijk acht: pande uela ac [...] toto ingenio uehere! Ook elders is deze metafoor gangbaar; vgl. CIC. Tusc. 4,9; OV. ars 3,500; IUV. 1,149-150 utere uelis, totos pande sinus; FRO. Ant. 2 p.38 (97N). Iuvenalis verbindt als enige direct pandere sinus (als metafoor; in letterlijke zin ook PLIN. nat. 9,94 pandique buccarum sinus aurae). latissime se funderet oratio: vaak bij Quintilianus: inst. 11,3,84 se cum gestu fundit oratio; 2,13,5 latius fusa narratio; 3,6,83 latius [...] fusa ratio; 11,2,14 Cicero hanc famam latius fudit; 12,2,23 neque se tanta umquam in eo (sc. Cicero) fudisset ubertas. Vgl. CIC. orat. 125 se latius fundet orator; 210 funditur numerose [...] oratio. Zeer gewoon in CETEDOC. Z. ook AGR. ep. 38,53 voor de uitdrukking late fundere. 4 uerbosum: een woord dat bij vele ant. auteurs in het geheel niet of enkel sporadisch voorkomt; daarentegen wel zevenmaal bij Cicero en even vaak bij Quintilianus, maar niet van personen. Dit laatste vinden we bij CATUL. 98,2 uerbosis [...] et fatuis, de enige plaats waar uerbosus expliciet gecombineerd wordt met de notie ‘dwaas’; verder van personen bij SEN. ep. 88,37 (een tirade tegen kwantiteit in plaats van kwaliteit in boeken en kennis); SUET. Cal. 34,2 (Caligula’s oordeel over Livius); VOPISC. Aurelian. 12,4,1; quatt. tyr. 1,2,3; en liefst vijf keer in de Vulgaat (Iob 11:2; 16:21; prov. 16:28; Sirach 7:15; I Tim. 5:13). In de brieven van Cicero en bij Iuvenalis (10,71) en Nepos (Att. 20,3) wordt het adj. op een brief toegepast (evenzo POGGIO ep. Nic. 4,140; AURISP. ep. 94 (117,26)). Bij chr. auteurs is het een zeer normaal woord; bij hen treft men zelfs een ww. als uerbosare aan (vgl. Norberg 1968: 99). Evenzo AGR. ep. 28,2; 29,19; 34,4; POGGIO ep. Nic. 2,7; 10,78; 26,27; 35,113; 73,44; 79,12; 80,104; vgl. 1,45; 3,7; 8,219. magna ... confingentem: vgl. PL. Meno 77a 7 πολλα ποιων εκ του ενος (wat Meno moet nalaten bij het geven van een definitie van αρετη). Erasmus (adag. 2,1,49 ex uno multa facere) vermeldt het als spreekwoordelijk voor hen qui rem quampiam minutim secabant [...], qui idem aliis atque aliis modis uariant. Als Latijnse parallel geeft hij een anecdote (LIV. 35,49,6-8) die wel inhoudelij270
ep. 1
ke, maar geen woordelijke overeenkomsten biedt. Verwanter is het adagium Elephantum ex musca facis (1,9,69), dat Erasmus interpreteert als res exiguas uerbis attollis atque amplificas. Hij citeert LUCIAN. musc. 12 πολλα δ’ ετι εχων ειπειν καταπαυσω τον λογον, µη και δοξω κατα την παροιµιαν ελεφαντα εκ µυιας ποιειν. Een interessante parallel, maar zo goed als zeker Agr. onbekend, is POLYB. 7,7,6, waar schrijvers van historische monografieën bekritiseerd worden, omdat ze vaak doen aan bladvulling: αλλα µοι δοκουσιν οι τας επι µερους γραφοντες πραξεις, επειδαν υποθεσεις ευπεριληπτους υποστησωνται και στενας, πτωχευοντες πραγµατων αναγκαζεσθαι τα µικρα µεγαλα ποιειν και περι των µηδε µνηµης αξιων πολλους τινας διατιθεσθαι λογους; evenzo 29,12,2; vgl. 12,25g,3. Polybius was in de 15de eeuw in Italië bekend door Bruni, die hem als bron gebruikte voor zijn Commentaria de Primo Bello Punico, en door de Latijnse vertaling die Perotti in de vijftiger jaren maakte en die enkele decennia lang populair zou blijven. Bruni’s kennis en Perotti’s vertaling beslaan echter slechts de eerste vijf boeken van Polybius’ werk. Over wat men destijds wist van de overige boeken, die alleen gedeeltelijk zijn overgeleverd, is weinig bekend (voor al deze gegevens, z. Momigliano 1977: 79-88). In zijn Oratio de uita Agricolae meldt Melanchthon dat Agr. het werk van Polybius gebruikte voor het schrijven van zijn beknopte wereldgeschiedenis (vgl. Momigliano 1977: 88). Dat werk kwam echter pas in Heidelberg tot stand. In 1469, toen hij deze brief schreef, kende Agr. nog geen Grieks. de nihilo: ‘uit (het) niets’, naast e nihilo; komt zelden voor, doch liefst elf keer bij Lucretius (boeken 1 en 2). Verder CIC. fat. 18; PROP. 2,1,16; PERS. 3,83-4; PETR. 38,8. Ant. betekent de nihilo meestal ‘voor niets, zonder reden’ (PL. Cur. 478; TER. hec. 727; PROP. 2,16,52; LIV. 34,61,13; e.a.). Bij chr. auteurs is dit idioom zeer gewoon in de bet. ‘uit (het) niets’, wanneer aan de orde komt dat (zoals het geformuleerd wordt) Deus cuncta de nihilo creauit. In het latere Latijn wordt de überhaupt steeds vaker daar gebruikt, waar kl. e(x) zou staan (LHS II 263; Löfstedt 1936: 103-6). Vgl. AGR. inv. 2,7,16-7 nihil ex nihilo gigni. 5 sumes indicium: ant. is indicium met een gen. obi. (ook in de vorm van een participium) zeer gangbaar. Indicium sumere is niet ant., maar het ww. lijkt hier goed mogelijk gezien OLD s.v. sumo 6c: ‘to derive, procure (abstract things from an activity, process, etc.)’. Voor de lezing indicium pleit in de eerste plaats haar betekenis in deze context; vgl. voorts AGR. ep. 29,22 Cuius animi mei quum possem indicia multa colligere; 40,8 Reddidi [...] inditium [...] memoris gratique animi et nomen eius ad posteros proferre cupientis. De lezing van S (iudicium) wordt niet gesteund door vele ant. parallellen; integendeel, ook iudicium sumere is buitengewoon zeldzaam: CAES. civ. 3,12,2 (met iudicium als ‘besluit’); DIG. 10,2,25,3. 6 humanitatis atque modestie˛: CIC. Att. 7,5,2 (over Tiro) propter humanitatem et modestiam malo saluum quam propter usum meum; AMM. 14,10,15; 29,1,8. Vgl. 271
Agricola
AGR. ep. 28,5. ut ... documentum: sc. uidear perspexisse of gewoon sit. Chiastisch met de volgende vraag, waar wel een ww. staat (credam). animi - tui documentum: vgl. COL. 6,29,1 (over dartel gedrag van een pasgeboren veulen) honesti animi documenta. unde he˛c mihi spes: voor unde in een vraag zonder verbum finitum, vgl. AGR. ep. 36,14; 40,5; 12. fiducia - ut: QUINT. inst. 5,12,1 neque mihi fiducia est, ut ea sola esse contendam. Dit is het enige vb. dat TLL geeft. De constr. is ook te vinden bij Augustinus, Hilarius van Poitiers, Hugo van Poitiers, Paschasius Radbertus en andere chr. auteurs. Met een expliciet tanta (fiducia, ut) gebruikt door Agr. in ep. 14,2; ook door Hieronymus (ep. 54,13), Beda, Gregorius e.a. stomachum - mouere: twee keer bij Cicero, nl. Mur. 28 (geciteerd door VALLA eleg. 3,pr) en Att. 6,3,7. In deze laatste passage gaat het ook om brieven, en wel van Brutus aan Cicero: omnino [...] nullas umquam ad me litteras misit Brutus [...], in quibus non inesset adrogans et ακοινονοητον aliquid. [...] in quo tamen ille mihi ri-sum magis quam stomachum mouere solet; sed plane parum cogitat quid scribat aut ad quem. Hieronymus gebruikt dit idioom twee keer: c. Ioh. 3 (PL 23: 373); 10 (379). 7 quod amantes ... uicia: HOR. s. 1,3,38-40 illuc praeuertamur, amatorem quod amicae/ turpia decipiunt caecum, uitia aut etiam ipsa haec/ delectant; OV. am. 3,11,44 Me miserum! uitiis plus ualet illa suis; THEOC. 6,18-19 η γαρ ερωτι/ πολλακις, ω Πολυφαµε, τα µη καλα καλα πεφανται. ipsa delectant uicia: QUINT. inst. 11,3,178 In quibusdam ‹oratoribus› uirtutes non habent gratiam, in quibusdam uitia ipsa delectant. Evenzo SEN. suas. 2,23. ex - iudicare: het enige vb. hiervan is TER. hau. 880 illos (sc. deos) ex tuo ingenio iudicas. Vgl. ook QUINT. inst. 5,2,1 rebus, quae aliquando ex paribus causis sunt iudicatae. dixero: in plaats van dixerim (coni. potentialis). 8 tenuitatis: niet een zeer frequent woord, maar wel diverse malen te vinden bij Cicero. Vgl. QUINT. inst. 10,3,19 conscium infirmitatis nostrae; AGR. ep. 3,9 con-scientiam tenuioris ingenii; inv. 3,16,7-8 ingenii nobis perquam tenuis utique uena est. concepisti opinionem: LIV. 28,44,18; COL. 9,14,12; SUET. Aug. 6; CLAUD. MAM. anim. 23,16. Vgl. QUINT. inst. 12,pr,1 opinione prima concipere (van het twaalfde boek). Het ww. komt vaak voor met mente (ook bij Quintilianus, van bijv. affectus, sensus, imaginem) of met animo. opinionem tueri: vgl. QUINT. inst. 8,pr,4 diuersis opinionibus pertinaciter tuendis; ook drie keer door Augustinus gebruikt: grat. Christ. 2,I,1; c. Iul. 3,141; 4,123. opinionem - explere: de combinatie is niet ant., maar het ww. in deze bet. is dat wel (TLL s.v. 1720,3-39; OLD s.v. 5b). 9 si quid mihi credis: OV. Pont. 1,5,9 (vgl. 1,1,59); IUV. 10,68; CURT. 4,14,18 272
ep. 1
(creditis); FRO. amic. 1 p.288 (176N); APUL. apol. 22 (zonder mihi); AGR. ep. 21,1. Een colloquialisme, maar voornamer en terughoudender dan mihi crede (Hofmann 1978: 126). alterum ... effici solet: specie betekent in ep. 38,4 ‘onder de schijn van’: rebus omnibus relictis, quæcunque uel utilitatis specie te deuinciunt; vgl. bijv. CIC. Cael. 14 multos fortis uiros specie quadam uirtutis adsimulatae tenebat (waar adsimulatae pleonastisch is: z. Pease ad CIC. n.d. 1,3). Deze bet. zou hier echter zeer cynisch zijn. Hier betekent het subst. ‘soort’, waarbij uirtus als genus gedacht wordt. Z. QUINT. inst. 3,7,15 en 4,5,27, waar de auteur o.a. fortitudo, iustitia en continentia als species uirtutum noemt. Vgl. POGGIO ep. Nic. 35,107 eos honore prosequor, si quam uirtutis speciem pre se ferant. Voor de gehele gedachte, z. CIC. amic. 18 nisi in bonis amicitiam esse non posse (evenzo 65); 20 ipsa uirtus amicitiam et gignit et continet, nec sine uirtute amicitia esse ullo pacto potest (100) en vervolgens worden als uiri boni (!) o.a. de Cato’s en Scipio’s genoemd; 37 cum conciliatrix amicitiae uirtutis opinio fuerit, difficile est amicitiam manere, si a uirtute defeceris (84; 100). De gedachte dat alleen goede mensen vrienden kunnen zijn, werd al door Socrates te berde gebracht; z. PL. Ly. 214c-d; XEN. mem. 2,6,16-20; ARIST. EE 1234b-35a; D.L. 7,124; en bij de Romeinen, SEN. ep. 81,12. Voor het thema vriendschap, z. vooral AGR. ep. 7. 10 siue: gebruikt in de bet. van si, hetgeen Agr. ook in ep. 2,7 doet; vgl. CIC. fam. 12,2,3 qui siue ad me referent ‹siue non referent›, mea tamen ... (de aanvulling stamt pas uit de 19de eeuw). In Agr.’s latere brieven vinden we siue in de gebruikelijke bet.; z. ep. 11,3; 21,30; 29,14; 47; 33,2. quocumque ... dabunt: VERG. A. 4,627 nunc, olim, quocumque dabunt se tempore uires. Woorden van Dido, wanneer ze ziet dat Aeneas en zijn mannen zijn weggevaren. Ze wenst dat ooit, wanneer dan ook, een van haar afstammelingen haar zal wreken. nulla ... indignum: vgl. CATUL. 64,322 carmine, perfidiae quod post nulla arguet aetas (van het voorspellende lied der Parcen); VERG. A. 9,281-282 (waar Euryalus zegt:) me nulla dies tam fortibus ausis/ dissimilem arguerit; LUC. 10,176 arguit aetas (waar het naamwoord ‘(hoge) leeftijd’ betekent). iudicio: ‘achting, respect’; bijv. QUINT. inst. 8,3,2 iudicium doctorum. 11 ut - nascuntur: causaal ut (OLD s.v. B 21). sub ipsis manibus nascuntur uerba: SEN. ep. 71,1 ‹consilium› sub manu, quod aiunt, nascatur. De uitdrukking sub manu(m) betekent ‘in een handomdraai’ (evenals het Griekse υπο χειρα); Otto 1055; SUET. Aug. 49,3; B. AFR. 36,1 (beiden sub manum). Erasmus kent de uitdrukking ook; hij vermeldt haar, verwijzend naar de passage in Seneca, in adagium 1,1,92 (uti foro): sub manu nasci dixit, pro ex tempore. a te - contendo, ut: typisch voor de brieven van Cicero: fam. 5,14,3; 13,6,3; 13,7,3; 13,7,5 (met etiam atque etiam); 13,10,1; 13,19,2; 13,57,1; 15,13,2; Att. 273
Agricola
5,21,9; 6,1,3; 9,17,1 (met coni. zonder ut). Niet in die van Plinius of Seneca. Evenzo AGR. ep. 29,6.
AGR. ep. 2 1 hiemem - exigere: een vrij zeldzame combinatie (voor het gangbare ~ agere): CAES. Gal. 6,1,4; LUC. 9,949; FRON. str. 4,1,24; AMM. 16,11,1; 18,5,8; 29,1,1; HIER. vir. ill. 19. Agr. gebruikt het ww. vaker in de hier bedoelde bet.: ep. 3,10 aliquot dies; 22,14 diem; 48,4 reliquum ‹tempus›. Vgl. AURISP. ep. 131 (153,14-5) ago iam tertium et octuagesimum annum, ex quibus non paucos exegi in curia Romana. Hoc ... equis: TIB. 1,3,93-4. Dit is het laatste distichon van deze elegie, waarin het motief van de reis evenals in deze brief een belangrijke rol speelt. De dichter hoopt snel bij Delia terug te keren van zijn reis (met Messalla), die hem slecht bevallen is. Marcantonio Flaminio (1498-1550) liet zich later door dit distichon van Tibullus inspireren bij het dichten van de eerste strofe van zijn hymne op Aurora (Carmina 1,5): Ecce ab extremo ueniens Eoo roscidas Aurora refert quadrigas et sinu lucem roseo nitentem candida portat. 2 Rumpe - moras: voor het eerst bij Vergilius (g. 3,43; A. 4,569; 9,13). Hem volgen vele dichters na (bijv. Ovidius en Lucanus). Plinius introduceert dit idioom in het proza (ep. 5,10,2). Voor verdere navolging, z. Pease ad VERG. A. 4,569; Bömer ad OV. met. 15,583. De context in het vierde boek van de Aeneis bevat evenals het hier voorafgaande distichon van Tibullus elementen als dageraad en haast: Mercurius waarschuwt Aeneas in diens slaap om vóór de dageraad uit Carthago te vertrekken; Dido zal rampspoed over hem uitstorten, si te his attigerit terris Aurora morantem (A. 4,568). Wellicht hebben Tibullus’ verzen (al dan niet bewust) Vergilius’ idioom bij Agr. in herinnering gebracht. destinere: = detinere. Volgens Hartfelder (1886: 12) niet ongewoon bij humanisten. Rumpe ... incide: SIDON. ep. 2,1,4 Proinde moras tuas citus explica et quicquid illud est quod te retentat, incide. Ook in deze passage speelt het motief van de reis een rol: Sidonius spoort zijn vriend Ecdicius aan om snel naar diens eigen volk, de Arverni, terug te keren en hen in hun vrijheidsstrijd te helpen. Sidonius op zijn beurt imiteert SEN. ep. 17,1 si quid est quo teneris, aut expedi aut incide. De beeldspraak is die van een knoop die losgemaakt (explicare) of 274
ep. 2
anders doorgesneden (incidere) moet worden; vgl. DIG. 9,2,29,3 si nullo alio modo nisi praecisis funibus explicare se potuit. desideratissimumque ... tui: vgl. V.MAX. 1,6,13 exoptatum ciuium oculis conspectum tui offerres; CIC. fam. 16,21,7 mihi nunc ante oculos tuum iucundissimum conspectum propono. Cicero schrijft dit aan Tiro, die heeft laten weten niet te kunnen komen vanwege tijdgebrek en drukke werkzaamheden! Voor de vreugde die een weerzien zal verscha en, vgl. CIC. Att. 4,1,2 in maxima laetitia [...] unum ad cumulandum gaudium conspectum aut potius complexum mihi tuum defuisse. Vgl. ook AGR. ep. 49,6 conspectum tuum [...] intueri. 3 ut quid: = cur, qua re: LHS II 460 (verandering van bijzin in retorische vraag). Dit idioom is ant., maar vooral frequent bij chr. auteurs (onder invloed van de Vulgaat). Cumulabis: sc. gaudio animum meum. Een normale constr., zij het ant. nooit met animum (wel met cor, mentem, aliquem). presentis - presens: polyptoton, niet ongebruikelijk met dit adj. TLL s.v. 842,32-9 geeft vbb. uit Plautus, Terentius, Cicero, Hieronymus’ brieven e.a. Vgl. AGR. ep. 27,2 presens presentes eos intuerer. dexteram - complectar: ant. vaak met de connotatie ‘als smekeling’; bijv. CURT. 6,7,8; STAT. Ach. 1,48; SIL. 16,154; CLAUD. 24,7. amiciciam - excolam: niet ant., maar colere amicitiam wel. 4 in tuo labore: vgl. CIC. fam. 15,8 in labore meo, waar Cicero bedoelt ‘toen ik het zwaar had’; VULG. eccles. 9:9 haec (sc. perfrui uita cum uxore) est enim pars in uita et in labore tuo. Agr. bedoelt hier te zeggen: ‘op een tijd dat u zich zoveel moeite geeft’ (vgl. quicquid ... sumpseris). Vredewolt komt voor een belangrijke zaak (zijn doctoraat) naar Pavia. Overigens zou Agr. ook ‘door uw inspanning’ kunnen bedoelen; in later Latijn wordt in c. abl. vaak gebruikt ter vervanging van een abl. instr. (LHS II 126; Norberg 1968: 17). Evenzo AGR. ep. 10,6. satisfacere meo desiderio: SEN. ep. 108,39; 121,4; V.MAX. 6,4,pr. Door Hieronymus viermaal gebruikt, waarvan eenmaal in zijn brieven (117,12); ook niet ongewoon bij chr. auteurs (als Cassiodorus, Beda en Gregorius de Grote). Z. ook AGR. ep. 27,2; 40,1. quicquid - opere sumpseris: de uitdrukking operam sumere wordt al door Plautus (Curc. 468; Men. 244; merc. 935) en Terentius (Hec. 25; hau. 73-74 met gen. part.; 693) gebruikt. Cicero geeft de voorkeur aan operam consumere (ook met gen. part.); bijv. S.Rosc. 43; 51. quicquid ... redemisse: Agr. draait de gebruikelijke constr. om. Gewoonlijk geeft de abl. aan waarmee men iets koopt, niet wat men er voor terugkrijgt (dit laatste staat in de acc.): SEN. ep. 58,34 stultus est qui non exigua temporis mercede magnae rei aleam redimit. Vgl. echter CIC. fam. 2,16,4 quam ‹acerbitatem› quidem ego a re publica meis priuatis et domesticis incommodis libentissime [...]
275
Agricola
redemissem; SEN. dial. 12,19,5 maior est amor qui pari periculo minus redimit. In ep. 38,6 volgt Agr. wel de normale constr.: quum ad nullam tantam spem mei uocare te possim, quæ ullo incommodo rerum tuarum tibi sit redimenda. uberrima - mercede: APUL. fl. 18; DIG. 19,2,8. Ook gebruikt door Augustinus (ep. 130,14), Ambrosius (in Luc. 8,38; 8,82; 8,85) en Radbertus (in Matth. 3, r. 2279 (CM 56)). Vgl. GREG.M. ep. 11,48 mercedis uestrae [...] fructus uberior; 11,50 (een vrijwel identieke formulering). 5 Italiam: vgl. PLIN. nat. 37,201 Italia rectrix parensque mundi altera. Voor loftuitingen op Italië, z. Ge cken, ‘Saturnia tellus’ in Hermes, 27 (1892), 381-88. Enkele plaatsen bij Romeinse auteurs zijn: VAR. r. 1,2,3-7; VERG. g. 2,136-76; PROP. 3,22,17-42. Ook bij humanistische auteurs is dit natuurlijk een geliefd onderwerp; z. bijv. PETRAR. metr. 3,24,9 mundoque dedere magistram (Italiam); VALLA eleg. 1,pr; ERASM. ep. 3032,493-6 Ne id quidem decoris inuideo Italiae, quod illi nationum omnium domitrici non solum uniuersus orbis debeat plurimum, uerumetiam quod illi [...] ipsum quoque coelum debet. domitricem: een zeldzaam, maar ant. woord: VERG. g. 3,44; OV. ep. 9,117; GRAT. 19; SEN. Tro. 819; PLIN. nat. 23,57; 36,127; [QUINT.] decl. 13,16; SERV. A. 9,175 (verwijst naar het vers uit de Georgica). Tevens tweemaal bij Augustinus (c. Iul. 4 (PL 45: 1373)). principemque gentium: vgl. CIC. Phil. 3,35; 13,30; red. sen. 5 (over resp. de Romeinen, Cato en Pompeius). uirtutis - uiri: als enige ant. parallel zou kunnen gelden CAES. Gal. 3,5,2 uir et consilii magni et uirtutis (maar natuurlijk sc. magnae). Voorts enkel in de Vulgaat (I Macc. 5:50; 6:37; 14:32), steeds als ‘manschappen’, ‘weerbare mannen’, en bij chr. auteurs; vbb. zijn HIER. ep. 140,13 (waar de auteur met dit idioom zijn weergave geeft van VULG. eccles. 12:3 uiri fortissimi); AMBR. in Luc. 3,32; verder bij Gregorius de Grote, Hildegard von Bingen, Rupert von Deutz e.a. Voor een gen. qual. zonder attribuut i.p.v. een adj., z. LHS II 70 (‘namentlich bei vir, homo [...] und res’) en Löfstedt 1956: I 281 nt 3 (‘spät und vereinzelt’). Bartelink (1977: 7) noemt de gen. met de waarde van adj. als vb. van een syntactisch hebraïsme dat het chr. Latijn kenmerkt. Vgl. nog VALLA eleg. 3,17 (over de gen. en abl. qual.) raro sine adiectiuo duntaxat in genitiuo. 6 propter ... uideris: vgl. PETRAR. fam. 11,1,6 Romam miraculo rerum duntaxat et uidendi desiderio primum ueni. moribus hominum: gezien de context waarschijnlijk in bonam partem op te vatten, dat wil zeggen als ‘beschaving, cultuur’. Vgl. QUINT. inst. 2,2,14 uir talis qualem esse oportet studiis moribusque praepositum; VERG. A. 8,315-316 gensque uirum [...] quis neque mos neque cultus erat; VERG. A. 1,264; LIV. 40,47,5; e.a. Vergelijkbaar is ook AGR. ep. 28,6 hos in eo mores perspicerem. id genus: in deze bet. bij andere naamvallen dan nom. en acc. slechts door Varro gebruikt. Pas vanaf Suetonius wordt dit idioom gebruikelijker. De humanisten blazen deze wending nieuw leven in; in zijn Elegantiolae (28v) 276
ep. 2
prefereert Agostino Dati haar boven het meer voor de hand liggende eius generis. Langius (ep. 5,18) beroemt zich op het feit dat hij deze uitdrukking kent en gebruikt. In zijn brieven gebruikt Agr. de uitdrukking nog tweemaal bij acc. of nom. (ep. 15,7; 38,45); vgl. inv. 3,7,39 (bij abl.). 7 Siue - siue: z. ep. 1,10. stimulo - subigaris: niet-ant. combinatie van subst. en verbum finitum, hoewel het beeld gebruikelijk is: PLIN. ep. 3,5,20 quae te [...] ad legendos eos [...] possunt aemulationis stimulis excitare. Vergilius en Livius hebben agere stimulis aliquem/ aliquid, Vergilius kent de wending agitare stimulis aliquem en bij Ovidius en Seneca vinden we stimulis (ex-)agitari. 8 ne hec ... perscribam: vgl. daarentegen ep. 4,9 Quicquid multis diebus, multis quinetiam annis egimus, modica complectimur carta. opera impensaque: een traditioneel paar; z. TLL s.v. impensa 551,10-2. Vgl. AGR. ep. 20,8; 43,8. Ridere ... loquor: PLIN. ep. 1,11,2 Ludere me putas? Serio peto. 9 animo tuo - obsequere: deze uitdrukking wordt veel door Plautus gebezigd (Am. 290; 995; Bac. 416; mil. 677; poen. 176; Ps. 1272), maar steeds in de bet. ‘doen waar je zin in hebt’ in een context van liederlijkheid, dat is van eten, drinken en sex. Andere vbb. zijn CURT. 10,4,1; APUL. apol. 71. Vgl. AGR. ep. 29,22. si quid nobis tribuis: OLD s.v. tribuo 5 ‘(w. neut. adj. or pron.) To place (so much) value (on); pay (so much) regard (to persons or things)’; vgl. AGR. ep. 1,9 si quid mihi credis. De hier gebezigde uitdrukking met tribuere en pregnant quid is typisch (en exclusief, lijkt het) ciceroniaans; bijv. fin. 5,72; Tusc. 1,49; 1,119; o . 1,106; Att. 14,19,5; ad Brut. 21,1. Vgl. voor Agr. nog ep. 6,4 si omnia tibi tribuamus; 13,9. Tu uero ... iucundissimum: geformuleerd naar PLIN. ep. 9,24 me certe iuuat, [...] quod tantum mihi tribuis, ut uel auctoritati meae pareas uel precibus indulgeas. 10 famulo: vgl. LANGIUS ep. 4,12 qui me cubatum conducent, expectant famuli. ad summum: ‘ten hoogste’ i.p.v. het gebruikelijke summum. Adverbiale verbindingen van ad met adj. komen vooral vaak voor in de laat-ant. tijd (LHS II 219-20); vgl. LARG. 122; LAMPR. Alex. 64,1. Agr. gebruikt deze uitdrukking steeds (en nimmer summum); z. ep. 18,8; 19,2. ducatos: middeleeuws Latijn. consilii sumes: deze combinatie is ongebruikelijk, maar wel te vinden bij prominente auteurs: HOR. ep. 1,18,33; PLIN. ep. 9,37,1; SEN. ben. 4,34,4; TAC. ann. 2,26; [QUINT.] decl. 1,15. Vgl. PL. mil. 234, waar sumere echter ‘terugnemen, terugkrijgen’ betekent. Bij chr. auteurs komt consilium sumere ook slechts een enkele keer voor. Des te opvallender is dat de uitdrukking liefst vijf keer gebruikt wordt in het eerste boek van de Historia Compostellana (4; 33; 34; 59; 60). Evenzo POGGIO ep. Nic. 15,24; 55,30. Agr. heeft nog twee keer consilium
277
Agricola
sumere (ep. 29,20; 40,4) naast eenmaal capere (28,12) en eenmaal inuenire (31,5). 11 canonicus: in deze bet. chr. Latijn. Evenzo ep. 26,26; 27,20; 38,65. ornatissimis - uerbis: voor Agr. een ciceronianisme: RHET. Her. 4,11; CIC. de orat. 1,51 (geciteerd door GEL. 1,15,7); 1,154; 3,5. In totaal vijfmaal in Agr.’s brieven. salutem - optatissimam: dezelfde combinatie in de salutatio van ep. 13. Het enige ant. vb. is Ciris 276. In Agr.’s brieven vinden we ook driemaal de wens uale, optatissime: ep. 8,13; 13,11; 38,65. properanter: brieftopos; bijv. CIC. Att. 2,19,5; 9,6A,1; fam. 16,27,1; OV. ep. 21,25; PAUL. NOL. Aug. ep. 121,1; en passim in Agr.’s brieven (6,7; 7,15; 8,13; 9,8; 10,9; 11,7; 13,11; 19,3; 20,10; etc.). Evenzo in Valla’s brieven (Tunberg 1991: 181). Poggio besluit zijn brieven aan Niccoli vaak met manu festina of manu ueloci.
AGR. ep. 3 1 consentiente ... voce: vgl. CIC. Pis. 34 me [...] senatus [...] consentiente atque una uoce reuocauit; dezelfde combinatie ook bij LIV. 1,6,2 en SUET. Gal. 13. publica omnium: een zeldzame, pleonastische combinatie: PLIN. nat. 10,97; 16,88; 16,198; SEN. dial. 11,14,1; [QUINT.] decl. 9,15. Vgl. PORPH. Hor.c. 2,8,7-8 (ad iuuenumque prodis/ publica cura) ergo iuuenum publica pro omnium iuuenum dictum est. doctrine - eruditionis: hier ogenschijnlijk als synoniemen gebruikt (vgl. AGR. laus phil. 164), wat ook ant. is; vgl. CIC. Tusc. 2,27 hanc (nl. kennis der poëzie) eruditionem liberalem et doctrinam putamus. In ep. 38,3 gebruikt Agr. de woorden in van elkaar verschillende bett., maar daar vinden we dan ook doctrina in het mv., als ‘(studie)vakken’: Vellem equidem tantæ mihi eruditionis, tam magni in literis doctrinisque usus conscius essem. Erasmus (adag. 2,1,1) lijkt de termen ook met een verschil in bet. te gebruiken: fastidita barbara ista pinguique doctrina ad ueram atque antiquam aspirant eruditionem; het eerste duidt op schoolse kennis, het tweede op een algemene ontwikkeling, ‘Bildung’. In Agr.’s brieven vinden we 22 keer de term eruditio; zevenmaal gebruikt Agr. doctrina. 2 tui plena: het enige precedent is HOR. c. 3,25,1-2 Quo me, Bacche, rapis tui plenum? De bet. is hier echter volledig anders. Vgl. echter OV. tr. 2,1,61-2 quid referam libros, illos quoque, crimina nostra,/ mille locis plenos nominis esse tui? omnes te narrant: colloquiaal gebruik van narrare in de bet. ‘het over iem. hebben’; vbb. zijn te vinden in Plautus, Terentius, de brieven van Cicero e.a. litteratis: pas na de kl. periode gebruikt als subst.: SUET. gram. 4; PETR. 83,7; e.a. neque ... sermo: vgl. CIC. Att. 5,10,1 non mehercule alius ullus sermo nisi de te 278
ep. 3
(‘ik spreek alleen maar over u’). Dezelfde bet. in AGR. ep. 29,39 multus est uariusque de illo sermo (Karel de Stoute). 3 claritate: dit woord is bij Cicero voor het eerst overgeleverd (als synoniem voor claritudo). Het wordt vaak gebruikt door Valerius Maximus, Seneca, Plinius maior, in de Vulgaat en bij chr. auteurs. Evenals Quintilianus gebruikt Agr. alleen claritas (ook in ep. 41,14). claritate nominis: SEN. ben. 3,29,7; vgl. SEN. ep. 91,16. Evenzo AGR. ep. 41,14. excitare - asserere: ‘opnieuw tot leven wekken - verdedigen’. Vgl. AGR. ep. 26,13 (over Heidelberg) Locus [...] qui studia mea et excitare posset et alere; en vooral ep. 41,7 Germaniae nostrae gratulor, quam, si unquam, nunc aliquando expergefieri oportebit et ab hac barbarie, qua tot iam seculis uelut stupido sopore uel potius ληθαργω τινι oppressa tenetur, excitari. in hac ... barbarie: humanistische gemeenplaats; vgl. ep. 20,3; 21,15; 37,7; 41,7; 43,11; 51,2; LANGIUS ep. 3,8; 11-3; 5,3 vv.; 6,10 vv.; LIBER ep. 7,9. 4 animi institutionem: ‘geestesgesteldheid’. De verbinding is niet ant., maar vgl. voor deze bet. van institutio bijv. CIC. fin. 4,41 ipsa hominis institutio. Vgl. ook SALUT. ep. 5,10 (II 55) institutos animos philosophie preceptis. prosequar uerbis: CIC. Catil. 2,1; Ver. 2,73; Tusc. 2,61; QUINT. inst. 2,4,28; TAC. dial. 35,5; AGR. ep. 29,35; 44,4; laus phil. 169. Het ww. is (ook in Agr.’s brieven) gebruikelijk in de wending prosequi alqm alqa re (ook met bijv. uoce, dictis). 5 Unum ... Latium: vgl. CELTIS ep. 58 (Stäber tot Celtis) Memini me crebro ex te audiuisse supra quam dici possit te dolere adeo in sermone et scribendo barbariem Alemanis insitam esse et te duce, quoad factum sit possibile, Romanam linguam Alpes conscendere et Germanos Italis aequare oportere; AGR. ep. 41,7; LIBER ep. 7,6. de te - fidutiam: TLL geeft slechts één vb., te weten PLIN. ep. 4,17,10. Agr. zinspeelt hier niet op die passage. concipio fidutiam: een niet-ant. combinatie; fiduciam capere vinden we voor het eerst bij Quintilianus (decl.) en vervolgens bij o.a. Suetonius, Apuleius en Cassiodorus. Vgl. echter GREG.M. moral. 9,66,106 supernae spei fiduciam concipit; RADBERT. in Matth. 7,14,29 tantam in Dei uerbo fiduciam conceperat. summam in spem adducor: CIC. Att. 2,22,3; Mil. 78; Q.CIC. pet. 40; SAL. Cat. 40,4; Iug. 29,3; PLIN. ep. 4,19,5; e.a. Dezelfde verwachting vinden we in dezelfde bewoordingen uitgedrukt door Agr. in ep. 43,1 summam in spem adducor aut tuo ductu, tuis monitis et institutione aut nullius preterea uiribus cultiores litteras in Germaniam peruenturas et arcem aliquando occupaturas; vgl. ep. 8,8 ad spem [...] te adducam. bene dicendi gloriam: voor de kritiek, vgl. QUINT. inst. 12,10,17 Asiana gens tumidior alioqui atque iactantior uaniore etiam dicendi gloria inflata est. extorqueamus: in de hier bedoelde bet. ‘terecht iem. iets ontnemen, dat hij onrechtmatig bezit’ viermaal gebruikt door Quintilianus (als tegendeel van
279
Agricola
impetrare, waarbij het object vrijwillig wordt afgestaan) en ook door Plinius in zijn brieven. Evenzo AGR. ep. 31,1. qua ... iactitant: ‘die topische barbaries-Anschuldigung italienischer Humanisten’ (Krapf 1979: 66). Latinius: een uiterst zeldzame comparatief: AUR. Fro. 1 p. 128 (28N); HIER. ep. 58,9; en nog vier andere plaatsen bij chr. auteurs. Niet ongewoon in humanistisch Latijn gezien het ideaal van Latinissime loqui, dat een glijdende schaal veronderstelt; vgl. Kluge 1935: 27-9. 6 omnibusque - neruis: CIC. Ver. 3,130; Q.CIC. pet. 56; QUINT. inst. 11,3,63; V.MAX. 2,7,2. Erasmus wijdt er twee adagia aan (1,4,16; 3,9,68). Ook ant. is de uitdrukking omnes neruos contendere ut/ in: TER. eun. 312 (intendas); VAR. L. 8,63; CIC. Ver. 35; fat. 21; fam. 15,14,5. Aude sapere: HOR. ep. 1,2,40-1 dimidium facti qui coepit habet: sapere aude,/ incipe. Evenzo AUG. quant. anim. 23,41; POLYTHECON 9,24; RATHER. prael. 6,16. aude contemnere: VERG. A. 8,364-65 aude, hospes, contemnere opes et te quoque dignum/ finge deo (ISID. orig. 2,21,20). 7 Nihil te multitudo mouerit: vgl. LIBER ep. 7,9 Nec te moueat blacterantium multitudo: ipsi se non sane intelligunt murmurantes. sibi obstat: geen frequente uitdrukking. In één van zijn brieven (94,28) vult Seneca een onvolledig vers uit Vergilius’ Aeneis (10,284 audentis fortuna iuuat) aan met piger ipse sibi obstat. Andere vbb. zijn LUCR. 4,1150; SEN. dial. 5,13,3; 9,2,2; QUINT. inst. 11,2,43; FLOR. epit. 1,1; DIG. 28,5,44; AUG. ord. 2,4,13. rarum ... ueritate: in deze formulering niet terug te vinden bij Seneca, maar wel overeenkomstig zijn mening, getuige de volgende plaatsen: dial. 7,2,1 argumentum pessimi turba est; 2 uulgo, ueritatis pessimo interpreti; ep. 7,1 Quid tibi uitandum praecipue existimes quaeris? Turbam; 115,11 totus populus in alia discors in hoc conuenit (de mening dat rijkdom het hoogste goed is). Agr.’s gedachte vinden we ook bij een andere aanhanger van de Stoa, Marcus Aurelius: ieder mens is een deel van de Λογος, de Ratio, als delen van een lichaam. Samenwerking is dus vereist en tegenwerking is tegen de natuur, dus tegen de ratio: med. 7,13 τα λογικα, προς µιαν τινα συνεργιαν κατεσκευασµενα; 2,1 γεγοναµεν γαρ προς συνεργιαν [...] το ουν αντιπρασσειν αλληλοις παρα φυσιν. Later vinden we deze opvatting bij Spinoza. In zijn Ethica (IV prop. 35) lezen we: Quatenus homines ex ductu rationis uiuunt, eatenus tantùm naturâ semper necessariò conueniunt. Evenzo in een van zijn brieven (19: ed. Gebhardt IV 87,910): nulla res praeter ueritatem diuersos sensus et animos penitus unire ualet = ‘overmits geen ding, behalve de waarhyt, kan verscheide sinnen en gemoederen teenemal vereenigen.’ 8 Prouocandi ... coarguendi: voor deze militaire metafoor en het verlangen naar openheid jegens en van de tegenstanders van het humanisme, vgl. LANGIUS ep. 5,10-2. 280
ep. 3
in faciem: in deze bet. ‘openlijk’ pas bij chr. auteurs; voor ’t eerst bij Tertullianus, dan ook bij o.a. Lactantius en in de Vulgaat. In combinatie met arguere driemaal bij Hieronymus, als hij, steeds in min of meer dezelfde bewoordingen, verhaalt hoe Paulus ervan werd beschuldigd Petrus in het openbaar te hebben berispt; één van de passages is ep. 112,6 qui Pauli arguit procacitatem, quod principem apostolorum Petrum ausus sit reprehendere et arguere in faciem. in uiam redeant: ‘terugkeren op het goede pad’: TER. An. 190; CIC. Phil. 12,7 Quod si erratum est, patres conscripti, spe falsa atque fallaci, redeamus in uiam. Bij Plautus (Cas. 369) is de notie ‘goed’ expliciet uitgedrukt: redii uix ueram in uiam. 9 quamquam - sum - audeam: oorspronkelijk gaat het voegwoord gepaard met de indic. De constr. met coni. wordt vanaf Tacitus en Plinius minor zeer gangbaar, en in later Latijn worden beide modi willekeurig naast elkaar gebruikt (LHS II 602-3). Zo ook hier, lijkt me, omdat Agr. in beide gevallen een feitelijk gegeven, namelijk een eigen karaktertrek, te berde brengt. In het algemeen prefereert hij de coni. na quamquam (27×; 8× met indic.). molliore - fronte: ‘verlegen’: DON. Ter. eun. 806 mollis frontis dicuntur qui sunt reuerentes; het tegendeel is os durum (z. Terentius ad loc. en de eerste hier te noemen plaats in Quintilianus). De uitdrukking die Donatus geeft vinden we echter alleen bij Plinius en Quintilianus. Agr. baseert zich vooral op QUINT. inst. 6,4,10-1; de auteur verguist daar luidruchtige redenaars (!): contra turbantis audendum et impudentiae fortiter resistendum. Sunt enim quidam praeduri in hoc oris, ut obstrepant ingenti clamore et medios sermones intercipiant et omnia tumultu confundant, quos ut non imitari, sic acriter propulsare oportebit, et ipsorum improbitatem retundendo [...]. Non est res animi iacentis et mollis supra modum frontis. De andere plaatsen zijn QUINT. decl. 260 (67,12) si paulo mollior frons; PLIN. ep. 6,29,6 (over Isocrates) mollitia frontis, ne in publico diceret, impediebatur. In ep. 26,13 schrijft Agr. gewoon modeste frontis. conscientiam tenuioris ingenii: vgl. QUINT. inst. 1,2,10 ex conscientia suae infirmitatis; 10,3,19 conscium infirmitatis nostrae. Vgl. AGR. ep. 1,8. tenuioris ingenii: QUINT. inst. 10,2,19 Tum in suscipiendo onere consulat suas uires [...] ne cui tenue ingenium erit sola uelit fortia et abrupta. Ongetwijfeld is Agr. door deze plaats geïnspireerd. De context is soortgelijk en TLL geeft slechts twee andere plaatsen met tenue ingenium: QUINT. inst. 12,8,1; FRO. 1 p.48 (216N). Z. ook AGR. ep. 1,8. bilem - effundo: vgl. SEN. dial. 4,26,3 quid est dementius quam bilem in homines collectam in res effundere? Dezelfde combinatie in IUV. 5,159; en SEN. ep. 53,3 (in letterlijke zin). feruentis stomachi: vgl. CIC. Brut. 246 efferuescens in dicendo stomacho saepe iracundiaque uehementius; HIER. ep. 82,5 studio et expectatione pacis feruenti
281
Agricola
stomacho uerba non commodo; AGR. ep. 43,11 Nosti enim stomachum meum, ut nequeam sectari barbariem impuritatem horrorem eorum, qui nunc omnia occuparunt. 10 temporisque ratio: ‘het tijdschema’: PLIN. ep. 9,1,4 cunctationem nec res ipsa desiderat, et temporis ratio praecidit; vgl. 3,18,1 quod ego in senatu cum ad rationem et loci et temporis ex more fecissem. Met dezelfde bet. ook (met temporum) CIC. fam. 13,7,1; PLIN. nat. 37,10; niet vergelijkbaar is QUINT. inst. 5,10,43. In de brieven van Plinius vinden we een aantal malen ratio c. gen. in een voorwaardelijke bijzin: 3,1,11 ut primum ratio aetatis receptui canere permiserit; 3,6,6 si tamen officii ratio permiserit; 4,1,2 quantum itineris ratio permiserit. Evenzo AGR. ep. 18,2; 32,1; vgl. 19,1. exigam dies: z. ep. 2,1. 11 dignior tuis litteris: vgl. CIC. fam. 5,19,2 si nos ii sumus qui esse debemus, id est studio digni ac litteris nostris. Het subst. betekent hier ‘geleerdheid’. De combinatie van waardigheid en geleerdheid vinden we ook nog bij QUINT. inst. 12,11,29 indignum esset ab opere pulcherrimo, cuius tractatus atque ipsa possessio plenissimam studiis gratiam refert, hanc minorem exigere mercedem. faciam possimque: coni. zonder ut, afhankelijk van malo; zeer gewoon bij ww. van willen: LHS II 530. Ook in Agr.’s brieven gaan uelle, nolle, malle doorgaans vergezeld van een coni. zonder ut: 3,5; 18,8; 20,6; 21,50; 52; 26,11; 19; 38,3. In twee gevallen vinden we een coni. met ut: 22,29 uelim - ut curares; 47,1 uoluisti - ut agerem. Ook Valla gebruikt in zijn brieven bij deze ww. de coni. zonder ut (Tunberg 1991: 175). animo colere: voor deze voor de hand liggende combinatie bestaat slechts één ant. parallel: SEN. ben. 4,19,3 hunc uis uideri colere non aliter quam parentem grato, ut opinor, animo. studia sectari: niet ant. en slechts eenmaal in CETEDOC: RADBERT. fid. car. 1 (CM 97, r.44). Daarentegen nog driemaal in Agr.’s brieven: 38,7; 31; 43,10. Vgl. evenwel een ant. parallel als SUET. Cl. 42 Nec minore cura Graeca studia secutus est; ook dit idioom is echter zeldzaam.
AGR. ep. 4 1-3 Quid ... ultro: klachten over de zwijgzaamheid van de correspondent zijn een brieftopos (Cugusi 1983: 76). Vbb. zijn CIC. Att. 1,9 (geen bode); Att. 4,2 (niet te lui, niet te druk, maar geen bode); PLIN. ep. 1,11 (geen onderwerp); 2,2 (te drukke bezigheden zijn geen excuus); 3,17 (te druk? geen gelegenheid om te schrijven?). Evenzo AGR. ep. 9,1 waar Agr. Dietrich von Pleningen verwijt zijn (Agr.’s) broer niet als bode te hebben benut; verder komt deze topos aan de orde in epp. 7, 8, 24 (sterke gelijkenis met deze brief) en 53. Vgl. POGGIO ep. Nic. 13. 282
ep. 4
1 fugisse - laborem: inversie van een motief. Gebruikelijk is dat men zich afvraagt of de correspondent het misschien te druk heeft om te schrijven (z. hiervoor en hierna, ad 3). 2 tantille: bij pagane ant. auteurs nog zeldzaam (eenmaal bij Terentius, Catullus en Lucretius), hoewel niet bij Plautus (9×) en Apuleius (13×). Bij chr. auteurs daarentegen zeer frequent (87× in CETEDOC). 3 scribendi occasio: vgl. PLIN. ep. 3,17,1 occasio scribendi uel rara uel nulla? Deze combinatie vinden we viermaal in CETEDOC (NOVATIAN. spect. 1,1; AUG. ep. 96,1; 224,1; GREG.M. ep. 9,64). De brief van Gregorius is slechts kort, maar de inhoud deels overeenkomstig die van Agr.’s brief: Valde miramur, quod nos diuersis de Sicilia uenientibus gloria uestra incolumitatis suae nuntio releuare postponit, et utrum obliuioni caritatis hoc seu occupationi debeat reputari nescimus. Et ideo salutantes paternae caritatis affectu petimus, ut, quotiens scribendi se occasio dederit, de uestra nos salute et qualiter circa uos agatur refouete. Dezelfde combinatie ook in AGR. ep. 7,1; 9,1; vgl. 8,11. sese ingereret ultro: deze combinatie is ant. zeldzaam (IUV. 6,609; vgl. VERG. A. 2,59-61 se ignotum uenientibus ultro [...] obtulerat). Bij chr. auteurs is zij gebruikelijker, vooral bij Caesarius van Arles: serm. 41,4; 65,3; 177,3; monach. 12; verder nog zesmaal in CETEDOC. 4 suspicabor: ‘(in gedachten) voorstellen, afleiden, vermoeden (in negatieve context), wantrouwen’. Agr. gebruikt het woord nog viermaal in zijn brieven, waarvan twee keer in een situatie als deze (24,9; 38,16). De toevoeging Quid igitur speculabor nouum? in L is hier niet op haar plaats; het ww. betekent ‘in het oog houden, uitzoeken, uitkijken naar’ en komt verder niet in Agr.’s brieven voor. coniectura assequi: een ciceronianisme: Ver. 2,165; 184; 3,200; 5,64; Caec. 16; Agr. 2,12; div. 2,12; Att. 7,13,4; 12,19,3. 5-6 Scribendum ... roboremus: Salutati ervoer eenzelfde gevoel van verbondenheid en vriendschap uit liefde voor dezelfde studia: ep. 2,9 (I 77) cum aliquem audio ad huiusmodi studia (sc. eloquentie et uirtutis) animum applicuisse, fama delector et illum uirum, etiam alias incognitum, admiror et diligo (geciteerd door Witt 1983: 70, die opmerkt dat ‘such a common interest in studies and virtue was the only basis for true friendship’). 5 exime hunc mihi scrupulum: PLIN. ep. 3,17,2, waar ook de context gelijk is (z. boven, ad 1 en 3): Plinius maakt zich zorgen om Iulius Servianus, die op reis is en nog niet geschreven heeft. Exact dezelfde uitdrukking vinden we nog een keer bij Plinius (ep. 6,8,7), maar daar verschilt de context en wijst hunc vooruit. Hoewel scrupulus bij een groot aantal ant. auteurs niet voorkomt, wordt het de gehele ant. periode door gebruikt en relatief vaak door Cicero en Apuleius. Bij chr. auteurs is het zeer gewoon (169× in CETEDOC). Vgl. POGGIO ep.
283
Agricola
Nic. 52,5. hac - sollicitudine exoluas: de enige ant. parallel is PLIN. ep. 1,22,11 ut [...] deus [...] me hac sollicitudine exsoluat. hec nostra ... firmetur: voor de gedachte, vgl. bijv. CIC. Planc. 5 neque est ullum amicitiae certius uinculum quam consensus et societas consiliorum et uoluntatum. 6 Quod si ... durare: vgl. QUINT. inst. 1,2,20; als voordeel van een opleiding op een openbare school (en niet thuis met een privéleraar) beschouwt Quintilianus het feit dat de redenaar in spe zo alvast went aan drukte om zich heen; bovendien zal de concurrentie van medeleerlingen hem stimuleren; een derde voordeel is eigenlijk van ondergeschikt belang: mitto amicitias quae ad senectutem usque firmissime durant religiosa quadam necessitudine inbutae: neque enim est sanctius sacris isdem quam studiis initiari. studiis erudiri: een gebruikelijke constr., maar bij ant. auteurs nooit met studiis (wel met artibus, disciplinis, litteris e.a.). Daarentegen opvallend vaak (achtmaal) met dit subst. bij Hieronymus, waarvan vier keer in zijn brieven (49,12; 79,5; 84,6; 125,8); in totaal 15 keer in CETEDOC. contractas - amicicias: vgl. CIC. amic. 48. Evenzo POGGIO ep. Nic. 4,21; CELT. ep. 185,8. commisit: = coniunxit. Tamelijk ongewoon in deze bet. met een persoon als object en in overdrachtelijke zin. eam incrementis: TLL geeft van incrementum fidei alleen vbb. in chr. zin. 7-9 Hoc enim ... communicamus: vgl. AMBR. ep. 37,4 epistulis, quarum eiusmodi usus est, ut disiuncti locorum interuallis affectu adhaereamus, in quibus inter absentes imago refulget praesentiae et collocutio scripta separatos copulat, in quibus etiam cum amico miscemus animum et mentem ei nostram infundimus. Zowel Agr. als Ambrosius lijken op grond van de woordelijke echo’s geïnspireerd door CIC. fam. 1,7,1 Legi litteras tuas, quibus ad me scribis gratum tibi esse quod crebro certior per me fias de omnibus rebus et meam erga te beneuolentiam facile perspicias; [...] alterum facio libenter, ut, quoniam interuallo locorum et temporum diiuncti sumus, per litteras tecum quam saepissime colloquar. 7 Hoc enim ... permittit: een nuancering van het bij iedere briefschrijver in het Latijn bekende CIC. fam. 2,4,1 cuius causa inuenta res ipsa (de brief) est, ut certiores faceremus absentis. 8 magnorum damna temporum: TLL geeft vijf vbb. van damnum m.b.t. tijd (MAN. 3,287; 473; 640; LUC. 8,469; MART. 10,58,12), maar niet van de combinatie damnum temporis/-um. Zij komt wel een enkele keer voor bij chr. auteurs: CYPR. laps. 12; fort. 13; HIER. tract. in psalm. II 89:9; ep. 60,19; IULIAN. in Ioel 2:26-27 (SL 88); IOH. SARISB. met. 1,4; HERM. RUNA serm. fest. 43,1. Evenzo AGR. ep. 40,10 damnum istud temporis. interualla coniungit: = loca interuallo diiuncta coniungit. Evenzo PLIN. nat. 33,74; SEN. nat. 1,3,9; BOETH. mus. 4,2 (305,23). 284
ep. 4
9 Quicquid ... carta: vgl. PLIN. ep. 3,9,27 epistulam longam, quae tot dies, tot cogni-tiones, tot denique reos causasque complexa sit. Vgl. voor het tegendeel AGR. ep. 2,8. modica complectimur carta: typisch Agr., want in deze bewoordingen niet ant., maar de constr. complecti oratione/ libro/ litteris (CIC. fam. 6,6,1) e.d. in combinatie met een object of enuntiatum wel. Vgl. AGR. ep. 21,49 breuibus paucis complectar; 22,8 uerbis ... complectar; 26,1 uno uerbo complecti; 29,49 una epistola complecti. Ook is charta in de bet. ‘brief’ volledig ant. longissime disiunctis: vgl. AMM. 20,8,21 longe disiunctus. Verder (behalve ABAEL. Rom. 3,7,13) uitsluitend bij Augustinus (4×) en Gregorius Magnus (5×). 10-1 Mihi ... considerare: vgl. de inhoud van deze zin met PLIN. ep. 6,7: boeken vervangen daar de afwezige (Plinius); brieven worden (ter herinnering) steeds herlezen en opnieuw ter hand genomen, en doen verlangen naar de schrijfster; hun inhoud is zeer aangenaam. Naast inhoudelijke zijn er ook woordelijke overeenkomsten; vgl. 1 libellos meos teneas; 2 epistulas tuas lectito atque identidem in manus quasi nouas sumo; sed eo magis ad desiderium tui accendor. 10 rationem: ‘soort’ (OLD s.v. 15). 11 pensare: ook te vinden bij auteurs uit de kl. periode (zelden bij Sallustius en Horatius; iets vaker bij Ovidius en Livius), maar vooral in de post-kl. tijd geliefd; het meest bij Lucanus, Seneca, Tacitus en Statius, maar ook Martialis, Petronius, Suetonius en Quintilianus gebruiken het. Agr. gebruikt het woord ook in epp. 22,25; 38,47; 40,3. Voor het wegen van woorden, vgl. CIC. orat. 51 in philosophia [...] res spectatur, non uerba penduntur; AGR. ep. 38,49 adiumento erit [...], ut in iis quae discimus diligenter pensimque uerba omnia conferamus inter se et latiori quodam tractu explicemus; POGGIO ep. Nic. 38,75-7 te rogo [...] ut non [...] ita ad libram pensites uerba singula; 66,56-7 (wat zou onze vriendschap zijn) si tanquam inter ignotos uerba nostra pensarentur inter nos? 85,2-5. uerba - sensus: volgens LS is sensus in de bet. ‘betekenis’ poëtisch en post-kl. De eerste kwalificatie lijkt onjuist: Quintilianus gebruikt het zeer vaak, ook in oppositie met uerba (inst. 1,8,17; 2,4,28; 4,2,117; 6,3,48; 107; 8,pr,31-32; 2,16; 20; 3,36; 6,44; 9,1,15-18; 3,36; 72-73; 4,13; 29; 11,3,89). Vgl. HIER. ep. 29,1 licet de scripturis sanctis disputanti non tam necessaria sint uerba quam sensus. rerum uim: ‘strekking van de inhoud’. Een literair-retorisch begrip (Lausberg 369), met name bij Quintilianus; bijv. QUINT. inst. 5,10,15; 53; 75 Nec sum de nominibus anxius; uocet enim ut uoluerit quisque, dum uis rerum ipsa manifesta sit appareatque hoc temporis, illud esse naturae; 9,1,7 nec mutatur uocabulis uis rerum; 11,2,44; GEL. 11,13,10 Haec [...] admonui, [...] uti caueretis, ne uos facile praestringeret modulatus aliqui currentis facundiae sonitus atque ut uim ipsam rerum
285
Agricola
uirtutemque uerborum prius pensitaretis. Ook in niet-literaire zin komt uis rerum als ‘betekenis, aard, wezen der dingen’ geregeld voor; bijv. CIC. fin. 5,60; de orat. 1,212; 2,160; Scaur. 15; AGR. inv. 3,3,116. ingenii - eruditionis: vgl. PLIN. ep. 4,15,7 tantum in illo industriae, probitatis, eruditionis, ingenii, studii, memoriae denique esse; TAC. dial. 16,1 tu, ad cuius summam eruditionem et praestantissimum ingenium; 24,1 non solum ingenio ac spiritu, sed etiam eruditione et arte. De bekende tegenstelling tussen ars en ingenium (τεχνη - φυσις); z. HOR. ars 295 (en Brink 1971 ad loc.); vgl. verder PLIN. ep. 3,5,8; QUINT. inst. 1,8,8 (en 12,1,9). pressissime considerare: niet ant. en enigszins vreemd. Presse betekent hier ‘nauwkeurig’ (OLD s.v. 2). De ant. noch chr. auteurs gebruiken pressissime. Het adv. presse komt zeven keer voor in CETEDOC (waarvan 5× bij Augustinus), maar niet in deze bet. 12 animi intentione: ant. niet zeer frequent: CIC. Tusc. 2,65; SEN. con. 2,5,20; CELS. 2,10,4; QUINT. inst. 1,1,34; en 2 plaatsen uit de laat-ant. periode. Bij chr. auteurs daarentegen is deze combinatie zeer gebruikelijk: CETEDOC geeft 56 plaatsen, waarvan maar liefst 21 bij Augustinus (en geen enkele bij Hieronymus); elfmaal is ook tota toegevoegd. Vgl. AGR. ep. 38,41 ingenium [...] intenderis (citaat uit Sallustius). tractare: ‘to examine, consider’ (OLD s.v. 8). amicitiam uinculo necterem: vgl. PLIN. ep. 4,15,1-2 Si quid omnino, hoc certe iudicio facio, quod Asinium Rufum singulariter amo. Est homo eximius et bonorum amantissimus. Cur enim non me quoque inter bonos numerem? Idem Cornelium Tacitum (scis, quem uirum) arta familiaritate complexus est. Proinde, si utrumque nostrum probas, de Rufo quoque necesse est idem sentias, cum sit ad conectendas amicitias uel tenacissimum uinculum morum similitudo. Er zijn veel woordelijke echo’s en verderop prijst Plinius Rufus’ zoon o.a. om diens eruditio, ingenium, studium (z. hiervoor, 11). 13 Postremo ... scribas: brieftopos (Cugusi 1983: 75), met name bij Cicero. Reden is echter steeds de zucht om iets van de correspondent te vernemen. Agr. vernieuwt de argumentatie. stilum optimum dicendi artificem: een stokpaardje van Cicero: de orat. 1,150 (Crassus spreekt) caput autem est (om een goede redenaar te worden) [...] quam plurimum scribere. Stilus optimus et praestantissimus dicendi effector ac magister; 257 quem (sc. stilum) tu uere dixisti perfectorem dicendi esse ac magistrum; 3,190; orat. 150; Brut. 92; 96 artifex (!), ut ita dicam, stilus; fam. 7,25,2 is ‹stilus› enim est dicendi opifex. Quintilianus huldigt dezelfde opvatting en besteedt er veel aandacht aan in zijn tiende boek. Hij zegt te weten dat men zich afvraagt of de redenaar in opleiding meer baat heeft bij schrijven, lezen of spreken; alle drie acht hij onlosmakelijk verbonden (inst. 10,1,2 neque solida atque robusta fuerit umquam eloquentia nisi multo stilo uires acceperit). Vervolgens wijdt hij cap. drie van het tiende boek geheel aan dit thema en begint hij met 286
ep. 4
een verwijzing naar Cicero: 1-2 utilitatis etiam longe plurimum affert stilus. Nec inmerito M. Tullius hunc ‘optimum effectorem ac magistrum dicendi’ uocat [...]. Scribendum ergo quam diligentissime et quam plurimum. Evenzo 1,1,28; 2,2,11; 10,7,7. Agr. kende zonder twijfel zowel de passages uit Cicero als uit Quintilianus. Met uetustas bedoelt hij met name deze beide auteurs; vgl. ep. 38,56. Vgl. Antonio Beccadelli’s woorden in een brief aan Arrighetto d’Asti (geciteerd door Gaspary 1886: 475): si qua ratione exerceri ad eloquentiam cupimus, quod necessum puto, si eloquentes et egregii ciues uolumus esse, quomodo id delectabilius aut commodius aut denique fortunatius agere atque adsequi possumus quam frequenter epistolando? Evenzo ERASM. rat. stud. 118,6-8 uerum illud interim memineris optimum dicendi magistrum esse stilum. Erit hic igitur in carmine, in oratione libera, in omni argumenti genere diligenter exercendus; ciceron. 612,10-2. copiam et facultatem: een veel door Cicero gebezigde combinatie (Q.Rosc. 2; Quinct. 8; Ver. 10; 2,135; dom. 146; de orat. 1,70; part. 140; fam. 5,12,3; o . 2,1; 9; 3,22; 63; amic. 55), maar ook te vinden bij Plinius (ep. 2,3,1) en Quintilianus (inst. 10,1,69 copia et eloquendi facultas; 5,10,51). In combinatie met de bronmetafoor, vgl. QUINT. inst. 12,70,78 circumfluentibus undique eloquentiae copiis; 2,6 Hinc etiam illud est quod Cicero pluribus et libris et epistulis testatur, dicendi facultatem ex intimis sapientiae fontibus fluere. 14 eruditorum genus: ant. formulering, geen ant. parallellen. his - initiis profectum: er zijn geen ant. parallellen voor deze uitdrukking met een abl. sep. zonder voorz.; wel met a(b) (CIC. fin. 1,72; 3,22; 62; 4,17; fam. 13,29,1; CAES. civ. 3,20,5; LIV. pr,4) en met e(x) (CIC. ac. 2,118; Luc. 118). Agr. gebruikt de constr. zonder voorz. nog tweemaal in zijn brieven (26,4; 29,3); voorts voegt hij eenmaal ex toe (22,1) en eenmaal a (53,5). est - profectum: een enkelvoudig predicaat bij meer dan één onderwerp is ant. goed mogelijk, hoewel niet de regel (LHS II 433). Het betreft hier echter een ciceronianisme; bij meer dan één onderwerp van verschillend geslacht staat het predicaatsnomen doorgaans in het neutrum mv., maar bij Cicero, evenals hier bij Agr., richt het zich op het laatstgenoemde onderwerp (LHS II 435). Agostino Dati presenteert dit in zijn Elegantiolae als een algemene regel (met vbb. uit Vergilius, Terentius en Xenophon): (8v) Quociens nomina, quod ipse quoque testatur grammaticus Seruius, pluralis et singularis numeri connectuntur, respondemus uiciniori. Evenzo Agr. hierna, 15 est [...] redacta. 15 hac nostra ... redacta: voor eenzelfde bewustzijn van de overheersing van het geschreven woord, z. SALUT. ep. 4,20 (I 341). profectus: zeldzaam in de kl. periode (slechts VAR. r. 1,2,23; OV. met. 9,50; pont. 3,5,58; 9,40). Frequenter in post-kl. proza; met name Seneca gebruikt het woord veelvuldig (4× in de dialogen, 15× in de brieven). Vgl. SEN. dial. 10,20,5 uita est sine fructu, sine uoluptate, sine ullo profectu animi. Ook vaak
287
Agricola
gebruikt door Quintilianus in zijn Institutio (16×). Agr. gebruikt het drie keer in zijn brieven. angustias: ‘beperking, beperktheid’; vgl. CIC. Caec. 84 me ex hoc [...] campo aequitatis ad istas uerborum angustias [...] reuocas; SEN. ep. 102,20 philosophiam in has angustias ex sua maiestate detrahere (nl. het debatteren over subtiele details; woorden die van een humanist zouden kunnen zijn, gericht tegen de scholastieke filosofie). ad - angustias - redacta: in de ant. lit. vinden we slechts adigere ad (AMM. 29,1,28) en redigere in ([QUINT.] decl. 7,9). 16 Eschini ... uocis: al in zijn eigen tijd. Demosthenes noemt hem in zijn Kransrede bijv. ευφωνον (285) en λαµπροφωνοτατος (313; geciteerd door PLIN. ep. 2,3,10 et erat Aeschines, si Demostheni credimus, λαµπροφωνοτατος). Bij de Romeinen getuigt voorts alleen Cicero hiervan: de orat. 3,28 sonitum Aeschines [...] habuit; 3,213 suauissima et maxima uoce; orat. 57 quem (sc. Aeschinem) saepe dicat (sc. Demosthenes) uoce dulci et clara fuisse; 110 leuitate Aeschini et [...] splendore uerborum. Ipse ... resonantem: Aeschines noemt Demosthenes al een beest in zijn rede tegen Ctesiphon (167 ταυτα δε τι εστιν, ω κιναδος; 182 του θηριου τουτου); hierop doelt CIC. orat. 26 cum quidem eum beluam appellat. Een aantal Romeinse auteurs vertelt de anekdote dat Aeschines Demosthenes’ rede voordroeg op Rhodos en vervolgens zei, toen hij de bewondering van de toehoorders zag: quanto [...] magis miraremini, si audissetis ipsum! (CIC. de orat. 3,213); quid si ipsum audissetis? (QUINT. inst. 11,3,7; V.MAX. 8,10,ext,1); magis fuisse miraturos dixit, si ipsum orantem audiuissent (PLIN. nat. 7,110). Van de ant. auteurs is Plinius minor echter de enige die de anekdote vertelt en Aeschines het woord ‘beest’ in de mond legt: τι δε, ει αυτου του θηριου ηκουσατε; (2,3,10). Agr. beheerste evenwel het Grieks nog niet toen hij deze brief (d.d. 5-2-1471) aan Liber schreef. Vandaar dat hij naar de versie van Hieronymus greep. Evenals Agr. voert ook deze kerkvader het verhaal aan om de kracht van het levende woord te illustreren: Aeschines, cum Rhodi exularet et legeretur illa Demosthenis oratio, quam aduersus eum habuerat, mirantibus cunctis atque laudantibus suspirans ait: ‘quid, si ipsam audissetis bestiam sua uerba resonantem’ (ep. 53,2). Dat Plinius Hieronymus’ bron is, adstrueert Kunst 1917. Natuurlijk kende Agr. ook de plaats uit Plinius, en wellicht zinspeelde hij met splendide uocis op Plinius’ λαµπροφωνοτατος. 17 Interrogatusque ... respondit: dit wordt zowel door Cicero als door Quintilianus verteld; CIC. de orat. 3,213 Huic ‹actioni› primas dedisse Demosthenes dicitur, cum rogaretur, quid in dicendo esset primum; huic secundas, huic tertias. Er zijn enige woordelijke echo’s, maar ook verscheidene variaties (actio, dicendo, quid - esset). Wel vinden we hier bij Cicero ook de anekdote over Aeschines op Rhodos. Er zijn nog twee andere plaatsen waar Cicero het verhaal van Demosthenes en de voordracht vertelt (orat. 56; Brut. 142), maar daar zijn de 288
ep. 4
parallellen met Agr. geringer. De passage bij Quintilianus (inst. 11,3,6) luidt: Demosthenes, quid esset in toto dicen-di opere primum interrogatus, pronuntiationi palmam dedit, eidemque secundum ac tertium locum. Ongetwijfeld kende Agr. beide passages. Zijn woorden staan iets dichter bij Quintilianus, die (i.t.t. Cicero) ook alle andere door Agr. hier gememoreerde anekdotes vertelt, hoewel twee niet op deze plek (11,3,6). Overigens vinden we deze anekdote ook bij Valerius Maximus (8,10,ext,1), maar in andere bewoordingen. De Demosthenes-anekdote is ook bij andere humanisten te vinden; bijv. BRUNI stud. litt. p. 11 actio illa artificiosa, quam Graeci hypocrisim, nostri pronuntiationem dixere, cui Demosthenes primas et secundas et tertias tribuit. 18 Cicero ... dictus: QUINT. inst. 10,1,112. Na de loftrompet op vele kwaliteiten van Cicero, niet alleen die van zijn welsprekendheid, gestoken te hebben (hij doceert het publiek, bespeelt het als de beste, is beminnelijk, lijkt alles zonder moeite te doen), zegt Quintilianus: et illa qua nihil pulchrius auditum est oratio prae se fert tamen felicissimam facilitatem. Quare non inmerito ab hominibus aetatis suae regnare in iudiciis dictus est. Hortensius ... auditus: hoewel ook Quintilianus zich in deze zin uitlaat (inst. 11,3,8 Hac ‹actione› [...] ualuisse plurimum uero Q. Hortensium), sluit Agr. hier nau-wer aan bij CIC. orat. 132 dicebat melius quam scripsit Hortensius. Deze redenaar stond bekend om zijn extravagante ‘opvoeringen’; zo portretteren Gellius (1,5,2), Valerius Maximus (8,10,2) en Macrobius (3,13,4) hem als een acteur in de rechtbank. Periclen ... tonare: sinds Aristophanes (Ach. 530-1) een gebruikelijke metafoor. Qua formulering volgt Agr. het dichtst QUINT. inst. 2,16,19 ut non loqui et orare, sed, quod Pericli contigit, fulgere ac tonare uidearis; vgl. 12,10,24; 65. Cicero (orat. 29) en Plinius (ep. 1,20,19) verwijzen beiden naar Aristophanes. Cicero heeft fulgere en tonare, maar Plinius tonat, fulgurat. Vgl. AGR. inv. 2,24,131-2 fulgura illa tonitruaque orationis, qualia fuisse in Pericle memorant autores. 19 Quid - quid inquam: bij de ant. auteurs wordt inquam voor het herhaalde woord geplaatst, om dit woord te beklemtonen (LHS II 810). Zo gebruikt Agr. het in ep. 29,25 tu, inquam, tu; in 22,8 dient inquam ook ter nadruk, maar staat het in postpositie. In de andere gevallen plaatst Agr. inquam na het herhaalde woord en dient het, zoals ook hier, een meer syntaktische functie, namelijk het weer opnemen van dit woord: ep. 8,9; 24,12. bene dicendi - presidia atque adiumenta: vgl. CIC. de orat. 1,43 oratorum [...] adiumenta atque ornamenta dicendi; amic. 46 praesidii adiumentique causa; AMBR. in Luc. 7,92 adiumentum et praesidia diabolicae potestatis. 20 temporum iniuria: ant. zeldzaam: CIC. fam. 6,10b,1 (over ballingschap); SEN. con. 1,pr,1 (haast humanistisch); vgl. SEN. ep. 90,17; COD. Iust. 7,32,4. Zoals ook uit de context blijkt, doelt Agr. met deze term op de vergetelheid; vgl. in
289
Agricola
Sen. decl. 97 iniuriam temporum, id est obliuionem, nam diuturnitate temporum omnibus rebus euenit obliuio. Dit beeld van de schrijver die door zijn oeuvre de tijd, de vergetelheid overwint, is natuurlijk zeer ant.; men denke slechts aan Horatius’ befaamde exegi monumentum aere perennius (en z. Fraenkel 1957: 3027). Ook Salutati gebruikt iniuria temporis als obliuio: ep. 5,10 (II 56). Eventueel zou dit idioom ook kunnen duiden op de humanistische topos van het onrecht dat hen aangedaan wordt die in slechte tijden leven, in dit geval de humanisten die leven in een middeleeuwse, ‘barbaarse’ tijd. ingenuas - humanitatis artes: een van oorsprong ciceroniaans begrip; vgl. de orat. 3,21 omnem doctrinam harum ingenuarum et humanarum artium. Verder rep. 1,28 politi propriis humanitatis artibus; Arch. 2 omnes artes quae ad humanitatem pertinent. Na hem heeft het een grote vlucht genomen. De humanisten danken hun naam aan het feit, dat zij hun studies vanaf het begin als humaniora omschreven (Kristeller 1979: 98; CHRP 113). Het vroegste vb. van de exacte benaming studia humanitatis levert ep. 2,18 (I 106) van Salutati, geschreven op 30 september 1369 (Witt 1983: 68, nt 54; Petersen 1988: 61; Reeve 1996: 22 en nt 7); dit werd vervolgens de standaardterm voor de humanistische studies, en zijn inhoud (grammatica, rhetorica, poesis, historia, philosophia moralis) was rond het midden van de 15de eeuw vastomlijnd (CHRP 113). Ook bij de eerste Duitse humanisten komt hij voor; z. König 1917; en Joachimsen 1970: 222 (in een brief van Luder, geschreven vóór 1460); 225 (in een brief van Von Wyle uit 1461); Joachimsen 1893: 100 (in een brief van Hermann Schedel uit 1463); vgl. LANGIUS ep. 1,1. Ook in Viruli’s Epistolares formule komt de term voor (g6v; p4v; voor de editie, z. blz. 60, nt 4). toto nisu: de combinatie is niet ant.; vgl. SEN. ep. 102,26 magno nisu; STAT. silv. 4,7,33 omni nisu (een belangrijke parallel, omdat het kenmerkend voor laat Latijn is dat totus in de zin van omnis gebruikt wordt: LHS II 203); PETR. 9,7 maiore nisu. Überhaupt komt in de kl. tijd het subst. niet vaak voor (15×); daarentegen is het bij de post-kl. auteurs veel geliefder (68×), vooral bij Silius Italicus (23×) en Apuleius (12×). Ook in de laat-ant. tijd (22×) en bij chr. auteurs (73× in CETEDOC) is het woord zeer gangbaar; bij laatstgenoemden is ook de door Agr. alleen hier in zijn brieven gebezigde combinatie in zwang (19× in CETEDOC, waarvan viermaal bij Beda en Petrus Venerabilis). senescentis: m.b.t. een periode betekent dit ww. gewoonlijk ‘zijn einde naderen.’ Hier lijkt het eerder ‘in verval zijn’ te betekenen, wat ook ant. is. Vgl. een passage (8,12,1) uit een brief van Plinius waar de context overeenkomt met de situatie in het noorden van Europa in Agr.’s tijd: weinigen koesteren de letteren, maar Titinius Capito bij uitstek. Plinius noemt hem dan ipsarum denique litterarum iam senescentium reductor ac reformator. Het ww. komt weliswaar bij chr. auteurs ook vijftienmaal voor, maar nooit in overdrachtelijke zin zoals hier. Vgl. PETRAR. fam. 24,12,35 ignosce seculo senescenti (omdat de honesta studia verdord zijn). 290
ep. 4
21 ut redeam ... sum: retorisch cliché; zeer vaak bij Cicero, maar meestal met reuerti in plaats van redire: div. 1,109; Brut. 32; 300; n.d. 3,60; de orat. 2,157; Tusc. 5,66; 80; o . 2,77; Ver. 4,35; 5,59; QUINT. inst. 2,4,15 ut eo reuertar unde sum digressus. Voor parallellen uit de historiografie, z. Emmett 1981: 21 vv.; vgl. Pease ad CIC. n.d. 3,60; Fraenkel 1957: 97-9 (vanwege HOR. s. 1,1,108). Ook zes keer in CETEDOC, waaronder HIER. vita Pauli 7 ut ad id redeam unde digressus sum. Evenzo AGR. ep. 26,12; 53,7; POGGIO ep. Nic. 39,14; AURISP. ep. 125 (148,12). tuas ... dato: deze constr. met ad c. acc. betekent altijd ‘iem. een brief schrijven’; litteras dare alci kan ook ‘aan iem. een brief (mee)geven’ betekenen; TLL s.v. 1. do 1665,56 vv.; OLD s.v. do1 10a. Evenzo VALLA eleg. 3,36 Do tibi literas, tanquam tabellario; do ad te literas, scilicet ad te perferendas. Zo ook bij Agr.; voor litteras dare ad alqm, z. ook ep. 11,1; 13,1; 20,11; 22,31; 23,1; 24,14; 25,6; 27,1; 4; 29,48 bis; 31,1; 32,1; 41,6; 47,9; 50,1; 8; 53,5; vgl. ep. 26,3; 32,1; 53,1; voor litteras dare alci, z. ep. 6,6; 24,5; 26,10; 27,20; 32,1; 38,1; 48,1; vgl. 50,1. utiliora - gratiora: traditionele tegenstelling op allerlei gebied (bijv. onderwijs en retorica); vgl. HOR. ars 343 omne tulit punctum qui miscuit utile dulci. Evenzo AGR. ep. 18,16; 28,7; 38,4.
AGR. ep. 5 1 Iniunxisti - ut: het ww. komt in deze bet. van ‘opdragen’ zowel bij Livius en Plinius jr als vooral in de rechtslit. en in de kanselarijstijl vaak voor (TLL s.v. 1666,34-6). De constr. met ut/ne komt tot de laat-ant. periode uitsluitend in de brieven van Plinius voor (viermaal). Evenzo AGR. ep. 27,19; 47,1; AURISP. ep. 88 (109,21); en Valla in een van zijn brieven (Tunberg 1991: 156). ducis: in deze bet. ‘hertog’ een vb. van het onder (4) bedoelde. 2 non tamen ... commutaui: de traditionele tegenstelling tussen ‘vrij’ en ‘letterlijk’ vertalen. Copeland (1991) laat zien hoe sinds de Oudheid de telkens verschillende historische situatie de betekenis en waarde van deze topische polarisatie steeds verandert (vgl. bijv. 45 vv. voor Hieronymus’ verhouding tot Cicero). Niettemin blijft de terminologie waarin zij door Cicero, Horatius en Quintilianus is vervat door de eeuwen heen ongewijzigd. Voor deze auteurs behoort het vertalen tot het domein van de retorica, niet van de grammatica. De vertaler moet niet schools te werk gaan, maar dezelfde eisen aan zijn vertaling stellen als aan de brontekst. Cicero zegt (opt. gen. 14): Conuerti enim ex Atticis duorum eloquentissimorum nobilissimas orationes inter seque contrarias, Aeschinis et Demosthenis; nec conuerti ut interpres, sed ut orator, sententiis isdem et earum formis tamquam figuris, uerbis ad nostram consuetudinem aptis. In quibus non uerbum pro uerbo necesse habui reddere, sed genus omne
291
Agricola
uerborum uimque seruaui. Van Horatius is het door de hele traditie overbekende nec uerbo uerbum curabis reddere fidus/ interpres (ars 133-4). Met dit vers wordt te allen tijde geschermd ter verdediging van het streven naar vrije vertalingen (Norton 1984: 38). Later schrijft Hieronymus dezelfde opvatting te zijn toegedaan: (ep. 57,5) Ego enim non solum fateor, sed libera uoce profiteor me in interpretatione Graecorum absque scripturis sanctis, ubi et uerborum ordo mysterium est, non uerbum e uerbo, sed sensum exprimere de sensu. Hij maakt daarbij een uitzondering voor de Heilige Schrift, maar in de praktijk blijkt hij hier niet zo strikt de hand aan te hebben gehouden (Bartelink 1980: 4; 44-5; Copeland 1991: 50; 239, nt 47). Vertalers uit de late Oudheid en de Middeleeuwen, die zich vooral op bijbelse teksten richtten, legden meer de nadruk op letterlijkheid; hun ging het om het zo getrouw mogelijk weergeven van de inhoud, waarbij retorische overwegingen van ondergeschikt belang waren (Bartelink 1980: 55, waar op de invloed van Boethius gewezen wordt; Copeland 1991: 43; en 51 voor enige nuancering). Ook humanisten onderkennen de waarde van een letterlijke vertaling, als vanwege de aard van de brontekst de betrouwbaarheid van een vertaling zo groot mogelijk moet zijn (trouwens ook als het vertalen een pedagogische oefening is, wat ook al antiek is; Norton 1984: 34). En vertalingen van humanistische hand varieren dan ook van zeer letterlijke tot zeer vrije (Gualdo Rosa 1985: 186). Maar doorgaans zijn retorische overwegingen van groter belang; fideliter vertalen is belangrijk, maar nog meer eleganter vertalen (o.c.: 179; 181; 184 vv.). Naar de mening van Salutati miskent een woord-voor-woordvertaling de onderlinge relatie tussen alle woorden in een zin (Norton 1984: 34; vgl. ep. 7,23 (II 357)). Evenzo pleiten bijv. Bruni, Valla en (na enig aarzelen) Erasmus voor een ‘vrije’ vertaling (Rummel 1985: 27-8). Zoals De Petris (1975: 19) het uitdrukt: ‘il "transferre ad sententiam" [...] implica fedeltà al pensiero ed alle parole del modello, ma nel rispetto dei cambiamenti richiesti dalle due lingue’ (nl. Grieks en Latijn). Deze opvatting spreekt bijv. uit Leonardo Bruni’s De interpretatione recta, maar hij heeft het niet expliciet over ad uerbum- tegenover ad sententiam-vertalen: Haec est enim optima interpretandi ratio, si figura primae orationis quam optime conseruetur, ut neque sensibus uerba neque uerbis ipsis nitor ornatusque deficiat (Baron 1928: 87). Bruni voert Cicero en Hieronymus als medestanders aan (o.c.: 96), wat zijn liberale standpunt onderstreept. Vgl. ook POGGIO ep. Nic. 3,19-22 (over de vertaler van een homilie van Chrysostomus) si interpres fuisset eloquens, nil doctius, nil grauius, nil magnificentius legisses. Sed is fuit Pisanus quidam, qui se fatetur in prologo de uerbo ad uerbum transferre. In ep. 15 heeft Agr. het weliswaar niet over letterlijk of vrij vertalen, maar geeft hij wel te kennen bij zijn vertaling van ps.-Isocrates’ Paraenesis ad Demonicum ernaar te hebben gestreefd ritmen enz. te behouden, wat duidt op een retorisch-literaire, niet grammaticaal-letterlijke vertaling; zij moet zowel fida als elegans zijn. In ep. 18,9 zegt Agr. expliciet voor het vrij vertalen 292
ep. 5
gekozen te hebben. Hij schrijft aan Occo over Lucianus’ De calumnia: traduxi eum libere και κατα τον Πλανουδην. Gebleken is, dat Agr.’s vertalingen uit het Grieks de brontekst getrouw, maar niet slaafs, volgen (IJsewijn 1988: 367). Zo heeft Agr. bijv. in het geval van pseudo-Plato’s Axiochus de partikels nauwgezet vertaald en de woordvolgorde gehandhaafd; ook heeft hij gepoogd het ritme en de diverse stijlfiguren (vgl. ep. 15,6) over te brengen (Tournoy 1988: 217). uerbum e uerbo: gebruikelijk, evenals uerbum de uerbo. Cicero gebruikt meestal het voorz. e (ac. 2,17; 2,31; fin. 3,15; 3,52; Luc. 17; 31; Tusc. 3,7; top. 35). Voor de combinatie met exprimere, dat dan ‘vertalen’ betekent, vgl. TER. ad. 11; CIC. fin. 3,15; Luc. 31; SERV. A. 3,693; 4,356; G. 3,474. Ook in CETEDOC zijn beide uitdrukkingen nagenoeg even gangbaar: 27 maal e, ook met exprimere (9×); vooral vaak bij Augustinus (10×; 3×) en Hieronymus (11×; 5×); 22 maal de, ook met exprimere (13×); vooral vaak bij Hieronymus (16×; 12×). Poggio heeft de uerbo ad uerbum (z. boven). contractiusue: met betrekking tot een rede e.d. ciceroniaans: Brut. 120; 162; 309; orat. 78; 114. Ook eenmaal bij Quintilianus (inst. 11,1,32). De enige twee ant. vbb. van oppositie met latus zijn CIC. Brut. 120; orat. 114 (een derde is PLIN. ep. 3,6,2; daar echter in letterlijke zin). 3 excusationem - pretextam: CLAUD. DON. Aen. 2,195 (175,14); vgl. GREG.M. ep. 8,4. Veel gebruikelijker is hier het ww. praetendere (vbb. bij Lactantius, Claudius Donatus, Ambrosius, Augustinus, Hieronymus, Caesarius van Arles, Beda, Gregorius de Grote e.a.). ignorantie mee pretextam: TLL (s.v. praetexo 1046,5) merkt op dat het ww. in deze bet. zeer vaak van een datief vergezeld gaat, hoewel uit de lit. slechts vijf vbb. van een datief rei celandae, excusandae worden gegeven, waarvan één (AMM. 26,10,5) dubieus is: PLIN. nat. 13,125; QUINT. inst. 1,12,16; SYMM. ep. 5,54,5; SERV. auct. Aen. 4,500. CETEDOC geeft twee vbb. van de constr. praetendere excusationem alci rei: AMBR. Abr. 2,10,74; WILL. TYR. chron. 19,2. quarum ... nominibus: CIC. orat. 211 neque enim esse possunt rebus ignotis nota nomina [...] cum id appellandum sit, quod propter rerum ignorationem ipsarum nullum habuerit ante nomen, necessitas cogat aut nouum facere uerbum aut a simili mutuari. Vgl. ook RHET. Her. 4,10. Een thema dat herhaaldelijk bij Cicero terugkeert bij zijn pogingen het Griekse filosofische vocabulaire te vertalen. Vgl. ook vooral fin. 3,15; ter sprake komt daar tevens het verschil tussen letterlijk (woord voor woord) en vrij vertalen (z. ad 2). Verder CIC. ac. 1,25; 41; fin. 3,3-5; n.d. 1,44; de orat. 1,155; 3,149; LUCR. 1,138-9; SEN. ep. 58,1-7; z. ook Pease ad CIC. n.d. 1,8 (dici posse). Agr. kende ook Horatius’ mening hieromtrent (ars 48-59). Hij citeert de verzen 48-9 in ep. 21,39 en onderstreept zeer terughoudend te zijn in het scheppen van nieuwe woorden, tenzij uit noodzaak (quod nostro euo reperte sunt (sc. res) !); vgl. AGR. inv. 2,9,80-7. Hij
293
Agricola
zegt echter minder conservatief te zijn dan Valla: enige vrijheid mag men zich wel veroorloven, quamuis repugnet Vallensis noster (ep. 21,40). De Romein legde nl. ook nog linguistische criteria aan (Wesseling 1988: 229-31). Toch deelde Valla de mening dat nieuwe dingen om nieuwe woorden vragen: Quare quis non uidet rebus nouis esse accommodanda noua nomina, ut ueteres, a quibus precepta habemus et exempla sumimus, factitarunt? (gest. Ferd. 1,14,7; in een later door hemzelf geschrapte uitweiding (ed. Besomi 1973, app. III) noemt hij enkele vbb., waaronder horologium). 4 fieri potuit ut: TLL (s.v. facio VI 1,105,1-47) noch LHS (II 644; 531) geven ant. vbb. van deze onpersoonlijke uitdrukking gevolgd door een coni. zonder ut. Ook elders in de brieven gebruikt Agr. uitsluitend de constr. fieri (posse), ut (11; 12; 15; 24,4; 29; 38 (3×); 39; 43). De lezing van A is daarom onjuist. 5 Malui ... prudenter: CIC. orat. 238 tu autem uelim, si tibi ea, quae disputata sunt, minus probabuntur, [...] dum tibi roganti uoluerim obsequi, uerecundia negandi scri-bendi me imprudentiam suscepisse. Cicero refereert aan zijn openingswoorden (1-2), waar hij zegt het enerzijds moeilijk te vinden zo’n dierbare vriend iets te weigeren (negare), anderzijds het op zich nemen (suscipere) van zo’n zware taak zeer onverstandig te achten. Toch zal hij het doen: malo enim, cum studio tuo sim obsecutus, desiderari a te prudentiam meam quam, si id non fecerim, beneuolentiam (2). tibi - offendere: ant. zeer zeldzaam (in plaats van te). TLL geeft van het ww. in deze bet. in combinatie met een datief (van mensen) slechts twee vbb. (CLEM. ad Cor. 21,5; AUG. in psalm. 53,7). Valla (eleg. 5,2) noemt bij offendere alleen de mogelijkheid van een aanvulling in de acc. Ook in Agr.’s brieven tre en we het ww. alleen met de acc. aan (1,4; 21,58). Het betreft hier een zeugma; vgl. PETRAR. fam. 4,15,16 Plaudunt tibi discipuli et omniscium uocant.
AGR. ep. 6 1 Alias plura: zonder ww. alleen PLIN. nat. 16,115; 19,129; 21,51; 24,5; BAS. poet. fr. 6. Ook viermaal in Cicero’s brieven, maar steeds met scribere. Vgl. AGR. ep. 30,5 sed hæc alias et plura; 32,8 sed hec alias. Difficile est, ut: deze constr. (i.p.v. een inf. of AcI) is pas vanaf SEN. dial. 12,8,3 geattesteerd. Verder bij pseudo-Quintilianus, Fronto, Ulpianus, Tertullianus, Augustinus, Symmachus, Spartianus en in de Vulgaat. Bovendien tweemaal in Plinius’ brieven; Agr. lijkt op één van deze twee plaatsen (4,15,7) te zinspelen. Plinius prijst daar Asinius Bassus om diens eruditie, die ongelooflijk lijkt: difficile est, ut mihi [...] credas (quamquam credere soles omnia). Vgl. AGR. ep. 21,3 difficile est, ut explicem. desiderio - tenear: komt vooral voor bij post-kl. en latere auteurs (hoewel ook 294
ep. 6
CIC. sen. 33). Deze passage is een duidelijke echo van Plinius’ brief aan zijn vrouw Calpurnia (7,5), waarin hij schrijft haar zeer te missen. Die brief begint als volgt: Incredibile est, quanto desiderio tui tenear. In causa ... gevolgd door de redenen van zijn verlangen. Er zijn verder geen woordelijke parallellen. Vijfmaal in CETEDOC (Augustinus, Beda, Abaelardus e.a.). Evenzo AGR. ep. 24,15 Tanto enim desiderio loci illius teneor (Antwerpen); AURISP. ep. 7 (14,29) incredibili [...] desiderio teneor legendi et uidendi illud opus finitum et emendatum (nl. Cicero’s De oratore). 2 letum - ce˛lum: de enige ant. parallel is FRO. amic. 1 p. 280 (176N), waar het adj. de connotatie ‘heilzaam’ heeft: quod pectoris ualetudine correptus laetissimo caelo posse redire ab Cirta patria serio uideatur. Doorgaans heeft laetus in combinatie met een woord als caelum de bet. ‘helder, stralend’. Vgl. AMM. 17,7,2 nubium globi [...] laetam paulo ante caeli speciem confuderunt; PRUD. cath. 11,9 caelum nitescat laetius. Deze tweede bet. heeft het woord ook hier. benigne˛ aure˛: niet ant. Gezien het feit dat Agr., nog relatief onbekend in Ferrara, heimwee heeft naar zijn vrienden in Pavia, wellicht een pun op het gangbare benignae aures. Vgl. echter PLIN. nat. 37,201 benigno uentorum adflatu. quas spiro: ant. onjuist; in combinatie met een acc. betekent het ww. ‘uitademen’, niet ‘inademen’. perdidi - me ipsum: een uitdrukking die tamelijk vaak in de komedie gebezigd wordt (PL. Bac. 132; 624; Truc. 58; mil. 429; TER. An. 642), maar daar ‘ik heb mezelf te gronde gericht’ betekent. Hier lijkt het meer filosofisch ‘ik heb mezelf verloren’ te beduiden, wat ook bijbels is: z. II Ioh. 8, maar vooral Luc. 9:25 quid enim proficit homo, si lucretur uniuersum mundum, se autem ipsum perdat et detrimentum sui faciat? Vgl. AGR. ep. 24,13 neque uel cano uel psallo aut ullam partem illius studii attingo, ut uidear aliquando mihi me ipsum perdidisse. nedum: als synoniem voor non solum, z. ad LANGIUS ep. 4,2. 3 In causa est: weliswaar ook in de kl. tijd gebruikt (CIC. fam. 1,1,1; LIV. 40,26,5), maar vooral frequent vanaf de post-kl. periode, bij Seneca, de Plinii, Quintilianus, Martialis, Tertullianus, Rufinus. Vgl. AGR. ep. 14,3 tuo in me amore, quem ego in causa putabo. uite˛ consuetudo: veel bij Cicero (de orat. 1,221; 224; 2,68; agr. 2,95; Marc. 2; orat. 128; amic. 21; rep. 4,11 (geciteerd door AUG. civ. 2,9); fam. 6,7,6; 7,23,4; 13,67,1). Zo zijn voor hem redenen om Gaius Rabirius te verdedigen o.a. amicitiae uetustas, [...] dignitas hominis, [...] ratio humanitatis, [...] meae uitae perpetua consuetudo (Rab. perd. 2). Verder bij TER. hau. 283; NEP. Att. 14,2; CAES. civ. 3,110,2; SEN. ben. 5,21,1; QUINT. decl. 269 (99,27); SCAEV. dig. 34,4,30. In CETEDOC 25 maal, waarvan tienmaal bij Augustinus (excl. zijn Cicero-citaat). De uitdrukking betekent overigens vaker ‘manier van leven (die men gewoon is)’ dan, zoals hier, ‘dagelijkse omgang’. Agr. gebruikt haar nog zeven keer in zijn brieven.
295
Agricola
coniecturam accipies: niet ant. (want QUINT. inst. 3,6,43 is geen parallel). Het meest gebruikelijk zijn ~ facere (AGR. ep. 20,10) en ~ capere. accipies: fut. potentiale, om een vermoeden te uiten (LHS II 311). 4 ne ... placeas: vgl. PLIN. ep. 1,21,1 Ut animi tui iudicio sic oculorum plurimum tribuo, non quia multum, ne tibi placeas, sed quia tantum quantum ego sapis; FRO. Ant. 2 p. 62 (143-4N). Overigens een niet ongebruikelijke uitdrukking. Evenzo AGR. ep. 9,4; die brief is eveneens aan Dietrich gericht. fons: m.b.t. personen niet ongewoon. Het enige ant. vb. met ‘(on)deugden’ is PL. Truc. 612 improbe tu [...] fons uiti et peiuri. Er zijn geen ant. vbb. van een combinatie met exemplum. Vgl. BEDA in Luc. 1,2,46 Quasi fons sapientiae doctorum medius sedet sed quasi exemplar humilitatis audire prius et interrogare doctores quam instruere quaerit indoctos. Dezelfde auteur noemt Christus ook fons spiritualium fructuum (homil. euang. 1,6); vgl. HERM. RUNA serm. fest. 18,1 cunctarum [...] fons et origo uirtutum (eveneens van Christus). Vgl. ook SALUT. ep. 5,10 (II 53) fons eloquentie Tullius. 5 stultitiam meam: Agr. rept nog tweemaal van zijn eigen domheid (ep. 37,1; 38,59; vgl. 10,8). In ep. 38 slaat zij op het feit dat hij heeft besloten Hebreeuws te gaan leren: Vide ineptiam meam, quaeso, uel, ut uerius dicam, stulticiam: constitui discere Hebraice. Het is niet geheel duidelijk of Agr. hier doelt op zijn studie van het Grieks, maar dit lijkt me aannemelijk; in hac parte zou dan opgevat kunnen worden als ‘op het gebied van de Griekse taal.’ asinaria mola: ant. alleen bij Cato (als plurale tantum: agr. 10,4; 11,4) als deel van een opsomming. Deze term komt echter tweemaal in de Bijbel voor (Matth. 18:6; Marc. 9:41) en dientengevolge 62 maal in CETEDOC, meestal onder verwijzing naar de bijbelpassages. Aan haar kleven de connotaties ‘ondergang’ (AUG. quaest. euang. 1,24), ‘domheid’ (AMBR. in Luc. 8,63; MAX. TAUR. serm. 48,4; CAES. AREL. serm. 120,3; RADBERT. in Matth. 8,18,6) en ‘profaan zwoegen’ (GREG.M. moral. 6,37,57; past. 1,2; BEDA in Marc. 3,9,42). Deze zijn alle drie hier ongetwijfeld door Agr. bedoeld. 6 dices - addes: fut. pro imperativo; voornl. in de omgangstaal en relatief vaak bij latere auteurs onder invloed van vertt. uit het Hebreeuws (LHS II 3101). quod scripserit - insinuauerit: (post-)kl. gaat het voegwoord quod in de regel alleen vergezeld van een coni., als er een veronderstelde, niet-feitelijke reden gegeven wordt; evenzo bijv. ep. 7,3; 29,1. Nadien verwatert dit strikte onderscheid (LHS II 575); vgl. bijv. ep. 20,4 (waar evenwel sprake lijkt te zijn van modusattractie). In Agr.’s brieven gaat het voegwoord bijna altijd vergezeld van een indic. (vgl. vooral 18,1; 11). Op deze plaats wordt de coni. verklaard door het feit, dat het hier bijzinnen in de indirecte rede betreft. notitie˛: OLD geeft weinig (slechts zeven) vbb. van dit woord in deze bet., maar wel uit de gehele ant. periode. In Agr.’s brieven komt het nog drie keer voor; tweemaal in de bet. ‘bekendheid met, kennis van’ (19,2 notitiam antiquit296
ep. 6
atis nonnullam; 38,25 rerum notitia). Uit ep. 26,21 blijkt dat het bij Agr. in een context als hier het eerste stadium van kennismaking aangeeft: perductus sum in noticiam cancellarii Burgundie, deinde in familiaritatem et quidem summam (het hoogste stadium is vervolgens amicitia). notitie˛ - insinuauerit: het ww. is in deze constr. in deze bet. (c. dat., de familiaritate petenda) zeer ant., maar nooit samen met dit subst. Wel gebruiken Augustinus (conf. 12,19; c. Petil. 2,30,69) en Gregorius Magnus (moral. 5,36,65) deze uitdrukking. Vgl. AGR. ep. 29,40 in colloquium familiaritatemque cuiusdam insinuaui me. litterarum peritissimi: inderdaad niet frequent, want de enige door TLL gegeven plaatsen zijn: CIC. Brut. 81; GEL. 6,7,1; 19,9,2; SERV. G. 2,41; FIRM. Math. 3,7,1; 3,7,4; 3,12,6. Vgl. ook QUINT. inst. 7,1,46 quis tam imperitus, quis tam procul a litteris. Vijfmaal in CETEDOC, naast eenmaal peritia litterarum (vgl. AGR. ep. 4,12 artium peritiam). peritissimi ... significem: conform de door OLD gegeven bet. ‘Having knowledge of a thing gained from experience.’ Vgl. CIC. Brut. 237 P. Murena mediocri ingenio, sed magno studio rerum ueterum, litterarum et studiosus et non imperitus (!) multae industriae et magni laboris fuit. 7 filio: als term van a ectie (OLD s.v. 3). Ant. niet frequent; vbb. zijn FRO. amic. 2 p. 176 (192N); APUL. met. 2,20; 9,27; vgl. CIC. fam. 10,5,3; 16,21,3; APUL. met. 4,26. Bij chr. auteurs komt dit gebruik vaker voor (bijv. VULG. Ios. 7:19; I reg. 3:6; IV reg. 8:9; 16:7; Marc. 2:5). Evenzo AGR. ep. 12,1; ERASM. conscr. ep. 289,19 iuuenem nobis charum filium ‹appellamus›; het woord ‘zoon’ noemt hij hier een adoptionis uocabulum en adoptiuum/ honoris cognomen (289,19; 293,13). Saluta - omnibus - fratri tuo: ant. regeert het ww. uitsluitend de acc. In Agr.’s brieven is dit doorgaans ook het geval (13 keer), behalve hier en ep. 47,12. Properantissime: bij ant. auteurs niet te vinden. In Agr.’s brieven viermaal, steeds in de datering (10,9; 28,13; 34,13). Het ijlings schrijven is een brieftopos; z. ad ep. 2,11.
AGR. ep. 7 1 epistola - uolumen: een traditionele tegenstelling: CIC. fam. 3,7,2; 8,1,1; 12,30,1; Att. 10,4,1. Niet in de brieven van Plinius of Seneca; een later vb. is HIER. ep. 133,2. Veelal hangt zij samen met de brieftopos breuitas (Cugusi 1983: 74-5). Evenzo AGR. ep. 21,17-8; 38,22. 2 frigido - inani - uerbo: inane uerbum is een vaak gebruikte iunctuur sinds
297
Agricola
CIC. orat. 170; 230. Voor frigidum uerbum is slechts één ant. parallel te geven: CIC. de orat. 2,256; het adj. wordt wel vaker in deze context gebruikt; het betekent dan ‘krachteloos’ of ‘dwaas’ (bijv. GEL. 11,13,10; 13,25,7). TLL geeft vier ant. plaatsen van de combinatie frigidus-inanis: QUINT. inst. 9,3,74 (adfectatio); 10,2,17 (quidlibet illud); PLIN. ep. 4,17,4 (omnia); 9,6,3 (res). 3 cum quo ... uelim: als een kenmerk van vriendschap: ARIST. EN 1157b 19 ουδεν γαρ ουτως εστι φιλων ως το συζην; vgl. 1158a 9 το [...] συνηµερευειν; AQUIN. sum. theol. II/II q. 23 art. 1,1 Nihil enim est ita proprium amicitiae sicut conuiuere amico; q. 27 art. 2,3. Geïmpliceerd door Cic. amic. 2 quocum coniunctissime et amantissime uixerat. coniuctissime uiuere: ook ant. in een context van vriendschap: CIC. amic. 2 (z. boven); de orat. 3,11; fam. 6,9,1; 13,27,4; NEP. Att. 5,3; 10,3 (coniuncte). cui ... auderem: als een kenmerk van vriendschap: ARIST. EE 1240b 3 µιαν ψυχην ειναι τους αληθως φιλους; vgl. MM 1211a 32-3; 1213a 23-4; CIC. amic. 61 cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas; 97; SEN. ep. 3 (hoofdthema). animi penetralia: penetral(e) is een dichterlijk woord; volgens TLL in prosa oratione singulis uel paucis locis [...], aliquanto saepius apud posteriores nonnullos (zoals Tacitus en Augustinus). De uitdrukking animi ~ is ant. sporadisch: STAT. silv. 3,5,56-7 fixamque (sc. uw dochter) animi penetralibus imis/ nocte dieque tenes (gesproken door een man tot zijn echtgenote, in een gedicht over echtelijke liefde); SYMM. ep. 2,34,2 (ook over vriendschap). Bij chr. auteurs komt penetral(e) in de bet. van de hier door Agr. gebruikte woordgroep enkele malen voor; men vindt de groepen ~ animi (AMBR. in Luc. 1,12 (v.l.); PROSP. in psalm. 139,3), ~ mentis (AMBR. in Luc. 5,105; PAUL. NOL. c. 6,237; PAUL. PELL. 20; IUVENC. 1,505; 4,43), ~ cordis (PRUD. ham. 542; ZENO 1,36,21; 2,3,11; IUVENC. 4,7) en ~ animae (CASSIAN. conl. 7,15,2). Agr. gebruikt penetral(e) in zijn brieven nog eenmaal in overdrachtelijke zin: ep. 20,3 in mediis penetralibus [...] omnis politioris eruditionis, Italia. Vgl. SALUT. ep. 8,8 (II 396) sacris amicicie penetralibus; CELT. ep. 173,15 penetralia (sc. artium). conscium ... mearum: vgl. CIC. Phil. 14,16; fam. 5,5,1; HIER. ep. 22,7 ipsam quoque cellulam meam quasi cogitationum consciam pertimescebam. a me ... putem: vgl. Otto 111 unus quasi animus fiat ex pluribus (bij vrienden; = CIC. amic. 92), met zeer vele parallellen (voeg toe: ARIST. EE 1245a 29 vv.). Vgl. CIC. fam. 2,15,4; PLIN. ep. 2,9,1; Walther 843a; 844; 960a; ERASM. adag. 1,1,2. 4 uulgata hominum ineptia: vgl. PRUD. c. Symm. 1,146 indocilis fatui [...] ineptia uulgi. ineptia uel inprobitas: alternatieven, geen synoniemen; vgl. CIC. fam. 13,1,4 si peccat, magis ineptiis quam improbitate peccat. quoscunque pendentes uidere nolint: MART. 4,77,5 pendentem uolo Zoilum uidere. Er zijn geen andere ant. parallellen. Wel komt pendere in deze context 298
ep. 7
geregeld voor bij met name Plautus. In diens komedies zijn ook ettelijke vbb. aan te wijzen van de gedachte dat men zijn vijand wil zien hangen (hoewel dus niet in deze bewoordingen); bijv. Poen. 1309; rud. 722. Deze toch niet verbazingwekkende opvatting draait hij ook een keer om; in de Poenulus gaat Lycus bij zijn vrienden te rade, hoe hij zich het beste verhangen kan (794-5), en zijn vrienden blijken het met hem eens te zijn geweest dat dit een goede oplossing is (1340-1). 5 ad - morem: vooral post-kl. In alle perioden gangbaar is more (alicuius). Ook in Agr.’s brieven vinden we geen andere vbb. van ad morem; wel meo more, tuo more etc. en eenmaal more ueterum (ep. 26,11). Vgl. POGGIO ep. Nic. 57,11 ad morem nostrum. nedum - sed: z. ad ep. 6,2. ardeo: ‘ik brand van verlangen (naar jou)’; met een lijdend voorwerp tamelijk zeldzaam: VERG. E. 2,1 (5,86); HOR. c. 4,9,13; MART. 8,63,1; GEL. 6,8,3; AUG. soliloq. 1,13,22. Priscianus noemt deze constr. ook: ‘ardeo uxorem’, quando pro ‘amo’ accipitur (III 267; 277; als vb. geeft hij VERG. E. 2,1). Coleman (ad VERG. E. 2,1) merkt op dat ook andere verba die een emotionele of lichamelijke staat aanduiden (zoals ‘deperire, dolere, horrere’) deze constr. kennen. depereo: ‘ik ben kapot (van jou)’; met een lijdend voorwerp alleen zeer vaak in Plautus (23×), dus met recht ad uulgi morem. Bij andere auteurs slechts sporadisch. 6 Lente: (vooral in de liefdeselegie) gebruikt van amor, betekent het ‘aarzelend’, maar ook ‘koud; die niet beantwoordt’: HOR. c. 3,19,28; vgl. 4,13,5-6; TIB. 1,4,81; vgl. 1,10,57-8; OV. met. 7,82 (v.l.); vgl. verder HOR. c. 1,13,8; TIB. 2,6,36; OV. am. 1,6,15; ars 3,573; PROP. 1,6,12. otiose: ‘vrijblijvend’. Met ut ita dicam geeft Agr. zelf al aan dat het hier een ongewone uitdrukking betreft. Er zijn slechts twee parallellen: SEN. ben. 7,15,3, waar het adj. op uoluntas betrekking heeft, dat daar echter synoniem is aan beneuolentia; het adj. betekent daar ‘die geen moeite kost; waarvoor de ‘gever’ zich niet hoeft in te spannen.’ De tweede parallelplaats is des te interessanter, omdat daar juist het ontbreken van een causa otiosus genoemd wordt: TERT. spect. 16 (18,12) ita et amor apud illos otiosus et odium iniustum. An forsitan sine causa amare liceat quam sine causa odisse? TLL geeft slechts vier andere plaatsen van dit adj. de facultate uel affectu animi: SEN. dial. 9,4,7 (uirtus); AMBROSIAST. in Phil. 2,7/8 (uirtus); GENNAD. dogm. 31 (intuitus); VAL. CEM. hom. 5,1 (cupiditas). Lente ... potest: vgl. daarentegen Laelius’ woorden ego admiratione quadam uirtutis eius (sc. Scipio), ille uicissim opinione fortasse nonnulla quam de meis moribus habebat, me dilexit (CIC. amic. 30). 7 Constans ... cedens: al in de Oudheid een belangrijk kenmerk van echte genegenheid: Otto 92 amicus certus in re incerta cernitur (geciteerd uit Ennius
299
Agricola
door CIC. amic. 64; Walther 960; ERASM. adag. 4,5,5), met parallellen uit Euripides, Plautus, Publilius, Petronius; vgl. voorts ARIST. EE 1238a 1-2 ου γαρ εστιν ανευ πειρας ουδε µιας ηµερας ο φιλος, αλλα χρονου δει; EN 1158b 8-9 τω δε την µεν (sc. φιλιαν κατ’ αρετην) αδιαβλητον και µονιµον ειναι; CIC. amic. 22 Nam et secundas res splendidiores facit amicitia et aduersas partiens communicansque leuiores; ad Brut. 1,15,13 ego nulla in re malo quam in te amando constans et esse et uideri; V.MAX. 4,7,pr sincerae uero fidei amici praecipue in aduersis rebus cognoscuntur, in quibus quidquid praestatur totum a constanti beniuolentia proficiscitur; 2; 4; 5,3,ext,2; OV. ep. 16,199; TAC. ann. 15,62; PLIN. ep. 9,37,1; PANEG. 11,26; AQUIN. sum. theol. II/II q. 27 art. 2,3; Walther 949; 953a; 954; 958a. Vgl. AGR. ep. 27,11 beneuolentie tue constantiam. nulli fortune cedens: ant. altijd fortunae (suae) cedere, waar het subst. dus ‘het/zijn Lot’ i.p.v. ‘een (specifieke) tegenslag’ betekent: CIC. Tusc. 3,36; CAES. Gall. 7,89,2; SAL. Cat. 34,2; LIV. 10,33,3; 25,15,16; 33,47,10; 34,30,2; V.MAX. 5,1,ext,1; SEN. dial. 4,30,1; 9,11,1; [SEN.] Oct. 253; TAC. hist. 3,31; SIL. 4,448. quique ... soluitur: voor deze gedachte, vgl. ARIST. EN 1157b 10-1 οι γαρ τοποι ου διαλυουσι την φιλιαν απλως, αλλα την ενεργειαν; 1167a 3-7 (Iem. heeft lief,) οταν και αποντα ποθη και της παρουσιας επιθυµη. distantia: een woord dat relatief vaak bij Tertullianus, Augustinus en Boethius voorkomt. De verbinding distantia locorum komt niet voor bij ant. auteurs, wel twaalfmaal in CETEDOC (en bij POGGIO ep. Nic. 48,5-6; AURISP. ep. 58 (74,8)); ~ temporum is minder gangbaar (viermaal in CETEDOC). amor - conciliatur: het ww. is gebruikelijk in deze context van liefde/ vriendschap; als object vinden we naast amor (CIC. de orat. 2,206; 207; Arch. 17; OV. ars 2,278; V.MAX. 8,7,6; COL. 8,8,7; GALLICAN. Avid. 8,7; CAPITOL. Max. Balb. 7,2 (v.l.); SPART. Carac. 1,3; HIER. ep. 75,3; AUG. in psalm. 103,3,13) ook amicitia (CIC. amic. 100; LIV. 22,22,8; SEN. dial. 1,1,5) en amicus (FRO. amic. 1 p.282/4 (172N); SEN. ben. 4,20,2; AUSON. 419,78). In Agr.’s brieven vinden we het ww. nog tweemaal: 4,5 familiaritas [...] conciliata; 44,1 quem [...] mihi [...] familiaritas [...] conciliauit. amor ... conciliatur: CIC. amic. 100 Virtus, uirtus, inquam, [...] et conciliat amicitias et conseruat; evenzo 20; 28; 30 (z. ad 6); 74; o . 2,32 (z. hierna); vgl. part. 88 est etiam quaedam quasi materies subiecta honestati, quae maxime spectatur in amicitiis; nog eens verwoord door GEL. 17,5,1 Cicero [...] docere uolens amicitiam non spe expectationeque utilitatis neque pretii mercedisque causa colendam, sed, quod ipsa per se plena uirtutis honestatisque sit, expetendam diligendamque esse; vgl. ook NEP. Att. 5,3; SEN. dial. 1,1,5; APUL. apol. 12. De gedachte dat vriendschap op uirtus en honestas gebaseerd is, vindt men al bij Aristoteles (EN 1156b 7-12; vgl. 1159b 2-4) en is in alle tijden gangbaar; vgl. bijv. HIER. ep. 53,11; AQUIN. sum. theol. II/II q. 114 art. 1,1 (vgl. q. 23 art. 1,3) en ERASM. adag. 2,3,76. Voor het (blijkens de genoemde passages ant.) gebruik van honestas als filosofische term voor ‘het goede’, vgl. AGR. ep. 3,4; 38,13. 300
ep. 7
honestate morum: een laat-ant. combinatie: AMM. 29,2,16; VEG. Mil. 2,12; RUFIN. Orig. in num. 13,2 (110,7); COD. THEOD. 2,17,1,pr; liefst 32 keer in CETEDOC. sapientie auctoribus: post-kl. verbinding: PLIN. nat. 7,80; 18,23; SEN. ben. 2,9,1; ep. 104,16; [QUINT.] decl. 15,10; vgl. PLIN. nat. 9,183. Voorts alleen gebruikt door TERT. apol. 19; BEDA in Ezr. Neem. 1, r. 169. nate˛ profecte˛que: ant. vinden we deze combinatie tweemaal: CIC. inv. 1,2; Quinct. 85. In beide gevallen betreft het echter een participium van proficisci. Gezien de constr. (met paulisper) moet Agr. hier het participium van proficere bedoelen (in de bet. ‘vooruitgang boeken, voortgaan’). Deze bet. is weliswaar ant. (OLD s.v. 1 en 3), maar OLD geeft aan dat men in zulke gevallen een actieve of onpersoonlijk-passieve constr. aantreft. Ant. zou hier derhalve profecerunt gewenst zijn. facilitate - uite˛: niet-ant. iunctuur; in CETEDOC alleen AUG. serm. 47,25. Met deze term varieert Agr. honestate morum. Inderdaad heeft ook facilitas betrekking op iemands karakter en wordt het als element van vriendschap genoemd: CIC. o . 2,32 amor multitudinis commouetur ipsa fama et opinione [...] earum uirtutum, quae pertinent ad mansuetudinem morum ac facilitatem. Etenim illud ipsum, quod hones-tum decorumque dicimus, quia per se nobis placet animosque omnium natura et specie sua commouet maximeque quasi perlucet ex iis, quas commemoraui, uirtutibus, idcirco illos, in quibus eas uirtutes esse remur, a natura ipsa diligere cogimur; vgl. amic. 66; Q.CIC. pet. 16 (praktische informatie om steun voor iemands eigen kandidatuur te winnen) amicorum studia beneficiis et officiis et uetustate et facilitate ac iucunditate naturae parta esse oportet. Celtis (ep. 17,8; 179,16) heeft facilitas morum. allicique beneuolentiam: volkomen ant. (ook met abl. causae): CIC. Ver. 5,182; Mur. 74; V.MAX. 7,4,2; vgl. CIC. o . 2,48. Voor iuxtapositie van oriri zijn geen ant. parallellen. 8 ablatusque animus: vgl. OLD s.v. aufero 4b ‘(mil.) to capture’; er zijn echter geen ant. vbb. van een combinatie met uictus. In de hier door Agr. bedoelde bet. ‘weggevaagd, gewonnen’ niet ongebruikelijk (LIV. 9,6,12 ablatosque cum armis animos; MART. 12,53,9), ook van iemands verstand door toedoen van een passie (hoewel niet de liefde): OV. met. 14,177-8 (timor animum); SEN. Herc.O. 823 (furor mentem); SIL. 16,323 (mentem ardor); QUINT. decl. 290 (159,6-8) (dolor mentem). 9 Alitur ... ipsis: voor deze gedachte, vgl. ARIST. EN 1167a 3-4 εοικε δη αρχη φιλιας ειναι (sc. η ευνοια), ωσπερ του εραν η δια της οψεως ηδονη. Alitur: vgl. OV. ars 2,152 dulcibus est uerbis mollis alendus amor; rem. 746 diuitiis alitur luxuriosus amor. Beide verzen zijn ook terug te vinden in het Polythecon (resp. 4,108; 8,394). De enige andere parallel is IOH. FORDA in cant. serm. 114,4.
301
Agricola
Tegit tamen omnia: vgl. SEPT. I Cor. 13:7 (η αγαπη) παντα στεγει. De Vulgaat heeft hier (caritas) omnia suffert, maar de meest waarschijnlijke bet. van στεγειν ter plaatse is niet ‘(ver)dragen’, maar ‘bedekken’ (z. TWNT VII 585-7). Als Agr. hier zin-speelt op deze befaamde bijbelpassage, dan kende en vertaalde hij de Griekse tekst. in ... conuertit: niet ‘richten op’ (vgl. CIC. rep. 6,12 in te unum atque in tuum nomen se tota conuertet ciuitas), maar ‘veranderen in’: vgl. bijv. CIC. n.d. 3,31; V.MAX. 5,3,3 accusatorem [...] in supplicis nomen conuersum; SEN. nat. 3,13,1 ignem [...] qui [...] in se cuncta conuertat (wat als een mooie metafoor voor het hier door Agr. bedoelde proces zou kunnen worden beschouwd). Het ww. wordt ook als technische term voor ‘vertalen’ (=veranderen) gebruikt (AGR. ep. 5,1; 15,6; 40,10; z. ad 5,2). 10 amantissimus: kl. uitsluitend in actieve zin. Passief voor het eerst bij Tertullianus; voorts (naast inscripties) bij de late pagane schrijvers Capitolinus, Spartianus, Ammianus en de chr. auteurs Lactantius, Lucifer en Hieronymus (ook in de Vulgaat). Ook in het middeleeuws Latijn heeft het deze bet. (Norberg 1943: 189-90). ‘Puriteinen’ zouden een strikt onderscheid behoren te maken tussen amantissimus en amatissimus; vgl. bijv. NAVAG. lus. 30,1-2 Canale optime, tuque Bembe, nostri amantissimi utrique, amati utrique. Agr. is geen puritein; hier blijkt duidelijk dat hij het adj. in beide bett. gebruikt. Dit wordt door het gebruik in andere brieven gestaafd; hoewel het woord meestal in actieve zin gebruikt wordt (ep. 11,2; 22,19; 29,3; 37,9; 38,63; 47,11; 12), komt ook het tegendeel voor (ep. 22,36). Celtis (ep. 20,4) gebruikt het woord ook in passieve zin. 11 Nemo ... paratus: klinkt proverbiaal, maar is bij de ant. auteurs noch in CETEDOC geattesteerd. De beste parallel is SEN. ep. 3,3; daar wordt ook over echte vriendschap gesproken en schrijft Seneca: quidam fallere docuerunt dum timent falli. Ook is er een behoorlijk aantal spreekwoorden over geveinsde liefde en vriendschap. Voor fallere amantem, vgl. VERG. A. 4,296 (waar juist gesuggereerd wordt dat dit onmogelijk is!); MART. 8,51,25; DRAC. Romul. 10,344. In OV. met. 4,128 betekent het ww. niet ‘bedriegen’, maar ‘teleurstellen’. 12 Trauestiris: geen Latijn, maar Italiaans (trauestirsi betekent ‘andere kleren dan gewoonlijk aantrekken’ of ‘gevoelens, ideeën e.d. veinzen’). DuCange heeft een lemma trauestitum en merkt op: ab Italico trauestire, uestum mentiri uel mutare; als enige vb. geeft hij in trauestito. In de Vita van Von Pleningen lezen we dat Agr. het Italiaans uitstekend beheerste: Italorum itidem uernaculas tenebat, [...] ut et uersu et oratione soluta in singulis concinne apteque diceret (Straube 1994: 34). In de Franse taal heeft hetzelfde ww. de bet. ‘zich verkleden (voor een feest)’. Agr. lijkt hier iets te bedoelen als ‘je viert carnaval’. χοριζεις: vergrieksing van chorizare (co-, -rei-, -s-, -zz-), dat in middeleeuws 302
ep. 7
Latijn ‘dansen’ betekent; zo Agr. in Sen. decl. 100 ‘saltare’ Latine dicitur quod hodie bar-bare ‘corizare’ dicimus, unde et ‘exultare’ uenit, hoc est, uehementer saltare, quod uul-gus pro ‘gaudere’ ponit; quod si fiat per transsumptionem dicendum est, quoniam sole-ant homines nonnunquam prae gaudio saltare (geciteerd door IJsewijn 1988: 36). triumphas: OLD s.v. 4 ‘to [...] exult’. 13 Indulgeas - animo: zeldzame iunctuur, voor het eerst bij Ovidius (met. 7,566; tr. 1,3,56; niet met. 12,597). In deze bet. ‘het er van nemen’ verder bij Seneca (dial. 9,17,8 indulgendum est animo dandumque subinde otium, quod alimenti ac uirium loco sit) en Gellius (pr,1). Een andere bet. biedt SAL. rep. 1,7,5. uicem sustinere: gebruikt in de Digesta (2,14,9,pr difficile est, ut unus homo duorum uicem sustineat; 23,2,43,1; 26,4,3,10; 27,7,4,3; 50,1,25) en door Donatus (in G.L. 4,400). Voor uices ~ zijn twee ant. parallellen: QUINT. decl. 373 (412,14); APUL. mun. 23. Voor de gedachte, vgl. PLIN. ep. 6,6,6 fratre, cuius nuper amissi ego suscipere partes, ego uicem debeo implere. 14 latro: zonder twijfel een ww. Schmidtke (1968: I 318) vermeldt dat in Duitse middeleeuwse lit. het bla en van de hond diende als een symbool van gebrek, van een gemis aan. Dit zou passen bij Agr.’s situatie in het voor hem nog onbekende Ferrara (vgl. volgende lemma). ursi ... sugo: een beeld dat in de ant. lit. zeer zeldzaam is. De enige Latijnse auteur die het expliciet vermeldt is Plinius maior: nat. 8,127 priorum pedum suctu uiuunt. Verder wordt het beeld van een beer die rustig zijn poten likt gebruikt door Martialis (6,64,27-31): ...rabido nec perditus ore fumantem nasum uiui temptaueris ursi. sit placidus licet et lambat digitosque manusque, si dolor et bilis, si iusta coegerit ira, ursus erit: ... Tenslotte zijn er nog drie Griekse auteurs uit de tweede en derde eeuw A.D. die deze gewoonte vermelden (ARTEM. 5,49 (263H); AEL. NA 6,3; OPP. c. 3,174). De auteur die naast Plinius het uitvoerigst ingaat op de beer en zijn gedrag, Aristoteles (HA 8,17; vgl. 6,30; 8,6), noemt het zuigen op de klauwen niet. Ondanks deze schaarste is het verschijnsel ook bij middeleeuwse auteurs bekend. Vincent van Beauvais vermeldt het tweemaal (spec. nat. 19,116; 118); naast Plinius gebruikt hij Alexander Neckams De naturis rerum (2,130) als bron. Verder vermeldt Bartholomaeus Anglicus (prop. rer. 18,110) het fenomeen ook tweemaal, verwijzend naar Aristoteles (ten onrechte) en Plinius. Vgl. ook Vincents opmerking (117) dat de beer door zijn poten te likken (kleine) verwondingen geneest; zijn bron hiervoor is THOM. CANTIMPR. nat.
303
Agricola
rer. 4,105. Alle passages beschrijven hoe de berin zich, na aan het begin van de winter jongen te hebben geworpen, in een hol terugtrekt om te overwinteren en haar jongen te verzorgen. Tijdens deze periode beweegt ze nauwelijks, en ook eet ze zeer weinig; ter compensatie van dit laatste zuigt ze op haar poten. Is dit de vergelijking die Agr. maakt? Hij heeft zich uit de kring van vrienden in Pavia naar het ‘eenzame’ Ferrara teruggetrokken als om te overwinteren (uit ep. 8,10 blijkt zijn heimwee naar Pavia), en koestert er zijn pasgeborene, de studie der Griekse letteren (deze brief is in januari geschreven!); hieraan wijdt hij al zijn tijd, er is geen tijd voor ‘Wein, Weib und Gesang’. Terwijl Dietrich in Pavia plezier maakt (voor twee), leeft Agr. ascetisch en zuigt ter compensatie op zijn klauwen. Omdat hij zelf ervoor gekozen heeft naar Ferrara te vertrekken, kan hij zijn leed alleen zichzelf verwijten; in Duitstalige lit. van de Middeleeuwen is zo’n morele interpretatie verbonden aan het beeld van de zuigende beer (Schmidtke 1968: I 248 = Wackernagel 1964: 597): de mens moet bese en dat hij zijn lijden aan zichzelf te wijten heeft; deze nederigheid zal hem zijn lijden verlichten (totdat God hem ervan verlost). Hierbij sluit aan, dat de beer ook werd gezien als een symbool van zorgeloosheid, van het niet aan de toekomst denken (Rowland 1975: 34). (Aan dr L.A.J.R. Houwen dank ik de gegevens over interpretaties van dit beeld.) Wellicht maakt Agr. tegelijk een toespeling op zijn gewoonte om op zijn nagels te bijten, waarnaar Johann von Pleningen in zijn Vita verwijst: manus pulcherrimas, quarum quidem ungues, cum quid accuratius limatius cogitaret diceret ageretue, dentibus rodere solebat (Straube 1994: 30). Dit laatste is een ant. beeld (z. Kißel ad PERS. 1,106), waarvoor echter nooit het ww. sugere gebruikt wordt. Ook door naar de beren te verwijzen maakt Agr. duidelijk niet in de eerste plaats op deze gewoonte te doelen.
AGR. ep. 8 1 Habes ... querimur: vgl. de bewoordingen van QUINT. inst. 10,3,25-7 (z. ook hierna): ’s nachts doorwerken is prettig, omdat je niet gestoord wordt, maar het moet niet ten koste van de slaap gaan. Ook Quintilianus wisselt quies en somnum af als synoniemen en gebruikt de woorden lucubratio, nox en refectio. Vgl. (ad) AGR. ep. 21,57. Habes: ‘ziehier’ (OLD s.v. 2). Andere vbb. uit Agr.’s brieven zijn ep. 21,54; 26,27; 29,48. Evenzo PETRAR. fam. 22,2,23; POGGIO ep. Nic. 4,140; 35,113; 44,78; al.; AURISP. ep. 116 (137,7). noctis unius lucubrationem: strikt genomen betekent lucubratio ‘het ’s nachts opblijven’; vgl. QUINT. inst. 10,3,26 tempora ab ipsa rerum natura ad quietem refectionemque nobis data in acerrimum laborem conuertimus (als bet. van lucubra304
ep. 8
re); AGR. in Sen. decl. 102 (abusievelijk afgedrukt als 106) lucubrare dicitur ad lumen studere (als vb. citeert Agr. QUINT. inst. 11,3,23). Vgl. HIER. c. Vigil. 17 haec [...] unius noctis lucubratione dictaui. In de bet. ‘produkt van ~’ ant. uitsluitend PLIN. nat. pr,24 (als titel van een boek, vermoedelijk zo genoemd naar het tijdstip waarop het geschreven was: de auteur heette Bibaculus!). Vgl. AGR. ep. 27,21 nec est quod breues (sc. litteras) scribas. Diei operam a te expecto. refectorem: dit nomen komt slechts bij één ant. auteur voor (SUET. Ves. 18), maar reficere in deze bet. is zeer gewoon. 2 nostro incommodo: TLL geeft alleen vbb. uit Cicero van de constr. incommodo suo uel alieno aliquid facere met pron. poss. Vgl. AGR. ep. 38,6. amori ... amare: de gedachte wordt niet zo expliciet door Cicero verwoord in zijn Laelius de amicitia, maar is wel overal tusen de regels door te vinden: vriendschap wenst geen andere beloning dan de vriendschap zelve. 3 ut - uenit: ut c. ind. kan temporele bet. hebben, maar betekent in combinatie met een perfectum doorgaans ‘zodra’ (OLD s.v. B26). In de hier door Agr. bedoelde bet. gaat ut vergezeld van een imperfectum (OLD s.v. B25). LHS (II 635-6) geven geen structureel betekenisverschil. Temporeel ut c. ind. in combinatie met een nomen van tijd in de hoofdzin betekent ant. altijd ‘sinds’ (OLD s.v. B27). Agr. gebruikt ut hier als cum inuersum. ammonuerat - si: elliptisch voor ammonuerat me is, qui has litteras perfert, ut festinarem, si. Deze laatste, volledige constr. in ep. 13,6; in 29,43 admonere ut zonder voorwaardelijke bijzin. 4 Cogitaui uelle: TLL s.v. cogito 1469,31 vv. ‘fere i.q. consilium inire, singulas res certas uelle; seq. infinitiv.’ annotare: ongetwijfeld een echo uit Plinius’ brieven, waar het emenderen van elkaars geschriften vaak ter sprake komt: 1,8,2-3; 3,5,10; 13,5; 5,12,2 quaedam emendanda adnotaui; 7,12,3; 17,7; 20,1 adnotaui, quae commutanda, quae eximenda arbitrarer; 9,26,5 en 13 (deze hele brief gaat over kritiek en emendatie). De verbale context is vaak soortgelijk (met woorden als emendare, commutare, eximere, corrigere, lima). Het ww. adnotare komt pas voor het eerst bij Seneca rhetor voor; Horatius gebruikt bijv. notare (ars 449). Agr. gebruikt uitsluitend adnotare in deze bet.: ep. 21,7 (de gehele brief is een demonstratie van adnotatio); 26,11 Quam uellem more ueterum annotasses marginibus libri, si qua tibi uel in philosophia uel in dicendi ratione uisum esset mutatum iri oportere; 38,29. Voor het corrigeren van elkaars Latijn, vgl. ook LANGIUS ep. 4,2-4 (waar een anekdote wordt verteld over iem. die Piccolomini’s Latijn moest corrigeren); 5,15-20. pro meo captu: bescheidenheidsfrase. Niet frequent bij ant. auteurs: VELL. 2,104,3; SEN. cl. 1,19,3; APUL. apol. 7; fl. 9; 17; MAUR. 1286; SERV. A. 6,273; 12,74; ecl. 7,35. Daarentegen liefst 72 maal in CETEDOC; vaker dan vijfmaal alleen bij Augustinus (27×) en Beda (13×). Evenzo AGR. ep. 18,1. 5 concerpsi: ‘bijeenplukken’. Het ww. betekent ant. enkel ‘verscheuren’ (ook
305
Agricola
van brieven en boeken) en eventueel ‘afplukken’ (PLIN. nat. 29,35 (van wol); PLIN. ep. 7,27,10 (van bladen)), hoewel op deze plaatsen ook de eerste bet. goed mogelijk is (zo TLL pace OLD). exacte: dit tamelijk zeldzame adv. komt voor bij Mela (2×), Gellius, Sidonius (4×) en Gaius (inst. 1,93; alleen hier iuxtapositie met diligenter). Agr. gebruikt het nog tweemaal in zijn brieven: 29,39 exactius - cognita; 37,4 exacte - explicari. Celtis (ep. 176,11) heeft exactissime. indulgentia corrumpit: vgl. QUINT. inst. 1,2,6 mollis illa educatio, quam indulgentiam uocamus, neruos omnis mentis et corporis frangit. Dezelfde combinatie bij APUL. apol. 98; V.MAX. 2,7,2. 6 Nemo ... placeant: dit suum cuique pulchrum is spreekwoordelijk (Otto 1726), ook in de Middeleeuwen (Walther 30942b); Erasmus wijdt er een adagium aan (1,2,15). De gedachte vindt men al bij ARIST. EN 1120b 13 παντες αγαπωσι µαλλον τα αυτων εργα; EN 1167b 34 πας γαρ το οικειον εργον αγαπα; rhet. 1371b 21-3 επει δε φιλαυτοι παντες, και τα αυτων αναγκη ηδεα ειναι πασιν, οιον εργα και λογους. Voorts CIC. Tusc. 5,63 suum cuique pulchrum est [...]. te tua, me delectant mea; vgl. fin. 5,5; o . 1,4; PETR. 15,1; PLIN. nat. 14,71 suum cuique placet. Quintilianus levert hierop kritiek: inst. 10,3,12 nec promptum est dicere, utros peccare ualidius putem, quibus omnia sua placent an quibus nihil. accipimus personam: niet vaak bij ant. auteurs: SEN. con. 2,4,9; PLIN. nat. 7,185; SUET. fr. 176 (286Re); DIG. 18,1,64; 50,16,100. Vaker in de Vulgaat (10× met personam; 3× met personas) en in CETEDOC. In ep. 21,23, waar Agr. de term persona uitlegt, gebruikt hij het ww. sustinere. male tornatum ... reddendum: HOR. ars 441 (delere iubebat) et male tornatos incudi reddere uersus. Ook daar in een context van werk dat door een censor wordt beoordeeld en bekritiseerd (vgl. ars 449 mutanda notabit; z. ad 4). 7 preclare actum esse cum - si: ciceronianisme. De wending (bene, male e.d.) agi cum aliquo (si) is weliswaar bij vele auteurs gewoon, maar in combinatie met praeclare nagenoeg uitsluitend bij Cicero te vinden (Ver. 40; 1,9; 3,70; Agr. 3,8; Phil. 14,33; ac. 2,128; amic. 11; fam. 9,24,4; vgl. ook Sest. 51; o . 1,46; fam. 4,14,1). Naast Cicero gebruiken alleen Valerius Maximus (4,3,8) en pseudoVarro (sent. 28; 144) dit adv. in deze wending. hominibus infime classis: zoals zo vaak bij Agr. is de inhoud ant., maar niet in exact deze bewoordingen. Infima classis is niet ant., maar het adj. in deze bet. wel en classis als bevolkingsgroep ook; vgl. TER. eun. 489 infimos [...] homines; GEL. 6,13,1 primae [...] classis homines (naast o.a. infra classem ‹homines›). De beste parallel voor Agr.’s figuurlijke gebruik van deze uitdrukking is CIC. ac. 2,73 qui mihi cum illo (sc. Democrito) collati quintae classis uidentur. limam: een ant. beeld: HOR. ars 291; QUINT. inst. 10,4,4 (in een paragraaf over emendatio); OV. tr. 1,7,27-30 nec tamen illa legi poterunt patienter ab ullo,/ nesciet his summam siquis abesse manum./ Ablatum mediis opus est incudibus illud,/ defuit et scriptis ultima lima meis; e.a. 306
ep. 8
sculptoris - manum: dit is daarentegen een zeldzaam beeld: QUINT. inst. 12,9,16 Dicet scripta quam res patietur plurima et, ut Demosthenes ait, si continget, et sculpta. Fronto zet in een brief aan zijn leerling Marcus Aurelius het belang van zorgvuldige woordkeuze (en -volgorde) uiteen; niet iedereen, zo schrijft hij, gaat met even grote zorgvuldigheid te werk: uerba prorsus alii uecte et malleo, ut silices, moliuntur; alii autem caelo et marculo, ut gemmulas, exculpunt (Aur. 1 p.10 (65N)). Plinius vergelijkt zichzelf met een beeldhouwer (of graveur) in een brief, waarin hij de ouders van een gestorvene vraagt om verbeteringen voor te stellen in het boekje, dat hij over hun zoon geschreven heeft: ep. 3,10,6 ut scalptorem (v.l. sculp-), ut pictorem, qui filii uestri imaginem faceret, admoneretis, quid exprimere, quid emendare deberet, ita me quoque formate, regite, qui [...] effigiem conor efficere. Vgl. ook nog SYMM. ep. 8,21,1 scripta [...] stilo exsculpta; en AMBR. ep. 68,1 etsi iam superiore epistula hanc [...] quaestiunculam absoluerim, tamen aliquid plenius requirenti tibi [...] exsculpere non supersederim. Quintilianus is echter de enige die sculpere gebruikt in de zin van ‘perfectioneren’ (als een tweede fase, wanneer een eerste versie van de tekst gereed ligt). Agr. gebruikt dit beeld nog driemaal in zijn brieven. Sprekend over de stijl van Isocrates’ ad Demonicum schrijft hij: Ea enim suauitas est dicendi, is ornatus et, ut ita dicam, sculptura orationis (15,5); aan Occo schrijft hij te kunnen merken dat diens stijl verandert door het lezen van Plinius, cuius te lectio ut non meliorem sculptorem, certe et ακρηβεστερον et hoc ipso meliorem etiam reddit (22,6); en in ep. 53,6 merkt hij op hoe verbazingwekkend het is dat hij überhaupt nog iets op papier weet te krijgen, en dan nog van deze aard, quodque non potius noue lumi-nositatis irradiantibus adoriis profamina mea exsculpam. Baxandall (1973: 412-3) rela-tiveert evenwel de uitzonderlijkheid van dit type beeldspraak: ‘It was characteristic of Italian rhetorical humanism to illustrate points of literary technique by analogy with the visual arts, as Cicero had done, and Agricola acquired this habit too.’ Hij geeft vbb. uit Agr.’s biografie van Petrarca en uit De inuentione dialectica, maar noemt de brieven niet. Vgl. ook CELTIS ep. 179,31 modica uerborum sculptura. 8 ad spem - te adducam: z. ad ep. 3,5. auribus tuis blandiantur: voor deze uitdrukking zijn vier parallellen: ASCON. corn. p.70; PLIN. ep. 1,2,6; SERV. g. 2,41; HIER. ep. 92,1. Ook bij Plinius is sprake van emendatie; hij vraagt Arrianus om zijn boek te bekritiseren en hem niet te ontzien: nam, quo magis intendam limam tuam, confitebor et ipsum me et contubernales ab editione non abhorrere, si modo tu fortasse errori nostro album calculum adieceris. Hij wil het graag uitgeven, te meer daar de al uitgegeven boeken een succes blijken; althans, zo wordt hem verteld: nisi tamen auribus nostris bibliopolae blandiuntur. Plinius wordt door dit gevlei juist tot grotere ijver aangezet! Overigens zijn voor het beeld van oren die gevleid worden meer vbb.: CIC. amic. 96; SEN. nat. 4A,pr,12; cl. 2,2,2; ep. 88,7; PLIN. ep. 2,19,8.
307
Agricola
Vgl. ook AGR. ep. 14,3 ingenio meo blandiar. exacuant studium: niet ant. (i.t.t. bijv. exacuere animum, mentem, pectus, aliquem). Evenzo echter CELTIS ep. 183,8-9. 9 tempus me deficit: CIC. S.Rosc. 89; CAES. Gal. 4,20,2; V.MAX. 7,2,ext,1. Vaker in chr. lit.: VULG. Hebr. 11:32; HIER. vita Hilar. 15; PALLAD. hist. mon. I 1 (251B); FACUND. defens. 1,3,27; VITA desid. Cad. 2; GREG. moral. 4,1,5; AELR. RIEV. anim. 2,62; HILDEG. ep. 74R; LULL. virt. pecc. 5,5,5; lex bona 1,epil.; 2,epil. Bij kl. auteurs komt de uitdrukking dies aliquem deficit vaker voor; vgl. LANGIUS ep. 4,5. namque dies ... habebo: VERG. A. 5,49-50 Iamque dies, nisi fallor, adest, quem semper acerbum,/ semper honoratum (sic di uoluistis) habebo. Daar gaat het over de sterfdag van Anchises. De context is dus volledig anders. Bij Agr. gaat het klaarblijkelijk om een dag die hem veel vreugde heeft geschonken, die pas bitter is geworden door zijn verhuizing naar Ferrara. 10 preteritorum recordatione: vgl. CIC. Brut. 266 et praeteritorum recordatio est acerba et acerbior exspectatio reliquorum; QUINT. decl. 307 (208,19-20); vijfmaal in CETEDOC (AUG. quaest. hept. 4,30; e.a.). ex - comparatione: ant. vrij zeldzaam: CIC. part. 66; LIV. 22,8,2; CURT. 10,8,9; TAC. dial. 23,2; PLIN. ep. 7,30,4; SUET. Aug. 79; DIG. 43,20,33. Evenzo AGR. ep. 24,15; 38,50. 11 maxime collatura: TLL geeft slechts vbb. van adv. acc. (bijv. multum, plurimum, nihil, aliquid) bij conferre in deze bet., niet van advv. Vgl. AGR. ep. 38,19 non parum [...] contulerit (parum kan hier zowel adv. als acc. adv. zijn). et queque: pleonastisch: LHS II 523. 12 incrementis - accedere: pleonastisch voor rebus tuis accedere. Evenzo DIG. 22,1,39 incremento gregis fetus accedunt; WILL. TYR. chron. 14,16. Vgl. AGR. ep. 29,38 incrementis meis astruere. duplici uoluptate: B. AFR. 34,6 duplici laetitia ac uoluptate [...] auctus; SOL. 5,3. Het adj. is niet ongewoon bij woorden die op een emotie betrekking hebben. Vgl. POGGIO ep. Nic. 44,18 duplici fruor uoluptate. uoluptate perfundunt: CIC. Brut. 188; GEL. 11,13,5; steeds van het e ect dat een schitterende toespraak op de toehoorders heeft. Vgl. CIC. Tusc. 4,20. 13 optatissime: de vocatief, evenals CIC. fam. 14,5,2 (-ma); Q.fr. 2,7,2; AUR. Fro. 1 p.162 (17N); PAUL. NOL. ep. 7,1. Op de laatstgenoemde plaats na steeds in de ualedictio. Vgl. PL. trin. 1072 o mi ere exoptatissime. Dezelfde vocatief als hier in AGR. ep. 13,11; 38,65.
AGR. ep. 9 1 Ergo: OLD s.v. 4 ‘(elliptically, with suppression of the preceding statement, introducing an exclamation or rhetorical question, often with a note of emoti308
ep. 9
on) So it seems that...! is it then true that...?’ Vbb. zijn CAEL. fam. 8,17,1; PROP. 3,7,1; 3,23,1. Het woord staat aan het begin van een betoog of gedicht ‘zur lebhaften Einführung in einen Gedankengang mit Unterdrückung der Praemissen’ (LHS II 511). Vgl. AGR. ep. 24,1. nihil - scribis: brieftopos: z. ad ep. 4,1. certissimum nuntium: ‘een zeer betrouwbare bode’. Te allen tijde een gangbare combinatie; bijv. CAES. civ. 2,18,3; LIV. 37,51,8; 40,57,3; QUINT. decl. 347 (368,9); APUL. met. 3,23; VULG. Ios. 22:11; WILL. TYR. chron. 12,23; 20,21. Er zijn twee ant. plaatsen met de superlatief: LUCIL. 1314; CIC. fam. 15,1,1. inanem: ant. in deze bet. (sine onere, donis etc.), maar het enige vb. in een context van brieven is CIC. fam. 15,17,1 quid ego me tibi purgo, cum tui ad me inanes ueniant, ad te cum epistulis reuertantur? De combinatie inanis reuerti wordt enkel door Cicero gebezigd (l.c.; Ver. 4,65; 95) en eenmaal in de Vulgaat gebruikt (II reg. 1:22); deze bijbelplaats wordt herhaaldelijk door chr. auteurs geciteerd. non ... occasionem: als excuus: CIC. fam. 12,30,1; PLIN. ep. 3,17,1. Z. ad AGR. ep. 4,1; 3. 2 obseruantior: komt slechts driemaal voor bij ant. auteurs: GRAT. 104; RUFIN. hist. 2,23,23; CLAUD. 8,297. De stellende en overtre ende trap van het adj. zijn zeer gewoon in deze bet. (o.a. in de brieven van Cicero en Plinius). Vgl. SYMM. ep. 4,74(75),1 amicitiae obseruantissimus (ook in een context van het uitblijven van een brief). carnispriuii: middeleeuws Latijn. Het woord wordt vanaf ca. de 12de eeuw gebruikt voor de vastentijd of de laatste dag van deze periode (MLW s.v.). Agr. gebruikt het in de ruime zin (getuige de woorden ultimo die). choreas: ‘dansen’; tot de laat-ant. tijd uitsluitend een poëtisch woord (m.u.v. PETR. fr. 19). excusate: zeldzaam en post-kl.: PLIN. nat. 37,200; QUINT. inst. 2,1,13; decl. 319 (253,24); [QUINT.] decl. 6,22. De comparatief komt iets vaker voor: SEN. con. 7,1,20; exc. 7,1; SEN. dial. 4,32,1; ep. 95,8; PLIN. ep. 4,5,4; 9,21,3; QUINT. decl. 283 (148,2); [QUINT.] decl. 6,10; 20; 14,6; TAC. ann. 3,68; IUST. 21,1,4; 32,2,1; AUG. c. Faust. 32,5. Agr. gebruikt deze comparatief in brief 53 aan Occo. De context is identiek: hij klaagt over het feit, dat Occo hem geen brieven stuurt en draagt de schaarste aan bodes (door de ligging van Groningen) als excuus aan voor het feit dat hijzelf geen brieven aan Occo heeft geschreven. Deze reden wordt ingeleid met de woorden cum presertim excusatius potuerim id pretermittere. 3 plenas querelarum: vgl. CIC. Q.fr. 3,6,1 superiori epistulae quod respondeam nihil est, quae plena stomachi et querelarum est; fam. 3,7,2 (over een zeer lange brief) uolumen [...] plenum querelae. supplitio ... lues: ant. parallellen voor deze constr. zijn CIC. Ver. 1,8; QUINT.
309
Agricola
decl. 307 (208,31); CURT. 8,8,6; DIG. 48,19,16,4. Gebruikelijker is de constr. supplicium (poenam, poenas) alicuius rei luere, waarbij de gen. datgene aangeeft waarvoor iem. boet. neque est quod: altijd met coni.: ep. 4,15; 21,58; 27,21; 33,2; 38,24. 4 ne - placeas: z. ad ep. 6,4. 5 ut ad me: een krasse ellips, maar uitgelokt door en te billijken gezien de voorafgaande, ant. elliptische wending quid ea ad me? pro - gratias agam: de enige ant. parallel is PL. Am. 181; de reden van het danken wordt vaker aangegeven met de voorzz. ob, propter, de of met een bijzin. Agr. gebruikt meestal pro (ep. 23,8; 29,38; 47,1 bis). Alleen in ep. 49 schrijft hij gratias agimus Deo de incolumitate (1) en gratias agimus quod (2). 6 quoque magis: als et ut eo magis met name bij Ovidius te vinden (met. 1,757; 3,290; 448; 14,695; tr. 1,7,37; Pont. 1,8,9; 2,5,15; 4,9,25; vgl. met. 2,44 quoque minus); z. Bömer ad OV. met. 1,133 (voor de plaatsing van -que in de bijzin, hoewel het in de hoofdzin thuishoort) en 1,757. De enige niet-ovidiaanse parallel is LUC. 4,332. benefitium perdidisse: uitsluitend bij Seneca en Quintilianus (m.u.v. CIC. Ver. 2,9; daar echter temidden van andere verliezen). Evenzo AUG. serm. 239,5; SCR. GRANDIM. expl. sent. r. 1020. posthac - negligas scribere: vgl. CIC. Att. 1,6,1 non committam posthac, ut me accusare de epistularum negligentia possis. 7 longiorem - epistolam: deze brief moet immers voor straf kort zijn (z. 3). epistolam elitiant: vooral door Cicero gebruikt: Att. 7,12,3; 13,4; 9,2; 12,12,2; 14,12,3 (steeds is de situatie zo, dat Cicero zegt niets te hebben om over te schrij-ven, maar toch schrijft om zo brieven van Atticus uit te lokken). Evenzo NEP. Att. 20,2; SIDON. ep. 1,1,1; CYPR. ep. 36,4,2. Ook andere geschriften kunnen als object voor het ww. dienen; vgl. PLIN. ep. 5,10,2 libellos [...] tibi [...] elicere; 9,18,1. amplius - addam: PL. trin. 855; CIC. Tul. 24; VULG. deut. 5:22; BEDA templ. 2, r. 201 (SL 119A); HILDEG. sciv. 2,6,43; LULL. ars comp. Dei 29,7,1; RUPERT. in euang. Ioh. 13 (ad 18:13-4). uerbum - addam: bij Plautus en Terentius vooral in de bet. ‘als je nog één woord zegt, dan...’ (PL. rud. 1007; Truc. 613; trin. 464; TER. An. 860). Ook bij andere auteurs gangbaar: CIC. top. 29; de orat. 2,109; 110; HOR. s. 2,3,42; OV. ars 1,372; met. 3,191; MART. 14,218; SIL. 5,101-2; 13,719; 14,164. non amplius ... addam: evenzo ter afsluiting bij HOR. s. 1,1,120-1 iam satis est [...]/ uerbum non amplius addam; vgl. PLIN. ep. 3,9,37 hic erit epistulae finis, re uera finis; litteram non addam.
310
ep. 10
AGR. ep. 10 1 Nunquid ubi ... tuis: [OV.] ep. Sapph. 1-2. In de oudste middeleeuwse MSS komt deze brief niet voor; het oudste MS is F (eind 12de eeuw). In het begin van de 15de eeuw werd deze brief herontdekt en immens populair; er bestaat een vulgaat-traditie van ca 150 MSS, waarvan het oudste uit 1421 dateert. Ook werd er al vroeg (1471) een editie gedrukt, in Bologna. Nog in hetzelfde jaar verscheen er een tweede in Rome. Een aantal verzen van deze 15de brief is ook overgeleverd in middeleeuwse bloemlezingen, maar niet deze beginverzen (voor dit alles, z. Dörrie 1975). Het betreft hier dus een citaat van verzen die in de Middeleeuwen onbekend waren en pas bij de humanisten zeer populair werden. Nunquid ubi: F heeft de lezing Ecquid ut. Alle MSS in de vulgaat-traditie lezen ubi; 24 MSS (waaronder het oudste) lezen ook Ecquid, maar verreweg de meeste (127) en de eerste twee (bovengenoemde) gedrukte edities hebben Numquid. Agr. volgt dus de meest verbreide lezing in de vulgaat-traditie, maar hij zou ook uit een incunabel geciteerd kunnen hebben. 2 excidimus tibi: het gebruik van personen als subject van dit ww. in deze bet. komt pas bij de post-kl. auteurs voor (m.u.v. OV. ep. 2,105); er zijn geen andere vbb. uit Agr.’s brieven. Ant. parallellen van deze korte vraag zijn OV. ep. 2,105; SEN. Her.O. 1332; Med. 561; CLAUD. carm. min. 40,13. anni - potuerunt auferre: vgl. PUB. sent. S,26 solet hora, quod multi anni abstulerunt, reddere; een ook in de Middeleeuwen bekend adagium (Walther 29955). memoriam auferre: een alleen in chr. lit. gebruikte verbinding (bijv. I Macc. 3:35). ut non ad primum ... agnoscere: inhoudelijk hetzelfde als de twee verzen die in Sappho’s brief volgen op de eerste twee door Agr. geciteerde: An, nisi legisses auctoris nomina Sapphus,/ hoc breue nescires unde ueniret opus? Vgl. OV. Pont. 1,7,3-4; en 2,10,1-9, waar ook het motief voorkomt van de tijd die de herinnering aan vroeger wegneemt: Ecquid ab inpressae cognoscis imagine cerae haec tibi Nasonem scribere uerba, Macer? auctorisque sui si non est anulus index, cognitane est nostra littera facta manu? An tibi notitiam mora temporis eripit horum nec repetunt oculi signa uetusta tui? Sis licet oblitus pariter gemmaeque manusque, exciderit tantum ne tibi cura mei, quam tu uel longi debes conuictibus aeui. ad primum conspectum: er zijn slechts 5 ant. parallellen: LIV. 22,7,13; 24,20;11; SEN. ep. 57,6; V.MAX. 9,12,2; FRO. Ver. 2 p. 208 (207N). Evenzo AGR. ep.
311
Agricola
51,2. ut non prescripserim: concessief ut (‘zelfs als’); OLD s.v. 35; LHS II 647. 3 consuetudo uite˛: z. ad ep. 6,3. simplex - candidissima familiaritas: deze iunctuur is niet ant., maar de adjj. in deze bet. wel. Vgl. ep. 29,51. familiaritas rerum - uerborumque: TLL merkt op dat deze gen., die aangeeft waarin de familiaritas zich uit, alleen bij chr. auteurs voorkomt, m.u.v. SEN. ben. 6,29,2 conuictus ~ (vgl. AGR. ep. 44,1 ~ uite). tibi - ante oculos obuersatur: ant. komt hier uersari vaker voor (24 keer, waarvan meestal (18) met een aanvulling in de dat.). Het door Agr. gebruikte compositum wordt zeven keer gebruikt, meestal zonder de dat. (met indirect obj. slechts CIC. Sest. 7; LIV. 34,36,6). Ook chr. auteurs gebruiken dit idioom, zij het meestal met uersari en met een bezittelijk vnw. bij oculos ter vervanging van het indirect obj. Vbb. van obuersari (met dat.) zijn HIER. ep. 69,2; adv. Pelag. 1,11; LUCIF. Athan. 1,36. 4 opinionis - sententie: er zijn geen plaatsen bij ant. noch chr. auteurs waar expliciet een onderscheid in bet. tussen deze twee naamwoorden gemaakt wordt. Doorgaans zijn het synoniemen (bijv. CIC. de orat. 1,172; 2,146; QUINT. inst. 2,17,6; AUG. civ. 5,1; e.a.). In het algemeen kan opinio een connotatie van onzekerheid bezitten. In de filosofie duidt de term (en zijn evenknie δοξα) van oudsher de laagste vorm van kennis aan, waarvan de zekerheid niet vaststaat. In hoeverre deze connotatie van onzekerheid ontbreekt bij sententia (in algemene en filosofische zin) is onduidelijk. In middeleeuws Latijn kan dit een verschil zijn tussen deze twee woorden. Zo vermeldt Firmin le Ver in zijn Dictionarius (begin 15de eeuw) s.v. opinio: id est putamen vel suspicio uel fama et proprie dubia, rumor, nomen, existimatio; daarentegen is een sententia: iudicium uel litis decisio uel firma et indubitata responsio uel animaduersio uel sensus uel intellectus. Hetzelfde onderscheid maakt ook IOH. SARISB. met. 2,5 Opinio enim plerumque labitur, at sententia semper assidet ueritati. Ita quidem si recte sermonibus utimur. Usurpatur tamen alterum pro altero. Waarschijnlijk zinspeelt Agr. hier op dit onderlinge verschil en is hij hier dus niet zozeer door de ant. als wel door de middeleeuwse traditie gekleurd. segnius - in amicitia: vgl. ep. 7,12-3 Lente - beneuolentie. argumentum - capio: ant. zeldzaam (SEN. ep. 18,3; 52,12) naast het gebruikelijkere ~ ducere of ~ sumere. Bij chr. auteurs iets vaker geattesteerd (9× in CETEDOC). nihil explorati: CIC. fam. 9,17,4; vgl. amic. 97 nihil exploratum; parad. 17; div. 2,60; PL. capt. 643; LIV. 39,51,6. tempore: ‘mettertijd’; OLD s.v. tempusI, 7. Evenzo ep. 15,2; 39,6. adduci - ut: vgl. ad ep. 3,5. 5 Altius ... possim: bij CIC. Ver. 4,105 betekent altius ordiri ‘beginnen bij een punt dat verder terug ligt in de tijd’ (paulo altius ordiri ac repetere memoriam 312
ep. 10
religionis). Bij SIL. 16,602-3 daarentegen heeft het betrekking op het niveau (naar het lijkt in volume) van de uiting: altius orsus/ hoc grandaeua modo Fabius pater ora resoluit. In CETEDOC komt deze wending driemaal voor; tweemaal heeft altius een temporele bet. (zoals bij Cicero; ISAAC DE STELLA serm. 34,4 paulo altius, ut dicitur, ordiendum est; RUD. LIEBEGG past. nov. 4,4). De Stella’s terloopse opmerking ‘zoals men zegt’ zou erop kunnen duiden dat dit de gebruikelijke bet. is, maar hiervoor heb ik geen verdere aanwijzingen kunnen vinden. Bovendien gebruikt deze auteur dit idioom ook eenmaal voor het niveau (ditmaal in stijl) van een mededeling: serm. 19,6 paulo altius a communi et consueto sermone ordiendum est. Zo ook Agr., die niet in staat is het hoge niveau van het begin van de brief langzaam, stapsgewijs af te bouwen. ipsam: een kl. auteur zou hier eam of illam schrijven. De interferentie van is, ipse en ille is kenmerkend voor middeleeuws Latijn (Engels 1977: 252), maar komt al bij laat-ant. auteurs voor (LHS II 190). Evenzo AGR. ep. 11,1; 13,3; 6; 7; 8; 19,3; 23,18; 29,7; 43,6; 48,7. In zijn vertaling van ps.-Plato’s Axiochus heeft Agr. voor de rond 1480 gedrukte versie vaak vormen van ipse door is of ille vervangen (Vermeire 1981: 73; Tournoy 1988: 215). pro temporis angustia: niet ant., maar elfmaal in CETEDOC, waarvan driemaal bij Augustinus en vijfmaal bij Hieronymus. Voor de iunctuur angustia temporis zijn slechts twee ant. parallellen: APUL. met. 10,26; DIG. 4,6,16; gebruikelijker is angustiae ~ (zo bijv. steeds bij Cicero). Daarentegen is bij chr. auteurs in CETEDOC het ev. veel gebruikelijker: 48 maal (waarvan liefst 19× bij Augustinus) tegen 24 maal het mv. Bij zowel ant. als chr. auteurs komt ook angustia/ angustiae temporum voor, maar relatief sporadisch. Evenzo AGR. ep. 47,11 (vgl. 22,21); VALLA ep. 27,25. 6 duci: middeleeuws Latijn in deze bet. canendi in organis: ant. gaat het ww. vergezeld van een abl. instr. zonder voorz.; vbb. met organum zijn LAMPR. Alex. 27,9; PORPH. Hor.c. 3,26,3-4. Evenzo VULG. gen. 4:21; II par. 34:12. Canere in komt alleen bij chr. auteurs voor: (met organum) VULG. I par. 23:5; CHRON. Adefonsi 1,93; LIBER quare app. II 63; (met andere instrumenten) VULG. I par. 15:21; Zach. 9:14; ITALA iud. 3:27; 6:34; NICET. psalm. 4. Vervanging van de abl. instr. door in c. abl. is een algemeen kenmerk van later Latijn (onder invloed van de Bijbel); z. ad ep. 2,4. 7 steriles: ‘onvruchtbaar’; evenzo ep. 38,11 (Artes) quas steriles et ieiunas uocant, ut quæ magis possint animum explere quam arcam. Een favoriet beeld bij Agr.: ep. 13,7 Depugno adhuc ad eundem ad quem assueueram palum, hoc est sterilia hec studia mea, que˛ solebam, sequor; 18,2 secutus sim litteras has, blandas quidem, sed preterquam blandas nihil aliud; 2 studiis meis [...], in quibus preter το κενοχαρες και ακαρπον τινα ηδονην nihil est; 41,12 At ego qui mihi sterilem hanc, ut ita dicam, arenam excolendam sumpsi, nisi aliquid amplius quam uulgus solet coner,
313
Agricola
quid erit quo a segnitie nomine hec mea studia defendam? 43,10 sterilia he˛c litterarum studia tota uita consector; vgl. nog 38,42. Door anderen echter niet veel gebruikt: vgl. slechts PLIN. ep. 5,2,2 epistulas steriles; MATTH. VINDOCIN. Tobias 901-2 (= POLYTHECON 9,212-3) Est sterilis sed cultus ager studii labor expers/ ingenii: iungas hec duo, messis adest. Vanwege ep. 38,11 verwijst Alardus (II 201) naar ERASM. adag. 3,6,31 Quid ad farinas (‘brengt het brood op de plank?’). Erasmus citeert een vers uit Aristophanes (nu. 648) waarmee Strepsiades op Socrates’ woorden dat hij hem in ritmen zal onderwijzen antwoordt: τι δε µ’ ωφελησουσ’ οι ρυθµοι προς ταλφιτα; litterule˛: Cicero gebruikt dit diminutief in zijn brieven driemaal met een connotatie van onbeduidendheid: fam. 5,21,2; 16,10,2; Att. 7,2,8. Verder komt het woord met deze connotatie voor bij Horatius, Martialis, Hieronymus en in de Anthologia Latina. Evenzo AGR. ep. 40,8. contumaces melioris consilii: er is slechts één ant. parallel voor deze constr.: APUL. Pl. 2,21 omnium contumax (sc. philosophus). Gebruikelijker dan de gen. zijn de dat. of bijv. in/ aduersus c. acc. De gen. bij adjj. verbalia op -ax is echter gebruikelijk (LHS II 80), ook in Agr.’s brieven. 8 in hoc me stadio decurrere: vgl. RHET. HER. 4,4 cum in artis curriculum descenderunt [...] sic uti in stadium rhetoricae prodire non audeant; CIC. Phil. 14,17; de orat. 1,147 (v.l.). Het gebruikte decurrere is de technische term voor het lopen van een wedstrijd. Bij chr. auteurs komt de metafoor van het leven als een race veelvuldig voor; bijv. VULG. I Cor. 9:24-7 (herhaaldelijk geciteerd in CETEDOC); ORIENT. comm. 2,96 dum celeri uitam currimus in stadio. Deze beeldspraak wordt ook al door Cicero opgetekend uit de mond van Chrysippus (o . 3,42). Voor currere, z. ook ad LANGIUS ep. 5,13. 9 in mensem: in de bet. ‘per maand’ ant. uitsluitend (in) mense. Misschien door Agr. gevormd naar analogie van in diem (ep. 29,31). quotidie expecto: ciceroniaans briefjargon: fam. 3,6,5; 6,6,1; 11,25,1; 14,22,1; 16,21,1; Att. 1,5,8; 7,20,2; 11,3,1; 14,4,2; 15,28. Ook wel bij chr. auteurs en vooral m.b.t. de dood; bijv. GREG.M. moral. 12,13,17; CAES. AREL. serm. 151,3. properantissime: z. ad ep. 6,7. Pasche˛: chr. Latijn.
AGR. ep. 11 1 ipsum: als eum of illum; z. ad ep. 10,5. 2 hoc cause est: dit gebruik van de gen. part. na onzijdige pronomina als quid, aliquid, ecquid, hoc, id e.d. is kenmerkend voor de spreektaal (LHS II 52-3). Het komt voor in Cicero’s redes en in een brief aan Atticus: Ver. 3,109; 5,106; Caec. 21; Clu. 57; Att. 15,14,1. Zeer zelden bij chr. auteurs (bijv. AUG. c. ep. fund. 6). 314
ep. 11
apud quem diuersatus sum: het ww. is zeer gewoon in deze bet., maar voor de combinatie met apud zijn weinig parallellen: CIC. Ver. 4,37; Tusc. 5,22; Att. 6,1,25; 13,2A,2; LIV. 23,8,1; vgl. AUSON. 463,19. Z. ook ad AGR. ep. 23,18. cuius contubernio usuros: vgl. FRO. amic. 1 p.280 (175N) quotienscumque Romam uenit (sc. Montanus), in meo contubernio fuit, meis aedibus usus est, una nobis mensa. Voor contubernio uti is geen ant. en slechts één chr. parallel: HIST. com. Nivern. p.238, r.144 (CM 42). Iets vaker gebruikt is ~ frui (waarvan het part. fut. zeer zeldzaam is!): HIER. ep. 117,4; 119,10; BERN. CLAR. ep. 24; GUIB. GEMBLAC. ep. 23. Het gebruik van uti in deze zin is echter gewoon; vgl. bijv. uti patrocinio (SAL. Cat. 41,4); ~ perfugio (CAES. Gal. 4,38,2); ~ consilio (CIC. Att. 13,39,2); ~ amicitia (CIC. amic. 22). amantissimi: z. ad ep. 7,10. Gezien de gen. obi. hier in actieve zin gebruikt. domus - mutanda: deze iunctuur is niet ant., maar haar bet. wel; vgl. ant. parallellen als mutare locum, sedem, urbem, domicilia (dit laatste SEN. ep. 88,34) e.a. 3 siue uenissetis siue non: sc. uenissetis. Dit weglaten van het hoofdbegrip uit het eerste colon in het tweede colon komt alleen voor in de Digesta (3,1,1,6 siue depugnauerit siue non; 4,3,7,3; 4,6,26,9; 5,3,20,17; 6,2,3,1; etc.). De ant. auteurs herhalen in een dergelijke constructie altijd het hoofdbegrip. parum momenti: SEN. dial. 3,20,9 (Seneca heeft vaker deze gen. part. momenti: ep. 6,3; 30,15; 45,10; 81,16). Evenzo AGR. ep. 29,36. hinc inde: ‘in beide gevallen’. Ant. betekent deze uitdrukking altijd ‘van/aan weerskanten’, ‘van/aan alle kanten.’ 4 alio aliquo: deze iuxtapositie is ant. zeer gewoon (LHS II 801; TLL I 1608,7580). alio aliquo loco: abl. loci, want het ww. pacisci gaat met de acc. of eventueel de c. abl. Cicero gebruikt dikwijls alio loco in de bet. ‘elders.’ unum - alia: uitzonderlijk en laat Latijn (naar εις µεν - αλλος δε; LHS II 182). incommodum - molestia: ook synoniem bij CIC. S.Rosc. 154; fam. 13,50,2; SEN. ep. 30,5; GEL. 1,6,3; AUG. soliloq. 1,7,14; in psalm. 143,11; c. Secundin. 11; ISID. di . 1,142; vgl. AGR. ep. 8,2. 5 nuntii copia: z. ad ep. 26,19. quicquid - explorati: z. ad ep. 10,4. 6 ferendum ... potest: PUB. sent. F 11 Feras, non culpes, quod mutari non potest. Otto (134) geeft parallellen uit andere auteurs, zoals Vergilius, Horatius, Ovidius en Seneca. Gezien de formulering citeert Agr. de versie van Publilius, maar niet noodzakelijkerwijs uit de eerste hand. De uitdrukking wordt (op naam van Publilius) verteld door Gellius (17,14,4) en Macrobius (2,7,11). Eerstgenoemde heeft echter uitari, i.t.t. Macrobius die deze passage wel uit Gellius overneemt, maar mutari heeft. Ook in de Middeleeuwen (en daarna) een bekende sententie: Walther 9329; ERASM. adag. 1,3,14. Vgl. AGR. ep. 39,1
315
Agricola
ferendum quod res cogit; 40,4 tempori parendum et e rerum conditione sumendum consilium. 7 ornatissimis uerbis: z. ad ep. 2,11.
AGR. ep. 12 1 suo: dit naar ant. maatstaven onjuiste gebruik van het reflexieve pron. poss. komt in ieder geval tot in de 15de eeuw nog geregeld voor bij prominente humanisten; bijv. POGGIO ep. Nic. 4,82; 28,18; 45,24; 50,13; 73,43; AURISP. ep. 24 (40,22; dit is een brief van Beccadelli aan Aurispa); 25 (42,5); 53 (69,12; 28). Valla voegde een extra boek toe aan zijn Elegantiae dat geheel gewijd was aan dit onderwerp. Ook Agr. kreeg allengs inzicht in het juiste gebruik van se en suus. Zo kende zijn vertaling van ps.-Plato’s Axiochus drie redacties. In de laatste, door Agr. (rond 1480, dus niet lang na het schrijven van deze brief) zelf gecorrigeerde en geautoriseerde versie voor de drukker is systematisch het foutieve gebruik van het pron. reflex. verbeterd (Vermeire 1981: 73; Tournoy 1988: 215-6). 2 Quod ... habeo: z. ad ep. 1,3. excripsi: slechts één passage is ons overgeleverd, nl. ep. 11,6. cupere ... ueniatis: vgl. CIC. fam. 3,13,2 uellem ita fortuna tulisset, ut [...] tanti tu meos facere posses. Waarschijnlijk betekent ferre hier eerder ‘meebrengen’, ‘mogelijk maken’ dan ‘dulden’ (zoals Leibenguth-Seidel 1994: 207 vertalen). desiderii - affectum: OLD s.v. affectusI 1b ‘strong feeling, powerful emotion, passion’; met de gen. QUINT. inst. 8,3,4 erupisse in hunc uoluptatis adfectum; HIER. ep. 60,2; vgl. IOH. FORDA in cant. serm. 64,3 affectu uoluntatis. Quintilianus gebruikt het subst. affectus zeer vaak, terwijl Cicero affectio prefereert. In zijn brieven gebruikt Agr. affectus driemaal (ook 4,9; 7,6), affectio geen enkele keer. 3 hortabor - suadebo: vgl. bijv. CIC. fam. 13,4,3; Att. 6,2,7; GREG.M. ep. 9,157. cumulum meriti uestri: niet-ant. iunctuur, maar vgl. CIC. Marc. 34 ad tua in me unum innumerabilia merita [...] magnus [...] cumulus accesserit; PLIN. ep. 3,4,6 cum recordarer, quanta [...] pericula subissem, conseruandum ueteris officii meritum nouo uidebatur. Est enim ita comparatum, ut antiquiora beneficia subuertas, nisi illa posterioribus cumules. De combinatie wordt wel gebruikt door chr. auteurs, bijv. PETR. DAM. serm. 2,5; 6,13; 24,4; PETR. VEN. mirac. 1,22; BERN. CLAR. ep. 77,8; BONAVENT. breuiloq. 6,11,3. Cumulus in verbinding met een soortgelijk woord als meritum in de gen. is bij ant. auteurs niet ongewoon. cumulum - fatiam: ant. een weinig gangbare combinatie. cunctaque ... relicturos: vgl. ep. 6,1-2. cunctaque - Papie meliora, uberiora letioraque: vgl. LIV. 26,41,14 omnia secunda prospera in dies laetiora ac meliora in Italia Siciliaque geruntur. Het door 316
ep. 12
Agr. gebruikte tricolon is niet ant.; wel vinden we combinaties van uber en laetus (CIC. n.d. 2,156; Planc. 92; COL. 5,10,3; arb. 19,1), van melior en laetior (LIV. 34,4,3; CYPR. ep. 7) en van melior en uberior (QUINT. inst. 8,3,75). 4 queque ... fidutia: vgl. PANEG. 3(11),26,1 quae perpetuae et constantis beniuolentiae prima fiducia est, [...] ueritas. Dezelfde constr. en dezelfde bet. van fiducia (‘bewijs’) in [QUINT.] decl. 18,3; vgl. 2,1. Evenals elders in zijn brieven en in navolging van bijv. Cicero in diens De amicitia gebruikt Agr. beniuolentia als synoniem voor amicitia. Vgl. ook CIC. amic. 52 (over tyrannen, die in hun leven geen vriendschap kennen en dus geen) beniuolentiae [...] fiducia. In dit laatste vb. heeft fiducia de gebruikelijkere bet. ‘vertrouwen’ (evenals in alle andere gevallen waarin het woord voorkomt in Agr.’s brieven: 1,6; 3,5; 14,2; 36,11), terwijl het in deze brief de relatief niet frequente bet. ‘bewijs’ heeft. uos mihi, ego uobis omnia: niet echt een Grieks spreekwoord, maar verwijzend naar het Griekse idioom (τα) (α-)παντα ειναι (τινι): KG I 63. Vbb. zijn HDT. 1,122; 3,157; 7,156; TH. 8,95; D. 18,43; 23,120; vgl. THEOC. 14,47; LUCIANUS 54,21. Latijnse parallellen zijn LIV. 40,11,4 Demetrius iis unus omnia est; LUC. 3,108 omnia Caesar erat. Niet in Otto, Walther of ERASM. adag. Vgl. AGR. ep. 47,10. 5 omnia humana incerta: te allen tijde spreekwoordelijk: CIC. fam. 5,17,3; OV. tr. 3,11,67-8 (= POLYTHECON 1,535-6; Walther 16728b); Pont. 4,3,35 (= POLYTHECON 1,636; MATTH. VINDOCIN. ars versif. 1,17,5; Walther 20076); SEN. dial. 6,23,1; 11,11,5; ben. 4,34,5; ep. 66,12; 99,22; V.MAX. 6,9,ext,7; SERV. A. 4,110; 8,334; AUG. ep. nup. prol. 3,4,2; CASSIAN. inst. 8,22; HIER. in eccles. 3:1; in Mal. 2:17; BOETH. cons. 1,4,35; POLYTHECON 1,635-81; vgl. Otto: 255 omnia uertuntur. occasio: doorgaans heeft dit subst. een positieve lading (‘gelegenheid’, opportunitas, ευκαιρια). In de hier gebruikte neutrale bet. (casus, euentus, condicio) reeds spaarzaam aangewend door post-kl. auteurs, maar vooral gangbaar bij laat-ant. en chr. auteurs en in juridische lit. Evenzo AGR. ep. 29,51 occasio rerum. 6 animum constitui: zeldzame iunctuur: RHET. HER. 1,4; CIC. amic. 47; part. 79; fin. 5,34; vgl. SEN. ep. 16,6; QUINT. inst. 4,2,115 difficile est mutare habitum animi semel constitutum. diffidentius: zeldzaam adv. In de comparatief gebruikt door POMP. TROG. Iust. 38,7,4; IUL. VAL. 1,9; RADBERT. in Matth. 6:29. De stellende trap is iets vaker geattesteerd: CIC. Cluent. 1; LIV. 32,21,8; AMM. 26,7,13; PAUL. NOL. ep. 3,1; SIDON. ep. 3,7,3; e.a. Met een ww. van spreken slechts CASSIOD. in psalm. 105:32-3; ABAEL. Rom. 4:19. consultiores amatores: dit absolute gebruik van het adj. voor personen komt kl. slechts eenmaal voor: LIV. 25,16,4. Het is vooral bij de laat-ant. en chr. auteurs gangbaar. Evenzo AGR. ep. 16,3 consultissimorum (sc. uirorum). De iunctuur is niet ant., maar vgl. OV. ep. 20,30 consultoque fui iuris Amore
317
Agricola
uafer; ars 1,83 illo saepe loco capitur consultus Amori. spes - in dubio suspendens: een pleonastische uitdrukking; vgl. MAN. 5,84 spem [...] dubiam suspendere; STAT. Theb. 1,195-6 dubio suspensa metu [...] sors; PAUL. NOL. c. 6,82 ne dubiam suspende fidem. Er zijn geen ant. parallellen voor in dubio suspendere (wel voor ~ ponere). torquear: de gekwelde minnaar is een gangbaar motief in de Latijnse liefdeselegie; bijv. TIB. 1,4,81; 2,6,17; PROP. 3,6,39; 17,11; OV. ars 1,176; HOR. c. 3,19,28. necessitati ignouisse: zeldzame verbinding: PLIN. nat. 2,55; AUG. ep. 33,3; HIER. vita Hilar. 7,1. Vgl. echter (voor soortgelijke bewoordingen samen met de gedachte, dat de mens soms noodgedwongen iets moet doen dat hem derhalve moet worden vergeven): CIC. Cael. 2; part. 131; o . 2,74; LIV. 9,4,16; SEN. Her.O. 887-8; 983; PLIN. ep. 3,9,15; 6,29,7; Otto: 240-1; Walther 16300a; ERASM. adag. 2,3,41. Evenzo AGR. ep. 13,2; 39,1; vgl. 29,17. Voor een tegengestelde visie, z. SEN. con. 7,2,9 etiamsi necesse ei fuit facere, non sit tamen ignoscendum. Ad quaedam enim nulla nos debet necessitas conpellere. 7 Futuro anno: in deze bet. ‘volgend jaar’ niet ant.; deze combinatie wordt slechts gebruikt in het mv. voor ‘de komende jaren, de toekomst’: SEN. ep. 77,16; QUINT. decl. 344 (358,19). Ant. termen voor de door Agr. bedoelde bet. zijn proximus annus (CIC. Mil. 24; en passim), insequens ~ (CAES. civ. 3,31,2; en passim), alter ~ (VAR. rust. 1,8,6; CIC. ad Brut. 1,14,1), posterus ~ (VAR. rust. 1,40,6), consequens ~ (CIC. sen. 19), sequens ~ (LIV. 3,31,2), ueniens ~ (VERG. G. 2,405) en uenturus ~ (SIL. 13,399). Bij chr. auteurs is de hier bedoelde bet. wel gangbaar: bijv. HIER. in Is. 65:11-2; HRABAN. comp. 32 (r.40); 82 (r.12-3; 34); RUPERT. in Ioh. 6:1-2. Evenzo AGR. ep. 23,9; 32,6; POGGIO ep. Nic. 4,61; 17,13; 18,15; 48,31; AURISP. ep. 34 (53,4); 54 (71,2); 115 (136,2); CELT. ep. 23,16. legetur: een kl. auteur zou hier legatur geschreven hebben. Wellicht is op enig moment een abbreviatuur voor quod foutief geïnterpreteerd als quid; dan zou legetur wel juist kunnen zijn. Maar veel waarschijnlijker is dat Agr. de indic. futuri hier welbewust heeft neergezet. Ook bij ant. auteurs (met name Plautus en Terentius) vinden we de indic. in een afhankelijke vraag (LHS II 537-40; Bennett 1910: I 120-3; Svennung 1935: 467-9). In middeleeuws (Engels 1977: 253) en humanistisch Latijn breidt het zich verder uit; zo noemt Tunberg (1991: 167-8) in dit verband Valla’s brieven, zijn Gesta Ferdinandi (‘extensively’) en Erasmus. ff.: gangbare middeleeuwse abbreviatuur voor de Digesta of Pandecta.
AGR. ep. 13 1 propior ... spes: vgl. PLIN. ep. 6,1,1 quoque propius accesseris ad spem fruendi, hoc impatientius careas. De situatie is vergelijkbaar: Plinius en Tiro waren ver 318
ep. 13
van elkaar verwijderd, maar zijn nu veel dichter bij elkaar. he˛ littere˛ - tantum abest ut - ut: deze constr. (met dubbel ut; op B. ALEX. 22,1 na steeds onpersoonlijk) komt vooral voor bij Cicero en Livius (LHS II 640). Vbb. waarbij eveneens het onderwerp uit de eerste ut-zin naar voren is gehaald, zijn: LIV. 6,15,5 cui ego rei tantum abest, ut impedimento sim, ut contra te [...] adhorter; CIC. Phil. 11,36 ego uero istos [...] inimicos tantum abest, ut ornem, ut ...; Att. 15,5,2; fin. 2,54; Tusc. 5,6. Het onderwerp is ant. evenwel nooit meervoudig. Voor dezelfde constr. in de gebruikelijkere volgorde, z. AGR. ep. 49,4. accursuri: niet bij ant. auteurs te vinden. Evenmin in CETEDOC. 2 necessitati ... oportet: z. ad ep. 12,6. Papie: gezien het tricolon, waarvan de onderdelen aan Dalberg toegedicht worden, eerder gen. loci (sc. tuam) dan dat. auctoris (zo Leibenguth-Seidel 1994: 210). inclementia: in proza voor het eerst bij Tacitus; poëtisch sinds Vergilius. 3 diui Andree: chr. Latijn. ipsis: kl. zou hier illis staan; z. ad ep. 10,5; vgl. hierna, 6; 7; 8. decor: evenals Vitruvius, Quintilianus, Tertullianus en de Vulgaat prefereert Agr. decor boven decus; z. ook ep. 15,5; 21,4; 38,31; 33. 4 Est - uidere: weliswaar van oorsprong waarschijnlijk een graecisme (naar analogie van εστιν ιδειν), maar al door bijv. Varro en Lucretius gebruikt; relatief vaak wordt est c. inf. aangewend door Plinius maior en laat-ant. auteurs (LHS II 349). Evenzo AGR. inv. 3,4,130 est apud Platonem uidere. Magdalenas: deze naam werd vanaf de 13de eeuw gebruikt om (religieuze gemeenschappen van) tot inkeer gekomen prostituées aan te duiden. 5 Studiorum ... Papie˛: vgl. AGR. laus Pap. 5-7 quis [...]/ laudabit studia et digno donabit honore?/ His etenim (liceat uera ædere) uincis Athenas. que Plinii: het relativum is niet voluit geschreven, maar aangeduid met een abbreviatuur die volgens Cappelli gangbaar is voor quae. Zij verschilt onmiskenbaar van de (op hetzelfde folium) voor quam gebruikte afkorting (tegen Leibenguth-Seidel 1994: 210). secum: Morneweg neemt aan dat hier sequuntur moet staan. Het is denkbaar dat een dergelijke fout zou kunnen zijn ontstaan door een foutief begrip van een abbreviatuur. Het zou echter ook een vb. van elliptisch taalgebruik kunnen zijn (een gangbaar kenmerk van de briefstijl: LHS II 423); ant. vbb. met secum zijn VERG. A. 1,37 Iuno [...] haec secum; OV. met. 4,422 nec tulit et secum; IUV. 13,91; in proza CIC. Tusc. 2,51; Att. 5,17,3. In al deze gevallen moet een verbum dicendi aangevuld worden, m.u.v. de laatste, waar een ww. als ducere is weggelaten. Vgl. AGR. ep. 1,1 querentibusque amicis, quidnam secum; de combinatie van secum met ww. als cogitare, uolutare, meditari, considerare, quaerere, examinare, uersare is zeer gebruikelijk (bijv. in de filosofische werken
319
Agricola
van Cicero; z. ook OLD s.v. cumI 15; s.v. se¯I 7b). In Agr.’s eerste brief betreft het echter wel een passage, waar met zekerheid iets is weggevallen (en niet slechts weggelaten). coelum ... uidetur: vgl. ep. 6,2. 6 aptius ueriusque: niet-ant. iunctuur. Apte dicere is een retorisch ideaal: bijv. CIC. de orat. 3,37; z. Lausberg 460; 1055-62. in oratione mea: in laudem philosophiae; Rupprich 1932: 180,13-4. Hiernaar verwijst Von Pleningen in zijn Vita (Straube 1994: 18). Musarum - domicilium et Veneris: vgl. SIL. 8,593 Mantua, Musarum domus. Voor de ongebruikelijke combinatie van de Muzen met de liefdesgodin, vgl. CATUL. 68,10 muneraque et Musarum hinc petis et Veneris (gedichten en vriendschap). si minus: ‘umgangssprachlich’ (LHS II 454) en vaak gebruikt in brieven (667). aliene foelicitatis accessionem facias: een ant. constr. (bijv. LIV. 45,26,7; FLOR. epit. 1,36 (3,1,16); MIN. FEL. 24,19). Hoewel accessio ook een filosofische term is, zinspeelt Agr. hier op het juridische begrip accessio (Dalberg studeerde af in de rechten!). Dit heeft de in deze context toepasselijke bet. ‘natrekking’, dat is de ‘eigendomsverkrijging van een zaak die met een andere een geheel vormt of gaat vormen’ (Van Dale). Vgl. AGR. ep. 8,12 nihil incrementis rerum tuarum accedere potest, quod non e˛que accessisse mee foelicitati credam; 40,10 damnum [...] fenoris accessione resartiam; 41,11 accessionem [...] clariorum studiorum minores has artes et esse uultis et estimari. 7 Depugno - ad - palum: verwijzing naar de ant. gewoonte dat soldaten of gladia-toren hun slagen oefenden op een houten paal. De uitdrukking is echter altijd exerceri ad palum (hoewel depugnare bij uitstek voor gladiatoren gebruikt wordt): VEG. mil. 1,11 (met uitleg); 14; 15; 2,23; IUV. 6,247; 267; ook bij enkele grammatici. De enige auteur die evenals Agr. de uitdrukking overdrachtelijk gebruikt is Seneca (ep. 18,8): exerceamur ad palum. De context daar verschilt echter van Agr.’s brief: Seneca raadt Lucilius aan zich te oefenen in het ascetisch leven, ook al is dit niet nodig, om zo beter getraind te zijn, mocht het echt zover komen dat hij van weinig moet leven. In CETEDOC wordt naar deze uitdrukking alleen verwezen door BEDA orthog. r.836 (s.v. pugillares) milites ad palos exercentur; hij haalt Charisius’ grammatica aan (g.L. 1,34). 8 Oratio - qualem dixi: orationem dicere is (i.t.t. ~ habere) een bij ant. auteurs niet frequente iunctuur: TER. hau. 15; CIC. Planc. 74 oratio, quae propter rei magnitudinem dicta de scripto est; LIV. 32,21,2; ASC. Pis. 1 (3×); 13; GEL. 15,28,5; 16,1,3. Evenzo AGR. ep. 40,9 oratiunculam quam Wormatie˛ [...] dixi. sceda: ‘klad’. Bij kl. auteurs zeer zeldzaam en niet in deze bet., hoewel QUINT. inst. 1,8,19 omnis etiam indignas lectione scidas excutit in deze richting gaat. Vanaf de chr. auteurs wordt deze bet. gebruikelijker. Zo komt het vaak voor in de pole-miek tussen Hieronymus en Rufinus (RUFIN. apol. adv. Hier. 1,19; 320
ep. 13
2,43; 48; HIER. adv. Rufin. 3,4; 5 (saepius); 18; 20; 33); vgl. verder HIER. in Is. 13,pr; in Matth. pr; GREG.M. in Ezech. 1,pr. Deze ontwikkeling culmineert in ISID. orig. 6,14,8 scheda est quod adhuc emendatur et necdum in libris redactum est; vgl. HUGO VICT. didasc. 4,16 dicitur scheda proprie quod adhuc emendatur et necdum in libris redactum est. Z. ook Rizzo 1973: 305-6. Agr. gebruikt het woord steeds in deze bet.: ep. 18,10 (over zijn De inuentione); 43,3 (over zijn vertaling van Lucianus’ Mycillus). emendatam: vgl. Plinius’ zucht naar emendatie (met name ep. 7,17; ook 1,2; 1,8,3-4; 2,5). QUINT. inst. 10,4 is gewijd aan emendatio; vgl. o.a. 10,4,1 emendatio, pars studiorum longe utilissima; 2 nec dubium est optimum esse emendandi genus, si scripta in aliquod tempus reponantur; een advies dat Agr. in het geval van deze rede al dan niet bewust opvolgt. Een vb. van emendatio bij Agr. is te vinden in ep. 8. attigerim: ant. in deze bet. Mornewegs conjectuur attigeris is niet alleen ongewenst, maar zelfs onjuist (vgl. het bovengeciteerde QUINT. inst. 10,4,2). copiosior: verwijzing naar het ant. retorische streven naar copia uerborum; z. QUINT. inst. 10,1,5-15; 8,3,49; Lausberg 540; 1072. Natuurlijk was het ook een humanistisch ideaal; copia uerborum werd gezien als een voorwaarde voor de mogelijkheid van een taal om traditionele wijsheid door te geven (Apel 1963: 131-2 en index s.v.; Jardine 1988: 53). Erasmus wijdde er bijv. een heel boek aan en schreef: non est aliud uel admirabilius uel magnificentius quam oratio diuite quadam sententiarum uerborumque copia aurei fluminis instar exuberans (ASD I-6 26,3-4). Vgl. AGR. ep. 1,3; 4,13; 21,4; 37,6; 38,53; inv. 3,5 vv. exibit e manibus: niet-ant. uitdrukking, maar parallel aan idioom als (e, de) manibus (ef)fluere, elabi of (actief) manibus dimittere, emittere, excutere; vgl. AGR. ep. 17,6 istos manu mea emissos (over zijn dialektiek). 9 priuatim - in commune: de enige parallel is TAC. ann. 13,27; vgl. TAC. ann. 11,17 (priuatim - in publicum; en z. Furneaux ad loc.); APUL. Pl. 2,25 matrimonia quoque non priuatim maritanda esse, sed fieri communia (dezelfde tegenstelling bij BEDA in Luc. 5 (16:12)); SEN. ep. 73,6 nihil uiritim se debere pro communibus bonis; AUG. catech. rud. 15,23,2 (communiter - priuatim); trin. 12,10,15 (idem); FACUND. defens. 1,5,24 (idem). De ant. meest gangbare tegenstelling is priuatim - publice; zo bijv. steeds (vijfmaal) in Plinius’ brieven en passim in het werk van Cicero en Livius. Het door Agr. gebezigde in commune is in deze bet. zeer gewoon; evenzo ep. 28,13; 49,1. nationis: een ant. woord, maar hier gebruikt in universitair-technische zin; z. bijv. Sottili 1978. uulgariter: ant. in deze bet. zeer zeldzaam: PLIN. nat. 8,13; 28,204; SEN. con. 2,6,13; GRAN. LIC. p. 23,5 (Flem.); PORPH. in Hor.s. 1,6,17-9. Volgens Blaise (in zijn Lexicon op chr. auteurs) komt het ook voor bij Aurelius Victor. Bij chr. auteurs is het veel gebruikelijker (44× in CETEDOC). In middeleeuws Latijn
321
Agricola
kan het ook ‘in de volkstaal’ betekenen. rectura: ant. woord, maar zeer zeldzaam en nooit met deze bet. In de bet. die Agr. eraan geeft alleen bij CASSIOD. var. 5,21,2. (Volgens Blaise in zijn Lexicon op de chr. auteurs ook door Frontinus gebruikt, maar dit is onjuist.) Synoniemen in het middeleeuws Latijn zijn rectoratus, rectoria, rectoraticum. Agr. kiest denk ik bewust voor een ant. woordvorm. quam ... honorasti: volledig ant., maar niet frequent. Deze constr. (aliqm alqo gradu ~) betekent normaliter ‘iem. een functie schenken.’ Ant. parallellen voor Agr.’s bet. bieden bijv. SAL. Iug. 10,2; CIC. div. 1,88; zij komt echter vaker voor bij chr. auteurs (TLL s.v. honoro 2947,29-44). 10 consensus uite˛ consuetudinis: consensus is hier enigszins ongewoon i.p.v. bijv. coniunctio: CIC. fam. 4,6,3 coniunctio consuetudinis sermonumque nostrorum; Cael. 35 tantae familiaritatis, tantae consuetudinis, tantae coniunctionis; sen. 45 coniunctio uitae; SEN. ep. 99,4 (idem); z. TLL s.v. coniunctio 328,51 vv. (cum hominibus per affi-nitatem, amicitiam). Vgl. echter CIC. Phil. 11,2 quorum summum quondam inter ip-sos odium [...] meministis, eosdem postea singulari inter se consensu et amore deuinxit [...] turpissimae uitae similitudo; Planc. 5 (z. ad AGR. ep. 4,5). Evenzo AGR. ep. 29,5 hominem [...] mihi longa uite consuetudine, [...] summo studiorum consensu carum (ook over Dalberg). Voor uite˛ consuetudo, vgl. boven, 2 en z. ad ep. 6,3. fidum magis: ook bij ant. auteurs is deze omschrijving van de comparatief gangbaarder dan de zeldzame vormen van fidior (slechts LIV. 40,3,4; IUST. 16,5,2; 37,1,3; OP. imperf. in Matth. 50 p.922). beneuolentiorem benignioremque: vgl. GEL. 6,3,20 ut beniuolos benignosque sibi auditores paret; 17,5,4. 11 Lune: ‘maandag’; zo bijv. al FILASTR. 113,1; AUG. in psalm. 93,3. Vgl. AGR. ep. 43,13. Natiuitatis: chr. Latijn. AGR. ep. 14 1 Axiochus: bijzonder populair onder humanisten; z. voor een overzicht van vertalingen Holzberg 1981: 303-4. dicarem: voor het opdragen van een boek komt dicare alleen bij Plinius sr en Quintilianus, en zijn synoniem dedicare enkel bij post-kl. en latere auteurs. Ook wordt dicare van alle ant. auteurs verreweg het meest gebruikt door deze Plinius (liefst 86×); vgl. hierna, ad 2 immensum. In Agr.’s brieven alleen hier dicare (ook in 2); verder dedicare (ep. 10,7; 43,3). imponere ut: niet-ant. constr.; vgl. echter wendingen als CIC. agr. 2,49 uos mihi [...] personam hanc imposuistis, ut [...] tuerer; Ver. 2,148 mihi impone istam uim, ut omnino mihi ne liceat polliceri. KS lijken te suggereren dat de constr. wel ant. is door een vb. van imponere c. inf. op te nemen (VERG. A. 8,409), waarbij 322
ep. 14
de inf. finaal gekleurd is ter vervanging van ut c. coni. (KS I 680 vv.; hier 683). Wellicht heeft Agr. de constr. naar analogie van een ww. als imperare of iniungere (z. ad ep. 5,1) gevormd. amici sinum: vgl. PLIN. ep. 8,16,5 in amici sinu (sc. deflere); HIER. in Gal. 1,2,12. Een mooie parallel levert ook de dedicatiebrief van Josse Bade bij zijn comm. op Mantovano’s Parthenice Catharinaria: Tu uero, Henrice suauissime, pro humanitate tua amiciciaque nostra boni consules, scio, nostrasque lucubratiunculas tam tenues tamque [...] nihili amico sinu confouebis (CM 119A, r. 39 vv.). amici - iudicis: het dilemma van de vriend die over zijn vriend moet oordelen: bijv. CIC. o . 3,43-4. Hij moet hoe dan ook neutraal oordelen: neque contra rem publicam neque contra ius iurandum ac fidem amici causa uir bonus faciet, ne si iudex quidem erit de ipso amico; ponit enim personam amici, cum induit iudicis (43). Voor anekdotes op dit thema, z. bijv. GEL. 1,3,7; 14,2,15. sinum - offerres: uiterst zeldzame iunctuur: TAC. ann. 13,13 suum [...] cubiculum ac sinum offerre (van Agrippina aan Nero); PETR. CHRYS. serm. 108,3. SEN. dial. 5,23,6 heeft sinum praebere. 2 adeo: OLD s.v. 6b ‘(used to re-emphasize, elaborate, or modify a statement, etc.) yes and, and what is more, or rather’; bijv. CIC. fam. 4,3,1 aliquid atque adeo multa addunt. Vgl. AGR. ep. 34,7; 43,3; 47,3. tantum - fiduciae ut audeam: B. AFR. 31,5; AUG. ep. 22,5; in psalm. 63,15; SERV. A. 2,75; BERN. CLAR. ep. 392; serm. Cant. 2,6; 9,5; WILL. TYR. chron. 1,12. Vgl. AGR. ep. 1,6; 12,4. immensum - dicendi flumen: vgl. HOR. c. 4,2,5-8 uelut amnis/ [...] feruet immensusque ruit profundo/ Pindarus ore (en QUINT. inst. 10,1,61 Pindarus [...] uelut quodam eloquentiae flumine). Bij Horatius vindt men dit beeld van een auteur als een (woorden)stroom nog tweemaal (s. 1,7,26-7 van Persius; 1,10,62-3 van Cassius). Het is een gangbare metafoor; ook zijn er vele vbb. van idioom als flumen orationis, ~ uerborum, ~ facundiae, ~ eloquentiae, ~ linguae (hoewel niet van ~ dicendi); vgl. CIC. Marc. 4 nullius tantum flumen est ingeni, nulla dicendi aut scribendi tanta uis tantaque copia; PETR. CHRYS. serm. 98,1 ille (sc. Dominus) [...] fons dicendi, flumen qui omnium corda rigat; in een lange passage in een van zijn brieven (4,20; I 338-40) weidt Salutati uit over zijn constatering dat flumini merito dictamen metricum comparatur. Voor het gebruik van immensus in dit verband is de Horatius-plaats de enige ant. parallel; de combinatie immensum flumen komt ant. überhaupt slechts driemaal voor (PLIN. ep. 5,6,12; pan. 16,5; AMM. 17,13,15; ook ISID. sent. 2,18,4). Het valt overigens op dat het adj. door geen ant. auteur vaker gebruikt is dan door Plinius sr (liefst 85×); vgl. boven, ad 1 dicarem. diuinumque ... flumen: het adj. is gangbaar in loftuitingen, maar ook met betrekking tot Plato: CIC. n.d. 2,32 Platonem quasi deum philosophorum; opt. gen. 17; COL. 3,20,4; QUINT. inst. 10,1,81 Platonem [...] eloquendi facultate diuina
323
Agricola
quadam [...] , ut mihi non hominis ingenio sed quodam Delphico uideatur oraculo instinctus; AUG. civ. 2,14; PETRAR. fam. 4,15,8; 24,5,3 Platoni et Aristotili—quorum primum diuinum [...] Graii uocant. Pease ad CIC. n.d. 2,32 staaft met vele plaatsen dat Plato tot in de Renaissance aldus werd aangeduid. Voor Platonis flumen, vgl. HIER. ep. 49,13 Platonem [...] et reliquos, qui de Socratis fontibus manantes diuisis cucurrere fluminibus; MART. CAP. 4,335 Platonis aureum flumen. populo - proponere: het ww. betekent ‘publiceren, bekend maken’ (OLD s.v. 2); bijv. CIC. Mur. 25; SUET. Nero 7,2; VULG. Ios. 24:25. 3 gaudeam - pro: zeldzame constr.; slechts bij één (laat-)ant. auteur en voorts enkel bij chr.: SIDON. c. 22,195-6; VULG. Col. 1:24; AUG. c. Iul. 1,1,1; [DAMAS.] epigr. 63,9; GREG.M. in I reg. 4,175; AELR. RIEV. spir. amic. 3,101; serm. 3,14; 24; BONAVENT. breuiloq. 7,7,8 (ter). in causa: z. ad ep. 6,3. ingenio meo blandiar: ant. is sibi blandiri. 4 opera mea perierit: gangbaar idioom (vgl. Otto: 253): bijv. PL. trin. 660; CIC. Att. 2,17,1; PHAED. 2,5,24; SEN. ep. 99,4; MACR. Sat. 2,4,30 (in een bekende anekdote; vgl. ERASM. adag. 1,4,62). Evenzo AGR. ep. 20,8 (z. daar); 38,59; vgl. 38,8; 51,1. felicissimi laboris: zeldzame verbinding: V.FL. 4,329; SIL. 15,356; MART. 9,44,2; CASSIOD. in psalm. 106,38; var. 3,6,4; CHRIST. CAMPIL. o . 13,213. auribus - iudicio: hendiadys. Ant. fungeren de oren zeer vaak als rechters; bijv. CIC. orat. 160; 162; 173; 226; Brut. 34; n.d. 2,146; QUINT. inst. 9,4,116; 118; TLL s.v. auris 1515,41-1518,30. Vgl. AGR. ep. 21,7; 22,5. abunde magnum: het adv. gaat ant. niet vaak gepaard met een adj.; het vaakst in QUINT. inst. (4×). De specifieke combinatie abunde magnus slechts SAL. Iug. 14,18. Evenzo AGR. ep. 21,19 ~ iusta; 41,7 ~ locupletes. quem ... puto: SEN. ep. 7,11 ‘haec’ inquit ‘ego non multis, sed tibi; satis enim magnum alter alteri theatrum sumus.’ De context is soortgelijk. Seneca citeert deze woorden van Epicurus aan het slot van zijn brief, waarin hij Lucilius maant zich niets aan de massa gelegen te laten liggen. Haar oordeel heeft geen waarde. Ook Petrarca haalt deze woorden aan (fam. 8,7,22), maar in een andere context. Hij noemt ze preclaram illam Epycuri uocem, maar meer citaten bij andere schrijvers heb ik niet gevonden. Vgl. nog wel QUINT. inst. 1,2,9 optimus quisque praeceptor frequentia gaudet ac maiore se theatro dignum putat.
AGR. ep. 15 1 prima ... ingrederis: TAC. ann. 14,56 prima imperii spatia ingredimur (Nero tot Seneca). De metafoor is gebruikelijk: bijv. PL. St. 81 decurso aetatis spatio; LUCR. 4,1196 spatium decurrere amoris (OV. tr. 3,4,33 ~ uitae). Het ww. ingredi is 324
ep. 15
gangbaar voor het bereiken van een levensfase: bijv. QUINT. inst. 6,pr,10; STAT. silv. 5,2,31-2; TAC. ann. 3,29. eruditione ornatior: vgl. CIC. o . 1,119 praeclara eruditione [...] ornati; BERN. CLAR. ep. 104,1 eruditionis ornatum; AGR. ep. 29,50 Iudocum Besselium [..] ornamentum [...] eruditionis. Voor dezelfde paring, vgl. AGR. ep. 22,10 tuisque uirtutibus et eruditione digna. Alardus’ lezing mist het element animum quoque emendet (8). 2 usus - intercidat: vgl. VEG. mil. 3,10; HEGES. 5,21,3; PRUD. perist. 10,990. tempore - intercidat: vgl. QUINT. inst. 1,5,52; 10,2,13; OV. fast. 2,443 ~ longis annis; SIL. 3,440 ~ aeuo. Vgl. ISOC. 1,7 (in Agr’s vertaling) Virtutis autem possessio [...] sola consenescit. casibus obnoxius: vgl. TAC. ann. 14,55 quae a me habes [...] casibus obnoxia sunt (z. ook ad 1). Dezelfde iunctuur bij AUG. serm. 113,4,4; mus. 1,6,11; vaker geattesteerd is zij met een bijvoeglijke bepaling bij casibus (bijv. LIV. 9,18,18; DIG. 4,4,11,5; zes vbb. in CETEDOC; AGR. ep. 38,21 omnibus casibus obnoxium). nos pignore deuinxit: vgl. CAES. civ. 1,39,4 pignore animos centurionum deuinxit. De gedachte dat verwant- of vriendschap een band schept is zeer gewoon: bijv. CIC. o . 1,54; evenzo AGR. ep. 1,8; 29,5; 44,1; 47,7. 3 Disce ... aliis: VERG. A. 12,435-6 waar Aeneas tot Ascanius spreekt, wanneer hij zich opmaakt voor het beslissende gevecht met Turnus. Blijkens Walther (5880) spreekwoordelijk in de Middeleeuwen. POGGIO ep. Nic. 2,43 haalt vers 435 aan. ad fortunam - dirigebatur: voor deze uitzonderlijke bet. van het ww. (= pertinere: TLL s.v. 1239,40-4), vgl. SEN. dial. 4,27,2 cum [...] nihil horum, quae nobis nocent prosuntque, ad nos proprie derigatur; PLIN. nat. 37,109 (vgl. 122); BOETH. in Porph. comm. sec. 1,5 (147,180). uirtutis - hortamenta: deze constr. met de gen. obi. is zeer zeldzaam: IUST. 3,5,9 (dezelfde woorden); GEL. 9,3,4 ea epistula, quoniam curae diligentiaeque in liberorum disciplinas hortamentum est, exscribenda uisa est ad commonendos parentum animos; 13,25,21; APUL. Socr. 19. Vgl. ISOC. 1,12 (in Agr’s vertaling) Experiar igitur breuiter ea tibi exhibere, quibus obseruandis in uita plurimum mihi uidearis uirtutibus additurus. Het werk is grotendeels opgebouwd uit aforistisch geformuleerde adviezen; vgl. boven, 5 ad manum posita uite˛ [...] precepta. impendi studiis: vgl. PLIN. ep. 3,5,16 (Plinius over zijn oom) perire omne tempus arbitrabatur, quod studiis non impenderetur (aangehaald door BATT. GUAR. ord. doc. 17 (88,29); vgl. PLIN. ep. 3,5,18). Dit ww. met als object een tijdsbegrip komt vooral bij post-kl. auteurs voor. Evenzo AGR. ep. 26,27; 29,29; 43,5. expetendum - fugiendum: technische termen uit de ant. ethiek. Cicero hanteert deze twee verba zeer vaak als vertaling van de Griekse termen το
325
Agricola
αιρετον en το φευκτον, die bijv. door Aristoteles vaak gebruikt worden (EN 1119a 22-3; 1148b 3-5; 1172b 19-20; 1175b 25; top. 113a; 113b 32-4; 118b-119a; 135b 15-6; e.a.). Cicero vertaalt deze combinatie meestal met expetendum en fugiendum (fin. 1,30-1; 46-8; 2,38; 3,38; 5,47; 73; Tusc. 4,26; 5,68; 95; de orat. 1,221; 2,67 (en z. Leeman-Pinkster-Nelson ad loc.); 3,116; top. 84; 89; ac. 1,6; 18 (en z. Reid ad loc.); o . 1,153; parad. 19; Att. 14,16,1; evenzo SEN. ben. 4,15,1; 18,1). Soms gebruikt hij appetendum (fin. 1,42; 5,28; fam. 6,19,2; 11,28,4); deze vorm wordt ook vaker door Seneca gebruikt (ep. 82,6; 92,20; evenzo QUINT. inst. 3,6,56), evenals petendum (SEN. ep. 48,5; 66,6; 71,2; 89,12; 94,12; 104,16; evenzo HOR. s. 1,2,75; 3,114; MAN. 4,815). In CETEDOC komt appetendum verreweg het vaakst voor als tegenhanger van fugiendum (28×, waarvan 13× bij Augustinus); vbb. met expetendum zijn AUG. doctr. Christ. 2,36,54; c. Adim. 19; ISID. orig. 2,4,3. Bruni noemt als een van de gebreken in de middeleeuwse vertaling van Aristoteles’ Ethica Nicomachaea het gebruik van eligere i.p.v. expetere (Baron 1928: 81). Agr. en Bruni zijn duidelijk beïnvloed door Cicero’s idioom; evenzo AGR. ep. 38,13; 48. uelut in speculo: vooral in de late middeleeuwen wordt een boek met leerrijke inhoud vaak ‘spiegel’ genoemd; de vorstenspiegel ontleent zijn naam hieraan (vgl. AGR. ep. 16,3!). Een humanistische parallel voor dit gebruik is BATT. GUAR. ord. doc. 11 (72,7-8) praecepta in eius (sc. Ciceronis) orationibus tamquam in speculo intueri; vgl. AGR. ep. 38,15 (over geschiedschrijvers, dichters en redenaars) exemplis propositis quæ recte secusue fiant uelut in speculo ostendunt; inv. 3,5,41 (over de Aeneis). In het algemeen wordt speculum gebruikt in de zin van ‘voorbeeld’ of ‘model’, ook van personen; zo noemt Piccolomini koning Alfons van Napels speculum quoddam uirtutum (Singer 1981: 22-3). Ook bij ant. auteurs komt ‘spiegel’ in deze zin al voor; bijv. TER. ad. 415-6 inspicere tamquam in speculum in uitas omnium/ iubeo atque ex aliis sumere exemplum sibi; CIC. fin. 5,61 explicemus haec honesta [...] suapte natura per se esse expetenda. Indicant pueri, in quibus ut in speculis natura cernitur; rep. 2,69. Vgl. ook POGGIO ep. Nic. 35,111-3 (over het pauselijke hof) omnium [...] uitia huc confluunt, ut sit tanquam speculum, in quo plurimorum et facta et mores cernuntur; Curtius 1948: 339. Velut in speculo heeft echter ook de connotatie ‘glashelder’: CIC. Pis. 71 in quibus (sc. uersibus), si qui uelit, possit istius tamquam in speculo uitam intueri (Nisbet ad loc. merkt op ‘i.e. reproduced with clarity and accuracy’); vgl. PL. lg. 905b 5-6 κατα ως εν κατοπτροις αυτων ταις πραξεσιν ηγησω καθεωρακεναι την παντων αµελειαν θεων; ERASM. adag. 2,3,50 (Tanquam in speculo. Tanquam in tabula) De re uehementer euidente perspicuaque. 3-4 uirtutis ... institutionem: voor deze hele passage, vgl. ISOC. 1,5 (in Agr’s vertaling) non exhortationes tibi parantes, sed institutionem scribentes pergemus nostri te consilii participem facere, quas res oporteat adolescentes desiderare et quae rursus opera uitare [...] et quomodo suam ipsorum uitam instituere. Quicumque 326
ep. 15
enim uitae cursum hoc itinere fecerunt, hi soli ad ipsam uirtutem ingenue adire potuerunt, qua non res honestior, non constantior est ulla. 4 uite˛ - institutionem: ant. een vrij zeldzame iunctuur: CIC. o . 1,7; 2,39; QUINT. inst. 12,11,12. Bij chr. auteurs iets vaker: bijv. AMBR. hex. 3,12,52; AUG. in euang. Ioh. 42,7; HIER. in Is. 15,54,2/3; RURIC. ep. 2,9; GREG.M. dial. 2,22,4; BERN. CLAR. serm. div. 102,2. Evenzo Bruni in een van zijn brieven (geciteerd door Petersen 1988: 67); POGGIO ep. Nic. 4,108; 10,66; 47,43; BATT. GUAR. ord. doc. 10 (64,23). Ant. niet ongewoon is instituere uitam (TER. An. 67; CIC. fin. 4,17; o . 2,30; SAL. Cat. 31,7; al.). Vgl. AGR. ep. 26,29 uiuendi rationem instituturus; 38,16 cursum uitæ instituerent; POGGIO ep. Nic. 4,32 uite instituta; CELT. ep. 178,16 componere [...] uitam et actiones ad praescriptum instituere uirtutis. egregia ... uidetur: deze rede van Isocrates is altijd (niet enkel onder humanisten) zeer populair geweest. Naast een laat-middeleeuwse vertaling bestaan er vele van de hand van humanisten (o.a. van Guarini uit 1407); z. Gualdo Rosa 1984; Holzberg 1981: 145-51. 5 suauitas - dicendi: vgl. CIC. de orat. 3,28 suauitatem Isocrates [...] habuit (als kenmerkende eigenschap); HIER. adv. Rufin. 1,16 Lysias et Isocrates dulciter fluunt. Suauitas in een context van stijl, voordracht e.d. is zeer gewoon. sculptura orationis: z. ad ep. 8,7. quemadmodum ... uetet: SEN. ben. 7,1,3-4 Egregie enim hoc dicere Demetrius Cynicus [...] solet plus prodesse, si pauca praecepta sapientiae teneas, sed illa in promptu tibi et in usu sint, quam si multa quidem didiceris, sed illa non habeas ad manum. ‘Quemadmodum’ inquit ‘magnus luctator est, non qui omnes numeros nexusque perdidicit, quorum usus sub aduersario rarus est, sed qui in uno se aut altero bene ac diligenter exercuit et eorum occasiones intentus expectat (neque enim refert, quam multa sciat, si scit, quantum uictoriae satis est), sic in hoc studio multa delectant, pauca uincunt.’ Agr. heeft abusievelijk de worstelaar door een bokser vervangen (nexus is een t.t. in het worstelen). Vgl. ISOC. 1,12 (in Agr’s vertaling) Existimes autem nullum ita pugilem (!) contra aduersarios suos decere meditari sicut te considerare, quo pacto cum patris tui uiuendi ratione decertes (met pugil vertaalt Agr. αθλητης). Quintilianus (inst. 12,2,12) maakt eenzelfde soort vergelijking tussen worstelen en dialectiek: ut palaestrici doctores illos quos numeros uocant [...] discentibus tradunt [...] ut subsit copia illa, ex qua unum aut alterum cuius se occasio dederit efficiant, ita haec pars dialectica etc. Vgl. ook AGR. ep. 38,54 voor de gedachte dat kennis steeds ter beschikking moet staan (zonder de hier gebruikte metafoor); daar volgt dan ook een verwijzing naar de sofisten, die dit in de praktijk demonstreerden door onvoorbereid over ieder thema te kunnen spreken. Het is tekenend voor de bestendigheid van het humanistische gedachtegoed dat we nog in de 17de eeuw dezelfde opvatting aantre en: Optimum igitur quod efficere possumus, quamdiu nostrorum affectuum perfectam cognitionem non
327
Agricola
habemus, est rectam uiuendi rationem seu certa uitae dogmata concipere eaque memoriae mandare et rebus particularibus in uita frequenter obuiis continuo applicare, ut sic nostra imaginatio late iisdem afficiatur et nobis in promptu sint semper (Spinoza, Ethica 5, prop. 10, schol. = ed. Gebhardt II 287,24-9). uite˛ - precepta: niet zeer gangbaar: HOR. s. 2,4,95; PROP. 3,9,21; QUINT. inst. 2,16,10 Quin ipsa uitae praecepta [...] plus tamen ad formandas mentes ualent, quotiens pulchritudinem rerum claritas orationis inluminat. Vgl. echter ook de uitdrukking ~ uiuendi (CIC. o . 3,5; fin. 5,11; Flac. 106; QUINT. inst. 12,11,16; al.); SEN. ep. 95,6 ad beatam uitam praecepta; 60 praeceptis uitam satis explicari; CIC. n.d. 1,7 si omnia philosophiae praecepta referuntur ad uitam. ad filum: de ethiek als draad van Ariadne; vgl. CATUL. 64,113 errabunda regens tenui uestigia filo; VERG. A. 6,30 caeca regens filo uestigia; HIER. in Zach. 2,pr Christi caeca regimus filo uestigia. Voor het idioom, vgl. ook MAN. 1,561-2 fila [...]/ per quae derigitur signorum flammeus ordo. tenax - memoria: geattesteerd vanaf de post-kl. auteurs. recti - limitem: ‘het rechte pad’ (ant. altijd rectus limes, nimmer recti ~): SEN. ep. 123,12 rectum sequi limitem; QUINT. inst. 2,13,16 (over het leren van de ars dicendi) rectam uiam monstrent: qua declinare [...] nefas. [...] stratum militari labore iter saepe deserimus compendio ducti et, si rectum limitem rupti torrentibus pontes inciderint, circumire cogemur; CYPR. ep. 65,2 a recto limite ueri itineris auersi; OPTAT. app. 10 (216,6) uitam [...] per rectum limitem (sc. uerae religionis) dirigamus. Dit idioom is vooral gangbaar bij laat-ant. en chr. auteurs. De gen. recti doet vermoeden dat limes hier naast ‘pad’ ook ‘grens’ zou kunnen betekenen; vgl. CLAUD. 17,95-6 discat, quo fine beatum/ derigitur, quae norma boni, quis limes honesti; LACT. inst. 1,3,16 ut suos quisque deus limites [...] transgredi nequeat; 6,19,5; ALC. AVIT. hom. 16,2 (124,18). Vgl. AGR. ep. 38,16-7. limitem egredi: het ww. is ant. in deze bet. en constr. (hoewel niet met limitem); vgl. PLIN. ep. 7,33,10 nec historia debet egredi ueritatem; AGR. ep. 38,30 a recto habitu detorta [...] magnitudinis suæ modum egressa. 6 Eum ... imitarer: z. ad ep. 5,2. numeros ... obseruantissimus: Isocrates werd beschouwd als degene die het eerst streefde naar ritmen in proza: CIC. Brut. 32-3; de orat. 3,173. Vgl. echter orat. 174-5, waar Cicero zijn opvatting corrigeert: neminem in eo genere scientius uersatum Isocrate confitendum est, sed princeps inueniendi fuit Thrasymachus; vgl. ook QUINT. inst. 10,1,79 (over Isocrates) in compositione adeo diligens, ut cura eius reprehendatur. scemata - exornationes: strikt genomen werd σχηµα vertaald als figura (QUINT. inst. 9,1,1 figuras, quae schemata Graece uocantur). Het woord exornatio komt als t.t. in deze bet. vooral zeer vaak voor in RHET. Her. Vgl. CIC. Brut. 275 σχηµατα, quibus tamquam insignibus in ornatu distinguebatur [...] oratio; orat. 83 σχηµατα [...] quod idem uerbum ab eis (sc. Graecis) etiam in sententiarum ornamenta transfertur; 181; Brut. 141. 328
ep. 15
7 Per ... uiderentur: vgl. GEL. 18,8,1 Οµοιοτελευτα et ισοκαταληκτα et παρισα et οµοιοπτωτα ceteraque huiusmodi scitamenta, quae isti apirocali, qui se Isocratios uideri uolunt, in conlocandis uerbis immodice faciunt et rancide, quam sint insubida et inertia et puerilia, facetissime hercle significat [...] Lucilius. similiter - cadentia: woorden in dezelfde naamval: RHET. Her. 4,5; 18; 28; 32; CIC. de orat. 3,206; QUINT. inst. 9,3,77; 4,18; 42; Lausberg 729 vv. similiter - desinentia: woorden met dezelfde uitgang: RHET. Her. 4,28; 32; CIC. de orat. 3,206; QUINT. inst. 9,3,85; 4,42; Lausberg 725 vv. e˛quata: (opponerende) cola met een gelijk aantal woorden, vaak in dezelfde volgorde; Lausberg 722 (ισοκωλον = exaequatum membris; παρισον = prope aequatum). Agr.’s benaming komt niet voor bij RHET. Her., CIC., QUINT. Vgl. wel QUINT. inst. 9,3,80 quod est quartum (sc. genus similium), membris aequalibus, quod ισοκωλον dicitur. contra posita: QUINT. inst. 9,3,81-6; verder 32; 102; 9,4,18; Lausberg 787 vv. Niet in RHET. Her., die deze figuur contentio noemt (4,21). quorum ... Gorgias: de genoemde figuren (οµοιοπτωτον, οµοιοτελευτον, παρισον, αντιθετον) behoren alle tot de figurae Gorgianae; vgl. CIC. orat. 167 hoc genere antiqui iam ante Isocratem delectabantur et maxime Gorgias, cuius in oratione plerumque effecit numerum ipsa concinnitas. pre˛ceptor ipsius: [PLU.] mor. 836F (over Isocrates) παις µεν ων επαιδευετο ουδενος ηττον Αθηναιων, ακροωµενος [...] Γοργιου του Λεοντινου; 838D τους διδασκαλους αυτου (sc. Isocrates), εν οις και Γοργιαν; CIC. sen. 13 cuius (sc. Isocratis) magister Leontinus Gorgias; orat. 176 Isocrates, cum tamen audiuisset in Thessalia adulescens senem iam Gorgiam; QUINT. inst. 3,1,13 clarissimus Gorgiae auditor Isocrates (quamquam de praeceptore eius inter auctores non conuenit; nos tamen Aristoteli credimus). sequuta ... affectata: QUINT. inst. 8,pr,18 decoris, qui est in dicendo [...] pulcherrimus, sed cum sequitur, non cum adfectatur. Gezien zijn formulering lijkt Agr. deze passage in zijn achterhoofd te hebben; vgl. echter ook CIC. orat. 164-5 nec solum componentur uerba ratione, sed etiam finientur. [...] quae siue casus habent in exitu similis siue paribus paria redduntur siue opponuntur contraria, suapte natura numerosa sunt, etiamsi nihil est factum de industria. In huius concinnitatis consectatione Gorgiam fuisse principem accepimus. [...] talia sunt, ut, quia referuntur ad ea, ad quae debent referri, intellegamus non quaesitum esse numerum, sed secutum; 219 compositione potest intellegi, cum ita structa uerba sunt, ut numerus non quaesitus, sed ipse secutus esse uideatur. Voor de constr. vgl. ook QUINT. inst. 10,2,27 (laus) quae tum est pulcherrima cum sequitur, non cum arcessitur. 8 ad uerbum - ediscendum: vgl. CIC. Luc. 135 ad uerbum ediscendus libellus (sc. Crantoris Academici de luctu). Verder wordt dit idioom gebezigd bij de bespreking van memoria als een officium oratoris door CIC. de orat. 1,157; QUINT. inst. 11,2,44; IUL. VICT. rhet. 23 (440). Vgl. verder QUINT. inst. 10,1,105 Demosthenen 328
ep. 15
in primis legendum uel ediscendum potius putem; PLIN. ep. 6,21,7; 4,19,2; AUG. catech. rud. 3,5,2. regulam: als vormden de lezers een kloosterorde; vgl. BERN. CLAR. praec. dispens. 33 pars siquidem Regulae est [...] non solum bonae uitae instructio, sed etiam emendatio pravae (vgl. Agr.’s volgende zin). uite - pre˛scriptum: de iunctuur is niet ant., maar haar bet. wel; vgl. CIC. ac. 2,140 hanc normam, hanc regulam, hanc praescriptionem esse naturae. Z. ook ad 5. os - animum: voor deze oppositie, vgl. TAC. ann. 15,45 hic Graeca doctrina ore tenus exercitus animum bonis artibus non induerat; vgl. 16,32; [EUSEB. GALLIC.] hom. 60,5 ut os indigna non proferat, animus iusta praecipiat; CASSIOD. var. 8,18,2 uenustas oris et castitas animi. emendet: volgens TLL relatief vaak door Quintilianus en Plinius sr gebruikt. 9 Quemadmodum ... intelligas: QUINT. inst. 1,8,2 unum est igitur quod in hac parte (sc. lectione) praecipiam, ut omnia ista facere possit: intellegat. Evenzo AGR. ep. 38,33 in lectione id conandum in primis est, ut id quod legimus [...] intelligamus.
AGR. ep. 16 1 presul: in deze bet. laat-ant. en vooral frequent bij chr. auteurs (bijv. Ambrosius, Leo Magnus, Cassiodorus). Agr. spreekt ook Von Dalberg met dit woord aan (ep. 49,1). in equo: i.p.v. praedicatief aequus slechts tweemaal bij Livius (39,37,14-5) en voorts uitsluitend bij post-kl. auteurs, met name Seneca; vbb. zijn SEN. dial. 5,28,4; 7,2,4; 11,13,3; ep. 66,29; 85,22; 98,6; 99,31; al.; V.MAX. 6,9,ext,5; 7,2,3; TAC. ann. 2,44. 2 hominem ... positum: dat laster vooral aan het hof veel voorkomt, zegt ook Lucianus (cal. 10); vgl. cal. 3, waar Ptolemaeus, omdat hij in adulatione qua prin-cipes solent educatus (Agr.’s vertaling) is, onmiddellijk de laster over Apelles gelooft. inuictum te - prestare animum: vgl. bijv. CIC. o . 1,68 eum [...] qui inuictum se a labore praestiterit; OV. tr. 4,10,103-4; SEN. ep. 30,8 (animi firmitas non) potest nisi a sapiente praestari. inuictum - animum: niet alleen courant als filosofisch jargon: SAL. Iug. 43,5; CIC. o . 1,15; LIV. 2,58,8; 22,15,1; 26,7; 33,11,7; 39,40,10; PLIN. nat. 7,94; CURT. 9,9,23; 10,1,42; SEN. dial. 12,5,5; ben. 5,3,2; ep. 31,6; 80,3; nat. 4A,pr,18; TAC. ann. 15,21; vgl. SULP. SEV. dial. 1,25,4. Ook bij chr. auteurs, hoewel niet zeer vaak: AMBR. Iac. 1,7,31; ep. 9,62,17; AUG. serm. 276,4; civ. 1,24; CASSIOD. var. 1,4,8; in psalm. 17,20; 38,5; 41,10. Evenzo bijv. PETRAR. fam. 24,1,2; rem. fort. 1,pr; LANGIUS ep. 2,3; CELTIS ep. 170,22.
329
Agricola
3 Luciani ... feci: dit werkje van Lucianus was zeer populair bij vertalers in Italië in de 15de eeuw; vier verschillende versies zagen het licht, onder meer van Guarino. Ook in gedrukte edities komt het geregeld voor (Robinson 1979: 82; Mattioli 1980: 35; 47; 66-8 (vgl. 71-197); Cast 1981: 21-2). Niccolò Leoniceno, die liefst 60 jaar lang (1464-1524) als onderwijzer werkte in Ferrara, vertaalde een aantal teksten van Lucianus in het Italiaans (Mattioli 1980: 635). Agr. zal hem (en zijn werk) zeker hebben gekend. Van de hand van noordelijke humanisten verschenen vóór 1500 slechts vertalingen van Agr. en Reuchlin (Robinson 1979: 95). Ook uit Agr.’s De inuentione blijkt dat hij het werk van Lucianus goed kende. Overigens merkt dezelfde Robinson in zijn inleiding op de editie van Erasmus’ vertalingen (ASD I-1 363 vv.) op dat de Calumnia niet tot de ‘canon’ van vertaalde werken van Lucianus behoorde die zich in de 15de eeuw ontwikkelde. preceptione: een woord dat vaak in RHET. Her. en in CIC. inv. voorkomt en daarnaast veel gebruikt wordt door laat-ant. auteurs en in keizerlijke decreten. ut te tibi ostendam: SEN. clem. 1,1,1 Scribere de clementia, Nero Caesar, institui, ut quodam modo speculi uice fungerer et te tibi ostenderem. Vgl. overigens HOR. ep. 1,5,23-4; SEN. ep. 97,16; AUG. in ep. Ioh. 1,4 quando tibi te foedum ostenderit (sc. Dominus). Voor het motief van de vorstenspiegel, z. ad ep. 15,3. blandam - insidiosam ... pestem: laster als het gezang der Sirenen; vgl. SEN. ep. 31,2 (over dit gezang) illa uox quae timebatur erat blanda. [...] praeteruehere itaque [...] locum insidiosa uoluptate suspectum; 88,7 insidiosa blandimenta aurium. Ook Lucianus maakt deze vergelijking: cal. 30 (in Agr.’s vertaling) Quid faciendum est igitur [...]? Id puto quod Homerus in fabula de Sirenibus commenta significat, rectum nauigationis cursum tenere iubens et praeteruehi perniciosas has audiendi uoluptates. Alle genoemde aspecten zijn bij Lucianus te vinden. Voor blandam, vgl. cal. 20 (in Agr.’s vertaling) Sunt autem illis (lasteraars) aduersus absentes instrumenta fraus, mendacium [...], quorum maximus adulatio est, cognata uel soror uerius delationis. Nec enim quisquam tam generosi roboris est neque cui sit usque adeo adamantino muro mens circumsaepta, quem non delationes uincant. Voor insidiosam, vgl. 6 Est ergo delatio accusatio secreto facta, latens accusatum; 9 (de lasteraar) nihil in apertum proferens, sed, sicuti qui insidias struunt, alicunde iaculatur ex tuto. Voor cognatam pectoribus nostris, vgl. 21 (Waarom is de mens van nature geneigd naar laster te luisteren?) Prima est rerum nouarum cognoscendi cupido, quae natura cunctis hominibus existit; deinde mentis humanae inconstans fastidium; postremo non exspectatae orationis illecebrae. blandam - insidiosam: deze twee noties gaan geregeld samen; vgl. PROP. 3,23,18 blandis [...] dolis; SEN. ep. 88,7 (z. boven); nat. 4A,pr,11; STAT. Ach. 1,567; AUSON. 153,78 insidiatorem blandis erroribus anguem; AUG. ep. 82,33
330
ep. 16
insidioso blandiloquio; serm. 305,4; CASSIAN. c. Nest. 7,6,4; HIER. in Ezech. 10,33,23/33; adv. Pelag. 1,27; CASSIOD. in psalm. 40,10; [EUSEB. GALLIC.] hom. 72,4; ENNOD. ep. 1,4; HILDEG. sciv. 3,11,8 (hypocrita) cum amico blande loquitur, sed eum in insidiis occidit; POLYTHECON 1,359; 639-40. blandam - pestem: vgl. [SEN.] Oct. 427 luxuria, pestis blanda; CIC. amic. 91 nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, adsentationem; V.MAX. 9,1,pr blandum [...] malum luxuria (SEN. ep. 103,1; 118,8); 3,8,3 pestiferis blanditiis (ZENO 1,1,2); COD. Theod. 10,10,12,1 blandum ministerium iniustae delationis; HIL. gen. 128; trin. 5,1. cognatam pectoribus nostris: vgl. CIC. de orat. 3,197 nihil est [...] tam cognatum mentibus nostris quam numeri et uoces. 4 membra calcasse: bij post-kl. en latere auteurs: LUC. 7,529; 9,1043-4; [SEN.] Oct. 797-9; AUG. in ep. Ioh. 10,8; 9; serm. 64a,2; 116,7; 345,4; GREG.M. ep. 9,214; 216. uirtus uocetur: ant. alleen bij Seneca: ep. 76,16; Her.F. 251-2 prosperum ac felix scelus/ uirtus uocatur (een in de Renaissance populair adagium; z. Fitch ad loc.); Her.O. 421-2 uitium [...]/ uirtus uocatur. Ook wel bij chr. auteurs: CYPR. ad Donat. 6; AUG. soliloq. 1,13; divers. quaest. 30; c. Iul. 4,48; BOETH. cons. 4,7,1. dum - constet: voor de coni. (tegenover Alardus’ constat) pleiten parallellen in Agr.’s brieven: 27,22 gaudeant [...], dum sciant tamen; 38,12 habes [...] quam sequaris, ut diues fias, dum tamen scias. De twee andere plaatsen waar dum gebruikt wordt zijn niet vergelijkbaar (26,10 met coni.; 26,22 met indic.). inuictissimum: Kluge (1935: 28) noemt dit woord als een vb. van een superlatiefvorm van een adj. dat eigenlijk (semantisch) geen vergrotende of overtreende trap verdraagt. Deze superlatief is echter al te vinden bij Plautus en ook later weliswaar niet zeer gangbaar, maar evenmin zeldzaam; evenzo CELTIS ep. 9,2; 3. De door Kluge (27-29) geconstateerde en besproken voorliefde van humanisten voor superlatieven deelt ook Agr.; in zijn brieven komen alleen al meer dan 300 regelmatige superlatiefvormen voor (het vaakst honestissimus, suauissimus, ornatissimus, humanissimus). animi malo: eveneens vooral door Seneca gebruikt idioom: dial. 2,12,1; 5,4,5; clem. 2,1,4; ep. 75,11; 13; 85,10; 114,22; vgl. 94,17; evenzo CIC. top. 89; Tusc. 3,78; vgl. 4,80; SEN. con. 4,pr,6; LAMPR. Alex. 38,6. Bij chr. auteurs komt het op één uitzondering na alleen voor in echte of veronderstelde werken van Augustinus: civ. 2,14; 15; 16; 22; c. Iul. 6,52; c. Iul. op. imperf. 6,18; [AUG.] c. philos. 1,37; 39; 43; SEDUL. SCOT. coll. misc. 68,128. 5 de altero: vgl. CASSIOD. in psalm. 88,7 quis eorum (sc. praedicatores uerbi Dei) esse poterat Christo similis [...]? Aliud est enim qui de proprio potest, aliud qui de altero clarus est. Wellicht is dit echter filosofisch jargon? Vgl. CIC. top. 87 illud quod appellari de eodem et de altero diximus, quod genus forma quaedam definitionis
331
Agricola
est (hiernaar verwijst MAR. VICTORIN. defin. p. 32,23-4 Latini de eodem et de altero nominant, quae per differentiam dici potest; 36,2-3; 37,13-4; naar hem verwijst op zijn beurt ISID. orig. 1,31; 2,29,7); MAR. VICTORIN. gen. div. verb. 7 intellegentia talis de altero est. uincere seipsum: een te allen tijde gangbare gedachte: bijv. DEMOCR. fr. Mullach I 345,75 το νικαν (sic) αυτον εαυτον πασων νικων πρωτη και αριστη; ANTIPHON fr. DK B 58 (II 364,6-9) σωφροσυνην δε ανδρος ουκ αν αλλου ορθοτερον τις κρινειεν, η οστις του θυµου ταις παραχρηµα ηδοναις εµφρασσει αυτος εαυτον κρατειν τε και νικαν ηδυνηθη αυτος εαυτον; PL. r. 431; Grg. 491d 8-9; CIC. Tusc. 2,53 totum [...] in eo est, ut tibi imperes; 63; PUB. sent. B21; SEN. ep. 113,30 imperare sibi maximum imperium est (Otto 852; Walther 11572a); V.MAX. 4,1,2 multo [...] se ipsum quam hostem superare operosius est; [SEN.] mor. 82 est difficillimum se ipsum uincere; Walther 33422 uincere cor proprium plus est quam uincere mundum. Voor de gedachte, vgl. verder PL. trin. 305-12; CIC. parad. 5; SEN. ben. 5,7,1. Voor het idioom, vgl. voorts CIC. fam. 12,7,2; SEN. Her.F. 116; Med. 394.
AGR. ep. 17 1 tuo suasu: het subst. is ant. vrij uitzonderlijk: PL. Per. 597 suasu atque impulsu meo (v.l.); TER. Ph. 730; APUL. met. 6,28; apol. 80; HYG. fab. 243,3; DIG. 9,2,9,1. Bij chr. auteurs komt het veel vaker voor (28× in CETEDOC). Vgl. AGR. ep. 29,23 tantis monitis, suasibus, impulsu; POGGIO ep. Nic. 54,8. rogatuque: daarentegen is dit ook ant. een gangbaar woord, vooral vaak gebruikt door Cicero; vgl. CIC. n.d. 1,15 ipsius rogatu arcessituque; leg. 3,13 admonitu et rogatu meo. Voor het motief van schrijven op andermans verzoek, vgl. bijv. CIC. Tusc. 1,1; orat. 1; de orat. 1,4; Att. 14,20,3; PLIN. ep. 1,1,1; TAC. dial. 1,1. excidisse: ‘ontvallen’ met als connotatie parum prudente aut inuito auctore. Met betrekking tot een boek alleen door Cicero gebruikt; voor de connotatie parum prudente auctore, waarop ook Agr. hier zinspeelt, vgl. de orat. 1,5 quae pueris aut adulescentulis nobis [...] rudia exciderunt (over zijn De inuentione); naar deze passage verwijzen Hieronymus (adv. Rufin. 1,16) en Agr. zelf (inv. 2,24,4-5). Vgl. voorts CIC. de orat. 1,94 (de woorden van Antonius) in libello, qui me imprudente et inuito excidit et peruenit in manus hominum; 206; vgl. Att. 3,12,2; 6,1,7. 2 nugas meas approbare: vgl. CATUL. 1,1-4 Cui dono lepidum nouum libellum?/ [...]/ Corneli, tibi: namque tu solebas/ meas esse aliquid putare nugas. Geciteerd door PLIN. nat. pr,1 (met ‘verbeterde’ volgorde) in dezelfde context (van dedicatie).
332
ep. 17
3 populi os: in deze context van ‘(im)populariteit’ vooral bij Ovidius te vinden: met. 15,878 ore legar populi; tr. 1,1,24 peragar populi publicus ore reus; 3,14,23-4; 4,1,68 populi semper in ore fuit; Pont. 3,4,54 populi suspicor ore legi. Voorts PERS. 1,41-2 an erit qui uelle recuset/ os populi meruisse (en z. Kißel ad loc.; geciteerd POLYTHECON 1,435-6); APUL. met. 1,5; 8,30; AMBR. c. Aux. 34 totius populi ore celebratur; CASSIOD. var. 6,23,4 per ora fertur populi; vgl. CIC. Ver. 2,48; OV. tr. 1,8,22; Pont. 3,1,134; PLIN. ep. 2,10,2 sine per ora hominum ferantur (tam insignes libri tui). Vgl. POGGIO ep. Nic. 2,39 que in ore sunt omnium. oratorem ... corona: ant. niet spreekwoordelijk, hoewel quod dici solet erop duidt dat Agr. een specifieke uitdrukking in gedachten heeft. Ant. parallellen zijn CIC. de orat. 2,338 habet enim multitudo uim quandam talem, ut [...] orator sine multitudine audiente eloquens esse non possit; Brut. 192 (Brutus spreekt) si a corona relictus sim, non queam dicere; vgl. 290; PLIN. ep. 7,17,9. Evenzo AGR. inv. 3,7,59-61. Vgl. POGGIO ep. Nic. 55,32 oratores, ut nosti, in populo uersari uolunt. Kluge (1935: 49) citeert Reuchlin, die in een brief aan Spalatin schrijft: desertus non sum disertus. circundarem: in deze constr. (alqd alci) in deze figuurlijke zin (‘omringen met’, ‘opleggen’) met als object iets dat geen connotatie van ‘rondom’ kan hebben (zoals bijv. uincula bij LIV. 21,43,3 wel) post-kl. en vooral taciteïsch. Vgl. CELTIS ep. 183,4. non solum ... habere: vgl. CIC. Lig. 13 non tam nostrae causae fidentes quam huius humanitati. 4 Lucilius ... scribere: CIC. fin. 1,7 nec uero, ut noster Lucilius, recusabo, quo minus omnes mea legant. Utinam esset ille Persius, Scipio uero et Rutilius multo etiam magis, quorum ille iudicium reformidans (vgl. boven, 3) Tarentinis ait se et Consentinis et Siculis scribere. Vgl. POGGIO ep. Nic. 47,20-2 sicut [...] Cecilius [...] satisfieri sibi putauit, si a Consentinis probaretur, ita ego, dum tibi satisfaciam, reliquos non magni facio. subeunda - censura: TLL geeft slechts één ant. parallel: COD. Theod. 1,15,6; daar betekent censura echter ‘straf’. Vgl. AGR. ep. 41,6 ut iudicium tuum subeam. 5 quid tu: vgl. ep. 29,24. Quis ... hospes: VERG. A. 4,10 (Dido tot Anna over Aeneas). ut initio dixi: CIC. Sul. 35; part. 61 (v.l. in initio); fin. 5,41; QUINT. inst. 11,1,42; FRO. Aur. 1 p.6 (63N); MELA 2,95; 3,1. Vgl. ook quod initio dixi e.d.: CIC. agr. 2,24; Sul. 85 (v.l. in initio); de orat. 2,148; rep. 2,57; Luc. 72; Tusc. 3,84; n.d. 2,2; 23; amic. 65; PLIN. ep. 3,16,13; 8,24,10. De auteurs in CETEDOC schrijven altijd ut in initio dixi. 6 filius: deze metafoor van een geschrift als (geestes)kind is al bij Plato te vinden: Phdr. 278 a5-b2 (ο δε ηγουµενος) δειν δε τους τοιουτους λογους (sc.
333
Agricola
περι δικαιων τε και καλων και αγαθων) αυτου λεγεσθαι οιον υεις γνησιους ειναι, πρωτον µεν τον εν αυτω, εαν ευρεθεις ενη, επειτα ει τινες τουτου εκγονοι τε και αδελφοι αµα εν αλλαισιν αλλων ψυχαις κατ’ αξιαν ενεφυσαν; smp. 209 c7-d4 και πας αν δεξαιτο εαυτω τοιουτους παιδας µαλλον γεγονεναι η τους ανθρωπινους, και εις Οµηρον αποβλεψας και Ησιοδον και τους αλλους ποιητας τους αγαθους ζηλων οια εκγονα εαυτων καταλειπουσιν, α εκεινοις αθανατον κλεος και µνηµην παρεχεται αυτα τοιαυτα οντα; r. 330c 2-4 ωσπερ γαρ οι ποιηται τα αυτων ποιηµατα και οι πατερες τους παιδας αγαπωσι, ταυτη τε δη και [...]. Louis (1945: 38-9) merkt op dat ‘on s’en aperçoit au grand nombre de métaphores qui, dans les Dialogues, assimilent les œuvres de l’esprit à l’action de donner la vie. [...] Aussi l’auteur d’une thèse à discuter est-il désigné par une expression qui n’est pas sans exemple chez les poètes, πατηρ του λογου. Toute création peut s’exprimer de la même façon. [...] De telles expressions ne sont pas exceptionnelles.’ Vgl. verder AR. nu. 530-2 καγω —παρθενος γαρ ετ’ ην, κουκ εξην πω µοι τεκειν—/ εξεθηκα [...]˙/ υµεις δ’ εξεθρεψατε γενναιως καπαιδευσατε (het object is steeds de eerste komedie van de dichter); 536 γνωσεται γαρ, ηνπερ ιδη, ταδελφου τον βοστρυχον (subject is zijn nieuwe komedie); ARIST. EN 1120b 13-4 παντες αγαπωσι µαλλον τα αυτων εργα, ωσπερ οι γονεις και οι ποιηται; 1168a 1-3 υπεραγαπωσι γαρ ουτοι (sc. οι ποιηται) τα οικεια ποιηµατα, στεργοντες ωσπερ τεκνα. Latijnse parallellen zijn vooral in Ovidius’ Tristia te vinden; in 3,1 is het gedicht zelf de verteller: 57 nostro [...] parenti; 65-6 quaerebam fratres, exceptis scilicet illis,/ quos suus optaret non genuisse pater; 73-4 in genus auctoris miseri fortuna redundat/ et patimur nati, quam tulit ipse, fugam. Voorts 1,1,107-8 (de dichter tot zijn werk) aspicies illic positos ex ordine fratres,/ quos studium cunctos euigilauit idem; vgl. MART. 12,3,6; 3,1,5 natus in urbe est (van een boek); OV. tr. 1,1,1 parue (nec inuideo) sine me, liber, ibis in urbem (vgl. MART. 1,3,2; 3,5,2); 7,20 uiscera nostra; Pont. 3,5,30 studii pignora mitte tui. Een humanistische parallel biedt VALLA eleg. 5,pr (over zijn Elegantiae) Tradatur ergo aliquando uiro puella contenta hac quantulacumque dote [...]. Maritum autem puellae coetum litteratorum intelligimus. Zie ook Curtius 1948: 140-2. in adoptionem datur: juridisch jargon (bijv. DIG. 1,7; 37,4), evenals sanguinis [...] iura (bijv. DIG. 1,7,23; 50,17,8) en uite necisque [...] potestatem (bijv. DIG. 1,6,1,1). Voor de gedachte, vgl. SYMM. ep. 1,31,2 cum semel a te profectum carmen est, ius omne posuisti. Oratio publicata res libera est. De gedachte is geheel ant.; vgl. Van Groningen (‘ Εκδοσις’; in Mnemosyne, 4.16 (1963), 7) over het door de auteur aan een ander ter beschikking stellen van het origineel of een afschrift daarvan: ‘il le fait passer dans les mains d’autrui, εκδιδωσι το βιβλιον. Mais en même temps, par cet acte même, il renonce à toute influence personnelle sur les destinées ultérieurs de son ouvrage, tout comme le père qui εκδεδωκε son fils ou sa fille’ (maar hij geeft voor dit beeld
334
ep. 17
geen parallellen). Εκδιδοναι kan nl. ook ‘aanbieden voor adoptie’ betekenen (idem: 5). manu mea emissos: zinspeelt op de dubbele bet. van emittere: 1. ‘vrijlaten (van slaven, kinderen) uit iemands gezag’ (OLD s.v. 2b); bijv. TAC. ann. 15,19 statim emitterent manu quos adoptauerant; en 2. ‘uitgeven (van boeken)’ (OLD s.v. 1c). Vgl. HOR. ep. 1,20,6 (de dichter tot zijn werk) non erit emisso reditus tibi; SYMM. ep. 1,31,2 (z. boven). 7 dicar: voornl. bij dichters; vgl. HOR. c. 3,30,10-4 dicar [...]/ princeps Aeolium carmen ad Italos/ deduxisse modos; OV. am. 3,15,7-8 Mantua Vergilio gaudet, Verona Catullo;/ Paelignae dicar gloria gentis ego. De persoonlijke passieve constr. is echter gangbaar (vgl. AGR. ep. 4,18; 22,35; 31,6); vgl. AURISP. ep. 124 (146,22) clarus sum et cognoscor. praestiturus: voor deze nevenvorm van praestaturus zijn slechts twee ant. parallellen: DIG. 23,3,78,3; COD. Iust. 5,51,9; vgl. PRISC. 474,19-20 composita ab eo (sc. stare) uarie uetustissimi protulerunt, [...] praesto praestitum et praestatum. Bij chr. auteurs komt deze vorm vaker voor: CETEDOC geeft 17 plaatsen (naast 41× praestatur-): bijv. AUG. coll. c. Don. 3,9,16; HIL. trin. 6,41; 9,3; 11,23; CASSIOD. in psalm. 44,5; 65,1; 108,15; ISID. di . 1,26; ABAEL. theol. chr. 2,37.
AGR. ep. 18 1 Salue: zeer frequent in bijv. Plautus en Terentius (en vgl. CIC. Att. 2,15,3). In de ant. brieflit. komt het woord als groet niet voor; tweemaal gebruikt Cicero het als synoniem voor uale (fam. 16,4,4; 9,4). Vgl. ERASMUS conscr. ep. 287,1920 Quod si nobis permittimus a consuetudine ueterum recedere, tot poterunt esse in epistolis salu-tandi formulae, quot in congressu; hij geeft dan vele vbb. met salue. Agr. gebruikt het woord ook in ep. 50,1 ter begroeting, maar in ep. 49,7 als afscheidsgroet. Gratissimum fecisti quod: ciceroniaans briefjargon: Att. 2,4,1; 5,2,1; 6,1,22; 8,15A,2; 14,16,4; fam. 14,8; Q.fr. 3,1,20; vgl. (met si voor quod) fam. 3,9,2; 13,15,3; 23,2; 26,3; 38; 60,2; 70; 15,8; Att. 1,20,7; 10,3. meo captu: naar analogie van mea sententia; ant. komt alleen pro captu voor; z. ad ep. 8,4. ego tamen ... mutem: vgl. de woordvolgorde in ep. 13,1 he˛ littere˛ [...] potuerint. stat mihi: blijkens OLD (s.v. stare 18b) schijnt deze constr. met inf. vooral bij dichters voor te komen; plaatsen in proza zijn bijv. CIC. fam. 9,2,5; NEP. Att. 21,5; vgl. CIC. Att. 3,14,2. rationes: z. ad ep. 3,10. 2 εστι εν ... τερψις: THEOC. 3,20 en [27],4; in beide gevallen is de lezing εστι και εν etc. Verder lezen moderne edities in 3,20 weliswaar φιληµασιν, maar
335
Agricola
de meeste MSS bieden hier als variant φιλαµασιν, dat de enige lezing is in [27],4. Op grond van Agr.’s bewoordingen is dus niet met zekerheid te bepalen uit welke idylle hij citeert. IJsewijn (1988/b: 31) meent dat het idylle 27 moet zijn geweest, mede omdat Agr. de dichter niet bij naam noemt en idylle 27 anoniem is overgeleverd (de toewijzing aan Theocritus geschiedde pas in 1516 in de edities van Iunta en Callierges). Het gaat echter om 3,20 en Agr. wist dat heel goed: Guarino Guarini en zijn volgelingen in Ferrara lazen en imiteerden Theocritus’ idyllen; een leerling van Guarino vertaalde de eerste zeven idyllen in het Latijn en uit alles blijkt dat men op dat moment geen weet had van het feit dat Theocritus’ werk uit meer dan dit aantal bestond; Homerus, Hesiodus en Theocritus waren de centrale auteurs in de colleges van Theodorus Gaza in Ferrara; en ten slotte was de 3de ecloga van Battista Guarini de eerste imitatio van Theocritus’ idyllen, nl. van diens 3de (!) en 4de (Tissoni 1980: 29-31; vgl. Krautter 1983: 11). Dat Agr. de dichter niet bij naam noemt, maar hem opvoert als ο ηµετερος βουκολικος, duidt niet op Agricola’s onwetendheid, maar benadrukt Theocritus’ populariteit in Ferrara. Occo had daar immers ook gestudeerd en was daar zelfs gepromoveerd. Theocritus was ‘onze herdersdichter.’ κενοχαρες: niet ant., maar analoog aan woorden als enerzijds πολυχαρης en anderzijds κεν(ε)οφρων, κενοδοξος, κενολογος. ακαρπον: een gangbaar woord, maar vgl. ook PL. Phdr. 276e 5-277a 3 (schrijven op zich is slechts vermaak, tenzij) οταν τις τη διαλεκτικη τεχνη χρωµενος, λαβων ψυχην προσηκουσαν, φυτευη τε και σπειρη µετ’ επιστηµης λογους, οι’ εαυτοις τω τε φυτευσαντι βοηθειν ικανοι και ουχι ακαρποι αλλ’ εχοντες σπερµα, οθεν αλλοι εν αλλοις ηθεσι φυοµενοι τουτ’ αει αθανατον παρεχειν ικανοι; ARIST. EN 1125a 11-2 (του µεγαλοψυχου) και οιος κεκτησθαι µαλλον τα καλα και ακαρπα των καρπιµων και ωφελιµων˙ αυταρκους γαρ µαλλον. Z. ep. 10,7 over Agr.’s studia sterilia. 3 fata - me trahunt: een vooral dichterlijke wending: VERG. A. 5,709 (vgl. 9,94; SERV. ad 93); PROP. 4,9,65; OV. ep. 6,51; 12,35; met. 7,816; 9,578-9; tr. 2,341; SEN. Her.O. 1986; ep. 107,11 (Cleanthes’ bekende verzen ducunt uolentem fata, nolentem trahunt (= AUG. civ. 5,8; [AUG.] c. philos. 2,89; Walther 6321)); [SEN.] Oct. 182; LUC. 2,287; 7,46; 9,923; V.FL. 2,352; 3,717; SIL. 6,191. De enige parallel in proza is GEL. 7,2,5; vgl. SEN. ep. 16,6. propendet: OLD geeft slechts 2 parallellen voor deze overdrachtelijke bet. van het ww.: CIC. de orat. 2,129; 187. Het afgeleide adj. propensus is in deze bet. echter gewoon; bijv. QUINT. inst. 4,1,18 in quam (sc. partem) uideatur propensior (sc. iudex). Vgl. AGR. ep. 26,19 quam in partem iudicium tuum propendeat. expectationem - concitaui: vgl. LANGIUS ep. 6,5. 4 Tuendus - error: ant. zeldzaam: OV. fast. 1,32 erroremque suum quo tueatur, ha-bet (Romulus, die het kalenderjaar slechts 10 maanden gaf); SEN. dial.
336
ep. 18
3,18,2. Voorts GILLEB. HOIL. in cant. serm. 13,7; IOH. FORDA in cant. serm. pr,5; IOH. SARISB. met. 1,22. Evenzo AGR. ep. 43,8. 5 maiori: deze vorm van de abl. komt ook ant. voor, zowel bij dit adj. (TLL s.v. magnus 122,13-8) als bij andere (Neue 1892-1905: II 264-9). In Agr.’s brieven zijn zowel vormen van de abl. ev. van de comparatief op -i (12×) als op -e (28×) te vinden, en in alle bronnen komt zowel het een als het ander voor. Agr. gebruikte dus zelf beide vormen. Hetzelfde geldt voor Valla (Tunberg 1991: 159, nt 41; alleen in zijn Gesta Ferdinandi; in de brieven enkel vormen op -e); ook Poggio gebruikt in zijn brieven beide vormen (in ep. Nic. 70 zelfs maiore en maiori vlak bijeen). instrumento litterarum: vgl. CIC. Brut. 331 ipsam eloquentiam locupletauisses grauiorum artium instrumento; de orat. 1,165; z. TLL s.v. instrumentum 2012,2532. uulgus - hominum: ant. zeldzaam: CIC. Brut. 322; o . 3,73; LIV. 4,60,8; GEL. 1,2,7; 10,11,pr. In CETEDOC enkel bij Ambrosius: Iob 2,1,1; in psalm. 18,5,2; ep. 2,7,20; paenit. 1,4,19. primis - rudimentis: ant. niet frequent: LIV. 1,3,4; CIRIS 45; QUINT. inst. 1,8,15; 2,5,1; TAC. Agr. 5,1 (in letterlijke zin); APUL. apol. 66; fl. 15. Bij chr. auteurs komt de verbinding meer voor (met name prima fidei rudimenta). ad eum - impinguntur: deze constr. komt alleen bij chr. auteurs voor. Ant. gebruikelijk is impingere in alqm rem of impingere alci rei; bijv. SIL. 12,187 scopulis impingitur aequor; LIV. 8,6,2 impactus imo [...] est saxo. uelut scopulum: dit subst. wordt vaak gebruikt in overdrachtelijke zin; bijv. [QUINT.] decl. 12,22 commeatum publicum in scopulos annonae inpingis; CIC. de orat. 2,154; 3,163; Cael. 51; HIER. in Nah. 2,1/2; BERN. CLAR. vita Malach. 1,3. Αλλα ... κειται: HOM. Il. 17,514 = 20,435 = Od. 1,267 = 16,129. De tekst luidt steeds αλλ’ η τοι (of ητοι) µεν ταυτα etc.; vgl. ook Od. 1,400 Τηλεµαχ’, η τοι ταυτα etc. Evenzo AGR. ep. 22,18; vgl. 41,9 (citaat). 6 quo - deuinctum: het relativum verwijst naar aes alienum (cui zou naar Olivier verwijzen; z. ep. 1,8; 23,15; 29,5; 44,1; 47,7); vgl. bijv. CIC. Planc. 37 largitione deuinctas; 45; TAC. ann. 12,64 largitionibus iuuenilem animum deuinciebat. 7 manca: niet vaak in overdrachtelijke zin gebruikt; vgl. CIC. fin. 3,30 mancam [...] uirtutem; o . 1,153; al.; AUG. conf. 2,6,14 mancam libertatem (c. Iul. op. imperf. 1,98,3); c. acad. 2,13,30 disputatio [...] manca; c. Iul. op. imperf. 2,105,3 libertas arbitrii [...] manca; en vooral IOH. SARISB. met. 1,1 sapientia quae usu uerbi non proficit, non modo debilis est, sed quodam modo manca; 2,9 dialectica si aliarum disciplinarum uigore destituatur, quodam modo manca est et inutilis fere. Scriberemque: in deze bet. (exscriberemque) niet ant. In laat- en middeleeuws Latijn worden simplexvormen van het ww. vaak zeer vrij gebruikt voor composita, onder invloed van de volkstaal (Löfstedt 1907: 82-5), en dit
337
Agricola
kenmerkt dan ook vooral een eenvoudige, ongekunstelde stijl (hoewel het gebruik van simplicia soms ook zeer kunstige bedoelingen kan hebben, bijv. het scheppen van een bepaald ritme) (LHS II 298-9; Löfstedt 1950: 99-100; Svennung 1935: 546). De geciteerde lit. geeft geen vbb. van scribere voor exscribere, maar voor humanisten waren beide ww. uitwisselbaar (Rizzo 1973: 93-4); bijv. POGGIO ep. Nic. 50,19-21; 53,21; 77,31-5; 87,18; 23. uolumen: Agr. lijkt met dit woord te verwijzen naar concrete exemplaren. Ten eerste komt het woord in zijn brieven weinig voor; tweemaal in verband met de brieftopos van breuitas (7,1; 38,22) en voorts uitsluitend als verwijzing naar concrete boekexemplaren: 19,2 Fuimus in bibliotheca [...]: de Grecis libris ne fama quidem, unum aut ad summum duo uolumina Latina non indigna, que inspicerentur; 37,6 Coloniæ imprimuntur quædam rhetorica nouiter condita. Magnum sane et loquax uolumen, ut deprehendere ex annotatione capitum totius operis potui. Ten tweede onderscheidt Valla (eleg. 6,43) nauwkeurig tussen liber en uolumen: Ulpianus Homeri opus nunc unum librum, nunc quadragintaocto libros nominat [...]. Praeterea opus siue opera Homeri librum appellat et uolumen, quorum utrunque inauditum est. Vergilii Aeneis non liber est, sed duodecim libri. [...] Georgica quatuor uolumina, Aeneis duodecim. Valla acht het dus onjuist om een werk dat uit meer dan één boek bestaat (bijv. de Ilias of de Odyssee) met liber of uolumen aan te duiden, zoals bijv. ook Petrarca doet (Rizzo 1973: 5). Daarentegen gebruikten humanisten beide woorden (naast codex en exemplar) voor een boek in materiële zin (geschreven dan wel gedrukt; Rizzo 1973: 7). 8 ad summum: z. ad ep. 2,10. uelim - perscribas: ciceroniaans briefjargon: fam. 2,11,2; 7,17,3; 14,3,5; Att. 3,13,2; 14,1; 23,5; 8,12,4; 5; 14,3; vgl. PLIN. ep. 5,12,4 uelim [...] scribas. fide mutua: geen ant. verbinding (wellicht m.u.v. CURT. 8,6,12); vgl. echter PLIN. ep. 10,20,2 mutua inter se fiducia. In CETEDOC zeldzaam: HIER. in Zach. 3,14,13/4; ISID. eccl. o . 2,20,8; di . 1,143; PETR. VEN. adv. Petr. 72. possent: ant. ‘onjuist’ voor possint (evenzo darentur voor dentur). Svennung (1935: 504, n. 3) geeft een vb. van het gebruik van de coni. imperf. pro fut. na een primaire tijd in de hoofdzin. In de regel volgt dan echter een coni. praes. (ter vervanging van de ontbrekende coni. fut.). De consecutio temporum is evenwel een ingewikkeld aspect van de Latijnse taal; pas in de 19de eeuw werden duidelijke regels gedistilleerd; tot dan toe was leeservaring de belangrijkste leidraad geweest (Tunberg 1991: 169-171, met enkele vbb. uit Valla’s brieven). 9 Lucianum: z. ep. 16. traduxi: als (enige) ant. parallel voor het ww. in deze bet. zou men kunnen beschouwen GEL. 1,18,1 uocabulum Graecum uetus traductum in linguam Romanam; vgl. CIC. fin. 3,40. De humanisten zijn de eersten die het woord stelselmatig in deze zin gebruiken (Folena 1994: 9-10). Als πρωτος ευρετης geldt
338
ep. 18
Leonardo Bruni, een van de produktiefste en invloedrijkste humanistische vertalers, in een brief aan Niccolò Niccoli van 5 september 1400 (Luiso 1980: ep. 1,1 = Baron 1928: 195, no 8), waarin hij spreekt over zijn vertaling van Plato’s Phaedo (IJsewijn 1988: 37; Folena 1994: 65 vv.); ‘aveva bisogno di un vocabolo nuovo, non consunto come transferre, dove l’operazione di trapianto d’una in altra lingua si manifestasse con maggior energia e plasticità’ (Folena 1994: 68). Agr. gebruikt dit ww. nogmaals in deze bet. in ep. 43,3; vgl. Tunberg 1991: 163, nt 61 voor de brieven van Valla. Voor Agr. als vertaler (libere), z. ook ad ep. 5,2. Hij gebruikt in zijn brieven ook andere, gebruikelijker (z. Folena 1994: 8-9) termen voor ‘vertalen’: conuertere (3×); Latinum facere (3×); reddere (2×). κατα τον Πλανουδην: Maximus Planudes (ca 1255- ca 1305); Byzantijnse geleerde, befaamd om zijn kennis van het Latijn. Hij vertaalde diverse Latijnse werken in het Grieks, o.a. Ovidius’ Metamorphoses en Heroides, Cicero’s Somnium Scipionis met Macrobius’ comm., Augustinus’ De trinitate en Boethius’ Consolatio. Deze vertalingen werden op hun beurt van grote waarde voor Italiaanse humanisten bij het leren van de Griekse taal (Schmitt 1968: 133-4). Agr. doelt hier op de vrijheden die Planudes zich veroorloofde bij het vertalen, zoals het onvertaald laten van woorden, het veranderen van de woordvolgorde, enkelvoud als meervoud vertalen en andersom, en natuurlijk het in proza vertalen van poëzie (z. ed. Palmer 1898 (repr. 1967) van OV. ep.: xlviii-xlix). Zou het feit dat Agr. hier plots naar Planudes verwijst verband kunnen houden met het begin van deze brief? De Byzantijn had nl. grote interesse voor astronomie en wiskunde (Schmitt 1968: 137). 10 libros commentationum: vgl. GEL. 15,30,5 Probi multos admodum commentationum libros. Het woord commentatio wordt in deze bet. (‘op schrift ontvouwde gedachten’, ‘geschrift’) alleen gebruikt door Plinius maior (5×) en Gellius (4×). sceda: z. ad ep. 13,8. perplexe: een zeldzaam adv.; slechts negenmaal door ant. auteurs gebruikt, waarvan vijfmaal door Livius. Slechts eenmaal in CETEDOC. perturbate: een nog zeldzamer adv.: CIC. inv. 1,29; orat. 122; RHET. Her. 1,15; SEN. ep. 124,19 bis. In CETEDOC iets vaker (8×). traiecta: van woorden: CIC. orat. 229 (over ritme) ne aut uerba traiciamus aperte, quo melius aut cadat aut uoluatur oratio; QUINT. inst. 8,6,65 (over hyperbaton i.v.m. ritme) decoris gratia traicitur longius uerbum, want (64) nec aliud potest sermonem facere numerosum quam oportuna ordinis permutatio; vgl. 9,4,31. Misschien kunnen we uit deze passage afleiden dat ook Agr. naar het creëren van ritme (clausulae) streefde. Overigens is traiectio een van de technische termen voor υπερβατον. interlita: in deze bet. (falsandi causa) driemaal bij Cicero (Ver. 2,104; Clu. 91;
339
Agricola
125), maar vooral zeer gangbaar in de rechtslit.: DIG. 9,2,42; 10,2,16,5; 18,pr; 11,3,11,1; 13,6,5,8; 29,1,20,1; 30,67,pr; 47,2,27,3; 31,1; 48,10,2. 11 successu - conatum: woordelijke ant. parallellen zijn er niet (vgl. wel AVELL. p.91 in omnibus semper conatibus atque successibus), maar de oppositie van poging en resultaat is wel al ant. Het vb. bij uitstek (met dezelfde context als hier) is OV. Pont. 3,4,79 ut desint uires, tamen est laudanda uoluntas (zeer populair in de Middeleeuwen: Walther 32364); vgl. voorts bijv. LIV. 38,5,9 inceptum conatu quam effectu grauius; VELL. 2,112,1 felix euentu, forte conatu [...] opus; IUL. VICT. p.401,25 non exitu, sed conatu male facta existimantur. gratum ... fecisti: vgl. CIC. fam. 13,16,4 (35,2; 78,2) erit id mihi maiorem in modum gratum. 12 conualituram: het part. fut. van conualescere komt ant. niet voor en in CETEDOC slechts eenmaal: HIST. Comp. 3,12. Agr. heeft het waarschijnlijk gevormd naar analogie van het part. fut. van ualere, dat ant. geregeld voorkomt en in CETEDOC gangbaar is. pene exciderat: vgl. QUINT. inst. 4,5,4 pleraque gratiora sunt, si inuenta subito [...] uideantur, unde illa non iniucunda schemata ‘paene excidit mihi’ [...]. pro uoto: ant. slechts eenmaal: FRO. Aur. 1 p.202 (72N). Bij chr. auteurs daarentegen zeer gangbaar, vooral in WILL. TYR. chron. (1,6; 2,15; 7,7; 15,23; 16,26; 18,13; 21,18; 22,15; 25). In Agr.’s brieven vinden we verder alleen ex uoto (8,12; 22,10; 26,2). 13 genus hominum: vgl. PLIN. ep. 2,3,5 quo genere hominum (sc. scholastici) nihil aut sincerius aut simplicius aut melius. Evenzo AGR. ep. 26,14 genus hominum subrusticum; 27,10; PETRAR. fam. 1,7,5; SALUT. ep. 6,18 (II 198); POGGIO ep. Nic. 60,23; CELT. ep. 42,8. crassis ceruicibus: van mensen alleen gebruikt door SEN. con. 3,pr,16 Cestius ex consuetudine sua miratus dicebat: ‘Si Threx essem, Fusius essem; si pantomimus essem, Bathyllus essem, si equus, Melissio.’ Non continui bilem et exclamaui: ‘Si cloaca esses, maxima esses.’ Risus omnium ingens; scolastici intueri me, quis essem qui tam crassas ceruices haberem. ordinem rerum: ‘het hele verhaal’: OLD s.v. ordo 10 ‘the connected sequence (of a narrative or discourse)’; TLL s.v. 954,80 vv. Evenzo AGR. ep. 5,2; en vooral 34,4 ad patrem suum itidem literas misit, quibus ordinem rerum uerbosissime scripsit; inv. 3,5,35; vgl. ep. 26,12. pro imperio: vgl. PL. Am. 21; Poen. 44; trin. 303; TER. Ph. 196; PACUV. trag. 41 (= NON. p.246); CIC. Ver. 4,49; LIV. 8,5,3; AMM. 16,12,3. Maurach (ad PL. Poen. 44) merkt op dat ‘Der Ausdruck pro imperio bedeutet, so scheint es, ein uneigentliches (deriviertes, usurpiertes etc.) imperium.’ Hoewel de term ook voorkomt zonder voornoemde connotaties (bijv. LIV. 3,49,5; DIG. 1,21,3; BERN. CLAR. ep. 88,2), gebruikt Agr. hem in de door Maurach aangegeven zin. 14 acrior - cura: eveneens zeldzaam met cura in de bet. επιµελεια (niet φρον-
340
ep. 18
τις): QUINT. inst. 1,1,3; PAUL. NOL. c. 15,202-3; [EUSEB. GALLIC.] hom. 45,3 (= CAES. AREL. serm. 189,2 = 197,2); GREG.M. moral. 18,9,16. Evenzo AGR. ep. 20,3. tenet - cura: zeldzame iunctuur in deze bet.: LIV. 3,15,1; DAMAS. epigr. 19,7 (fr.). rugis ... frontem: in het algemeen een teken van ouderdom, maar ook van verschillende emoties als norsheid, droefheid, minachting e.d. Vooral vaak te vinden bij Hieronymus; vgl. in Eph. 2,4,2 nonnulli rugata fronte demisso supercilio uerbisque trutinatis auctoritatem sibi doctorum et iudicum uindicant (= SEDUL. SCOT. coll. misc. 13,2,2); c. Ioh. 4 conseruos tuos [...] rugata fronte et obliquis oculis despicis? ep. 117,9 si mea monita rugata fronte contempseris. Voor de wenkbrauw als teken van strengheid of hooghartigheid, vgl. AGR. ep. 14,1 amici sinum [...], non iudicis supercilium. 15 εισι δη ... πολλοι: vgl. ep. 26,14-5. ut ... geras: TER. ad. 431. Al door Donatus (ad loc.) als spreekwoordelijk betiteld; z. Otto 825; Walther 32417a. Evenzo POGGIO ep. Nic. 13,63; 56,6. 16 honestam mercedem: vgl. PLIN. ep. 6,23,1 mercedem honestiorem. utile - iucundum: z. ep. 4,21.
AGR. ep. 19 1 Nihil ... scriberem: vgl. de brieftopos van het schrijven, ook al heeft men niets te schrijven; Cugusi 1983: 75. rationem itineris: OLD s.v. ratio 13b ‘pattern’; vgl. CIC. fam. 3,6,6 et ex diebus et ex ratione itineris, si putabis me esse conueniendum, constitues quo loco id commodissime fieri possit; PLIN. ep. 4,1,2 festinaturi quantum itineris ratio permiserit; CASSIAN. conl. ad XI pr,2; THEOPHIL. ALEX. Hier. ep. 98,3; HUGO VICT. pract. geom. 3,39; PETR. CELL. in Ruth I 1,6. Vgl. ook AGR. ep. 3,10. 2 secum: ant. zou zijn apud eum; z. ad ep. 12,1. ut apud nos est: OLD s.v. ut 22. Deze constr. komt ant. zowel met als zonder ww. voor; in Agr.’s brieven meestal zonder ww.: 22,3; 29,12 bis; 38,57. ne fama quidem: zeldzaam idioom: CIC. ad Brut. 1,10,1 Nullas adhuc a te litteras habebamus, ne famam quidem; CAES. Gal. 6,21,2 (de Germanen kennen als goden slechts de zon, het vuur en de maan) reliquos (sc. deos) ne fama quidem acceperunt; LIV. 9,18,6 Alexandri, quem ne fama quidem illis notum arbitror fuisse; CURT. 9,9,6 responderunt nullum ipsos mare ne fama quidem accepisse. ad summum: z. ad ep. 2,10. uolumina: z. ad ep. 18,7. notitiam antiquitatis: vgl. CIC. sen. 12 (over Q. Fabius Maximus) qui sermo, quae praecepta, quanta notitia antiquitatis; SUET. gram. 20 Cornelium Alexandrum
341
Agricola
grammaticum Graecum, quem propter antiquitatis notitiam Polyhistorem multi, quidam Historiam uocabant; SIGEB. GEMBL. Wigb. 1 omnes qui huius antiquitatis retinent notitiam. 3 corruptissimum: kan zowel naar de tekst (‘corrupt’) als naar het boek zelf (‘gehavend’) verwijzen (Rizzo 1973: 221-2). Gezien de context ligt het eerste meer voor de hand. fragmentatum: niet ant. Het woord komt ook in latere tijd slechts zelden voor: POGGIO ep. Nic. 28,8-10 dicit se habere multa opera Ciceronis, in quibus sunt [...] et plura alia ex fragmentis (v.l. fragmentatis) (Rizzo 1973: 240); Ioh. Longinus (1415-80), Hist. Poloniae III 237 (z. Lexicon mediae et infimae Latinitatis Polonorum s.v.) monasterium [...] fragmentatum et inconsummatum relictum. aliquibus: in de zin van aliquot kenmerkend voor laat-Latijn (Svennung 1935: 319). Deze bet. kan hier bedoeld zijn. bibliothecas - excutiemus: QUINT. inst. 10,1,104 Sunt et alii scriptores boni, sed nos genera degustamus, non bibliothecas excutimus. Het ww. is overigens gangbaar in deze bet. ‘doorzoeken’. Vgl. AGR. ep. 40,11 Quod si ad te possem uenire, circuiremus omnia et omnem bibliothecarum puluerem excuteremus. ipse: z. ad ep. 10,5.
AGR. ep. 20 1 quemque ... suæ: SAL. rep. 1,1,2 res docuit id uerum esse quod in carminibus Appius ait, fabrum esse suae quemque fortunae, atque in te maxume, qui tantum alios praegressus es, ut [...]. De bewoordingen waarin Agr. het gezegde betrekt op Moorman zijn nagenoeg identiek aan Sallustius’ formulering. Het gezegde is bekend in de Oudheid, maar nooit in Appius’ woorden; z. Otto 701; een vb. is CIC. parad. 34 suis ea (sc. fortuna) cuique fingitur moribus. In de Middeleeuwen was het eveneens populair, ook in Appius’ versie; z. Walther 8623; 8627a; 9883; vgl. 9898a; 27518 (= PL. trin. 363). Ook Erasmus kent de uitdrukking; adagium 2,4,30 ontleent zijn titel aan Nepos’ versie (Att. 11,6) en vermeldt onder meer het vers van Plautus; zegswijzen met faber noemt hij niet. 2 fortuna ... collocata: van oudsher stelt de mens zich de vraag of hij machteloos staat tegenover het Lot; in de filosofie gaat het om de vraag of de mens over zijn eigen doen en laten vrij kan beschikken, een vraag waarop bijv. de Stoïcijnen in principe ontkennend antwoordden. Hiertegen keerden zich de Platonisten en Peripatetici uit de eerste eeuwen na Chr.; zo ook chr. auteurs uit die tijd, voor wie een fatalistisch concept als het noodlot onverenigbaar was met de goddelijke voorzienigheid en de mogelijkheid van menselijke schuld. Latere chr. auteurs volgden op dit punt Boethius, die had geprobeerd
342
ep. 20
de concepten ‘lot’ en ‘voorzienigheid’ met elkaar te verzoenen door te stellen, dat het lot is op te vatten als het zichtbare aspect van de voorzienigheid Gods (HWP s.v. ‘Schicksal’). In dit licht bezien is Agr.’s pessimistische opvatting (z. vooral ook ep. 36) wellicht minder verrassend dan zij op het eerste gezicht lijkt (voor een christen); vgl. bijv. ook POGGIO ep. Nic. 80,14-8. Ook in de ant. lit. zijn de meningen verdeeld. Pessimistische visies verkondigen bijv. HDT. 7,49,3 αι συµφοραι των ανθρωπων αρχουσι και ουκι ωνθρωποι των συµφορεων; PL. capt. 304 fortuna humana fingit artatque ut lubet; SAL. Cat. 8,1 profecto fortuna in omni re dominatur (= AGR. ep. 36,11). De laatste auteur belijdt echter ook een positieve instelling, niet alleen waar hij het door Agr. geciteerde gezegde noemt, maar ook aan het begin van zijn Iug. (1,1-5): Falso queritur de natura sua genus humanum, quod inbecilla atque aeui breuis forte potius quam uirtute regatur. [...] (3) (Animus) neque fortuna eget, quippe quae probitatem, industriam aliasque artis bonas neque dare neque eripere quoiquam potest. [...] (5) Quod si hominibus bonarum rerum tanta cura esset quanto studio aliena ac nihil profutura multaque etiam periculosa ac perniciosa petunt, neque regerentur magis quam regerent casus (volgens Leeman 1957: 31 is de hier aangeduide onaantastbaarheid jegens het Lot op te vatten als een ideaalbeeld, niet als een feitelijke situatie; hiertegen Koestermann ad Cat. 8,1). Ook Seneca getuigt herhaaldelijk van de mogelijkheid dat het Lot te overwinnen is; bijv. ep. 71,30; 82,5; 85,40; 98,2 Omnia quae fortuna intuetur ita fructifera ac iucunda fiunt, si, qui habet illa, se quoque habet nec in rerum suarum potestate est. Errant enim [...] qui aut boni aliquid nobis aut mali iudicant tribuere fortunam. [...] Valentior enim omni fortuna animus est; 118,4 Quanti animi res est [...] dicere ‘nihil mihi tecum, fortuna; non facio mei tibi copiam. [...]’ Hoc est priuatam facere fortunam; z. Busch 1961. Optimistische visies zijn echter steeds geïnspireerd door filosofische motieven. fortuna ... melior est: vgl. LUC. 2,131-3 (over Marius) omnia passo/ quae peior fortuna potest, atque omnibus uso/ quae melior. ut - incesseretur: de bet. is ant. zeer gewoon, de constr. met ut daarentegen uiterst zeldzaam: SUET. rhet. 30; AMM. 17,11,1. fortuna - cæca: proverbiaal; Otto 694; Walther 9845a. impotens: zeldzame, post-kl. kwalificatie van fortuna: V.MAX. 4,5,3; CURT. 3,11,23; SEN. Ag. 247-8; 593-4; dial. 11,3,5; 16,2; vgl. 6,10,6; [SEN.] Oct. 377. fortuna - gubernans: het Lot als stuurman is een zeer gangbare beeldspraak; z. Pease ad CIC. n.d. 1,53; vgl. TLL s.v. guberno 2351,19-63; voeg onder meer toe: (Grieks) PL. lg. 709 b7-8 Ως θεος µεν παντα, και µετα θεου τυχη και καιρος, τανθρωπινα διακυβερνωσι συµπαντα (vaak geciteerd; bijv. IUL. ad Them. 5 (257d); PROCL. in Alc. I 124; STOB. 1,6,17b; 4,1,128; 18a,8; SIMP. in ph. 196b (ed. Diels 1882: IX 333,10-1); 198a (361,7-9); PHOT. bibl. 251 (464a)); MENAND. fr. 417 (482K = STOB. 1,6,1a; vgl. fr. 483K = STOB. 1,6,1b Τυχη κυβερνα παντα, dat moderne editoren niet meer aan Menander toeschrijven);
343
Agricola
[D.CHR.] or. 63,7 (die vermeldt dat in de oudheid Τυχη vaak afgebeeld is met een roer; vgl. Kaiser 1954: 223a); 64,5; ANTH. GR. 10,65,1-4 Πλους σφαλερος το ζην˙ χειµαζοµενοι γαρ εν αυτω πολλακι ναυηγων πταιοµεν οικτροτερα˙ την δε Τυχην βιοτοιο κυβερνητειραν εχοντες ως επι του πελαγους αµφιβολοι πλεοµεν. (Latijn) TER. eun. 1046; OV. tr. 5,14,29 (= POLYTHECON 2,562); V.MAX. 9,12,pr; FLOR. epit. 1,24; HIER. in Is. 18,65:11-2; vgl. BOETH. cons. 1,6,19-20. Ook in het algemeen is de metafoor van de stuurman zeer geliefd: z. Pease ad CIC. n.d. 1,7; TLL l.c.; Fraenkel 1957: 155 (ad HOR. c. 1,14) ‘the common habit of speaking of the ruler as the helmsman’; Louis 1945: 218 (bij Plato); Steyns 1906: 71-8 (bij Seneca). Kaiser (1954: 228) schrijft ‘daß auch im lateinischen Schrifttum des deutschen Mittelalters das Bild des Steuermannes sehr beliebt und weit verbreitet war, sei es daß es als geläufiger literarischer Topos dem Historiker zur Verfügung stand, oder daß es [...] in die gesprochene Sprache eingegangen war.’ 3 ingenio fingendo: het ww. is gangbaar met als object de (intellectuele) aanleg van een mens (TLL s.v. 773,25-78). Voor het woord ingenium als lijdend voorwerp geeft TLL slechts één ant. parallel: CIC. de orat. 2,262 non potui mihi [...] formam ipse fin-gere, ingenium potui; vgl. QUINT. inst. 10,2,20 ego illi praeceptori quem institueram in libro secundo credidi non ea sola docenda esse ad quae quemque discipulorum natu-ra compositum uideret: nam is et adiuuare debet quae in quoque eorum inuenit bona et quantum fieri potest adicere quae desunt et emendare quaedam et mutare. Rector enim est alienorum ingeniorum atque formator; difficilius est naturam suam fingere. acrem - curam: z. ad ep. 18,14. uigilemque curam: ant. vooral bij dichters: z. Bömer ad OV. met. 2,779; voeg toe: OV. ars 3,412; SIL. 7,302; LUC. 8,161; STAT. silv. 3,5,2 (per~); APUL. met. 5,17 (per~); 7,6 (per~); 11,26 (per~). In CETEDOC ook gangbaar in proza; bijv. ZENO 2,1,12 (per~); BERN. CLAR. serm. Cant. 19,3; WILL. TYR. chron. 5,18; 21,1; PHIL. HARV. in Cant. pr. (186C); 1,12 (212C); 3,11 (324B); 6,48 (486D). literarum cultum: vgl. SEN. dial. 5,17,1 haec barbaris regibus feritas in ira fuit, quos nulla eruditio, nullus litterarum cultus inbuerat; GEL. 14,6,1 homo [...] in litterarum cultu non ignobilis magnamque aetatis partem in libris uersatus; IUST. 9,8,18. in medio ... barbariæ: z. ad ep. 3,3. penetralibus: z. ad ep. 7,3. officina: ook ant. wordt dit woord herhaaldelijk gebruikt in deze zin ter vergelijking of als metafoor; bijv. CIC. orat. 40 domus eius (sc. Isocratis) officina habita eloquentiae est (vgl. Brut. 32); leg. 1,36 ~ [...] sapientiae; SEN. ep. 92,25 ~ uoluptatis. Agr.’s verontschuldigende woorden zijn dus eigenlijk niet nodig.
344
ep. 20
rettulerunt: OLD s.v. 1b ‘(mil.) to bring back (spoils from the enemy [...])’; en 1c ‘to come back having’ met vbb. als VERG. A. 4,93 egregiam uero laudem et spolia ampla refertis (vgl. 10,542; 862-3); LIV. 4,17,8 nec incruentam uictoriam rettulit (4,10,3); V.MAX. 3,6,4 qui primus naualem triumphum ex Poenis retulit; TAC. ann. 3,21 quo proelio [...] decus rettulit (12,54). De humanist als overwinnaar van de barbarij. 4 speraueris - effeceris: vgl. CIC. Cluent. 188 nihil est enim mali [...] quod illa non [...] uoluerit, optauerit, cogitauerit, effecerit; Ver. 3,160 quid ex eo boni sperari atque effici potest. 5 ita ut ... solemus: vgl. LANGIUS ep. 3,1-3. agnoui: sc. laudes meas. OLD s.v. 5 ‘To recognize the truth of (a statement), admit to be true.’ Wellicht met enige ironie door Agr. hier gebruikt, omdat het ww. vooral ook van beschuldigingen gebruikt werd (OLD 5b); vgl. een briefje van Plinius (7,28), waarin hij ingaat op het verwijt dat hij zijn vrienden buitensporig zou prijzen: Ais quosdam apud te reprehendisse, tamquam amicos meos ex omni occasione ultra modum laudem. Agnosco crimen, amplector etiam. Quid enim honestius culpa benignitatis? Vgl. evenwel CIC. amic. 9 quod mihi tantum tribui dicis, quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice. imponeret: in deze bet. ‘misleiden’ in de kl. tijd uiterst zeldzaam (tweemaal in Cicero’s brieven, eenmaal bij Nepos, tweemaal bij Seneca rhetor), vanaf de post-kl. auteurs (vooral Seneca) gebruikelijker. Vanaf de laat-ant. tijd zijn (met name bij chr. auteurs) ook impos(i)tor en impos(i)tura als resp. ‘bedrieger’ en ‘bedrog’ gewoon. Het middeleeuws Latijn kent dan zelfs het ww. imposturare, dat ogenschijnlijk imponere in deze zin geheel vervangt; LLMA, Niermeyer en LLNMA vermelden bij imponere niet de bet. ‘bedriegen’. 6 mutuum - scabere: dit spreekwoord (voluit mutuum muli scabunt; Otto 1162; Walther 15819a; ERASM. adag. 1,7,96) wordt pas door laat-ant. auteurs vermeld; zo noemt Nonius Marcellus het terloops als een titel van een satire van Varro (p. 115M; 157M). Agr.’s verkorte versie komt, in dezelfde context, voor bij SYMM. ep. 1,31,1 Merum mihi gaudium eruditionis tuae scripta tribuerunt [...]. Erat quippe in his [...] sermonis mei non tam uera quam blanda laudatio. Quid igitur magis mirer, sententiae incertus addubito, ornamenta oris an pectoris tui. [...] Si plura de te praedicem, uidebor mutuum scabere. Evenzo ENNOD. ep. 1,10 dum in praeconiis mutuum uidemur scabere. macte animi et ingenii: het dichterlijke macte regeert doorgaans de abl. Als het bij uitzondering de gen. naast zich vindt, betreft het echter wel meestal animi: SIL. 12,257; 15,274-5 (animi); STAT. Theb. 2,495 (animi); silv. 5,1,37 (animi); MART. 12,6,7 (animi); ENNOD. ep. 1,5,4; IORD. Rom. 2; vgl. POMP. in g.L. 5,173 (nadat gezegd is dat mactus de abl. regeert) Statius mutauit et dixit ‘macte animi’ [...] genetiuum posuit pro ablatiuo. Sed tamen hoc scire debes, quoniam naturaliter hoc ablatiuo iungitur (evenzo 188).
345
Agricola
7 Paranti ... postulat: brieftopos; bijv. CIC. fam. 5,18,2; Att. 14,20,5. Evenzo AGR. ep. 22,36; 26,29. mihi - postulat: dat. incommodi; LHS II 92-3. in arctum cogenda: post-kl.: SEN. dial. 9,9,3; LUC. 2,613; CURT. 7,3,9; 8,2,20; PLIN. nat. 37,1. Als conjectuur van Munro algemeen geaccepteerd voor LUCR. 5,484-5 (maar Agr. dus onbekend). 8 putas: ant. ‘correct’ zou zijn putes; z. ad ep. 12,7. Op een plaats als deze komt goed tot uiting, hoe de indic. kan blijven staan doordat de bijzin als een nevengeschikte vraagzin beschouwd kan worden. operam - et impensam perire: min of meer spreekwoordelijk; Otto (1284) vermeldt het als variant op oleum et operam perdere bij MACR. Sat. 2,4,30 (bis). Ook is het opvallend vaak te vinden bij auteurs uit de ‘12de-eeuwse Renaissance’: IOH. SARISB. polycr. 8,8; met. pr.; 4,40; BERN. CLAR. serm. Cant. 63,1; ABAEL. theol. scholarium 3,116; PETR. CELL. ep. 103; 165; STEPH. TORN. ep. 61; IOH. FORDA serm. Cant. 114,7. Vgl. AGR. ep. 14,4. 9 conterraneus: ant. eenmalig: PLIN. nat. pr,1 ut obiter emolliam Catullum conterraneum meum (Agr. kende deze plaats: z. ad ep. 17,2). In latere tijden niet zeer vaak gebruikt, maar evenmin uitzonderlijk; bijv. IOH. SARISB. ep. 121; 199; 258 (ed. Millor e.a.); VALLA eleg. 4,83; maar bijv. ook in ‘Nederlandse’ oorkonden uit 1321 en 1339; in het Brokmer-Emsinger verdrag (13de eeuw); en in Johannes Buschs rond 1470-5 geschreven De reformationibus monasteriorum diuersorum 4,30 (voor deze vier ‘Nederlandse’ bronnen, z. LLNMA s.v. conterranea en conterraneus). Een later vb. is TUNSTALL Erasm. ep. 1367,57. Agr. gebruikt het woord nog viermaal in zijn brieven: 22,sal (eveneens van Occo); 22,26 (Moorman); 26,10 (Kamerling); 28,1 (idem). medicinam profitetur: op zich een zeldzame iunctuur (SUET. Iul. 42; AMBR. in psalm. 36,3,1; vgl. CIC. Tusc. 2,43; fam. 4,5,5; CELS. 1,pr,13; RUP. TUIT. spir. 7,3), maar het ww. is gebruikelijk in deze bet. (OLD s.v. 5a). 10 te expectabo ad diem: ‘ik zal op je wachten tot de dag’ of ‘ik verwacht je rond de dag’. Voor de eerste vertaling, vgl. bijv. CIC. Att. 2,10 usque ad Non. Mai. te in Formiano exspectabo; HOR. s. 1,5,82-3 Hic ego mendacem stultissimus usque puellam/ ad mediam noctem exspecto. Aanleiding voor de tweede vertaling zijn bijv. CIC. Att. 1,3,2 Nos hic te ad mensem Ianuarium exspectamus; 3,7,1 nec scribis quam ad diem te exspectemus. Het ontbreken van een woord als usque maakt hier de tweede vertaling waarschijnlijker. AGR. ep. 21 1 si quid mihi credis: z. (ad) ep. 1,9. tam - quam: de nadruk ligt hier duidelijk op het tweede deel (= cum - tum), wat ook al bij laat-ant. auteurs voorkomt (LHS II 590).
346
ep. 21
congressu ... nostris: een uitwerking van spe profectionis tuae (sc. huc). Profectio lijkt hier eerder ‘reis’ dan ‘vertrek’ te betekenen, hoewel dit moeilijk hard te maken is. Z. onder, ad 47. congressu sermonibusque: ook ant. een gangbare iunctuur: CIC. fam. 6,4,5 Seruium discessisse Athenis moleste tuli. Non enim dubito quin magnae tibi leuationi solitus sit esse cottidianus congressus et sermo cum familiarissimi hominis tum optimi et prudentissimi uiri; Att. 9,12,1; Sul. 16; Sest. 111; QUINT. inst. 12,10,62; TAC. ann. 15,48; MACR. Sat. 1,2,3. Vgl. ook onder, 8. 3 mihi ... displiceam: vgl. CIC. fam. 4,13,1-3 Quaerenti mihi iam diu, quid ad te potissimum scriberem, non modo certa res nulla sed ne genus quidem litterarum usitatum ueniebat in mentem. [...] Careo enim cum familiarissimis multis [...] tum omnibus amicis. [...] Itaque orbus iis rebus omnibus [...] cum ceteris, ut quidem uideor, tum mihi ipse displiceo. In de bet. ‘over jezelf, over je situatie niet tevreden zijn’ is sibi displicere een gangbare uitdrukking. nescio ... dicam: z. ad ep. 26,1. Sentio ... decessi: vgl. ep. 22,7. ex Italia decessi: BMC laten het voorz. weg. Beide mogelijkheden zijn ant.; interne vergelijking leert dat de lezing van BMC de voorkeur verdient: Agr. schrijft in zijn brieven nooit decedere e(x), maar ofwel discedere a (als het een persoon betreft: ep. 13,7; 22,7; 26,21; 27,18; 28,1) ofwel dis-/decedere c. abl. sep. (bij het verlaten van plaatsen: 24,13; 38,1). 4 labi memoria: vooral senecaans: SEN. ben. 5,25,6; SERV. A. 6,705; [ISID.] test. div. pr,7; RADBERT. in Ier. 3:16-8; vgl. SEN. ep. 94,25 (elabi); dial. 5,10,3 (sublabi); Oed. 818 (sublabi); AGR. ep. 24,6. excidere - defluere: het eerste ww. is ant. in deze bet. (TLL s.v. de memoria, excidunt res, sine addit.). Het tweede niet; het best vergelijkbaar is defluere in de bet. perire, wat echter ook zeer zeldzaam en vooral bij chr. auteurs te vinden is. Ant. gangbaar in de door Agr. bedoelde bet. is effluere; vgl. SEN. ben. 3,5,1 beneficia quaedam magnitudo non patitur excidere, quaedam minora sed numero plurima et temporibus diuersa effluunt. Vgl. AGR. ep. 24,1 tam facile ex animo tibi effluximus? proprietas copia decor: termen uit de literaire retoriek. Voor proprietas, z. Lausberg 533 (QUINT. inst. pr,16; 5,14,34; 8,2,1; e.a.); vgl. onder, 32; 42; 47; 38,27 (waar een hele passage gewijd is aan correct woordgebruik); in zijn De inuentione hanteert Agr. hiervoor de term emendatio (sermonis); z. met name 2,25,92; vgl. 2,2,57-8; 1,11,100. Voor copia, z. ad ep. 13,8. Voor decor, z. Lausberg 258 en 1056-62 (CIC. orat. 70); vgl. AGR. inv. 2,25,92; 146-7 splendor et cultus orationis. pigras: vgl. QUINT. inst. 9,4,66 mediis (sc. uerbis) quoque non ea modo cura sit, ut inter se cohaereant, sed ne pigra, ne longa sint. inertesque: sine arte, uirtute. Vgl. bijv. HOR. ars 445 uersus [...] inertis; CALP.
347
Agricola
ecl. 3,60 carmen iners; FRO. Aur. 1 p.100 (52N) orationem inertem. Agr. speelt met de bet. ‘traag, sloom’. Vgl. voor de combinatie van onbekwaamheid en sloomheid Poliziano’s opmerking over wie slaafs één auteur als idool navolgen (in casu Cicero), in zijn brief aan Paolo Cortese (Garin 1952: 902): Carent enim quae scribunt isti uiribus et uita; carent actu, carent affectu, carent indole, iacent, dormiunt, stertunt. Hiertegenover plaatst hij de ‘vakkundige’ schrijvers quorum stylum recondita eruditio, multiplex lectio, longissimus usus diu quasi fermentauit (vgl. boven, 3 Perit mihi [...] usus). 5 disiecta: vgl. CIC. orat. 220 dissipata et inculta et fluens est oratio (sc. non numerosa); 233 si alicuius inconditi arripias dissipatam aliquam sententiam eamque ordine uerborum paululum commutato in quadrum redigas, efficiatur aptum illud quod fuerit antea diffluens ac solutum; QUINT. inst. 9,3,39 illa dispersa sunt, quae a Cicerone dissupata dici puto. De door Agr. gebruikte term wordt in deze bet. ‘onsamenhangend’ niet gebruikt. incomposita: vgl. QUINT. inst. 9,4,32 (ordo) si uitiosus est, licet et uincta sit et apte cadens oratio, tamen merito incomposita dicatur; RUFIN. apol. adv. Hier. 1,2 incomptis uerbis et oratione inconposita. Vgl. Lausberg 911; POGGIO ep. Nic. 29,17. 6 prouenere: volgens Luck ad OV. tr. 1,1,39 vv. is het beeld van het gedicht als een gewas bij Ovidius gangbaar. Voor carmina proueniunt, z. OV. tr. 1,1,39; am. 1,3,20; ep. 15,13-4; evenzo bijv. QUINT. inst. 5,14,32; 12,10,79. Ook dit motief van de omstandigheden die het scheppen van goede gedichten belemmeren komt veelvuldig voor bij Ovidius: tr. 1,1,39-48 (het niveau van de gedichten is onder de maat gebleven door de ballingschap van de dichter); ep. 15,13-4 (de dichteres kan door liefdesverdriet helemaal niet tot dichten komen). Vgl. die passages waar opgemerkt wordt dat goede omstandigheden een essentiële voorwaarde zijn voor dichterlijke bezieling: HOR. ep. 2,2,77-86 (en Brink ad loc.); OV. tr. 3,14,27 vv.; 4,1,1 vv.; 5,12,3-4 carmina laetum/ sunt opus et pacem mentis habere uolunt; 35-6 carmina nulla mihi ueniunt aut qualia cernis,/ digna sui domini tempore, digna loco; IUV. 7,53-7. Alardus verwijst naar CIC. fam. 4,13,2-3, waar Cicero vertelt dat hij door de (politieke) situatie tot niets meer in staat is; hij doelt daar evenwel niet op literaire activiteiten; z. boven, ad 3. Relevanter is PLIN. ep. 7,30,3: Plinius’ studies worden gehinderd door querelae rusticorum, qui auribus meis post longum tempus suo iure abutuntur. Vgl. AGR. ep. 24,13. exprimo: ant., maar zeldzaam met deze connotatie van moeizaamheid: CIC. orat. 147; PLIN. nat. 35,8; SUET. vita Hor. p. 46,12; AMM. 26,7,5. euello: ant. niet gebruikt van pennevruchten. 7 exactor: vgl. QUINT. inst. 1,3,14 adsiduus studiorum exactor adstiterit; SEN. dial. 4,28,7 fidei acerrimus exactor (en 7,23,3 saepe enim opus est malis exactore, etiam bonis admonitione).
348
ep. 21
socius ... disceptet: vgl. BATT. GUAR. ord. doc. 2 (40,22-42,5) Et ut magis eos nescire quam discere pudeat, placet etiam, ut pueris ipsis aliquis ad disciplinam socius adiungatur, cuius aemulatione quibusdam quasi igniculis accendantur; est enim nobilibus animis quaedam insita generosa inuidia, ut in eodem studii genere uersantibus postponi et quasi hebetiores relinqui erubescant: ex quo sequitur, ut certatim aemulantes alter alterum reddant alacriorem. in meas - deponat: met deze bet. ‘toevertrouwen’ komt het ww. in deze constr. (met in c. acc.) alleen voor in de Digesten: 4,4,7,2; 16,3,1,36; 40,7,4,pr. Gebruikelijker zijn apud c. acc. of in c. abl. annotarit: z. ad ep. 8,4. constringet: vgl. bijv. CIC. Cael. 75 uoluptates [...] constrictae; LIV. 35,7,2 constricta auaritia; SEN. dial. 12,16,7 indulgentia constricta; PANEG. 10,31,3 libido constricta. Toch lijkt gezien het vervolg ‘hekelen’ (zo BMC) hier meer op zijn plaats dan ‘inperken’; voor neglegentiam castigare, vgl. LIV. 25,13,7; DIG. 1,15,3,1; 47,9,9; 48,3,14,2. In Agr.’s brieven komt constringere verder niet voor, castigare wel: 34,8; 38,64 (technisch voor het verbeteren van drukfouten); vgl. 31,4. 9 usum amicitiæ: CIC. amic. 76; 88; V.MAX. 7,3,ext,3; SEN. ep. 9,6; STAT. silv. 5,pr; TAC. dial. 5,2; zo ook OV. rem. 590, waar usus echter ‘nut’ betekent. 10 pignus animi tui: ‘blijk van je genegenheid’; vgl. OV. tr. 2,66 inuenies animi pignora certa mei; Pont. 4,13,32 qui dederint animi pignora certa sui. Verder uitsluitend bij post-kl. auteurs: V.MAX. 5,2,ext,4; CURT. 6,7,4; 10,11; 7,2,10; SEN. ep. 26,5; STAT. Theb. 1,470. 11 dimidium paulo amplius annum: LHS II 110; vgl. PL. St. 160 illam in aluo gesto plus annos decem (en Petersmann ad loc. met ettelijke vbb. uit de komedie); VERG. A. 1,683 noctem non amplius unam; e.a. prima ætate: gewoonlijk verwijzend naar de kindsheid (infantia, pueritia), slechts een enkele keer naar de puberteit (adulescentia); TLL s.v. aetas 1126,4860. pater: in deze bet. chr. Latijn. 12 Circuntuli mentem: in deze zin heeft het ww. ant. alleen oculos e.d. als object. 13 Admouebis - oculos: ‘geef je ogen de kost’; ant. wordt alleen admouere aurem gebruikt in soortgelijke zin. Parallellen voor Agr.’s idioom in deze bet. heb ik alleen gevonden bij Iul. Aeclanensis: in Iob 7,7; 22,12-4; in psalm. 4,2a; 4,7b-8. Victui necessaria: FRON. str. 3,5,1 omnia uictui necessaria; APUL. Pl. 2,11; VULG. gen. 42:7; prov. 30:8. De datiefvorm is vrij zeldzaam en komt verder alleen voor bij TAC. Ger. 46,3; COL. 12,4,2; GEL. 4,16,6; SERV. G. 4,158. diuersorium - prospiciet: vgl. PETR. 10,6 cras [...] habitationem mihi prospiciam. 14 subsiciuis operis: ‘overwerk’ (dat in de vrije tijd gedaan wordt); zo CIC. de
349
Agricola
orat. 2,364 quae ego sero, quae cursim arripui, quae subsiciuis operis, ut aiunt, iste a puero, summo studio, summis doctoribus; Phil. 2,20; bij Lucilius (762; geciteerd door NON. p. 258M, die ook De oratore aanhaalt) in het ev. (subsiciua [...] opera); vgl. ook QUINT. inst. 1,12,13; Erasmus heeft het adagium Succisiua opera (2,1,22). Vgl. AGR. ep. 43,6 waar hij klaagt over het feit dat de toehoorders bij zijn colleges over meer motivatie dan kwaliteit beschikken, omdat ze alleen hun vrije tijd aan zijn lessen kunnen besteden: Angustissimum et uelut subsiciuum diei fragmentum quoddam in he˛c studia patet illis. capitiatis: het adj. betekent ‘met een kap op’ (LLMA en LPLR s.v.) en wordt bijv. van kloosterlingen gebruikt: BERN. CLAR. sent. III 120 (222,31) in capuciatis hypocrisis, in saecularibus adulatio; Th. Buschman, Processus reformationis monasterii Egmondensis ... (ca 1500; ed. Dessing, ‘Werken uitgegeven door het Historisch Genootschap te Utrecht,’ III 55 (1930), 118-77), p. 125,1-3 ‘pocius uellem eciam in perpetuum a Deo separari quam me subdere illis capuciatis’ (monachos reformatos ita uocans); evenzo p. 127,23; 139,10. Verder J. Amerbach in een brief aan zijn zoon Bruno d.d. 12-5-1507 (ed. Hartmann I 337,12-3) Item scribis, si te uelim esse caputiatum in collegio Montis acuti, quod uelis meis parere iussis. Hartmann citeert de statuten van de Congregatie van Montaigu (d.d. 30-1-1503, cap. 4), die verordenen dat de congreganisten een kap dragen (caputium, quamdiu in communitate erunt, regulariter ferent). Vgl. HILDEG. in reg. Bened. 1062A cucullam [...], cui (qui Migne) caputium [...] adhaerebat, quod singulare signum monachi est, significans, ne [...] ad saeculum prospiciat, cum illud super caput suum habet. 15 Valde ... percipiant: vgl. BATT. GUAR. ord. doc. 2 (38,19-40,4) In primis autem id cauendum erit, ne rudibus et indoctis ab initio praeceptoribus tradantur erudiendi [...]. Ut enim tempus taceam quod amittunt, efficitur profecto [...], ut postea duplex suscipiendus sit labor: alter, quo ea quae didicerunt obliuioni tradant, quod sane difficillimum est iuxta Flacci sententiam ‘quo semel est imbuta recens seruabit odorem testa diu’; alter, ut ad meliores praeceptiones euehantur; quod etiam eo tardius fit, quo in prioribus illis obliterandis necesse est operam tempusque consumere. Grieven tegen het contemporaine onderwijs zijn iedere humanist per definitie eigen. Vgl. de klachten van Erasmus over het onderwijs aan het eind van de 15de eeuw (puer. instit. 76,25-78,13); hij spreekt over de tijd dat hij nog een kind was, dat is dus min of meer rond het jaar waarin Agr. deze brief schreef. barbarie: humanistische topos; z. ad ep. 3,3. 16 Plinium: op grond van 37 (z. daar) waarschijnlijk Plinius maior. Van der Velden (1911: 232) trekt dezelfde conclusie om een andere reden: Geldenhouwer zegt in zijn Vita dat Agr. zijn boek van Plinius sr nunquam e sinu deponebat. 17 transiisse ... modum: een gemeenplaats in de epistolografie: z. TLL s.v.
350
ep. 21
modus 1259,67 vv.; Cugusi 1983: 34-5. De combinatie iustus modus (in dit verband wordt het adj. meestal weggelaten, omdat het in feite pleonastisch is) slechts bij CELS. 3,22,4; 4,5,6; en OV. fast. 5,304. Modum implere is geen ant. iunctuur, modum trans-ire wel (CIC. Tusc. 4,40; o . 1,102; SEN. ben. 3,22,1; e.a.). Vgl. SALUT. ep. 4,20 (I 342) iam ultra epistole modum processi; POGGIO ep. Nic. 40,74 nolo modum excedat epistola; AURISP. ep. 68 (86,21) si omnia exequi uelim, modum epistolae excedam. nedum: z. ad ep. 6,2. quam Demetrius ... uideri: eloc. 228 Το δε µεγεθος συνεσταλθω της επιστολης [...]. Αι δε αγαν µακραι [...] ου µα την αληθειαν επιστολαι γενοιντο αν, αλλα συγγραµµατα, το χαιρειν εχοντα προσγεγραµµενον. Evenzo AGR. ep. 38,57. 18 magnus - autor: GREG. NAZ. ep. 51,2-3 Εστι δε µετρον των επιστολων η χρεια˙ και ουτε µακροτερα γραπτεον, ου µη πολλα τα πραγµατα, ουτε µικρολογητεον, ενθα πολλα. Τι γαρ; Η τη περσικη σχοινω µετρεισθαι δει την σοφιαν, η παιδικοις πηχεσι; Agr.’s relativering van de brieftopos breuitas is opmerkelijk door haar zeldzaamheid. Kort van stof zijn was te allen tijde een ideaal, dat bijv. vaak opduikt aan het slot van een brief om de schrijver te verontschuldigen voor het afsluiten van de brief; z. Cugusi 1983: 34-5; 74-5; Constable 1976: 19-20; LMA s.v. Brief 649; 652; Alessio 1988: 12; Fumaroli 1978: 896 (over LIPS. inst. ep. VII (1074)); Guillén 1986: 76 (die Gregorius’ ep. 51 ten onrechte citeert); Witt 1982: 13-4; Rizzo 1988: 50-1; vgl. Curtius 1948: 481-7 (vooral 483); AGR. ep. 7,1; 38,7; 22; 57. Toch is Agr. zeker niet de enige die het onvoorwaardelijke streven naar bondigheid nuanceert; vgl. voor ant. vbb. Cugusi 1983: 69; 75; vgl. ook Erasmus, die in zijn De conscribendis epistolis weliswaar zegt Amica est huic generi (sc. epistolarum) breuitas (225,19) en dan tips geeft om kort te gaan, maar niet nadat hij heeft uitgeweid over de noodzaak dat een brief altijd aangepast moet zijn aan de geadresseerde en aan de omstandigheden. Stringente regels voor ‘de brief’ zijn niet op hun plaats, ook niet wat zijn lengte betreft: Erit loquacior (sc. epistola), scripta dicetur tum auido tum ocioso. [...] Laconismum habebit, occupatus scripsisti occupato (223,18-22; dezelfde opvatting in 211,6-213,24). Vgl. AGR. ep. 27,21. 20 Mimum ... agit: hoewel Agr. een aantal elementen gemeen heeft met Valla’s uitleg van deze twee woorden (eleg. 4,31; z. onder), verschillen zijn opmerkingen op een essentieel punt: hij ziet geen verschil in bet., waar Valla noteert dat een mimus zowel op het toneel als daarbuiten optreedt en vooral res obscoenas uitbeeldt. (Vgl. echter Agr.’s opmerking hierna over het genre mime, waar hij toch eigenlijk ook doelt op res obscoenae.) Ook vindt men bij Valla geen citaten uit Iuvenalis. Mij lijkt het waarschijnlijk dat Agr. Valla weliswaar niet citeert of strikt volgt, maar wel in zijn achterhoofd dan wel bij de hand heeft gehad.
351
Agricola
mimus ... µιµεω: vgl. VALLA eleg. 4,31 Alterum (sc. nomen mimi) e Graeco uenit απο του µιµεοµαι. autores: LIV.7,2,6 uernaculis artificibus, quia ister Tusco uerbo ludio uocabatur, nomen histrionibus inditum; V.MAX. 2,4,4; TAC. ann. 14,21; vgl. PLUT. quaest. Rom. 107 (289D); PAUL. Fest. p. 101; ISID. orig. 18,48. Vgl. ook VALLA eleg. 4,31 Primum (sc. nomen histrionis) e Tusco quodam homine tractum nomen esse T. Liuius ac Valerius Maximus autores sunt. 21 et poema: vgl. VALLA eleg. 4,31 Mimi tam homines quam poemata uocantur. Quod ... histrio: IUV. 7,90. Volgens Courtney ad loc. is het gebruik van histrio voor pantomimus gewoon. 22 Persona a personando: GEL. 5,7,1 Gauius Bassus in libris, quos de origine uocabulorum composuit, unde appellata ‘persona’ sit, interpretatur; a personando enim id uocabulum factum esse coniectat; ‘a famous but false etymology’ (Wesseling 1988: 233). Evenzo SALUT. ep. 6,18 (II 200). quo ... præferebant: vgl. VALLA eleg. 6,34 histriones in scena personas accipiunt, aut quum seruum agunt aut ancillam [...]. Valla’s lemma is echter filosofisch van aard, gericht tegen Boethius, en niet door Agr. gebruikt. Personam ... Acti: IUV. 6,70 personam thyrsumque tenent et subligar Acci. Er is een variant actii in de MSS-traditie van Iuvenalis; dit zou dus evengoed Agr.’s lezing als een drukfout (zoals Wesseling 1988: 233, met Akkerman, wil) kunnen zijn geweest. Courtney ad loc. merkt op dat ‘Acti (it is not clear from Knoche how much support this has) is perhaps right.’ 23 κατα συνεκδοχην: z. Lausberg 573,1. mulier ... loqui: IUV. 3,95-6. 24 Scurræ - parasitum: Valla heeft een paragraaf over deze twee termen (eleg. 4,51), maar maakt onderscheid in bet. παρρασιτασθαι: het ant. Grieks kent alleen de ww. παρασιτειν en παρασιτευειν. scurra ... uidetur: vgl. CIC. de orat. 2,247 Temporis igitur ratio et ipsius dicacitatis moderatio et temperantia et raritas dictorum distinguent oratorem a scurra, et quod nos cum causa dicimus, [...] illi totum diem et sine causa; vgl. ook Quinct. 11; SUET. Ves. 22,1. libertate licentiaque: ook ant. een geliefde alliteratie: bijv. CIC. Ver. 3,3; Flac. 16; dom. 131; rep. 3,23; LIV. 2,3,3; 3,53,6; 23,2,1; 27,31,6; 45,18,6; QUINT. inst. 10,1,28. Vgl. AGR. ep. 46,3 libere et prope licenter. 25 ludibriorum patientiæ: TLL s.v. patientia 711,30-48; vgl. bijv. CIC. Tusc. 2,65 patientia dolorum; SEN. ep. 66,5 tormentorum patientia. uiridem ... infans: IUV. 5,143-5. De parasiet staat centraal in de hele satire. 26 populi ... patriciorum: IUV. 8,189-90. De dichter hekelt het gedrag van de adel die zich verlaagt tot zeer banaal gedrag. Het woord triscurrium is eenmalig en waarschijnlijk een vondst van Iuvenalis zelf (zo Courtney ad
352
ep. 21
loc.); het prefix tri- in-tensiveert. Het is opmerkelijk, dat Agr. niet één van de twee passages uit Iuvenalis (4,31; 13,111) heeft gekozen waar het woord scurra zelf voorkomt; met name 4,31 (met context) lijkt bij uitstek geschikt om de bet. van het woord te illustreren. planipedes ... Fabios: IUV. 8,191. 27 Nebulo: volgens Kluge (1935: 54) ‘Modewort und ständige vox contumeliosa der Renaissanceliteratur.’ et eodem ... parente: IUV. 14,8-9 waar de dichter in het kader van zijn betoog, dat ouders hun kinderen vaak slechte vbb. geven, de vraatzucht noemt. Gellii: 1,2,7 Epictetus [...] diuisit a uero [...] Stoico [...] uolgus illud nebulonum hominum, qui se Stoicos nuncuparent atraque uerborum et argutiarum fuligine ob oculos audientium iacta sanctissimae disciplinae nomen ementirentur. Natuurlijk doelt Agr. op de universitaire geleerden, de scholastici. retia: vgl. (ad) LANGIUS ep. 5,13. 28 Nepos ... ασωτος: beide woorden betekenen ‘iemand die verkwist, een gat in zijn hand heeft’; ασωτος komt in gelatiniseerde vorm verschillende keren voor in Cicero’s De finibus (Alardus citeert CIC. fin. 2,23). Wesseling (1988: 234) noemt Agr.’s uitleg ‘An [...] amusing etymology’ en wijst erop dat ‘Such fanciful etymological explanations were quite common among the humanists.’ Overigens komen ze ook in onze eeuw nog voor (z. Walde-Hofmann 1954: 162). 29 Leccatoris ... accepimus: voor een uitgebreide bespreking van de hier genoemde woorden, z. Wesseling 1988: 231-3. Het is typisch humanistisch dit soort woorden te willen vermijden (IJsewijn 1981: 75; 80). Vgl. AGR. in Sen. decl. 103 legatus uocatur quem hodie barbare loquentes ambasiatorem dicunt. Valla bekritiseerde Poggio o.a. om de aan de volkstaal ontleende woorden in diens brieven en merkte op: qui ‘pastam’ dicis miror cur non potius ‘pizzas’ aut ‘schiacciatas’ dixeris (geciteerd door McLaughlin 1995: 133). expeditione bellica: de iunctuur is zeldzaam (LAMPR. Alex. 45,1; COD. Theod. 6,24,6; vgl. SERV. A. 8,547), maar de term expeditio bij uitstek ant. in deze bet. guerram pro bello: vgl. VALLA eleg. 4,64 Bellum est tum ipsa pugna tum totum tempus quo in militia sumus, quam illiterati guerram uocant. treugam pro induciis: vgl. VALLA in Raud. 414 (Ra.) [...] Treuga est et securitas praestita personis et rebus ad tempus discordia nondum finita. (Lau.) Si cum literatis agis, Raudensis, quid ita diffinis illiterata uocabula? Sin cum illiteratis, istam tuam diffinitionem nec intellegunt nec desiderant. Quid quod personas ais pro hominibus? Non minus inepte quam cum treuge˛ (?) pro induciis (pro treuge˛ cum induciis ed. 1540) uteris. 30 Ανθρωπου ... ipsorum: vgl. QUINT. inst. 1,6,34 ‘hominem’ appellari quia sit humo natus (quasi uero non omnibus animalibus eadem origo, aut illi primi mortales ante nomen imposuerint terrae quam sibi); deze opmerking bekritiseert PEROTTI
353
Agricola
cornuc. 653,58-654,1. ingenii - opus: vgl. OV. am. 1,15,2; SEN. dial. 9,9,7; 11,6,3; ep. 33,5; PLIN. nat. 25,2; TERT. nat. 2,2,5. Voor de oppositie van ingenium en ueritas, vgl. CIC. Cael. 63 O magnam uim ueritatis, quae contra hominum ingenia [...] facile se per se ipsa defendat! AMBR. in psalm. 36,35 possem aliis uti, sed nolo mihi credas, ne putes argumenta esse ingenii, non testimonia ueritatis; TERT. praescr. 38,8; HUGO VICT. sent. divin. 940,145-8. 31 extremum diei: zeldzaam: SAL. Iug. 21,2 quia diei extremum erat (z. Koestermann ad loc.); TAC. hist. 3,10; SIL. 7,172; 14,8 (beide malen in de bet. ‘het westen’ (!)); AMM. 19,2,10; 7,8. iam ... aderat: SAL. Iug. 52,3 (erat, niet aderat). In moderne edities verkiest men die (dichterlijke gen.) te lezen; Agr.’s lezing is echter in verscheidene MSS te vinden. Vgl. ook SAL. Iug. 106,2 ubi castra locata et diei uesper erat, dat door Alardus weggelaten is, maar in BMCE afgedrukt is (in enigszins verminkte vorm: postquam castra locata diei uesper erat). Vesper ... tollit: CATUL. 62,1-2. Men neemt tegenwoordig aan dat met Vesper de Avondster, niet de avond bedoeld wordt. uespere apud Ouidium: OV. tr. 1,2,28; Ib. 429; met. 4,415. Alleen in de eerste twee passages wordt het woord in deze vorm in de overdrachtelijke zin van ‘het westen’ gebruikt; evenzo uesper in met. 1,63 (en z. Bömer ad loc.); ars 3,537; Ib. 38. Eurus ... recessit: OV. met. 1,61. 32 cœli faciem: een vanaf de post-kl. tijd geattesteerde iunctuur. Evenzo PETRAR. fam. 22,2,4. faciem - rubore - suffusam: het ww. wordt bij uitstek gebruikt om aan te geven dat iets rood (of bleek) wordt (OLD s.v. 2b; 3c); bijv. PLIN. ep. 1,14,8 facies [...] multo rubore suffusa; pan. 48,4; OV. am. 3,3,5 candida candorem roseo suffusa rubore; met. 1,484; VERG. G. 1,430; LIV. 30,15,1; SEN. dial. 4,2,1; ep. 11,1; e.a.; APUL. met. 2,2; VULG. num. 12:14; HIER. ep. 117,5; BERN. CLAR. ep. 113,5; e.a. diluculi: de gen. komt in de ant. lit. slechts driemaal voor; het woord zelf wordt opvallend vaak gebruikt in de Vulgaat (TLL s.v.). κατα συνεκδοχην: veeleer κατα µετωνυµιαν; Lausberg 568,1b. Dit pleit voor de lezing van BME. Variis - sermonibus ... extenditur: PLIN. ep. 9,36,4 (dus niet het achtste boek). 33 sub uesperum: CAES. civ. 1,41,6. Voorts nog driemaal in zijn werk over de strijd in Gallië (2,33,1; 5,58,3; 7,60,1). uesperas: chr. Latijn; bijv. [AUG.] reg. II 1 (waar ook matutinae). uespertino officio - matutino: chr. Latijn; bijv. [AMBR.] serm. 25,5; ISID. orig. 6,19,1-3. matutinas: chr. Latijn; z. TLL s.v. 507,68-73.
354
ep. 21
34 Bonum ... ostendit etc.: voor het niet uitzonderlijke gebruik van mane als subst., z. Kißel ad PERS. 3,1-2 en TLL s.v. 279,27-280,39. Vgl. PEROTTI rudim. 70r-v qui in principio noctis salutare uolunt, ‘bonum uesperum’ dicere consueuerunt, quod magis censeo probandum quam quod a plerisque dicitur ‘bonum sero’. Cum enim ‘sero’ aduerbium sit et tarde significet, male imprecatio est optatque, ut bonum tarde eueniat. Melius sane et elegantius diceretur ‘bonum serum’ siue ‘foelix serum’. Nam serum diei apud probatissimos historicos reperitur pro extrema parte diei. Liuius: Erat iam diei serum. Iam ... ostendit: PERS. 3,1-2 iam clarum mane fenestras/ intrat et angustas extendit lumine rimas. Alleen C heeft de correcte lezing; M en E baseren zich klaarblijkelijk op B (voor de relatie van M tot B, z. Jardine 1990: 43). 35 non quod ... exemplum: de wending quod sciam is bij ant. auteurs altijd parenthetisch (OLD s.v. scio 1c); er volgt nooit een AcI afhankelijk van sciam (vgl. AGR. ep. 18,11 conatum tamen, quod scio, non improbabis). Je zou hier dus verwachten est exemplum. B en M geven niet de volledige vorm van de inf., maar de abbreviatuur ee¯; een fout is hier snel gemaakt, omdat de afkortingen voor esse (ee¯) en est (e¯) zeer veel op elkaar lijken en het volgende woord (exemplum) ook nog met een e begint. Heeft Agr. toch est geschreven? Als het gaat om de vraag of een bepaald woord of een bepaalde uitdrukking dan wel constructie wel of niet ant. is, vormt voor humanisten het doorslaggevende criterium de consuetudo; vgl. vooral VALLA eleg. 3,17 quod ad elegant‹i›am pertinet, ego pro lege accipio quicquid magnis autoribus placuit; 1,17; 6,21; z. Marsh 1979: 97-8; en vooral 104-7; Fubini 1961: 542-5; McLaughlin 1995: 140. Voor het identieke standpunt van Salutati en Bruni, z. Fubini 1961: resp. 524-5 en 528-9; voor Bruni, vgl. McLaughlin 1995: 87; voor Pontano, z. Marsh 1979: 115; voor Vergerio, z. McLaughlin 1995: 100. Vgl. hierna, 38; LANGIUS ep. 5,158. Overigens speelde dit principe in de Oudheid al een belangrijke rol, in de strijd tussen de Anomalisten (die de usus/ consuetudo/ sermo cotidianus hanteerden als belangrijkste criterium van correctheid in taalgebruik) en de Analogisten (voor wie de analogie, de rationeel-methodische selectie doorslaggevend was); z. Leeman 1963: 157. Vbb. van het eerstgenoemde standpunt zijn: CIC. orat. 159 quam scite insipientem non insapientem, [...] concisum non concaesum! Ex quo quidam pertisum etiam uolunt, quod eadem consuetudo non probauit. Quid uero hoc elegantius, quod non fit natura, sed quodam instituto? (hoewel Cicero niet exclusief tot één van beide partijen gerekend kan worden; Leeman 1963: 208); HOR. ars 71-2; QUINT. inst. 1,6,3. 36 quemadmodum ... corruptum est: het subject van deze zin (‘bonum sero’) mist. loquendi legem: voor deze combinatie zijn drie ant. parallellen die allen ook inhoudelijk relevant zijn: QUINT. inst. 1,6,16 (Forma loquendi) inuenta est postquam loquebantur (sc. homines), et notatum in sermone quid quoque modo
355
Agricola
caderet. Itaque non ratione nititur sed exemplo, nec lex est loquendi sed obseruatio, ut ipsam analogian nulla res alia fecerit quam consuetudo. De humanisten maakten ironisch genoeg nu juist de obseruatio, de consuetudo tot lex loquendi; z. boven, ad 35. De tweede plaats is QUINT. inst. 1,8,14 (geciteerd door IOH. SARISB. met. 1,24) (Grammaticus) deprendat quae barbara, quae inpropria, quae contra legem loquendi sint posita. Dit advies brachten de humanisten vol overgave in de praktijk, hetgeen niet zelden tot bittere vijandschappen leidde. Iuvenalis neemt deze gewoonte, zij het in een andere context, op de hak. In zijn 6de satire (451-6) moet onder meer de volgende onhebbelijkheid van bepaalde echtgenoten het ontgelden: Odi hanc ego quae repetit uoluitque Palaemonis artem seruata semper lege et ratione loquendi ignotosque mihi tenet antiquaria uersus nec curanda uiris. Opicae castiget amicae uerba: soloecismum liceat fecisse marito. Het zouden mutatis mutandis de woorden van een scholasticus over een humanist kunnen zijn. Hetzelfde idioom gebruiken ook POLYTHEC. 2,89; RUD. LIEBEGG past. nov. 5,12,895; IOH. SARISB. met. 1,15. Evenzo AGR. ep. 29,44 dicere ipsum nescit, ut qui litterarum et loquendi rationem et leges ignoret. apud Suetonium ... erat: zijn geheugen laat Agr. hier in de steek. Suetonius gebruikt weliswaar serum in substantivische zin, maar niet in het door Agr. gegeven citaat: Aug. 17,2 in serum dimicatione protracta. De door Agr. aangehaalde woorden zijn eerder kenmerkend voor Livius; bijv. 7,8,5 quia serum erat diei; 26,3,1; vgl. 10,28,3; 33,48,6; soortgelijk ook TAC. ann. 2,21 iamque sero diei subducit ex acie legionem. 37 apud Plinium: PLIN. nat. 12,32 cortex rubens. Dit is de enige plek bij Plinius waar een variant rubeus (een nevenvorm van robeus) grammaticaal mogelijk zou zijn. Op alle andere plaatsen is zonneklaar het adj. rubens in het spel (11,203 rubenti; 19,125 rubentes; 23,165 rubentibus; 26,101 rubentis; 33,113 rubenti; 34,149 (ferrum) rubens). Plinius minor gebruikt rubens noch rubeus. Verwijst Agr. dus in 16 (boven) evenals hier met Plinium naar Plinius maior? tutius - licentius: vgl. HOR. ars 263-8 waar hij de oude Romeinse dichters bekritiseert: Non quiuis uidet inmodulata poemata iudex et data Romanis uenia est indigna poetis. Idcircone uager scribamque licenter? An omnes uisuros peccata putem mea, tutus et intra spem ueniae cautus? Vitaui denique culpam, non laudem merui. 38 deriuandorum: gebruikelijk in deze bet. (TLL s.v. 637,82 vv.); in combinatie
356
ep. 21
met componere alleen QUINT. inst. 1,6,38. uix mihi permiserim: evenzo ARIST. rhet. 1404b 29-30 πεποιηµενοις (sc. ονοµασιν) ολιγακις και ολιγαχου χρηστεον; CIC. orat. 81 ergo ille tenuis orator, modo sit elegans, nec in faciendis uerbis erit audax; maar vgl. de orat. 3,149; 152; 154, waar de auteur spreekt over neologismen zonder deze beperkende vermaning. Quintilianus bespreekt het vormen van nieuwe woorden (inst. 8,3,30-7) ook zonder daaraan al te grote beperkingen te verbinden; het verwondert hem juist dat de Romeinse auteurs zichzelf en hun collega’s zo weinig speelruimte lieten en laten: Fingere [...] Graecis magis concessum est [...]. Nostri aut in iungendo aut in deriuando paulum aliquid ausi uix in hoc satis recipiuntur. [...] quae (sc. ex Graeco formata noua, ut ‘ens’ et ‘essentia’) cur tanto opere aspernemur nihil uideo, nisi quod iniqui iudices aduersus nos sumus: ideoque paupertate sermonis laboramus. [...] deriuare, flectere coniungere [...] quando desit licere? Sed si quid periculosius finxisse uidebimur, quibusdam remediis praemuniendum est: ‘ut ita dicam’, ‘si licet dicere’, ‘quodam modo’, ‘permittite mihi sic uti’. [...] Qua de re Graecum illud elegantissimum est, quo praecipitur προεπιπλησσειν τη υπερβολη; vgl. ook 1,5,71 Usitatis (sc. uerbis) tutius utimur, noua non sine quodam periculo fingimus. [...] Audendum tamen. Agr.’s omzichtigheid was ook Salutati eigen; hem kenmerkte ‘una certa riluttanza nello scostarsi dalle forme e dai significati stabilitisi per tradizione, e divenuti propri e familiari all’ età presente’ (Fubini 1961: 525). Met hun voorzichtige standpunt keren humanisten als Salutati en Agr. zich tegen de (laat-)scholastieke gewoonte ‘viele gelehrte Neubildungen zu scha en, ohne sich jeweils zu fragen, ob sie wirklich notwendig waren, ob sie die Gedanken wirklich feiner auszudrücken vermochten als die Normalsprache, letztlich, ob sie keine linguistische Monstra waren’ (IJsewijn 1981: 77). quod non ... inuenerim: de humanist bij uitstek; z. boven, ad 35. 39 Varia multiplexque res: vgl. CIC. Flac. 6 praeturae iuris dictio, res uaria et multiplex. Beide adjj. vormen echter een geliefd paar bij ant. auteurs: CIC. orat. 12; amic. 88; CURT. 5,5,7; 7,4,26; CELS. 3,3,3; QUINT. inst. 2,4,20; 4,pr,6; 11,3,163; SUET. gram. 10,4. Evenzo AGR. ep. 38,18; en bijv. BATT. GUAR. ord. doc. 11 (72,23-4): de ‘Gesprekken in Tusculum’ behoren tot de beste werken van Cicero propter uariam multiplicemque rerum cognitionem; Baron 1928: 102 (Bruni in het voorwoord bij zijn vertaling van Plutarchus’ Leven van Antonius: Marci Antonii uitam multiplici ac uaria historiarum serie contextam); Petersen 1988: 67 (Bruni in een brief); CELT. ep. 181,36. nisi sit ... rerum: HOR. ars 48-9. Vgl. CIC. orat. 211 Neque enim esse possunt rebus ignotis nota nomina [...]; cum id appellandum sit quod propter rerum ignorationem ipsarum nullum habuerit ante nomen, necessitas cogat aut nouum facere uerbum aut a simili mutuari. Dit probleem speelde vooral bij die auteurs die filosofische termen uit het Grieks in het Latijn wilden vertalen; een mooi vb.
357
Agricola
daarvan is SEN. ep. 58, waarin Seneca uitlegt waarom hij het noodzakelijk acht het (naar zijn zeggen door Cicero gevormde) neologisme essentia te gebruiken; z. ook Leeman 1963: 206-9. Op dit algemene punt is Agr. het eens met Valla, die schrijft (gest. Ferd. 1,14,7): quis non uidet rebus nouis esse accomodanda noua nomina, ut ueteres, a quibus precepta habemus et exempla sumimus, factitarunt? en vgl. de Appendix ad loc. (ed. Besomi 1973: 194); Marsh 1979: 107; Tavoni 1984: 161-5; McLaughlin 1995: 141. Flavio Biondo stelde zich iets gematigder op: hij meende dat het stelselmatig (en dus overdadig) scheppen van neologismen voor nieuwe, vroeger onbekende zaken de stijl van een tekst evenzeer zou schaden als het toepassen van een rigoreus classicisme in dezen rampzalig zou zijn voor de duidelijkheid van de tekst, omdat een ant. woord een modern voorwerp nooit nauwkeurig zou kunnen aanduiden (Tavoni 1984: 158-9; Mazzocco 1993: 45-6). Agr. was in de praktijk niet altijd even consequent (en Valla trouwens evenmin; z. Tunberg 1991: 164); vgl. bijv. inv. 3,16,21-2 waar hij het woord commensio schept als vertaling voor συµµετρια, terwijl het ant. woord commensus exact de bet. heeft die Agr. hier nodig heeft. Wellicht echter heeft hij dit woord niet gekend; het komt uitsluitend (maar wel tienmaal) voor bij Vitruvius. 40 repugnet Vallensis noster: z. Wesseling 1988: 230-1. Om precies te zijn: tegen entitas VALLA retract. dial. 1,4,3; tegen Platonitas 1,4,11-2. Socratitas zal een analoge toevoeging van Agr. zelf zijn. Cicero ... Lentulitatem: fam. 3,7,5 Ullam Appietatem aut Lentulitatem ualere apud me plus quam ornamenta uirtutis existimas? Dit vb. wordt genoemd door VALLA retract. dial. 1,4,10. Pollio ... Liuium: QUINT. inst. 1,5,56 Pollio reprendit in Liuio Patauinitatem; 8,1,3 in Tito Liuio [...] putat inesse Pollio Asinius quandam Patauinitatem. Gezien de formulering (quandam) heeft Agr. vooral de tweede passage in zijn hoofd. Valla noemt dit vb. niet. Patauinitatem - sonare: dichterlijk gebruik van de acc. van inhoud: KS II 1,278 (niet als dichterlijk bestempeld door LHS II 39-40); vgl. bijv. VERG. A. 1,328; PERS. 3,21. 41 forte ... dictum: vgl. DIG. 47,3,1 tigna enim a tegendo dicta sunt (volgens Mommsen een glosse). Agr. kent deze paragraaf (z. onder, 43), maar haar definitie is voor hem onbruikbaar, omdat het een juridische is: Tigni autem appellatione continetur omnis materia, ex qua aedificium constet, uineaeque necessaria; vgl. ook PAPIAS s.v. Tignum a tegendo dictum. tigna ... præacuta: CAES. Gal. 4,17,3. hæc ... immissis: CAES. Gal. 4,17,6. 42 Asser ab asserendo: deze etymologie is zelfs nog in LS s.v. te vinden; de aldaar genoemde ‘Perot.’ is niet PEROTTI cornuc., want die heeft een andere
358
ep. 21
etymologie: 379,35-6 Assis uero ab assidendo dicitur, sicut asser, quod eiusdem est significationis; et ab eo fit diminutiuum assula, hoc est tabella. Tegenwoordig wijst men haar af. quo ... habet: in deze bet. slechts bij SUET. Cal. 58,3 lecticari cum asseribus; IUV. 3,245; 7,132; MART. 9,22,9. Doorgaans betekent asser gewoon ‘stok, paal’; hier zou men verwachten dat Agr. de bet. ‘dakbalk’ zou noemen. asserimus: ant. zeldzaam in de hier aangegeven (manu) letterlijke bet. van ‘vastgrijpen’; gebruikelijker in de overdrachtelijke zin van ‘zich toeëigenen’ (zo AGR. ep. 3,3; 38,45). Vgl. PEROTTI cornuc. 696,56-7 asserere manum ueteres dicebant comprehendere, cum eam prehendebant in libertatem. nam ... proprie: Agr. doelt hier op een bet. die het woord in middeleeuws Latijn verkreeg; z. MLW s.v. 1059,10 vv.; vgl. PEROTTI cornuc. 379,35-6 over assis/ assula (boven). 43 Contignatio ... est: conclauatio is niet ant., maar middeleeuws Latijn voor ‘samenvoeging met spijkers’: GLOSS. II 446,19 συνηλωσις conclauatio; MLW s.v. met twee vbb. uit Albertus Magnus (metaph. 5,1,2; summ. theol. I 4,19,4). Vgl. overigens PAPIAS s.v. Contignatio: coniunctio tignorum. De tigno iniuncto: DIG. 47,3 De tigno iuncto. 44 Mihi ... est: waarschijnlijk doelt Agr. op CIC. fam. 13,67,1 prouincia mea Ciliciensi, cui scis τρεις διοικησεις Asiaticas attributas fuisse. Agr. heeft de klok horen luiden, maar weet zich niet exact te herinneren waar de klepel hangt; wel dat het bij Cicero is, en inderdaad komt het woord dioecesis vóór de laatant. tijd alleen in de brieven van Cicero voor. Opmerkelijk is ook, dat het citaat grammaticaal incorrect is en E dit pas corrigeert. paracletus: een woord dat uitsluitend bij chr. auteurs voorkomt. De Griekse oorsprong vermelden bijv. PELAG. in II Thess. 2:16; AUG. in euang. Ioh. 94,2. TLL s.v. 293,57-61 geeft aan dat de voorlaatste lettergreep herhaaldelijk (ook in beroemde gedichten) als kort werd behandeld. 46 Manlii: zo herhaaldelijk in de MSS i.p.v. Manilius; z. RE s.v. 1114,46-7; Astronomica ed. Goold: v; xii; xiv. 47-8 quanto ... rediturum: het is onjuist dat de abl. van tijd enkel de duur van een handeling aangeeft; hiertoe dient veeleer de acc., terwijl de abl. ook ‘als der allgemeine Rahmen, innerhalb dessen etwas zu beliebigen Zeitpunkten geschehen kann’ dient (LHS II 148). Wel nam de abl. al vanaf de klassieke tijd de duratieve functie van de acc. grotendeels over (LHS II 41). Vgl. voor Agr’s vb. duobus ad te mensibus redibit TLL s.v. mensis 752,8-32: de abl. spatii kan aangeven zowel de tijdsduur die een handeling vergt als de tijdspanne waarbinnen een handeling op enig moment verricht wordt als de periode aan het eind waarvan een handeling verricht wordt. Hegius’ formulering was dus niet per definitie onjuist; zij kan zowel de bet. die Hegius eraan gaf hebben als de bet. die Agr. haar toekende. Vgl. ook
359
Agricola
PEROTTI rudim. 105r Illud praeterea notandum, quod dicimus ‘proximis diebus ueni in Africam’; et Cicero ‘quod his paucis diebus pontifex factus est’; et in futuro ‘paucis diebus eram domesticos tabellarios missurus’; et ‘triduo aut ad summum quatriduo periturum’; et Salustius ‘Legati triduo nauim concendere.’ Haec omnia non per ‘superiores dies’ et per ‘triduum’ et per ‘paucos dies’ exponenda sunt, sed ‘intra superiores dies, intra paucos dies, intra triduum aut quatriduum.’ 47 improprium: in deze technische zin bij uitstek en vaak gebruikt door Quintilianus; vgl. boven, ad 4. profectionem ... explicaturus sit: explicare in deze bet. ‘voltooien’ is ant. en kan als object een reis, een vlucht e.d. bij zich hebben; bijv. PLIN. ep. 8,1,1 iter commode explicui. Merkwaardig en niet ant. is profectionem redeundi als ‘terugreis’; profectio betekent nimmer iets anders dan ‘vertrek’. In middeleeuws Latijn kan het woord echter ook ‘(militaire) expeditie’ betekenen; zo geeft Niermeyer s.v. bijv. de parallel Per triduum profectio perduraret exercitus (ADREVALD. mir. Benedicti 20). Agr. gebruikt het woord meermalen in zijn brieven. In twee gevallen lijkt het (blijkens de context) eveneens ‘reis’ te moeten betekenen: 26,20 cum primum se laxauerit hyems et sit aptum profectionis tempus, huc me recipiam; 29,11 iter auspicatus eram et pedem e limine protuleram, quod uulgato prouerbio maxima profectionis pars est. Vgl. ook boven, ad 1. 48 infra ... barbarum est: het gebruik van infra voor intra is weliswaar laat-ant., maar niet barbaars: bijv. COD. Iust. 2,4,19; 6,2,18; Theod. 12,1,38; TLL s.v. 1484,64-79. Toch is ook Valla Agr.’s mening toegedaan: eleg. 2,53 Intra et infra etiam differunt, quia intra ad numerum et spatium refertur, ut ‘intra uiginti dies’ et ‘intra muros’, non autem ‘infra uiginti dies’ uel ‘infra muros’; infra ad dignitatem et ad locum. Vgl. PEROTTI rudim. 105r (z. boven, ad 47-8); passim in de brieven van Agr. Hegius was een goede leerling: ep. 42 intra sex hebdomadas reuersurus est. Poggio gebruikt infra wel in de door Agr. verworpen bet.; bijv. ep. Nic. 17,19; 25,27. 49 plura breuibus ... paucis complectar: Agr. heeft volkomen gelijk; twee mooie vbb. zijn PL. Men. 252 non potuit paucis plura plane proloqui; QUINT. inst. 8,3,82 (CASSIOD. exp. psalm. 49,9; 86,7) merito laudatur breuitas integra. Sed ea minus praestat quotiens nihil dicit nisi quod necesse est (βραχυλογιαν uocant, quae reddetur inter schemata), est uero pulcherrima cum plura paucis complectimur. Evenzo AGR. ep. 1,2; 21,10; 38,1; 7. Waarschijnlijk is deze bet. van breuibus middeleeuws Latijn, want ook Petrarca gebruikt het zo: fam. 10,4,12 quid intendam, breuibus explicabo. Late vbb. zijn te vinden in Uberto Folieta’s De linguae Latinae usu et praestantia uit 1574 (Jansen 1995: 501 cum rem breuibus possis transigere, longa oratione illam extrahere; merkwaardig vertaald als ‘wanneer je een onderwerp met korte woorden kunt afhandelen, dit met een lange rede te rekken’) en in Johannes Buchlers Thesaurus phrasium poeticarum
360
ep. 21
uit 1620 (o.c.: 501 breuibus, paucis agere, docere; vertaald als ‘kort, met weinig woorden behandelen, onderrichten’ (o.c.: 64)). Ook op dit punt betoonde Hegius zich een goede pupil: ep. 42 paucis respondebo. 50 iuuenes ... eunt: strikt genomen kan het woord personen aanduiden tot de leeftijd van 45 jaar; meestal betreft het in de ant. lit. echter mensen tussen de 15 en 40 jaar (TLL s.v. 734,81-2), zodat Agr.’s definitie als juist kan gelden. 51-2 subiicis ... faciam: als de te stellen vraag nog moet volgen, is het fut. exactum gewenst (LHS II 323 ‘Die relative Bedeutung von der Vergangenheit in der Zukunft mit Bezug auf eine andere Handlung’); vgl. inderdaad CIC. fam. 4,5,6 Plura me ad te de hac re scribere pudet, ne uidear prudentiae tuae diffidere. Qua re, si hoc unum proposuero, finem faciam scribendi, waarna het betre ende (laatste) punt volgt. Daar Hegius zijn vraag echter al gesteld had, was een vorm van het futurum niet meer vereist; maar misschien heeft hij simpelweg de vormen rogauero en rogauerim verwisseld. 52 dicendi: te verwachten was quaerendi. 53 υπερβατον: een eerder vriendelijke dan juiste typering. exornandæ: door ant. auteurs vaak in deze technische zin gebruikt. De variant concordandae (BMCE) is zeer ongeloofwaardig; het ww. is in transitieve zin met als object een ding zeer zeldzaam; bovendien is zijn bet. ‘eendrachtig, harmonieus maken’ hier ongewenst. Wellicht is de fout ontstaan door een verkeerde lezing van deze passage in een MS (van Agr.?): i.p.v. ‹gener›eexorn‹andae› las men ‹gener›e⊃corn‹andae› (x in plaats van ⊃c; ⊃ is zoals bekend de gebruikelijke afkorting voor con), wat vervolgens na correctie van de n tot d en oplossing van de abbreviatuur genere concordandae werd. Alardus’ lezing wordt ook ondersteund door het volgende ornatus; vgl. ep. 15,6 exornationes orationis. multa ... conueniat: vgl. bijv. CIC. de orat. 3,210 quoniam de ornatu omni orationis sunt omnes, si non patefacti, at certe commonstrati loci, nunc quid aptum sit, hoc est, quid maxime deceat in oratione, uideamus; want (212) Ornamentis eisdem uti fere licebit alias contentius, alias summissius; omnique in re posse quod deceat facere artis et naturae est, scire quid quandoque deceat prudentiae. Het is in de retorische handboeken gebruikelijk erop te wijzen dat iedere situatie (tijd, plaats, materie etc.) zijn eigen aanpak, stijl e.d. vereist. repugnent - quo minus: uiterst zeldzaam en alleen met personen als subject: CIC. de orat. 1,256 neque repugnabo, quo minus [...] omnia legant; VEL. in G.L. 7,55 repugnent Graeci quo minus haec i littera in unitatem cum aliqua uocali ueniat. uerborum ... ratione: een traditionele tweedeling in de redekunst: CIC. de orat. 3,149 est quidam ornatus orationis, qui ex singulis uerbis est; alius, qui ex continuatis constat (or. 80; QUINT. inst. 8,1,1); 96 Ornatur igitur oratio genere primum et quasi colore quodam et suco suo; QUINT. inst. 8,3,11 hic ipse honestus ornatus materiae genere †decidit uariatus†; 15 quoniam orationis tam ornatus quam
361
Agricola
perspicuitas aut in singulis uerbis est aut in pluribus positus, quid separata, quid iuncta exigant consideremus (eerst behandelt de auteur de separata, dan (40 vv.) gaat hij over ad rationem sermonis coniuncti). struendæ orationis: ant. een zeer uitzonderlijke combinatie: CIC. orat. 20 (een conjectuur; de MSS lezen instructa); QUINT. inst. 7,10,7; GEL. 13,21,1; APUL. apol. 95; vgl. Soc. pr. Evenzo BATT. GUAR. ord. doc. 4 (44,21-2) ad orationem recte struendam; CELT. ep. 173,10. 54 exhibere - negocium: vooral in de komedies van Plautus gebruikt; verder bijv. CIC. n.d. 1,45; PLIN. nat. 26,43; PLIN. ep. 9,18,1; e.a.; vgl. VALLA eleg. 5,88. Evenzo AGR. ep. 43,7. paria pro paribus: de uitdrukking luidt par pari (referre); TLL s.v. par 274,69-84; Otto 1337; ERASM. adag. 1,1,35 (4,6,67); vgl. Walther 20637. Terentius (eun. 445) gebruikt evenals Agr. het voorzetsel pro. Vgl. ook CIC. Att. 6,1,22 Habes ad omnia; non, ut postulasti, ‘χρυσεα χαλκειων’, sed paria paribus respondimus. 55 Apud Græcos ... non esse: LUCIAN. pseudol. 1, de enige plek waar deze uitdrukking voorkomt. Lucianus op zijn beurt citeert Archilochus (fr. 223 West): το δε του Αρχιλοχου εκεινο ηδη σοι λεγω, οτι τεττιγα του πτερου συνειληφας [...]. εκεινος τοινυν προς τινος των τοιουτων ακουσας κακως τεττιγα εφη τον ανδρα ειληφεναι του πτερου, εικαζων εαυτον τω τεττιγι ο Αρχιλοχος φυσει µεν λαλω οντι και ανευ τινος αναγκης, οποταν δε και του πτερου ληφθη, γεγωνοτερον βοωντι. In de Byzantijnse tijd niet onbekend: z. Wests commentaar bij fr. 223 van Archilochus; Apostolius, Συναγωγη παροιµιων και συνθηκη 1632 (met een foutieve uitleg). Evenzo ERASM. adag. 1,9,28 Cicadam ala corripuisti (verwijzend naar Lucianus als bron). Agr. kende Lucianus’ werk goed; z. ad ep. 16,3. sæua - mercede: PLIN. nat. 7,1 Principium iure tribuetur homini, cuius causa uidetur cuncta alia genuisse natura, magna, saeua mercede contra tanta sua munera, non ut sit satis aestimare, parens melior homini an tristior nouerca fuerit. Vgl. SIL. 6,530 dura mercede reuerti; GEL. 19,12,9 mala mercede doctus audaciam; LIV. 39,55,3 debuisse grauem temeritatis mercedem statui. 56 calamum arripis: vgl. SYMM. ep. 1,47,2 Quin adripis stilum nostraeque in te adfectioni honorem mutuum facis? Agr.’s iunctuur komt ant. niet voor, maar zij is in deze context bij uitstek op haar plaats, want arripere wordt vooral gebruikt van wapens; vgl. overigens PLIN. nat. 35,81 adreptoque penicillo (van een schilder); 89 arrepto carbone (evenzo); SYMM. ep. 1,87 scribendi munus adripui. Evenzo AGR. ep. 22,36 parabam ei scribere, sed arripienti mihi calamum nuncius uenit. hocque ... ferre: vgl. TER. An. 610 inultum numquam id auferet; hau. 918 at ne illud haud inultum, si uiuo, ferent; SEN. Ag. 220 Ultrix inultum Graecia hoc facinus feret? Bij Seneca is er nota bene een variant Victrix; vgl. Tarrants opmerking ad loc. dat ‘Vltrix and uictrix are, of course, frequently confused in manu-
362
ep. 21
scripts.’ Een zeldzame uitdrukking derhalve, maar ferre in deze bet. (= auferre, hetzij zonder aanvulling hetzij met een ander adv. als impune) is niet ongewoon. 57 meoque ... exemplo: te allen tijde spreekwoordelijk. Z. Otto 1750 (suo telo iugulari, confici, premi, perire e.d.; niet confodi; PLIN. nat. 32,4 suis telis confossus est (sc. Caligula) heeft niet deze spreekwoordelijke zin); 154 (suo gladio); 280 (suis pennis); 38 (sua arte). Vbb. zijn LUCIAN. pisc. 7 παρ’ ηµων τα τοξευµατα, ως φης, λαβων καθ’ ηµων ετοξευες; PL. Am. 269 hunc telo suo sibi, malitia, a foribus pellere; CIC. Caec. 82 Aut tuo, quem ad modum dicitur, gladio aut nostro defensio tua conficiatur necesse est; HIER. ep. 69,2 sua contra illum tela iaciebam; e.v.a. Eén parallel staat zeer dicht bij Agr.: SEN. Her.f. 735-6 auctorem scelus/ repetit suoque premitur exemplo nocens; deze uitdrukking was ook in de Middeleeuwen bekend (Walther 30857c Suo punitur (!) exemplo nocens). Z. verder Walther 2049 (= PUB. sent. B23 Bis interimitur, qui suis armis perit); 30857b; 30857e. Ook Erasmus (adag. 1,1,50 vv.) heeft een groot aantal gezegden met deze strekking. Vgl. AGR. ep. 53,4. uigilatique labores: OV. tr. 2,11-12 hoc pretium curae uigilatorumque laborum/ cepimus: ingenio est poena reperta meo; de enige ant. parallel voor deze iunctuur. Het gebruik van het deelwoord in deze zin en constructie (met acc. van inhoud) is dichterlijk: CIRIS 46 dona meo multum uigilata labore; OV. ars 2,285 uigilatum carmen (fast. 4,109); STAT. Theb. 12,811-2 o mihi bissenos multum uigilata per annos/ Thebai (RUD. LIEBEGG past. nov. 6,9,773); 10,388; silv. 4,6,25 (in de laatste twee gevallen niet van een geschrift); IUV. 7,27 frange miser calamum uigilataque proelia dele; vgl. CINNA fr. 11 (= ISID. orig. 6,12,2) haec tibi Arateis multum inuigilata lucernis/ carmina; KS II 1,281-2 (LHS II 828); vgl. ook het gebruik van euigilatus in deze zin (CIC. Att. 9,12,1; GEL. 1,7,4; AUG. lib. arb. 1,14,99). In CETEDOC is slechts één parallel te vinden: XIMEN. RADA hist. Goth. pr. Lyne ad CIRIS 46 merkt nog op dat ‘Devoted lucubration in the composition of poetry is a conventional assumption in the Callimachean tradition’; vgl. AGR. ep. 8,1vv. nedum: z. ad ep. 6,2. 58 in præcipua - parte numerabo: OLD s.v. numero1 7a ‘To include (in a category), reckon (among)’; een constr. met in c. acc. (zo BMCE) is weliswaar ook ant., maar haar bet. (7b ‘to allocate (to)’) is hier ongewenst. Bovendien gebruikt Agr. in zijn brieven numerare alleen met inter c. acc. (8,7; 28,5; 38,35) of met in c. abl. (29,31; 36,4). nec tam ... putabo: vgl. PLIN. ep. 3,13,5 adnota, quae putaueris corrigenda! Ita enim magis credam cetera tibi placere, si quaedam displicuisse cognouero. Vgl. ook LANGIUS ep. 4,3. 59 presbytero: chr. Latijn.
363
Agricola
AGR. ep. 22 sal phisico: in deze bet. ‘arts’ middeleeuws Latijn. Evenzo ep. 26,sal; 29,43; 44; CELT. ep. 1,3. conterraneo: z. ad ep. 20,9; vgl. onder, 26. 1 ex - proficiscebar: z. ad ep. 4,14. uectus occurrit mihi: vgl. voor het ontbreken van een vorm van esse 4 mirati en 10 reductus. De situatie komt overeen met CIC. Att. 16,13,1 O casum mirificum! V Id. cum ante lucem [...] surrexissem uenissemque diluculo ad pontem Tirenum [...], obuiam mihi fit tabellarius, qui me offendit ‘δολιχον πλοον ορµαινοντα.’ Ego statim ‘cedo’ inquam ‘si quid ab Attico’; vgl. 14,20,1 E Pompeiano naui aduectus sum in Luculli nostri hospitium [...]. Egressus autem e naui accepi tuas litteras quas tuus tabellarius in Cumanum attulisse dicebatur. tabularius: bedoeld is natuurlijk tabellarius. 2 officii ... plenas: ciceroniaans (briefjargon): CIC. fam. 3,1,2 a te litteras plenas et amoris et offici; 3,9,1 litteras [...] plenas humanitatis offici diligentiae; Att. 6,1,1 tuas litteras [...] plenissimas amoris humanitatis offici diligentiae; vgl. fam. 11,27,1 homo cum plenus offici tum utriusque nostrum amantissimus; 13,13; Att. 7,4,1; Phil. 2,9. Vgl. HIER. ep. 12,3. 3 ut apud nos: z. ad ep. 19,2. οµοτεχνος: een gangbaar woord in de hele ant. periode, dat relatief vaak wordt gebruikt door Lucianus en Iohannes Chrysostomus; vgl. ook ERASMUS adag. 2,1,28 (eiusdem Musae aemulus) Graeci οµοτεχνους appellant eiusdem artis opifices. Vgl. AGR. ep. 44,4 κακοτεχνοι. 4 Sustulerunt - manus miratique: al ant. een gebaar van ver- of bewondering: CIC. ac. 2,63; fam. 7,5,2; CATUL. 53,4 admirans [...] manusque tollens; EUTR. 2,11,3; Sittl 1890: 13. properatione: ant. een uiterst zeldzaam woord: CIC. fam. 5,12,2; Q.CIC. Cic. fam. 16,27,1; APUL. fl. 1. Quintus Cicero gebruikt het in dezelfde context: quae parcius frater perscripserat, uerecundia uidelicet et properatione. In CETEDOC iets gebruikelijker; vgl. ENNOD. ep. 7,11. litteris - effusis: het ww. is ant. gangbaar met als object geschriften (maar nooit brieven); vgl. ep. 21,6 qualia possum, effundo. 5 auribus: voor de oren als beoordelingsinstantie, z. ad ep. 14,4. 6 πεζοτερος: zowel πεζος als het Latijnse equivalent pedester worden de hele ant. tijd door gebruikt om hetzij het verschil tussen poëzie en proza, hetzij het stijlverschil tussen kunstig en pretentieloos proza (zo Agr. hier) aan te duiden (waarbij allengs de metafoor uit beeld verdwijnt); prozaschrijvers worden wel πεζοι genoemd. In de laat-ant. tijd krijgen deze woorden ook een rol in bescheidenheidsfrasen; z. Thraede 1965: 53-60.
364
ep. 22
Αττικην ισχνοτητα: traditioneel worden in de retorica drie stijlniveaus (genera dicendi) onderscheiden; één hiervan is het genus attenuatum (of subtile, humile), dat in het Grieks ισχνον heet en door RHET. Her. 4,11 gedefinieerd wordt als (figura) quae demissa est usque ad usitatissimam puri consuetudinem sermonis; vgl. QUINT. inst. 12,10,58 (over de dicendi genera) unum subtile, quod ισχνον uocant; Leeman 1963: 29; 149; Lausberg 1079,1 (ook met latere vbb.). Deze stijl wordt van oudsher gezien als bij uitstek geschikt voor de brief, die geen hoogdravendheid verdraagt (Cugusi 1983: 36-7); vgl. DEM. PHAL. eloc. 223 ο επιστολικος χαρακτηρ δειται ισχνοτητος. Het waren bij uitstek de Atticisten die deze stijl nastreefden; hun idool was Lysias (Leeman 1963: 43; 142 vv.; QUINT. inst. 12,10,16 vv.). consectari: in precies deze bet. bij uitstek door Cicero gebruikt (verder enkel door Seneca rhetor); TLL s.v. 386,28-39. Vgl. AGR. ep. 43,10 studia - consector. toto ore: een gangbare uitdrukking, maar bijna altijd met os als ‘gezicht’; bijv. OV. met. 4,106; 6,602; 7,78; 13,895; MAN. 1,213; SEN. Phaed. 1080; dial. 3,1,4; 6,18,2; SIL. 2,208. In CETEDOC is toto ore met os als ‘mond’ iets gebruikelijker; bijv. VULG. Is. 9:12; AMBR. in psalm. 118 serm. 19,12; PETR. CHRYS. serm. 174,4; BERN. CLAR. parab. 7; vit. Malach. 28. sculptorem: z. ad ep. 8,7. ακρηβεστερον: voor ακριβεστερον; een spelfout ontstaan door iotacisme. 7 cui ... deteritur: ant. parallellen voor de dat. incommodi in deze constr. zijn: HOR. s. 1,10,69 (Lucilius) detereret sibi multa; SIL. 7,246-7 (woorden van Hannibal) quantum/ detritum est famae (sc. meae); AUR. Fro. 1 p.212 (83N) tua ista ualetudo aliquantulum detriuit mihi. iacturam fecerim: vgl. ep. 21,3 Sentio quam magnum damnum fecerim literarum, posteaquam ex Italia decessi. a te discessi: vgl. ad ep. 21,3. 8 concipias ... complectar: vgl. PLIN. ep. 5,16,7 Non possum exprimere uerbis, quantum animo uulnus acceperim (door iemands dood). Andere vbb. van dit dilemma van het overbruggen van de kloof tussen uitdrukking en gedachte zijn OV. met. 2,488; RUPERT. glor. hon. 5 (r.864-6); evenzo AGR. ep. 26,16. uerbis - complectar: z. ad ep. 4,9. permotus Permotus inquam: z. ad ep. 4,19. 9-11 Neutrum ... carendum est: een uitwerking van CIC. fam. 2,1,2 Ego te afuisse tam diu a nobis et dolui, quod carui fructu iucundissimae consuetudinis, et laetor, quod absens omnia cum maxima dignitate es consecutus quodque in omnibus tuis rebus meis optatis fortuna respondit. 9 coepi: = cepi (vgl. TLL s.v. capio 318,62-8). 10 alloqui: de brief als gesprek is een brieftopos; Cugusi 1983: 73-4. Vgl. POGGIO ep. Nic. 48,2 etsi nihil sit in litteris tuis cui magnopere respondendum putem, tamen respondebo paucis colloquendi tecum gratia.
365
Agricola
reductus ... uite˛: vgl. SEN. ep. 70,1 In conspectum adulescentiae meae reductus sum. tranquillitate mentis: filosofisch jargon (meestal ~ animi), vooral door Cicero en Seneca (die zelfs een dialoog met deze titel schreef) gebezigd. transegimus: vgl. onder, ad 14. cunctaque ... uoto: vgl. SEN. dial. 1,3,3 ut ex uoto illi fluxerint omnia, ut ante uotum; [QUINT.] decl. 3,12 ad omne uotum fluente fortuna; SAL. hist. 5,25 supra uota (IUST. 23,3,12); TAC. hist. 3,48 super uota (vgl. ann. 15,5 prospere (dial. 5,6)); CIC. o . 1,90 ad uoluntatem. Evenzo AGR. ep. 26,2. ex uoto: vgl. ad ep. 18,12. fortuna - respondet: het ww. is in deze bet. niet ongewoon (OLD s.v. 10a), maar de iunctuur is zeldzaam: CIC. fam. 2,1,2 (z. ad 9-11); SEN. con. 7,pr,6 (vgl. 2,5,8); SEN. dial. 5,6,5. Vgl. AGR. ep. 21,6 non spiritus respondet; 44,5 tibi respondeat foelicitas. uirtutibus - eruditione: vgl. ep. 15,1. 11 preteritis presentia confero: vgl. LUCR. 2,1166-7 tempora temporibus praesentia confert/ praeteritis (PAUL. NOL. c. 21,14-5; WILL. TYR. chron. 4,13). De gemeenplaats van de laudator temporis acti (HOR. ars 173); voor een zee aan vbb., z. Häussler 1965: 233 vv. Evenzo AGR. ep. 8,10. liberalissimo - sordidum: voor de oppositie, vgl. CIC. o . 1,150 de artificiis et quaestibus, qui liberales habendi, qui sordidi sint; SEN. ben. 4,14,3; ep. 20,3; 88,21; QUINT. decl. 345 (364,29-30); PORPH. Hor.ep. 2,2,189; vgl. PHAED. app. 4,2. Evenzo AGR. ep. 30,4. Het tweede adj. betekent hier ‘een eerzaam man onwaardig’ (OLD s.v. 7); het wordt ook gebruikt om te verwijzen naar nederige omstandigheden (OLD s.v. 4a; bijv. MART. 1,55,4 sordidaque in paruis otia rebus amat). studiorum - rationem: vgl. IUV. 7,1 Et spes et ratio studiorum in Caesare tantum in dezelfde context van ‘the misery of the intellectuals, ‹which› always appeals to artists and critics, and seldom to anyone else’ (Highet 1954: 106). Klachten over de Groninger barbarij zijn welhaast een topos bij niet alleen Agr. (z. Akkerman 1988), maar ook andere noordelijke humanisten (z. de brieven van Langius en Liber). Voor de iunctuur (maar met ratio in andere bett.), vgl. ook CIC. Arch. 1; CELS. 1,2,1; AGR. ep. 38,7. 12 de Archimedore traditur: VITR. 6,pr,1 Aristippus philosophus Socraticus, naufragio cum eiectus ad Rhodiensium littus animaduertisset geometrica schemata descripta, exclamauisse ad comites ita dicitur: ‘Bene speremus! Hominum enim uestigia uideo.’ Deze anekdote wordt verder alleen overgeleverd door Cicero, maar op een plaats (rep. 1,29) die Agr. onbekend was (overigens weet Cicero ook niet meer precies, wie deze woorden sprak, en noemt hij nadrukkelijk Rhodos niet). Agr. sluit in zijn bewoordingen nauw aan bij Vitruvius. Zijn (Agr.’s) verwarring van Aristippus met Archimedes is wellicht ontstaan door
366
ep. 22
contaminatie met de bekende anekdote over de laatstgenoemde die tijdens de verovering van Syracuse door de Romeinen zo verdiept was in zijn in het zand getekende geometrische figuren (!) dat hij niet merkte dat de Romeinen de stad inmiddels hadden ingenomen (LIV. 25,31,9). prorsus aliter: inderdaad, want bij Vitruvius gaat Aristippus vervolgens naar de stad en debatteert daar over filosofische vragen, waarna hij rijkelijk wordt beloond. Ironisch genoeg laat Vitruvius hierop de woorden van Theophrastus aansluiten dat men zich eerder op kennis dan op geld moet verlaten: enkel de wijze is nergens ter wereld een vreemde, nooit is hij zonder vrienden, in elke stad is hij thuis (2 doctum ex omnibus solum neque in alienis locis peregrinum neque amissis familiaribus et necessariis inopem amicorum, sed in omni ciuitate esse ciuem). Me dunkt dat Agr. met zijn nu volgende aanpassing van Vergilius’ vers hierop zinspeelt. solus ... peragro: VERG. A. 1,384 ipse ignotus egens Lybiae deserta peragro. De woorden van Aeneas, evenals Aristippus een schipbreukeling. Agr. heeft Vergilius’ vers naar zijn eigen situatie vertaald (ignotus zou onzinnig zijn; Lybiae is blijven staan als metafoor voor de Groninger ‘woestenij’), maar de hexameter intact weten te laten; vgl. VITR. 6,pr,2 boven (solum, inopem); Akkerman 1988: 15. 13 politiorum: vgl. ep. 20,3 officina illa omnis politioris eruditionis Italia. 14 Potes ... diem: dit motief van het ‘hohe Geistergespräch’, het gesprek met de groten van het verleden, is traditioneel. Het komt al bij ant. auteurs voor, met name bij Cicero en Seneca. Bij de laatste, van wie de grondlegger van dit motief bij de humanisten, Petrarca, het overnam, gaat het vooral om filosofische inspiratie: het ‘gesprek’ via de boeken dient om jezelf (moreel) te beteren; de grote figuren uit het verleden geven het goede voorbeeld, geven goede raad. Ook bij middeleeuwse auteurs komt dit motief voor, zij het dat het altijd religieus gekleurd is en nimmer op ant. auteurs betrokken wordt. Petrarca blaast het motief nieuw leven in; vgl. vooral vit. solit. 6,6 Semper te meminisse mortalem, sed cui sit immortalitas repromissa; mittere retro memoriam perque omnia secula et per omnes terras animo uagari; uersari passim et colloqui cum omnibus, qui fuerunt gloriosi uiri atque ita presentes malorum omnium opifices obliuisci; 3,19 cum libris loqui. Het wordt populair bij de humanisten, vooral als onderdeel van de uita actiua-uita contemplatiua-discussie. Dat het motief zo geliefd wordt bij humanisten is niet verwonderlijk, want zij cultiveren bij uitstek het ant. verleden en identificeren het werk van een ant. auteur met zijn persoon. Illustratief hiervoor is het verlangen om in marges van MSS en drukken aantekeningen te maken, soms direct tot de auteur gericht, zodat er als het ware een gesprek op papier ontstaat. De relatie met de ant. auteur is sterk persoonlijk gekleurd en intiem; hij wordt als boezemvriend, ja zelfs als broer of vader beschouwd. Ook een rol speelt het feit dat bij humanisten
367
Agricola
sprake is van een sterke afkeer van het heden, dat (haast spreekwoordelijk; z. ad ep. 3,3) als barbaars wordt verketterd. (Enenkel 1990: 506-16.) Een vb. is POGGIO ep. Nic. 10,74 tene te, rogo, domi et, si uiuis non potes, saltem mortuis utaris, quorum tibi magna est copia. Het is daarom des te opmerkelijker, dat Agr. het fenomeen hier afdoet als een dooddoener, als een hol cliché. Brogsitter (1958: 215-6) merkt hierover op dat hier ‘sehen wir den Rückschlag auf die übermäßige Strapazierung des "Gesprächs mit den Geistern der Vorzeit", wie sie durch die hektische literarische Produktion der späteren italienischen Humanisten erfolgt war. Rudolf Agricola erkennt dieses "Gespräch" als eine nur noch leere Formel; der Topos war mittlerweile arg abgenutzt.’ quorum - copiam: het subst. betekent hier ‘toegang’; z. ad ep. 26,19. exigere diem: vgl. ad ep. 2,1; vgl. 10 uite˛, quam [...] transegimus. 15 cum ... elanguescit: een tegengestelde mening verkondigen bijv. PETRAR. metr. 1,6,178 vv. (met name 188-200); MACCH. ep. 216 (1160), waar de auteur vertelt dat hij zijn avonden doorbrengt met ant. auteurs, na zich speciaal hiervoor in zijn zondagse pak te hebben gestoken. uiua uox ... tuetur: vgl. voor deze gedachte QUINT. inst. 2,2,8 Ipse (sc. praeceptor) aliquid, immo multa cotidie dicat quae secum auditores referant. Licet enim satis exemplorum ad imitandum ex lectione suppeditet, tamen uiua illa, ut dicitur, uox alit plenius; SEN. ep. 6,5 Mittam itaque ipsos tibi libros [...]. Plus tamen tibi et uiua uox et conuictus quam oratio proderit; [...] longum iter est per praecepta, breue et efficax per exempla (vgl. 33,9); PLIN. ep. 2,3,9 Dices: ‘Habeo hic, quos legam, non minus disertos’; etiam, sed legendi semper occasio est, audiendi non semper. Praeterea multo magis, ut uulgo dicitur, uiua uox adficit (hetgeen dan geïllustreerd wordt met de anekdote over Aeschines op Rhodos; z. ad ep. 4,16); HIER. ep. 53,1-2 (met vbb. (waaronder voornoemde over Aeschines) die zijn woorden Habet nescio quid latentis ενεργειας uiua uox et in aures discipuli de auctoris ore transfusa fortius insonat (2) onderstrepen); evenzo AGR. ep. 4,15-8. Vgl. het spottende CIC. Att. 2,12,2 Ubi sunt qui aiunt ζωσης φωνης? Quanto magis uidi ex tuis litteris quam ex illius sermone quid ageretur. Voor het gevleugelde uiua uox, z. verder Otto 1936; Walther 34184a (vgl. 33923b-c); ERASM. adag. 1,2,17. 16 παντα ... κοινα: Otto 87; Walther 948 (951; 2994; 33273; enkel Latijn); ERASM. adag. 1,1,1. Vgl. AGR. ep. 44,1; 53,10; POGGIO ep. Nic. 8,173. 17 nullam ... iucunda: evenzo bijv. CIC. amic. 86 de amicitia omnes ad unum idem sentiunt [...] sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere; fin. 1,67 nullo modo sine amicitia firmam et perpetuam iucunditatem uitae tenere possumus; 2,82 sine ea (sc. amicitia) tuto et sine metu uiui non posset, ne iucunde quidem posset; vgl. SEN. ep. 6,4 nullius boni sine socio iucunda possessio est.
368
ep. 22
18 confore: uiterst zeldzame vorm; in deze bet. ‘gebeuren’ gebruikt door TER. An. 167 et spero confore; DICT. 2,22 quod magis spero confore; AUG. c. Iul. op. imperf. 5,4 praesumo confore, ut; vgl. PL. mil. 941 confido confuturum. Ook in andere bett. zeer uitzonderlijk. Valla meldt alleen het bestaan, niet de bet. (eleg. 1,26 ‘Confore’ et ‘profore’ apud comicos) en geeft geen vbb. van dit compositum, wel van andere. Αλλα ... κειται: z. ad ep. 18,5. 19 amantissimus: hier actief; z. ad ep. 7,10; vgl. onder, 36. commemoratione: een vooral door Cicero en chr. auteurs veel gebruikt woord. abas: chr. Latijn; evenzo ep. 26,27. 20 Dominus: moet hier ‘vader’ betekenen (Van der Velden 1911: 37). Ant. wordt het woord wel gebruikt van de pater familias of als eervolle aanspreektitel, maar dan mist toch altijd het a ectieve aspekt; op het verschil duidt TER. Ad. 76-7 Hoc pater ac dominus interest. Hoc qui nequit/ fateatur nescire imperare liberis. 21 destinatione: niet een heel gangbaar woord, dat vóór de post-kl. auteurs slechts eenmaal door Livius gebruikt wordt. Vgl. (ad) ep. 24,2; 53,3. ex ... reuersus: vgl. TAC. ann. 3,24 quod [...] e peregrinatione longinqua reuertisset; SEN. ben. 3,27,1 rediret ex ea peregrinatione. Bij chr. auteurs komt de (a) peregrinatione redire (reuerti) vrij vaak voor als beeldspraak voor ‘terugkeren naar de hemel’ (na de dood): AUG. quaest. euang. 2,19 (BEDA in Luc. 3,10,34); in psalm. 117,20; 126,1; 3; PROSP. in psalm. 117,25; RUPERT. div. o . 4,2; 13. angustum tempus: z. ad ep. 10,5. 22 Gauronice: Agr. doelt enerzijds op het feit dat de stad als een vorst over de verre omtrek regeert; niemand kan haar macht trotseren (Groningen stond in Agr.’s tijd op het toppunt van zijn macht). Hierop wijst de Griekse stam γαυρ- in de naam Gauroni(c)a, die in malam partem ‘trots, arrogant’ betekent (Akkerman 1988: 15-6). Overigens verklaart deze Griekse connotatie, waarom Agr. de naam enkel gebruikt in brieven aan Occo (evenzo 26,4; 27); die kende als één van de weinigen Grieks. Anderzijds verwijst Gauroni(c)a met een knipoog naar de berg Gaurus, die in de Oudheid bekend stond om zijn wijn. Slechts één vb. is STAT. silv. 3,5,99 Bacchei uineta madentia Gauri. Het verwijt dat in het Noorden alleen drinkebroers rondlopen gespeend van enige interesse voor cultuur tre en we ook aan in de briefwisseling van Langius (ep. 2,2; 6) en Liber (ep. 1,3). Ονος προς λυραν: een te allen tijde bekend gezegde. Oudheid: RE s.v. Esel 646,57 vv.; LSJ s.v. ονος I 1; Otto 184 (met diverse plaatsen). Middeleeuwen: Walther 25138 quid prodest asino lira; Curtius 1948: 103 ‘Das griechische Sprichwort ονος λυρας «der Esel ist taub für die Laute» war dem Mittelalter durch Boethius cons. I pr. 4 bekannt’ (evenzo Adolf 1950: 49 ‘the name "Ass of
369
Agricola
Boethius"’; Vogel 1973: 16; 360; vgl. echter ook HIER. ep. 27,1; 61,4; MART. CAP. 8,807); Adolf 1950: 49 ‘In the Middle-Ages, it represented Ignorantia’. Renaissance: ERASM. adag. 1,4,35. Voor vele vbb. (ook uit de beeldende kunst) uit verschillende tijden en culturen, z. Vogel 1973: 351-66. Agr.’s versie is opmerkelijk, omdat hij de Latijnse vertaling asinus ad lyram woord voor woord in het Grieks vertaalt (vgl. ep. 7,12 χοριζεις) en niet de originele Griekse vorm ονος λυρας (sc. ακουει) gebruikt. Akkermans mening (1988: 15) dat Agr. zo aangeeft een ironische inversie te beogen wordt onderstreept door het feit dat de ezel van oudsher ook als toonbeeld van overmoed (Gauronica!) geldt: RE s.v. Esel 634,67 vv.; Vogel 1973: 41-2; bijv. XEN. an. 5,8,3; LUCIAN. pseudol. 3. 23 operas ministerii: vgl. het bijbelse opus ministerii (nooit opera(e) ~): I par. 9:19 super opera ministerii; 23:24 qui faciebant opera ministerii domus Domini; 23:28 in uniuersis operibus ministerii templi Domini; alom in CETEDOC; vgl. AGR. ep. 25,1 hoc ministerii munus. Ant. worden opera en ministerium geregeld naast elkaar gebruikt, min of meer als synoniemen; bijv. LIV. 39,25,8; PLIN. ep. 2,11,23; SUET. Cal. 2,1; APUL. Soc. 6; DIG. 16,1,1,1; 41,1,40; 50,1,17,pr; vgl. 50,14,3. operas ... exhibet: de combinatie van het ww. met dit object is laat-ant. en met name in zwang in juridische teksten (TLL s.v. exhibeo 1425,71 vv.). 25 porcos tondent: ant., maar spaarzaam overgeleverd, is het gezegde τον ονον κειρειν (ZEN. 5,38), dat ook door Erasmus genoemd wordt: adag. 1,4,80 Asinum tondes. De his, qui rem absurdam atque inutilem aggrediuntur. Evenzo staat de veel vaker genoemde uitdrukking ονου ποκας (sc. ζητειν; asini lanas) voor iets zinloos, iets dat niet bestaat (AR. ra. 186; ZEN. 5,38; DIOGENIAN. 4,85; SUID. O 399; APOSTOL. 12,89; MACAR. 6,35; ERASM. adag. 1,4,79 ab asino lanam); vgl. HOR. ep. 1,18,15 de lana [...] caprina (Otto 340; ERASM. adag. 1,3,53). Agr. gebruikt hier echter een ‘Nederlands’ spreekwoord; z. WNT s.v. varken 587 ‘De eene scheert de schapen, de andere de varkens, de eene heeft al het voordeel (de wol), de andere al het nadeel’ (evenzo s.v. scheren (I) 472); Harrebomée 1853-70: I 268; II 358; III 209-10. De oudste der vermelde vbb. stammen uit 1545 (nota bene een samenvatting van Erasmus’ Adagia aangevuld met gezegden uit de volkstaal) en 1550. Pieter Bruegel sr. heeft het (links onder) afgebeeld op zijn ‘Nederlandse spreekwoorden’, dat hij in 1559 schilderde; z. Grauls 1957: 83-4 (met meer parallellen). Vgl. nog Van Dale s.v. 1 scheren I 3 ‘de varkens scheren, aan het kortste eind trekken.’ pensat: z. ad ep. 4,11. 26 conterraneus: z. ad ep. 20,9; vgl. sal. 29 uelim - ut: z. ad ep. 3,11. posset - curares: grammaticaal gezien onjuist voor possit en cures. animi causa: ‘om mezelf een plezier te doen’; in het algemeen gangbaar, maar
370
ep. 22
vooral bij Plautus te vinden: TLL s.v. animus 96,80 vv.; OLD s.v. animus 8b. 31 pastor: chr. Latijn; evenzo onder, 32. ad quem ... dedisti: z. ad ep. 4,21. 32 ceterum: adverbiaal (‘voor de rest’). prouentus: deze metafoor van de ‘oogst’ verwijzend naar mensen komt al bij ant. Griekse auteurs voor: ARIST. rh. 1390b 24-5 φορα γαρ τις εστιν εν τοις γενεσιν ανδρων ωσπερ εν τοις κατα τας χωρας γιγνοµενοις; DEM. 18,61 φοραν προδοτων; AESCHIN. 3,234; MEN. pk. 533; D.S. 16,54,2; PLU. Plat. quaest. 1,1 (999E). Zij is overgenomen door Latijnse auteurs: CIC. Brut. 182 uberior oratorum fetus; SEN. dial. 9,7,5 inter Platonas et Xenophontas et illum Socratici fetus prouentum; QUINT. inst. 12,10,11 oratorum ingens prouentus; decl. 258 (53,31) domus nostrae prouentu; PLIN. ep. 1,13,1; V.MAX. 3,5,4; IUST. 13,1,12. 35 dicebatur: vgl. ad ep. 17,7. quadrimestres: vrij zeldzaam woord: VAR. r. 2,2,17; SUET. Nero 14; COD. Iust. 7,54,3,pr (indutias). ludificari: vooral geliefd bij Plautus, maar ook idiomatisch in militaire zaken; TLL s.v. 1767,69 vv. 36 amantissime: hier passief; z. ad ep. 7,10; vgl. boven, 19. arripienti - calamum: z. ad ep. 21,56. nuncius: brieftopos. nauem soluere: de enige parallel voor het schip als subject in dit idioom is CAES. Gal. 4,28,1; vgl. HIER. in Ion. 1,3 propheta [...] dicitur [...] inuenisse nauem funem soluentem e litore. 37 θυσιασον ταις Χαρισιν: vooral bekend als advies van Plato aan Xenocrates, omdat die nogal somber van aard was: PLU. mor. 12,28 (141F) Ο Πλατων τω Ξενοκρατει βαρυτερω το ηθος οντι ταλλα δε καλω καγαθω παρεκελευετο θυειν ταις Χαρισιν; 47,23 (769D); Mar. 2,3 (Marius had een soortgelijk karakter); D.L. 4,6. Ook Athenaeus (4,55; 163A) gebruikt de uitdrukking, eveneens in verband met een bedrukt karakter: ην δ’ ευστοχος ο Κτησιβιος και χαριεις περι το γελοιον˙ διο και παντες αυτον επι τα συµποσια παρεκαλουν˙ ουχ ωσπερ συ, κυνικε, ο µηδεποτε ταις Χαρισιν, αλλ’ ουδε ταις Μουσαις θυσας. Vgl. ook nog LUCIANUS Lex. 23; PHILOSTR. her. II 173,17 Kayser. Agr. doelt hier echter op de Gratiën als begunstigsters der eruditie; vgl. QUINT. inst. 1,10,21 in prouerbium usque Graecorum celebratum est indoctos a Musis atque a Gratiis abesse; ERASM. adag. 2,6,18 ( Αµουσοι) Homines ab humanitate politioribusque literis alienos iubebant Gratiis et Musis sacrificare, quemadmodum Plato Xenocratem subinde monere solitus est, ut Gratiis litaret. Evenzo AGR. ep. 23,19 fac sacra Gratiis.
371
Agricola
AGR. ep. 23 1 literis ... dederas: z. ad ep. 4,21. 2 caduceator: ant. vrijwel uitsluitend gebruikt door Livius en Curtius Rufus. uulgatiori: z. ad ep. 18,5. heraldus: middeleeuws Latijn. Vgl. ERASM. ling. 121,120-1 caduceatori, quem nunc Galli heraldum uocant; de woordenboeken (LLMA; LPLR) vermelden een Duitse oorsprong voor dit woord. 5 monstris - hominum: monstrum als scheldwoord voor een mens is gangbaar. Agr.’s uitdrukking komt in deze zin zeer spaarzaam voor: TER. eun. 696; GEL. 17,1,1; BOETH. trin. pr; BERN. CLAR. serm. Cant. 66,3. De term wordt ook gebruikt voor mensen met lichamelijke misvormingen: APUL. fl. 22; AUG. civ. 16,8 (ISID. orig. 11,3,12); MAR. VICTOR. aleth. 2,364; ISID. orig. 14,3,7 (een variant op HIER. ep. 125,3). Dit soort woordgroepen met genitief (LHS II 56) is als scheldwoord vooral geliefd bij Plautus (Lilja 1965: 38). cum - conflictatus sum: ant. een zeldzame constr., maar wel in precies deze context: TER. An. 93 qui cum ingeniis conflictatur eius modi; CIC. har. 41; evenzo NEP. Pel. 5,1. 6 fidei publicæ: technische term voor ‘vrijgeleide, staatsgarantie’. 7 experiri: rechtsterm: ‘naar de rechter stappen’; TLL s.v. 1670,28 vv. releuabimurque a: het voorz. in deze constr. is een latere ontwikkeling; ant. hebben leuare en releuare doorgaans de abl. sep. zonder voorz. bij zich. nobis ipsi - deesse: spreektaal (Hofmann 1978: 208). Evenzo ep. 26,24; 37,1. 8 gratiam pro: z. ad ep. 9,5. morem et ingenia: gangbare combinatie: bijv. PL. Curc. 146 te uideo immutatis moribus esse, ere, atque ingenio; Poen. 1404; TER. eun. 932 meretricum ingenia et mores [...] noscere; hec. 860; CIC. Phil. 3,18; orat. 33; LIV. 37,54,22; MART. 5,27,1; GEL. 12,4,5; 14,1,15; 17,10,2 quae de ingenio moribusque eius memoriae tradiderunt. 9 futuram æstatem: z. ad ep. 12,7. inclinanti se - ætati: het leven als een ondergaande zon. Inclinare se is ant. in de hier bedoelde zin, maar TLL geeft geen vbb. met ‘het leven’, wel met ‘de tijd’. De combinatie met labi is ant.: CIC. ad Brut. 1,18,2; SEN. nat. 5,13,4. labenti - ætati: het leven als een voortstromende rivier: TIB. 1,8,48; OV. met. 10,519 labitur occulte fallitque uolatilis aetas (am. 1,8,49); ars 3,65; SEN. dial. 10,8,5. Een ant. beeld van de tijd in het algemeen; z. Nisbet-Hubbard ad HOR. c. 2,14,2. 10 me reconderem: met dit reflexieve gebruik omschrijft Seneca de afzondering van de intellectueel, die niet met alledaagse beslommeringen zijn tijd wil verdoen: ep. 8,1-2 ‘Tu me’ inquis ‘uitare turbam iubes, secedere et conscientia esse contentum? Ubi illa praecepta uestra quae imperant in actu mori?’ Quid? Ego tibi uideor inertiam suadere? In hoc me recondidi et fores clusi, ut prodesse pluribus
372
ep. 23
possem. Nullus mihi per otium dies exit. [...] Secessi non tantum ab hominibus sed a rebus, et in primis a meis rebus. Deze woorden zouden heel goed van Agr. kunnen zijn. Er zijn echter meer parallellen voor Agr.’s idioom, vooral bij Seneca: ep. 43,4 (om door niemand gezien te worden); 9,16 (de in zichzelf teruggetrokken wijze); e.a. Voorts QUINT. inst. 10,3,25 (om door niets afgeleid te worden); GEL. 14,6,2 (idem); e.a. 12 casus ... impingat: het ww. is niet ongebruikelijk in deze overdrachtelijke zin; bijv. SEN. dial. 5,24,4 neminem tam maturum, cuius non grauitatem in aliquod feruidius factum casus inpingat. Met portum roept Agr. echter het beeld op van een schip; ironisch genoeg impliceert nauem impingere (bijv. in litus) dat er schade geleden wordt (OLD s.v. impingo 2c; vgl. ERASM. adag. 1,5,76 in portu impingere (Otto 1454)), wat Agr. ook best weet (ep. 18,5 ad eum uelut scopulum impinguntur). Hier gaat het hem om de stuurloosheid die het ww. ook impliceert. arca: Genesis 8:6-7 vertelt dat de raaf het eerste dier was dat Noach naar buiten liet, toen het water de aarde nog bedekte: aperiens Noe fenestram arcae quam fecerat dimisit coruum qui egrediebatur et reuertebatur donec siccarentur aquae super terram. Over de juiste tekst is de traditie verdeeld; lange tijd gaf de Vulgaat egrediebatur et non reuertebatur. De exegeten verklaarden het uitblijven van de terugkeer van de raaf door het feit, dat hij op het eerste het beste dode lichaam dat op het water dreef was neergestreken (om zich daaraan te goed te doen); z. Allen 1949: 73; 141; 156; figg. 1 en 2; bijv. AUG. quaest. hept. 1,13 Quod scriptum est dimissum esse cor-uum nec redisse et dimissam post eum columbam et ipsam redisse, quod non inuenisset requiem pedibus suis, quaestio solet oboriri, utrum coruus mortuus sit an aliquo modo uiuere potuerit. Quia utique, si fuit terra ubi requiesceret, etiam columba requiem po-tuit inuenire pedibus suis. Unde conicitur a multis, quod cadaueri potuit coruus insi-dere, quod columba naturaliter refugit; c. Faust. 12,20; QUODV. prom. 1,7,11; THOM. CHOB. serm. 9 (r.14-6); 11 (195-207); 13 (269-72); vgl. RUPERT. trin. 4,22. Al in de Oudheid was de gulzigheid van de raaf spreekwoordelijk: TLL s.v. coruus 1078,61 vv.; Otto 448; Walther 12331 (e.a.); ERASM. adag. 1,7,15 (HOR. s. 2,5,56). Arca in deze bet. is natuurlijk chr. Latijn. 13 pecudis: ‘rund’ (van mensen): vooral bij Cicero, maar ook bij latere auteurs (TLL s.v. 956,17-25; 958,11-4; Opelt 1965: 143; e.a.). Het gebruik van dierennamen als scheldwoorden is zeer gewoon (Lilja 1965: 30 vv.; Opelt 1965: passim). mutilæ: in het algemeen ‘verminkt’, maar ook t.t. voor dieren zonder horens (vgl. OV. ars 3,249 turpe pecus mutilum; COL. 7,6,4 pecudem mutilam) en zodoende door Ammianus gebruikt om castraten aan te duiden: 14,6,17 mutilorum hominum agmina. Zinspeelt Agr. hierop? 15 alteri - deuinctus: z. ad ep. 18,6. 16 απραξιαν: een niet zeer gangbaar woord, dat wel ant. is (E. Or. 426; PL. sph.
373
Agricola
262c 3; e.a.), maar pas relatief vaak gebruikt wordt door latere auteurs, met name Plutarchus (en Philo Iudaeus, Gregorius van Nyssa en Eustathius). In zijn editie van deze brief verwijst Alardus (221) naar Plutarchus’ Περι ευθυµιας (waarbij hij een deel van ERASM. adag. 3,3,38 letterlijk overneemt). lentitudinem ... quietis: vgl. SYMM. ep. 7,27 Nam, ut scis, amo otium, pascor quiete. Instruo itaque te aduersum lentitudinem meam. 18 diuerti: bedoeld is deuerti, een in MSS niet ongebruikelijke verwarring; in Agr.’s brieven wordt altijd deze spelling gebruikt (11,2; 25,5; 46,3 bis). Vgl. onder diuersorii (evenzo ep. 21,13); en bijv. POGGIO ep. Nic. 25,50; 68,14; 79,32; 86,32. ipso: in plaats van eo of illo; z. ad ep. 10,5. 19 fac sacra Gratiis: z. ad ep. 22,37. ingeniis - te accommoda: deze constr. (met deze bet.) is post-kl. (TLL s.v. accommodo 332,2-9). extrema linea - uti: ‘het onderste uit de kan halen’, ‘tot het uiterste gaan’. Linea in deze zin van ‘grens, rand’ is ant. en zelfs spreekwoordelijk (Otto 954 transire lineas; bijv. VAR. L. 9,5; CIC. parad. 20; vgl. SEN. ep. 49,4); vgl. idioom als TERT. adv. Hermog. 3,8; adv. Prax. 16,6. Vgl. VALLA ep. 25 a Laurentio quasi procul ac longo interuallo adorantur et extrema linea amantur (geciteerd door Tunberg 1991: 179); ERASM. adag. 4,5,46 (Extrema linea) quod in quaque re postremum est, extremam lineam appellabant (hij noemt TER. eun. 640 en TERT. adv. Hermog. 3,8). Parallellen voor Agr.’s uitdrukking heb ik niet gevonden. summitati ... est: te allen tijde spreekwoordelijk: Otto 73; 727-8; bijv. HOR. c. 2,10 (met name 9-12; z. Nisbet-Hubbard ad 9 en 10 voor parallellen uit de Griekse en Latijnse lit.); SEN. Ag. 57-107 (z. Tarrant ad loc.); Walther 14217; 30664; vgl. 9338; 11512; 14198; 14218; 32004-5. summitati: ant. een zeer uitzonderlijk woord, maar in de Vulgaat (57×) en bij chr. auteurs bijzonder in zwang. præcipitium: post-kl. woord (hoewel ook bij Seneca rhetor).
AGR. ep. 24 1 Quid est: de brieftopos taciturnitas (Cugusi 1983: 76); z. ad ep. 4,1. effluximus: z. ad ep. 21,4. Ergo: z. ad ep. 9,1. uerba tantum: Alardus heeft in zijn teksteditie aangegeven dat er na tantum iets moet missen. Dat er iets mist, is duidelijk. Het lijkt mij het waarschijnlijkst dat uerba is weggevallen door de aanwezigheid van een tweede uerba, en dit niet na, maar voor tantum. Dit omdat enerzijds afkortingen voor uerba gemakkelijk verward kunnen worden met una en anderzijds Agr. in zijn
374
ep. 24
brieven een lichte voorkeur heeft voor het plaatsen van tantum ‘slechts’ na het woord waarop het betrekking heeft: 21,21; 29,39; 36,5; 38,22; 30; vgl. 22,6; 38,33 (ervoor geplaatst in ep. 1,11; 21,4; 36,6). 2 nedum - uerum etiam: z. ad ep. 6,2. destinationis: z. ad ep. 22,21. In de hier bedoelde bet. ‘voornemen, wens’ post-kl. en opvallend vaak gebruikt in juridische teksten. Ant. drukt de gen. dan uit, waarnaar gestreefd wordt; TLL geeft geen vbb. met ad c. acc. Vgl. Tunberg 1991: 161 voor een soortgelijk vb. met distantia in een brief van Valla. 3 peculiarem: veel te vinden bij Plinius maior, in juridische teksten en in CETEDOC; meam lijkt pleonastisch, maar vgl. bijv. PLIN. nat. 11,116 est uolucre canibus peculiare suum malum; APUL. met. 11,7 praeter peculiarem meam (sc. hilaritudinem); PALLAD. hist. mon. 1,29 suum peculiare uiuendi institutum. Bovendien kan peculiaris ook ‘bijzonder’ betekenen (vooral in PLIN. nat.); Petrarca schreef boven de (eerste) lijst met zijn favoriete boeken libri mei peculiares (Ullman 1955: 122; vgl. 118 over de bet. ‘favoriet’ van het adj.). Enkel hier in Agr.’s brieven. dux formatorque studiorum: dux is niet ongebruikelijk in deze bet.; vgl. bijv. PL. Ps. 447 (met als synoniem paedagogus); CIC. Ver. 3,54 (magister); Sest. 99 duces suorum studiorum; Lig. 3 studi sui [...] ducem; AGR. ep. 38,4; 16 (vgl. 2). Formator is een woord dat in het algemeen pas bij post-kl. auteurs en dan niet zeer vaak voorkomt; chr. auteurs gebruiken het veelvuldiger, maar nagenoeg steeds in de bet. ‘schepper, maker’. In de hier door Agr. gebruikte bet. ‘leraar’ is het zeldzaam: TLL geeft vijf plaatsen, waaronder QUINT. inst. 10,2,20 (over de praeceptor) Rector enim est alienorum ingeniorum atque formator en PLIN. ep. 8,23,2 ut me formatore morum, me quasi magistro uteretur. 4 meipsum præbeo iudicem: vgl. CIC. fam. 5,2,10 tu quoque aequum te iudicem dolori meo praebeas; o . 1,114 acremque se [...] iudicem praebeat. In het algemeen een gangbare constr. (evenzo AGR. ep. 29,13; 17). 5 cui ... dare: z. ad ep. 4,21. 6 publica tractant: OLD geeft voor dit gebruik van publica als subst. in het mv. alleen (twee) vbb. uit brieven van Seneca: 73,1 per quos publica administrantur; 101,4. Bij deze auteur vinden we ook het vaakst vergelijkbaar idioom: dial. 8,6,5 publicarum rerum tractationem (9,3,1); ep. 85,38 quemadmodum tractanda res publica sit (SAL. Cat. 51,28; Iug. 41,2; CIC. fam. 6,6,3; [QUINT.] decl. 12,12); vgl. dial. 9,5,5 si in rei publicae tempus minus tractabile incideris; CIC. div. Caec. 32 pecuniam publicam tu tractabas (DIG. 50,1,2,1); Sest. 20 gubernacula rei publicae tractare; TAC. ann. 4,6 publica negotia [...] tractabantur; CASSIOD. var. 6,2,2 publica [...] iura tractare; 8,9,3 pro re publica nostra tractantem (sc. te). memoriæ - elapsus: zeldzaam en post-kl. (TLL s.v. elabor 317,80-2). Labi (de lezing van S) komt in dezelfde context voor, maar niet in combinatie met een dat. (hoe-wel een aantal MSS in HIER. ep. 30,2 memoriae labitur leest). Vgl. AGR.
375
Agricola
ep. 21,4. desiderium segnius: niet-ant. iunctuur. Segnis is echter in deze zin wel ant.; z. OLD s.v. 3 en 4b (van bijv. dolor, cura, terror, uoluptas). Vgl. AGR. ep. 7,6 Lente [...] beneuolentie. 7 conatus ... permansisse: aangevuld dient te worden (his omnibus) persuadeo mihi; de constr. is enigszins gewrongen. 8 Hæc - mihi - fingo: vgl. TIB. 1,5,35 Haec mihi fingebam. Die woorden slaan even-wel op de droom van de dichter over het heerlijke leven met zijn geliefde Delia, die nu een andere minnaar blijkt te hebben en zo deze droom tot bedrog maakt. Er zijn geen verdere woordelijke of inhoudelijke overeenkomsten (afgezien van het zeer algemene thema ‘scheiding’). Wel doet de compositie hier aan Tibullus’ gedicht denken, omdat ook daar met haec mihi fingebam een eerder fingebam (20) weer wordt opgenomen ter afronding van de passage (hier 4 fingoque). uero: OLD s.v. 1 ‘In accordance with truth, honestly’; ant. (en in Agr.’s brieven) gebruikelijk in deze bet. is uere (KS II 1,798 met vbb. uit de komedie). OLD geeft als enig prozavb. CIC. leg. 1,63 Vero facis et merito et pie. Het alternatief ex uero (zo S en M) lijkt me gezien het asyndeton en als lectio facilior onwaarschijnlijk; vgl. wel AGR. ep. 20,5 pro uero. 9 humaniter: ciceroniaans briefjargon (9×; ook 2× in~ en 1× per~); voorts enkel CIC. Ver. 1,138 in~; de orat. 2,46; GEL. 20,1,11; SPART. Ael. 5,10 in~. Ook bij enkele chr. auteurs, met name Augustinus. Malo - potius: LHS II 798 geven vbb. van dit al pre-kl. pleonasme, dat ook in de brieven van Valla voorkomt (Tunberg 1991: 178, nt 131). suspicari: vgl. ad ep. 4,4. aut de uoluntate ... detractum: vgl. CIC. fam. 5,2,10 Maneo in uoluntate et [...] permanebo citiusque amore tui fratrem tuum odisse desinam quam illius odio quicquam de nostra beneuolentia detraham; vgl. ook boven, ad 4. 10 erecti: ‘oprecht’ (OLD s.v. 2b); TLL s.v. erigo 785,44-55 geeft enkel vbb. vanaf de post-kl. tijd, maar er wordt gewezen op de nauwe verwantschap met de bet. ‘zelfverzekerd’ (OLD s.v. 2a), die ook ant. niet zelden voorkomt. quam ... persuadet: vgl. LIV. 22,22,14 habita fides ipsam plerumque obligat fidem. 11 exitus docuit: VERG. A. 5,522-3 hic oculis subitum obicitur magnoque futurum/ augurio monstrum; docuit post exitus ingens (SPART. Geta 3,7; PAUL. NOL. c. 21,423; 31,345; vgl. 22,90). Hierna zowel in proza als poëzie geliefd; bijv. PLIN. ep. 3,14,6 ut exitus docuit; pan. 72,4; FLOR. epit. 2,12,11; 17,10; TERT. pudic. 21,11; PANEG. 4,11,3; AMM. 16,12,13; 17,13,5; 23,1,5; 26,7,4; CLAUD. 26,196; [HIL.] libell. 19 (90,21). Vgl. AGR. ep. 29,42. certior augur: de enige parallel is STAT. silv. 5,3,181-2 certis/ auguribus. Het adj. is echter gebruikelijk in deze bet.; vgl. bijv. LUC. 6,813 certior [...] uates (V.MAX. 8,12,1); SEN. suas. 3,4; PLIN. nat. 31,44. Evenzo AGR. ep. 9,1; 36,10.
376
ep. 24
12 quid aueas: ter correctie van het gramm. onjuiste aues lijkt me aueas meer voor de hand te liggen dan Alardus’ ualeas, te meer daar Agr. in 14 vraagt quomodo ualeas. De hele passage hier (12) kan heel goed slaan op Barbireaus amoureuze avonturen. Vanwege agas, habeas en conueniat is het onwaarschijnlijk dat Agr. hier geen coni. geschreven heeft, hoewel hij wel eens een indic. in een afhankelijke vraag plaatst (ep. 12,7; 20,8). bella - pacem: gezien het vervolg waarschijnlijk in de liefde. Dit is het traditionele motief van de militia amoris; TLL s.v. bellum 1828,60-74; OLD s.v. bellum 6c. lepidissimo corpusculo: het subst. als term van vertedering enkel bij PL. Cas. 843 corpusculum malacum (van de echtgenote); het wordt vaker in malam partem gebruikt. Het adj. is razend populair bij Plautus en, in mindere mate, Terentius, vaak in de overtre ende trap; vgl. bijv. TER. eun. 531 o capitulum lepidissimum. Vgl. AGR. ep. 29,50 (over dezelfde persoon). quod ... finxerunt: vgl. QUINT. inst. 10,1,82 ut ipsae sermonem (sc. Xenophontis) finxisse Gratiae uideantur. Veneres - Cupidinesque: CATUL. 3,1 Lugete, o Veneres Cupidinesque; 13,12; MART. 9,11,9; 11,13,6-7 omnes Veneres Cupidinesque/ hoc sunt condita, quo Paris, sepulchro. Dit zijn de enige ant. parallellen voor deze woordgroep. Veneres en Cupidines komen afzonderlijk veel vaker voor; z. bijv. Pease ad CIC. n.d. 3,59 (Veneres); 61 (Cupidines). Agr. zinspeelt hier niet op genealogische opvattingen, maar kleedt zijn gedachten in elegische taal; vgl. bijv. PONTANO hend. 1,24,15-7 Neaera/ ipsa inter Veneres Cupidinesque/ incedit (vgl. 2-3; 2,9,9); 1,19 Si quaeris Venerem Cupidinemque, dulcis Fanniolae labella quaeras; hic sedem posuit suam Cupido, hic laetas agitat Venus choreas. SECUND. bas. 16,6-8 quot blandae Veneres quotque Cupidines/ et labella pererrant/ et genas roseas tuas. quorsum inquam: z. ad ep. 4,19. 13 Meæ ... perdidisse: het motief van de omstandigheden die de literaire inspiratie fnuiken komt herhaaldelijk in Agr.’s brieven voor; z. ad ep. 21,6. Meæ Musæ: ter aanduiding van het eigen talent uitsluitend bij dichters, met name Ovidius (bij wie ook het zoëven genoemde motief bij uitstek voorkomt); TLL s.v. 1693,49-61. Vgl. OV. tr. 2,495-6 nec uideo tot de scribentibus unum,/ quem sua perdiderit Musa. obmutescunt: vgl. CIC. Brut. 324 perterritum armis hoc studium [...] nostrum (sc. dicendi) conticuit subito et obmutuit; vgl. 22 (eloquentia; PETR. 2,7); AUG. in psalm. 143,16 obmutescat psalterium meum. Antuerpia decessi: z. ad ep. 21,3. cano - psallo: traditioneel span: GEL. 19,9,3; [AUR. VICT.] epit. 14,2; vgl. SAL.
377
Agricola
Cat. 25,2 (v.l. cantare); SUET. Tit. 3,2; ARNOB. nat. 3,21. In de Griekse lit. is ψαλλειν gangbaarder; vgl. Brink ad HOR. ep. 2,1,33 ‘the verb remained rare and retained its Greek flavour’. Bij chr. auteurs verkreeg het in de bet. ‘hymnen, psalmen zingen’ wel grote populariteit. Vgl. AGR. in Sen. decl. 100 psallo Græcum est, sed a Latinis perinde ac si suum esset acceptum. Hoc autem interest inter cantare et psallere: cantare enim proprie uoce modulari significat, psallere uero per musica instrumenta. Agr. voelt dus nog steeds de ‘Greek flavour.’ meipsum perdidisse: z. ad ep. 6,2. 14 ad te dem literas: z. ad ep. 4,21. 15 desiderio - teneor: z. ad ep. 6,1. ex illius comparatione: vgl. (ad) ep. 8,10. sordescant: ant. zeldzaam (relatief vaak bij Plinius maior) en nooit in deze bet. ge-bruikt. Bij chr. auteurs is het daarentegen zeer populair en heeft het wel de over-drachtelijke bet. ‘minder waard worden’; bijv. BOETH. cons. 3,4,17 si [...] sordescunt, [...] si [...] uilescunt (vgl. 4,1,6); CASSIOD. in psalm. 89,3 sua uilitate sordescunt; AELRED. serm. 1,48 uilescit et sordescit (2,32). Gellius (9,2,11) gebruikt exsordescere eenmaal in figuurlijke zin in een bekende passage, waar Herodes Atticus pseudo-filosofen aan de kaak stelt; vgl. ad LANGIUS ep. 3,2. Ant. is sordere in deze bet. met een dat. iudicantis zeer gewoon; OLD s.v. sordeo 2 ‘To seem mean, unworthy, not good enough, etc. (as being common, coarse, unrefined, or sim.)’; bijv. VERG. E. 2,44 sordent tibi munera nostra; en vooral TAC. dial. 23,2 quibus eloquentia Aufidi Bassi aut Seruili Noniani ex comparatione Sisennae aut Varronis sordet. 16 Eam ... beneuolentiam: acc. van uitroep; LHS II 48-9. ut ... optem: in het Grieks is een wending als (ουδεν, ουκ) εστιν ο zodanig verstard, dat εστιν door het getal van het relativum noch door de tempora van verba in de context beïnvloed werd; dit idioom verkreeg het karakter van een verzelfstandigd pronomen (KS II 403). Hier lijkt iets dergelijks aan de hand, zodat est ondanks ut (dat afhangt van de voorgaande aanwijzende voornaamwoorden) is blijven staan. Geen enkele bron leest sit. non audeo ... optem: PLIN. ep. 7,15,1 studeo interdum, quod non interdum sed solum semperque facere non audeo dicere rectius, certe beatius erat. De echo is onmiskenbaar, want deze constr. is uniek, hoewel (non) audeo dicere zeer vaak voorkomt bij ant. en chr. auteurs (vooral bij Augustinus). sperem - optem: doorgaans min of meer synoniem, tenzij, zoals hier, een onderscheid expliciet gemaakt wordt; TLL s.v. opto 832,20-9. cupiam uel optem: vgl. CIC. Lig. 9 Quid cupiebas? Quid optabas? (QUINT. inst. 8,4,27); Phil. 14,2 quem cupimus optamusque; amic. 59 necesse erit cupere et optare; OV. fast. 1,417 hanc cupit, hanc optat. 17 ne ... morer: vgl. HOR. ep. 1,7,82-3 ne te longis ambagibus ultra/ quam satis est
378
ep. 24
morer; OV. met. 7,520 neu longa ambage morer uos. Het ww. is gangbaar in dit soort uitdrukkingen; z. Brink ad HOR. ep. 2,1,4. Annunciationis: voor het eerst gebruikt door Tertullianus; enkel bij chr. auteurs.
AGR. ep. 25 1 priorissæ: middeleeuws Latijn; slechts driemaal in CETEDOC. Het su x -issa wordt in middeleeuws Latijn algemeen gebruikt om vrouwelijke woordvormen te maken (Norberg 1968: 130). quæsisse: OLD s.v. 6b ‘(w. inf.) to intend, seek, try (to).’ Evenzo AGR. ep. 32,4. ministeria: in deze metonymische bet. kl. zeer zeldzaam, maar vanaf post-kl. auteurs gangbaar. In de laat-ant. tijd (en in de Middeleeuwen) is het gebruik van dit soort abstracta pro concretis een kenmerk van zowel ‘la langue o cielle de l’empire’ (Norberg 1968: 15) als gangbaar in vulgair Latijn (Löfstedt 1936: 111-2); ook in chr. Latijn komt het geregeld voor; zo kan ministerium bijv. ‘engel’ betekenen (Mohrmann 1961: 227-8). Vgl. VALLA eleg. 4,50 Quintilianus saepe ministeria pro ministris dixit; hij geeft ook vbb. van dit gebruik uit andere auteurs. Evenzo AGR. ep. 50,4; vgl. 22,23. ministerii munus: niet-ant. Wel, zij het spaarzaam, bij chr. auteurs: AMBR. Abr. 1,8,68; in psalm. 118 serm. 12,9,2; in Luc. 7,83; GREG.M. in I reg. 2,37; e.a. Vgl. (ad) AGR. ep. 22,23. munus - consequi: hoewel het ww. in deze zin volledig ant. is, komt de iunctuur enkel bij chr. auteurs voor, met name Cassiodorus (var. 8,18,4; 11,1,16; in psalm. 26,7; 34,26; 115; 118,1; 120,7; 132; 144,16). 2 Commendo: Cugusi 1983: 111-4 (deze brief bevat veel ciceroniaanse elementen); ERASM. conscr. ep. 476,11-88,3. Een tweede vb. is ep. 47. suo: naar ant. normen incorrect voor eius. Op zich vreemd in het licht van het voorafgaande, correcte eum en het volgende eius; de fout zal zijn uitgelokt door het feit dat suo nomine een idiomatische wending is. Vgl. ad ep. 12,1. suo nomine: vgl. CIC. fam. 13,21,2 quem quidem tibi etiam suo nomine commendo. [...] quem tibi commendo et ipsum suo nomine diligas. 3 ut sentiat ... defuisse: standaardelement in de ciceroniaanse aanbevelingsbrief (Cugusi 1983: 100); bijv. CIC. fam. 13,20 ut intellegat [...] meamque commendationem usui magno sibi fuisse; 25; 30,2; 33; 34; 35,2; e.a. Evenzo LIBER ep. 5,4; ERASM. conscr. ep. 484,14-5. ei: = sibi. Wederom onjuist naar ant. maatstaven; z. boven, ad 2. 4 Pentecostes: chr. Latijn. pelliceorum: vrijwel uitsluitend door chr. auteurs gebruikt. 5 et ... puluinariam: een zeugma bij discit (als er geen ww. is weggevallen).
379
Agricola
texturam: ant. een vrij zeldzaam woord, hoewel relatief vaak gebruikt door Lucretius als technische term. In CETEDOC echter rijkelijk voorhanden. puluinariam: niet-ant. adj. (PRUD. perist. 10,1056 is twijfelachtig); het komt wel voor in middeleeuws Latijn (z. LLMA s.v.). diuertitur: z. ad ep. 23,18. 6 ad me ... datas: z. ad ep. 4,21.
AGR. ep. 26 sal phisico: z. ad ep. 22,sal. 1 Reddite ... credat: wederom de brieftopos taciturnitas; z. ad ep. 4,1. nescio dicam: naar analogie van idioom als nescio quis als een eenheid gezien, waardoor niet nescio, maar dicam afhangt van ut. Ant. wordt dicam hier altijd ingeleid door een vraagwoord (als quid of utrum), behalve bij PL. Cur. 463 Halapantam an sycophantam magis esse dicam nescio. Evenzo AGR. ep. 21,3 Perit mihi quotidie studiorum nescio amor an usus dicam. oblitum te nostri: vgl. ep. 4,1. quod eloqui ... credat: vgl. PLIN. ep. 6,4,4 Vereor omnia, imaginor omnia quaeque natura metuentium est, ea maxime mihi, quae maxime abominor, fingo. eloqui - abhominor: TLL s.v. geeft slechts drie parallellen voor abominor c. inf.: SEN. ben. 7,8,2; AUSON. 78,9; PRUD. perist. 5,180. Het ww. is echter zeer gangbaar in deze bet. ‘verafschuwen’ c. acc. rei; vgl. bijv. LIV. 40,4,8 abominatus mentionem tam foedi facinoris; AGR. ep. 36,2 locus [...] abominandus tibi uidetur. tam: merkwaardig. uno uerbo complecti: vgl. (ad) ep. 4,9; vgl. CIC. de orat. 2,150; SPART. Carac. 11,5. quum ... credat: vgl. CIC. Att. 2,24,1 non ignoro quam sit amor omnis sollicitus atque anxius; OV. ep. 1,12 res est solliciti plena timoris amor. De gedachte dat liefde ook een bron van angst vormt, is van alle tijden; vgl. bijv. de volgende twee teksten, die zowel in aard als in leeftijd volkomen verschillen: PL. merc. 24-5 sed amori accedunt etiam haec quae dixi minus:/ insomnia, aerumna, error, terror et fuga; Spinoza, Ethica 5, prop. 20, schol. (ed. Gebhardt II 294,1-6) (amor) quae multis uariationibus est obnoxia et cuius nunquam compotes esse possumus. Nam nemo de re ulla, nisi quam amat, sollicitus anxiusue est neque iniuriae, suspiciones, inimicitiae etc. oriuntur, nisi ex amore erga res, quarum nemo potest reuera esse compos (z. ook Akkerman 1980: 26). 2 discusserunt: het ww. is een troetelkind van Plinius sr, maar alom gangbaar. ex uoto - fluere: z. ad ep. 22,10. ex uoto: z. ad ep. 18,12.
380
ep. 26
tu ... colliges: vgl. OV. ep. 11,87-90 (Canace aan haar broer en minnaar Macareus) Quid mihi tunc animi credis, germane, fuisse/ (nam potes ex animo colligere ipse tuo),/ cum mea me coram siluas inimicus in altas/ uiscera montanis ferret edenda lupis? De woordelijke parallel is sterk, hoewel het ww. in deze bet. algemeen gangbaar is; vgl. met name CIC. inv. 1,42 animo colligi possit; QUINT. inst. 1,2,25 quantum animi mei coniectura colligere possum. tua conscientia metiris: vgl. PLANC. Cic. fam. 10,4,2 omnia igitur tua consilia mihi [...] plena [...] fidelitatis, quam ego ex mea conscientia metior. Er zijn geen andere ant. parallellen. 3 litteras - dedisse: z. ad ep. 4,21. 4 Profectus eram domo: z. ad ep. 4,14. Gauronica: z. ad ep. 22,22. negocioli: ant. zeldzaam: PL. Cist. 374 (= PRISC. g.L. 2,111); CIC. Att. 5,13,2; 16,11,8; Q.fr. 3,4,6. Evenzo POGGIO ep. Nic. 16,13. Humanisten koesteren een voorliefde voor het verkleinwoord. In Agr.’s brieven is hun aantal niet groot, maar vgl. bijv. 10,7 litterule˛; 24,12 corpusculo; 29,39 oppidulum; 40,9 oratiunculam; 49,5 sarcinulas. 5 cibarium et uestiarium: cibarium als onzijdig subst. komt in deze bet. in het ev. ant. uitsluitend voor bij juridische auteurs en in Eugraphius’ comm. op Terentius (TLL s.v. 1035,9-13); vgl. echter HUGO VICT. didasc. 2,25 Obsonium dicitur quasi adiunctum pani, quod nos cibarium dicere possumus. Huius multa sunt genera, carnes, pulmenta, mulsa, holera, fructus. Als subst. neutr. mv. is het gangbaar als ‘voedsel’ (vgl. VALLA eleg. 1,6) of als ‘geld voor voedsel’ en komt het vaak voor in de Digesten. Vestiarium is zeldzaam, maar ant. in deze bet. ‘kledinggeld’; vgl. SEN. dial. 9,8,8 familia petit uestiarium uictumque. Als ‘kleding’ (zo ook VALLA eleg. 1,6) of ‘kledinggeld’ is het gangbaar in middeleeuwse teksten (Du Cange en LLMA s.v.). De combinatie van beide subst. (altijd cibaria) komt bijna uitsluitend en vaak voor in de Digesten, vooral in boek 34, cap. 1 getiteld De alimentis uel cibariis legatis. Evenzo alleen SEN. ben. 3,21,2 (in een juridische context) Est aliquid, quod dominus praestare seruo debeat, ut cibaria, ut uestiarium. Agr.’s taalgebruik is hier al dan niet bewust beïnvloed door zijn kennis van juridisch Latijn. rerum usu: een begrip dat verschillende bett. kan hebben. Hier verwijst het naar het leven van alledag (en de daarin opgedane ervaringen) waarin men alles deelt; OLD s.v usus 7; vgl. bijv. CIC. de orat. 1,208; 2,204 docuit [...] nos longa uita ususque rerum maximarum; amic. 6; PERS. 5,52 Mille hominum species et rerum discolor usus (en z. Kißel ad loc.; geciteerd in POLYTHECON 2,384); IUV. 13,18; GEL. 9,8,1; DIG. 33,10,7,1; AUG. quant. anim. 17,29. Voor de iuxtapositie van usus en consuetudo, vgl. bijv. CIC. S.Rosc. 15 domesticus usus et consuetudo; Sul. 57 coniunctissimum officiis, consuetudine, usu; Phil. 7,6; fam. 13,23,1; SEN. ben. 1,11,4 usuque et consuetudine longa; FRO. Ant. 1
381
Agricola
p.262 (170N). Voor usus en uita, vgl. bijv. CIC. de orat. 2,68; 204 (z. boven); rep. 5,7; amic. 18. Vgl. AGR. ep. 10,3 non omnis consuetudo uite˛ nostre˛, non [...] familiaritas rerum inter nos uelut ante oculos obuersatur? 23,14 uetere consuetudine studiorum et nouo usu et familiaritate in amicitiam adducti; 27,5 amicitie nostre tam longo usu firmate; 18; 44,1. uite consuetudine: z. ad ep. 6,3. 6 electi: in deze bet. voor het eerst bij Gregorius Magnus (TLL s.v. 387,30-2); gebruikelijk in de Middeleeuwen. Bertomagensis: Graesse (Orbis latinus) vermeldt Bertomagus voor Worms niet, wel Borbetomagus. Dezelfde vorm als hier in ep. 36,15. obnixissime: deze vorm is zeldzaam en laat; vgl. onder, 12 en z. ad ep. 1,1. hortabatur - orabat: ant. tweespan: TLL s.v. oro 1051,61-8. 7 scriba - cancellarius: vanaf de late Oudheid wordt cancellarius als synoniem voor deze functie gebruikt. Vgl. ep. 22,22 Ego scriba sum Gauronice nostre˛. postulatus in episcopum: in middeleeuws Latijn is postulare het ww. voor ‘kiezen (tot bisschop)’; zo al GREG.M. ep. 9,140. Ant. heeft het deze bet. niet. De constr. is enigszins vreemd. Te verwachten was een predicatieve constr. (zo bijv. PLIN. ep. 3,4,4 legati [...] me [...] aduocatum postulauerunt (5,20,1)) of eventueel in episcopatum naar analogie van idioom als (filias) in matrimonium postulare (bijv. SERV. A. 10,497); zo AGR. ep. 29,5 ad Vormacensis ecclesie episcopatum postulatum esse. 9 usus rerum mearum: hier ‘mijn dagelijkse behoeften’ (OLD s.v. usus 13); bijv. CIC. n.d. 2,41 ignis, quem usus uitae requirit; LUCR. 6,9 ad uictum quae flagitat usus; LIV. 26,43,7 quae belli usus poscunt. Evenzo onder, 12 usibus meis; ep. 29,23. libertate uite˛: een belangrijk begrip in Agr.’s leven; maar al te vaak uit hij in de brieven zijn ongenoegen over het leven in dienst van de stad Groningen, dat teveel tijd kost om nog vruchtbaar te kunnen studeren en dat bovendien ondankbaar werk is. In dit verband komt het begrip ook terug in Cicero’s De officiis, waar de auteur vertelt hoe vele vooraanstaande intellectuelen zich vroeger terugtrokken uit het openbaar leven om zich in stilte aan hun studies te kunnen wijden. Toch vindt Cicero, niet verwonderlijk in het licht van zijn eigen carrière, dat iemand zich poli-tiek zou moeten engageren, mits hij over het hiervoor vereiste karakter beschikt: (1,68-72) libertatem, pro qua magnanimis uiris omnis debet esse contentio. [...] Multi autem et sunt et fuerunt qui eam quam dico tranquillitatem expetentes a negotiis publicis se remouerint ad otiumque perfugerint [...]. His idem propositum fuit quod regibus, ut ne qua re egerent, ne cui parerent, libertate uterentur, cuius proprium est sic uiuere ut uelis. [...] Sed iis qui habent a natura adiumenta rerum gerendarum abiecta omni cunctatione adipiscendi magistratus et gerenda respublica est; nec enim aliter aut regi ciuitas aut declarari
382
ep. 26
animi magnitudo potest. Vgl. CIC. parad. 33-4 dictum est igitur ab eruditissimis uiris nisi sapientem liberum esse neminem. Quid est enim libertas? Potestas uiuendi, ut uelis. Vgl. echter AGR. ep. 23,16 malui adhuc [...] in libertate hac permanere; Agr. laat een zeer eervolle functie aan het hof van Maximiliaan lopen en blijft liever in Groningen om ook tijd voor zijn studies te houden. 10 dimissis: in deze bet. ‘vergeten, onopzettelijk achterlaten’ post-kl. en zeldzaam: QUINT. inst. 11,2,9 (in een caput over memoria) inuenio apud Platonem obstare memoriae usum litterarum, uidelicet quoniam illa quae scriptis reposuimus uelut custodire desinimus et ipsa securitate dimittimus; TAC. hist. 3,36; PLIN. ep. 9,18,2. conterraneus: z. ad ep. 20,9. date illi: z. ad ep. 4,21. 11 uellem - annotasses: z. ad ep. 3,11. more ueterum: voor het idioom, z. ad ep. 7,5. Agr. doelt op corrigerende aantekeningen; z. ad ep. 8,4. Het noteren van verklarende en becommentarierende aantekeningen (glossen, scholia) in de marges van een tekst komt ook in de Oudheid voor. Aanvankelijk werden (op korte opmerkingen na) alleen tekens in de marge geplaatst bij een passage waarover iets werd opgemerkt in de comm., dat in een aparte boekrol verscheen (Reynolds-Wilson 1978: 10). De overgang van aparte commentaren naar scholia vond waarschijnlijk rond de 4de eeuw plaats, tegelijk met het overschakelen van boekrol op codex. Omvangrijke marginale scholia komen pas voor het eerst voor in de negende eeuw (op. cit.: 46). Ook bij de humanisten waren ze populair (vgl. ad ep. 22,14). Een mooi vb. zijn de correcties op Poggio’s Latijn die een pupil van Valla in de marge van een MS van Poggio’s brieven noteerde. Dat de Florentijn ze onder ogen kreeg, startte zijn polemiek met Valla (Wesseling 1978: 267). In zijn brieven doelt Agr. met ueteres altijd op ant. auteurs: 4,18; 21,21; 33; 35; 29,7; 18; vgl. 3,3; 4,13; 38,55. Recognoscam: gangbaar in deze bet. Vgl. gezien het vaak voorkomen van het motief ‘emendatie’ in Plinius’ brieven echter vooral PLIN. ep. 4,26,1 Petis, ut libellos meos, quos studiosissime comparasti, recognoscendos emendandosque curem (dit is de enige keer dat het ww. in diens brieven voorkomt). Evenzo AGR. ep. 38,64; 40,9; 43,3. Vgl. ook Rizzo 1973: 279-80; Tunberg 1991: 166. imprimendum: in deze technische bet. vanzelfsprekend pas gebruikt vanaf de 2de helft van de 15de eeuw, maar dan ook meteen gangbaar; z. voor meer vbb. Rizzo 1973: 75; LPLR s.v. Evenzo AGR. ep. 27,15; 37,1; 6; vgl. 38,64. 12 Sed ... redeam: traditionele overgangsformule; z. ad ep. 4,21. Vgl. voor de hier gebruikte bewoordingen bijv. VELL. 2,39,3 sed reuertamur ad ordinem; 68,5; COL. 3,11,1; APUL. apol. 78. Voor ordinem, z. (ad) ep. 18,13. exceptus uterque - agit: een anakoloet. Na de participiumconstr., die het
383
Agricola
logische gevolg is van de inleidende bijzin, verandert Agr. het onderwerp van de zin, waardoor exceptum vereist was geweest. Of is sum weggevallen? obnixe: z. boven, ad 6. 13 humane ... frontis: vgl. (ad) ep. 3,9. statiua habet: ant. alleen bij geschiedschrijvers; enkel Sallustius voegt castra expliciet toe. Met name Livius gebruikt dit idioom vaak, ook vergezeld van een acc. van tijd (zo bijv. 8,12,3; 37,33,3; 38,15,15; 42,64,1). Evenzo AGR. ep. 29,12. excitare: vgl. (ad) ep. 3,3. 14 honore: het aloude adagium zegt immers honos alit artes. In deze woorden van Cicero (Tusc. 1,4) is het gevleugeld geworden (Otto 169; Walther 11122a; ERASM. adag. 1,8,92), en de situatie die hij schetst van het oude Rome komt wel overeen met Agr.’s beeld van Groningen: kunst en wetenschap zijn niet in ere, dus is er ook niemand die daarin uitblinkt. De gedachte is echter al veel ouder: PL. r. 551a 4-5 ασκειται δη το αει τιµωµενον, αµελειται δε το ατιµαζοµενον. Vgl. AR. pl. 408 ουτε γαρ ο µισθος ουδεν εστ’ ουθ’ η τεχνη;; ARIST. EN 1123b 23-4 τιµης γαρ µαλιστα αξιουσιν εαυτους (sc. οι µεγαλοψυχοι), κατ’ αξιαν δε; 35-6 της αρετης γαρ αθλον η τιµη, και απονεµεται τοις αγαθοις (1163b 3-4). Een humanistische parallel is CANTER solit. 2,24 Neque [...] fieri potest, ut in uita sic politus [...] fias, si in solitudine sis, quomodo, si cum hominibus uerseris; propterea, quod non habes illic, qui te [...] benefacientem magnis laudibus extollant—quippe et honor alit artes omnesque accendimur ad studia gloria. genus hominum: vgl. ad ep. 18,13. subrusticum: ant. zeldzaam en niet van mensen gebruikt: CIC. Brut. 137; 259; fam. 5,12,1; vgl. GEL. pr,10 subrustice. Ook bij chr. auteurs is het woord zeer zeldzaam; CETEDOC geeft slechts twee vbb.: AMBR. ep. 7,38,5 (van een mens!); ISID. eccl. o . 2,11,5. Vgl. POGGIO ep. Nic. 37,41-3 non tamen existimes uelim me subito tanquam hypocritam aliquem sordidum ac subrusticum, quorum est maxima multitudo, a communi uita declinaturum. Het simplex rusticus is te allen tijde gebruikelijk in de hier bedoelde zin. malignum: vgl. HOR. c. 2,16,37-40 mihi parua rura et/ spiritum Graiae tenuem Camenae/ Parca non mendax dedit et malignum/ spernere uulgus. Aldus de dichter, die teruggetrokken leeft in ‘eenvoud’ i.t.t. Grosphus, een man van het leven. Dit motief van verachting voor het gepeupel is natuurlijk van alle tijden. Misschien was deze ode Agr. dierbaar. Het geschilderde ideaal van otium (als voor-waarde voor intellectuele prestatie) hing ook hij aan. (Weliswaar wijdde hij enige jaren van zijn leven aan het dienen van de stad Groningen, maar toch niet met volle overgave of tot zijn volle tevredenheid. De letteren zijn hem altijd dierbaarder.) Verder wijst hij ook diverse malen op zijn tenuitas: z.
384
ep. 26
ad ep. 1,8. Tenslotte citeert hij de verzen 19-20 (maar die zijn spreekwoordelijk; z. onder, ad 18). infestum et aduersum: vgl. CIC. Mil. 3 Unum genus est aduersum infestumque nobis, eorum, quos P. Clodi furor [...] pauit; LIV. 42,22,2 ne causam diceret aduerso senatu, infestiore populo. Bij Seneca verschillen de adjj. expliciet in sterkte: nat. 3,pr,13 luxuriae non aduersus tantum, sed infestus (sc. animus). loquax: vgl. SEN. con. 10,1,1 populi loquacis; [QUINT.] decl. 19,12 ille semper loquax populus ac malignus. αψικορωτατον: alleen Philo Iudaeus en Plutarchus gebruiken dit adj. meer dan vier-maal; overigens komt het ook in Lucianus’ Calumnia voor (21; vgl. AGR. ep. 16,3); Agr. vertaalt το αψικορον daar met mentis humanae inconstans fastidium (Bleukx 1984: 128). Hier ontleent hij het aan ps.-Plato’s Axiochus; z. volgende lemma. 15 quod ... dixit: [PL.] Ax. 369a 7-9 δηµος γαρ, ω φιλε Σωκρατες, αχαριστον, αψικορον, ωµον, βασκανον, απαιδευτον. In zijn eigen vertaling geeft Agr. dit weer als Populus enim, carissime Socrates, ingratus est, morosus, crudelis, inuidus, immodestus (Vermeire 1981: 85). Deze passage is Agr. misschien ook daarom bijgebleven, omdat hij had geworsteld met de juiste bet. van αψικορον (‘wispelturig’); in zijn eerste versie vertaalde hij dit met studiosus, later verbeterde hij het in instabilis en uiteindelijk besloot hij dat het morosus moest zijn (Vermeire 1981: 71). Wellicht liet hij het ook daarom hier onvertaald; zo niet liuidum, dat door ps.-Plato eveneens genoemd wordt (βασκανον; door Agr. in zijn vertaling omgedoopt tot inuidus) en waarnaar quod dus ook verwijst. expressissime: het adv. is in deze bet. ant. gangbaar, maar de superlatief komt niet voor. usu rerum: OLD s.v. usus 11 ‘value, utility’. Evenzo AGR. ep. 28,7 (over de goede omstandigheden in Heidelberg om te studeren) Hec omnia tamen magis ad uoluptatem sunt animi accommodata quam ad usum rerum aut (ut sordidiore uerbo utar) ad questum spectantia; vgl. 3 (over Antwerpen, in dezelfde context); 29,9 (ook in dezelfde context). 16 tenet ... patrie: vgl. TER. hec. 404 amor me grauiter consuetudoque eius tenet; SUET. Tib. 7; IUST. 12,1,2. consuetudo - uinculum: vgl. TER.An. 560-1 consuetudine et coniugio [...] deuinctum. magis ... dicere: vgl. (ad) ep. 22,8. 17 ingrauescens ætas: ciceronianisme: amic. 33 mutari etiam mores hominum saepe dicebat [...] aetate ingrauescente; sen. 6; fam. 2,1,2. Vgl. SPART. Ael. 2,1 aeuo ingrauescente (EUTR. 9,27,1). Vgl. AGR. ep. 23,9; 39,4 increscente ætate. animi: subject; voor het mv., vgl. ep. 29,22 animosque earundem artium studio concordes.
385
Agricola
alio atque alio: de enige ant. parallel is SEN. dial. 10,11,2 nihil alio atque alio spargitur (van het leven van hen die de tijd nemen, die niet in het drukke leven van alledag opgaan, dat is van hen die zich aan de studie wijden). Gangbaar zijn echter wendingen als alio...alio, alius alio (e.d.). animus - proferendus: het ww. wordt in deze zin ‘voorwaarts leiden’ (OLD s.v. 1) vooral van militaire aangelegenheden gebruikt, zoals in het idiomatische signa pro-ferre ‘opmarcheren’. Een uitstekende parallel is echter SEN. ep. 52,3 waar gesproken wordt over drie wegen die naar ‘de waarheid’ leiden. De meeste mensen heb-ben hulp en begeleiding nodig, maar de allerbegaafdsten zijn hun eigen gids: Quos-dam ait Epicurus ad ueritatem sine ullius adiutorio exisse, fecisse sibi ipsos uiam; hos maxime laudat quibus ex se impetus fuit, qui se ipsi protulerunt. Vgl. ook CIC. Mur. 65 isti ipsi mihi uidentur uestri praeceptores et uirtutis magistri finis officiorum paulo longius quam natura uellet protulisse, ut, cum ad ultimum animo contendissemus, ibi tamen ubi oporteret consisteremus. Met animus als object wordt het ww. in deze zin ant. niet gebruikt, maar vgl. SEN. ep. 118,17 Ubi aliquid animus diu protulit. spes - porrigenda: vgl. SEN. ben. 4,22,1 Nihil iam superest, quo spes porrigatur (sc. cum morimur); 2,27,4 Ultra se cupiditas porrigit (want de maat is nooit vol: wie steeds meer krijgt, verlangt ook naar steeds meer: ambitio non patitur quemquam in ea mensura honorum conquiescere, quae quondam eius fuit inpudens uotum); dial. 7,8,4; OV. tr. 3,11,5. in longinquum: vgl. SEN. dial. 9,10,5 Non sunt [...] cupiditates in longinqua mittendae; ep. 5,8 Maxima autem utriusque (sc. metus et spei) causa est quod non ad praesentia aptamur, sed cogitationes in longinqua praemittimus. Het eerste citaat is deel van een relaas, waarin Seneca betoogt dat een ieder tevreden moet zijn met zijn positie, daarvan het goede moet inzien en benutten: (4) Adsuescendum est itaque condicioni suae et quam minimum de illa querendum et quidquid habet circa se commodi adprendendum. Preterea ... contentum esse: zoals uit de voorgaande lemma’s blijkt, is Agr. (waarschijnlijk onbewust) hier sterk beïnvloed door zijn lectuur van Seneca’s ethische werk. Zijn bewoordingen refereren aan enkele passages uit Seneca die ook inhoudelijk relevant zijn voor het dilemma waarvoor Agr. hier staat, en die in zijn tijd en ver daarvoor bekend waren geweest (hoewel Seneca’s dialogen in de Middeleeuwen nagenoeg onbekend waren; z. Reynolds 1968: 356; 372). parabilia: ant. alleen bij Cicero, Horatius, (pseudo-)Seneca en Curtius Rufus. Cicero (en ook Seneca) gebruikt het enkel ter vertaling van ευποριστος, een begrip uit Epicurus’ leer der begeerten: fin. 1,45 Qui (sc. Epicurus) unum genus posuit earum cupiditatum, quae essent et naturales et necessariae, alterum, quae naturales essent nec tamen necessariae, tertium, quae nec naturales nec necessariae. Quarum ea ratio est, ut necessariae nec opera multa nec impensa expleantur; ne
386
ep. 26
naturales quidem multa desiderant, propterea quod ipsa natura diuitias, quibus contenta sit, et parabilis et terminatas habet; evenzo 2,90; 91; Tusc. 5,93; SEN. ep. 4,10. De letteren als natuurlijk, maar niet noodzakelijk verlangen! 18 Patrie ... fugit?: HOR. c. 2,16,19-20. De context van Horatius’ ode lijkt niet in het spel. De dichter versmaadt daar het streven naar geld en roem, dat vele gevaren met zich meebrengt; in het betre ende couplet vooral de handelaar, die verre reizen maakt en zo ook zichzelf lijkt te ontvluchten. Hierop zinspeelt Agr. niet. Het vers is los van de context aangehaald als adagium. Het wordt overigens door Otto, Walther noch Erasmus genoemd; vgl. wel Walther 8550b exsilium patitur, patria quicumque negatur; 8551 exilium patitur, patrie qui se denegat. Na voor Heidelberg gekozen te hebben en daar te zijn aanbeland, haalt Agr. het vers opnieuw aan (ep. 39,4). Patria ... delectat: CIC. Tusc. 5,108 ad omnis casus facillima ratio est eorum, qui ad uoluptatem ea referunt quae secuntur in uita, ut, quocumque haec loco suppeditetur, ibi beate queant uiuere. Itaque ad omnem rationem Teucri uox accommodari potest: ‘Patria est, ubicumque est bene.’ Dit citaat maakt deel uit van een passage, waarin weerlegd wordt dat ballingschap een groot leed is dat gevreesd moet worden. Ten eerste verschilt ze in wezen niet van een lange reis; verder is de wijze overal thuis (dit is door de eeuwen heen een zo mogelijk nog geliefder adagium dan het door Agr. gedebiteerde, en wordt ook door Cicero in deze context aangehaald); tenslotte is het zaak zich overal op het bevredigen van zijn verlangens te richten. De context hier kan dus ook als relevant voor Agr. gezien worden en wellicht haalt hij het ci-taat daarom aan, maar waarschijnlijk is dit niet, want het betreft een overbekende uitdrukking; vgl. al AR. pl. 1151 πατρις γαρ εστι πασ’ ιν’ αν πραττη τις ευ; voorts Otto 1356 Patria est, ubicumque est bene (die ook wijst op SEN. rem. fort. 8,2; [SEN.] mor. 43; vgl. ook PUB. sent. V 7 Ubi cum tuis sis, patriam non desideres); Walther 20842a Patria est, ubicumque bene uixeris; 32036e ubi bene, ibi patria; 20844a; 11430; 29982a; vgl. 11429; 23208a; 25954; 32075a; POGGIO ep. Nic. 5,16; 22,31; ERASM. adag. 2,2,93 Quaeuis terra patria (citeert AR. pl. 1151 en CIC. Tusc. 5,108). 19 Vellem - esset: z. ad ep. 3,11. copia tui: uitzonderlijk, maar ant. in deze zin zonder bijv. een gerundium; vgl. TAC. ann. 1,58 ubi primum copia tui; CURT. 4,5,20 Pharnabazi copiam fore; AMM. 27,7,3 nanctus copiam principis. Hetzelfde idioom kan ook in sexuele zin gebruikt worden (zo bijv. in de komedie). VALLA eleg. 4,65 (over copia) noemt dit idioom niet. Vgl. AGR. ep. 11,5; 22,14. ex sententia consilii tui: de consilii sententia (standaard afgekort tot D.C.S.; z. PROB. iur. 3,23 (g.L. IV 273)) is een vaste wending die altijd ‘op besluit (of ‘advies’) van de vergadering’ betekent en vaak bij Cicero voorkomt. Slechts een enkele keer wordt het voorz. ex in dit idioom gebruikt: NEP. Phoc. 3,4; LIV. 45,29,3; SEN. ep. 67,10; nat. 2,41,1; PLIN. ep. 5,1,6; 3,8 quod de quibus
387
Agricola
dubitat, quasi ex consilii sententia statuit (sc. ipse qui recitat) (als reden om in het openbaar voor te dragen); 6,31,12. Occo is Agr.’s adviescollege. Vgl. AGR. ep. 28,12; 29,20. propendeat: z. ad ep. 18,3. 20 explorate: dit adv. is ant. vrij ongewoon en voornamelijk te vinden in Cicero’s brieven en bij Ammianus (hoewel bij de laatstgenoemde in iets andere zin). Evenzo AGR. ep. 33,2. se laxauerit hyems: het ww. betekent hier waarschijnlijk ‘verminderen, verzwakken’ (OLD s.v. 8; zo AGR. ep. 29,30 curam atque operam laxauero); het wordt bijv. gebruikt van woede (PETR. 108,9; STAT. Theb. 6,831) en ziekte (GRAT. 419; CURT. 3,5,9). Van de winter (of een vergelijkbaar begrip) wordt het niet gebruikt, maar vgl. PLIN. nat. 18,184 Sarculatio induratam hiberno rigore soli tristitiam laxat temporibus uernis. Het beeld van het weer dat zachter wordt is ook ant.: LIV. 23,19,1 mitescente iam hieme; CURT. 9,10,4 iamque mitigata hieme; SIL. 15,502 iamque hieme affecta mitescere coeperat annus; AMM. 30,2,6 mollita hieme; een latere parallel is ISID. nat. 37,4 (Zephyrus) hiemis rigorem [...] relaxat. Het ww. zou eventueel ook ‘oplossen, ontbinden’ kunnen betekenen (OLD s.v. 5); vgl. dan vooral HOR. c. 1,4,1 Soluitur acris hiems. profectionis: ‘reis’: z. ad ep. 21,47. 21 a uobis - discessi: z. ad ep. 21,3. noticiam: z. ad ep. 6,6. in tanta fortuna: vgl. POL. Cic. fam. 10,31,3 Caesarem uero, quod me in tanta fortuna modo cognitum uetustissimorum familiarium loco habuit, dilexi summa cum pietate et fide; vgl. Rab. Post. 41; 44. 22 secretarii: dit woord komt pas bij middeleeuwse auteurs in deze bet. voor, maar zijn gebruik heeft daarna een grote vlucht genomen, ook in de Renaissance (LPLR s.v.). Renenses: ‘Rijnse guldens’; middeleeuws Latijn, maar ook bij humanisten zeer gewoon (LPLR s.v.). Evenzo AGR. ep. 30,4. 23 Αµαλθιας κερατος: in het Latijn copiae cornu (zo vertalen PLIN. nat. pr,24; GEL. 1,8,1-2; ERASM. adag. 1,6,2), de spreekwoordelijke hoorn des overvloeds; z. bijv. Roscher s.v. ‘Amaltheia’; Bömer ad OV. fast. 5,121; Otto 441; ERASM. adag. 1,6,2. Voor het element goud, vgl. ATH. deipn. 5,198a χρυσουν Αµαλθειας κερας (EUST. III 908,3-4). administrationes: ‘bedieningen, ambten’: in deze concrete bet. gebruikt vanaf de post-kl. tijd (TAC. Agr. 19), maar vooral zeer vaak bij Cassiodorus. Voor het gebruik van abstracta in concrete bett., z. ad AGR. ep. 25,1. Voor de verbinding met procurationes, vgl. CIC. rep. 1,35 procuratio atque administratio rei publicae; n.d. 1,2 curatione et administratione rerum; AGR. ep. 21,44. 24 hortari - incitare - propellere: de historische inf. wordt vooral door Sallustius en Tacitus zeer vaak gebruikt; bij Cicero is hij niet veel te vinden, en dan
388
ep. 26
met name in zijn brieven; LHS II 367. deessem mihi: z. ad ep. 23,7. Perduxit me - ut: een zeer uitzonderlijke constr. Gebruikelijk is perducere alqm ad/ in c. acc. (vgl. boven, 21); de enige parallel voor Agr.’s gebruik is DIG. 5,4,3 (mulier) ab Alexandria perducta est, ut Hadriano ostenderetur; vgl. ook TER. An. 80-1 filium/ perduxere illuc, secum ut una esset. coram ... alloquerer: het ww. komt ant. zowel absoluut als met een obj. voor; hoewel oorspronkelijk alleen de acc., regeert het ww. in later Latijn ook de dat. In zijn brieven gebruikt Agr. het echter enkel met de acc. (18,13; 22,10; 29,39; 36,15; 48,2; 3; 6). Daarom is coram hier te beschouwen als een voorz., hoewel het ant. in combinatie met adloqui steeds een adv. is, waarbij de gespreksgenoot in de acc. geplaatst wordt: VERG. A. 8,122-3 coramque parentem/ adloquere; TAC. hist. 4,65 coram adire adloquique Veledam; SULP. SEV. chron. 1,19,7 coramque ad Moysen Deus loquebatur; vgl. AGR. ep. 46,4 coram tibi [...] dixero. Maar vgl. bijv. SAL. Iug. 109,1 respondit se pauca coram Aspare locuturum. Perduxit ... alloquerer: gezien de twee voorafgaande lemma’s lijkt het oordeel gerechtvaardigd, dat Agr. hier probeert zo bondig mogelijk te formuleren. Iets ruimer (en antieker) verwoord luidt zijn boodschap Perduxit me cancellarius ad Maximilianum, ut coram eum alloquerer. Deze hele alinea wordt gekenmerkt door korte mededelingen. 25 sue: naar ant. maatstaven onjuist voor eius; z. ad ep. 12,1. cantzellarius: ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat Agr. hier het Duitse accent van Maximiliaan op de hak neemt. In alle andere (14) gevallen waar het woord in Agr.’s brieven voorkomt is het op de gebruikelijke manier gespeld, ook in deze brief (7; 21; 24; 25). ratum: gewenst zou hier rata zijn. Dit incongruente gebruik van het onzijdig ev. komt al kl. voor (bijv. CIC. Att. 8,12b,2 ut cohortes [...] ad me missum facias) en is kenmerkend voor de volkstaal en later Latijn (LHS II 392; Svennung 1935: 263-4). 26 coronatos: in deze bet. middeleeuws Latijn, maar ook vaak gebruikt door humanisten (LPLR s.v.). Evenzo AGR. ep. 29,23. ex publico: ‘van staatswege, uit de gemeentekas’. Ant. iets gangbaarder is de publico (zo bijv. altijd Cicero; evenzo AGR. ep. 29,23), maar met name historici schrijven ook e(x) publico: CAES. civ. 2,22,5; LIV. 1,43,9; 21,14,1; 25,12,9; 45,44,15; TAC. ann. 4,45; SUET. Iul. 41,3. In CETEDOC is ex publico uiterst zeldzaam (WILL. TYR. chron. 5,8), de publico daarentegen gangbaar. Met id bedoelt Agr. in de eerste plaats de tweehonderd kronen. 27 Habes: z. ad ep. 8,1. annalem: dit woord gebruikt Agr. hier, denk ik, opzettelijk om te verwijzen naar het historiografische karakter van de voorafgaande paragrafen, dat benadrukt wordt door het streven naar een sallustiaans-taciteïsche stijl. Hierop
389
Agricola
duiden de asyndeta laudibus uirtutibus nobilitati, pepigisset promisisset, ministerium locum stipendium; het plotselinge gebruik van de historische inf. (hortari, incitari, propellere); de oratio obliqua (dedere ... meum; paratum ... fore); vgl. verder de opmerkingen bij coram ... alloquerer; Perduxit ... alloquerer; ex publico. 28 marchio: middeleeuws Latijn; ook bij humanisten algemeen gangbaar (LPLR s.v.). uictoriam ... stetisse: in deze constr. niet ant. Hier verwart Agr. de constr. bij stare in de bet. ‘aan de kant staan van’ (OLD s.v. 12) met die bij hetzelfde ww. in de bet. ‘kosten’ (OLD s.v. 23). In het eerste geval is de gangbare constr. stat alqd cum alqo; bijv. LIV. 5,38,4 fortuna [...] cum barbaris stabat; 8,34,1 stabat cum eo senatus maiestas; vgl. ook OV. ep. 10,105 stat uictoria tecum. Als stare ‘kosten’ betekent, dan luidt de constr. (alci) stat alqd alqo; bijv. VERG. A. 10,494-5 haud illi stabunt Aeneia paruo/ hospitia; LIV. 2,36,4 Magno illi ea cunctatio stetit; vgl. vooral 23,30,1-2 Petelia [...] aliquot post mensibus quam coepta oppugnari erat [...] expugnata est. Multo sanguine ac uolneribus ea Poenis uictoria stetit. In ep. 32,7 gebruikt Agr. het ww. in deze laatste zin met de juiste constr. 29 urget me nuncius: brieftopos; z. ad ep. 20,7. uiuendi ... instituturus: z. ad ep. 15,4. 30 Gerionis et Victoris: chr. Latijn.
AGR. ep. 27 2 desiderio meo - satisfacere: z. ep. 2,4. presens presentes: vgl. ep. 2,3. 5 festinata - manu: TAC. ann. 6,40 festinatis [...] manibus; V.MAX. 2,8,5 festinabunda manu; vgl. CLAUD. 3,344 festinas urgete manus; TAC. hist. 1,7 seruorum manus subitis auidae et tamquam apud senem festinantes. Walther (9415) noteert twee verzen uit een 11de-eeuws gedicht: Festinata manu substantia diminuetur;/ paulatim collecta suum spectabit aceruum; een (kleine) variant op Spreuken 13: 11, waar de gedachte dezelfde is, maar de iuxtapositie festinata manu niet gemaakt (natuurlijk is in het citaat festinata evenmin met manu verbonden). De oogst aan parallellen is dus mager in het licht van Agr.’s ut aiunt, dat een idiomatische wending suggereert. Overigens is het ww. niet ongebruikelijk in deze context van het snel (en dus niet volledig doordacht) schrijven; zo bijv. MART. 10,2,1-2 Festinata prior, decimi mihi cura libelli/ elapsum manibus nunc reuocauit opus; AUG. ep. 149,34 dabis sane ueniam stilo meo multum festinanti. IJlings schrijven is een brieftopos; z. ep. 2,11. corrasi: in deze bet. ‘bijeenschrapen’ doorgaans van geld (zo ep. 31,3), en vrijwel uitsluitend bij Plautus, Terentius, Apuleius en in de Digesten. Van schrijfwerk wordt het ant. nooit gebruikt.
386
ep. 27
amicitie - firmate: vgl. ep. 2,3. amicitie ... firmate: vgl. ep. 26,5. deinde ... negare: vgl. HIER. pr. psalt. sec. Hebr. p. 768, 21-6 (geciteerd adv. Rufin. 2,30) unde inpulsus a te, cui et quae non possum negare non possum, rursum me obtrectatorum latratibus tradidi, maluique te uires potius meas quam uoluntatem in amicitia quaerere; vgl. ook ep. 1,2 (evenzo 130,1) quod inplere non possum, negare non audeo; RADBERT. ad Fredug. r. 9-10 ut responderem cui negare non possum quae exigis, etiamsi adimplere nequeo quae iniungis. 7 Ut ... ingeram: vgl. SEN. ben. 6,41,2 Quanto melius ac iustius in promptu habere merita amicorum et offerre, non ingerere; SUET. poet. 40 (p. 45Re) Ac ne recusanti quidem (sc. Horatio) aut succensuit quicquam aut amicitiam suam ingerere desiit (sc. Augustus); AUG. diuers. quaest. 71,6 Nullius itaque repudianda est amicitia sese ingerentis ad amicitiam copulandam. Zowel iactare als ingerere worden ook gebruikt voor het werpen van wapentuig. Vgl. voor in os ingerere SEN. nat. 1,16,3; ben. 2,12,2 (letterlijk). 9 Perge qua cepisti: vgl. PLIN. ep. 5,17,4 exosculatus adulescentem, qui est acerrimus stimulus monendi, laudibus incitaui, pergeret qua coepisset, lumenque quod sibi maiores sui praetulissent, posteris ipse praeferret. Leibenguth-Seidel (1994: 250) maken zich hier sterk voor een echo van Cicero’s eerste rede tegen Catilina, waar een verwante wending (perge quo coepisti) geschreven staat (1,10; geciteerd door QUINT. inst. 9,3,45). Dit idioom komt evenwel ook elders voor, zowel in Agr.’s versie (LIV. 35,28,5; PLIN. loc.cit.; vgl. SAL. hist. 1,77,16; evenzo AGR. ep. 26,8) als met quo (TER. hec. 194; LIV. 3,9,10; AELRED. spir. amic. 2,17; 3,60; vgl. PL. as. 115) als ook, en vaker, met ut (zo AGR. ep. 1,10; 20,6). Voorts is het weliswaar juist dat zowel Agr.’s brief als Cicero’s rede gekenmerkt wordt door het gebruik van korte zinnen, maar inhoudelijk is er geen enkele verwantschap. Ook ontbreekt verder enige woordelijke gelijkenis. urge successus tuos: vgl. LUC. 1,146-50 met een schets van Caesar, die inderdaad zonder reserve zijn eigen voordeel in alle situaties nastreeft, maar op een wijze die Agr.’s advies verre overschrijdt: Acer et indomitus, quo spes quoque ira uocasset,/ ferre manum et numquam temerando parcere ferro,/ successus urguere suos, instare fauori/ numinis, impellens quidquid sibi summa petenti/ obstaret gaudensque uiam fecisse ruina. 10-1 Scis ... peruenire: kritiek op de grote stad, in dit geval Rome, is van alle tijden; vgl. naast de door Leibenguth-Seidel (1994: 251) genoemde lit. ook bijv. Iuvenalis’ 3de satire en Highet (1954: 65-75) daaromtrent, die parallellen van afkeer voor de megalopolis opdient uit de wereldlit; en Classen 1980: 15, nt 93; 23, nt 150 (met onder meer SEN. ep. 56; dial. 12,6,2-3; LUCIAN. Nigr. 15 vv.). Een geliefd mo-tief in de ant. Latijnse poëzie is dat van de stad als poel des verderfs (een beeld dat in deze brief ook naar voren komt) tegenover het geïdealiseerde, geprezen, (ook moreel) integere platteland (André 1992). Vgl.
387
Agricola
ook POGGIO ep. Nic. 35,111-3 (over het pauselijke hof) omnium [...] uitia huc confluunt, ut sit tanquam speculum, in quo plurimorum et facta et mores cernuntur. 10 generis - hominum: vgl. ep. 18,13. 11 Nihil ... peruenire: vgl. SAL. hist. 2,17 (=DON. Ter. Ph. 170) Modestus ad alia omnia, nisi ad dominationem. effice - quod: dit lijkt typisch middeleeuws Latijn, want ant. gaat het ww. in deze constr. vrijwel altijd vergezeld van ut of van een AcI. Niettemin wijst TLL (s.v. 174,33-5) op twee ant. plaatsen met quod: OV. Pont. 4,5,35-6; PALLAD. ins. pr,1. Elders in zijn brieven schrijft Agr. evenwel altijd efficere ut (23,7; 28,12; 40,12). opibus ... honoribus: vgl. TAC. hist. 3,37 tantis opibus tot honoribus cumulatus; AUG. civ. 2,23 fatentur [...] posse homines [...] opibus honoribus [...] cumulari. nedum: z. ad ep. 6,2. beneuolentie ... constantiam: vgl. ep. 7,7. 15 impresso: z. ep. 26,11. 19 iniungo ut: z. ep. 5,1. 20 dare: ant. juist was dari (zo ook Leibenguth-Seidel 1994: 218). Misschien een verschrijving (van Agr., of van een kopiist); of verraadt zich hier de invloed der moderne talen? Agr. gebruikt de juiste, passieve constr. in ep. 32,7 en 38,55. 21 Diei operam: opus diei is een bijbelse term (Ezra 3:4; 10:13) die veel door chr. auteurs gebruikt wordt (bijv. vaak in Petrus Lombardus’ Sententiae). De enige parallel voor Agr.’s opera is DIG. 38,1,3,pr. Vgl. ook AGR. ep. 8,1. 22 Gaudeant ... sua: van oudsher spreekwoordelijk: Otto 902; ERASM. adag. 2,10,49 Laconismus (met vele vbb. uit de Griekse en Latijnse lit.); 2,1,92. Vgl. ook Jansen 1995: 215-40 voor de ‘Spartaanse bondigheid’ als ‘geprezen vaardigheid’ in poetica’s van de 16de en 17de eeuw (in het Latijn en in de volkstaal); hij noemt ook ant. bronnen. Voor de brieftopos breuitas, z. ep. 21,17-8.
AGR. ep. 28 1 conterraneo: z. ep. 20,9. 2 uerbosius: z. ep. 1,4. allegaui: = alligaui. Beide ww. worden vaak met elkaar verward in HSS (TLL s.v. alligo 1680,37-8). laqueum - abrumpere: vgl. PLIN. ep. 2,8,2 Numquamne hos artissimos laqueos, si soluere negatur, abrumpam? Er is enkel enige woordelijke gelijkenis, de situatie bij Plinius is anders: zijn drukke werkzaamheden zijn hem als een strop om de hals en beletten hem om, zoals zijn correspondent Caninius, van de
388
ep. 28
vreugden des levens (studeren, vissen, jagen) te genieten. Interessant is ook ep. 22 van Seneca, waarin eveneens knopen doorgehakt moeten worden. Lucilius vraagt, hoe hij zich van zijn werkzaamheden kan bevrijden. Na te hebben opgemerkt dat deskundig advies al-leen van nabij (!) kan worden verstrekt (1 Quaedam non nisi a praesente monstrantur [...]. Vetus prouerbium est gladiatorem in harena capere consilium), raadt Seneca hem aan rustig te werk te gaan: 3 leni eundum uia, ut quod male inplicuisti soluas potius quam abrumpas, dummodo, si alia soluendi ratio non erit, uel abrumpas (ge-volgd door het gevatte Nemo tam timidus est ut malit semper pendere quam semel cadere). 4 largius os quam manus: geen ant. spreekwoord (bij Otto noch Erasmus); voor de oppositie van mond en hand, vgl. bijv. VERG. A. 11,378-9 Larga quidem semper, Drance, tibi copia fandi,/ tum cum bella manus poscunt. 5 inter ... numero: vgl. voor de hele wending SIDON. ep. 9,3,2 Quarum (sc. causarum) ista calculo primore numerabitur, quod ...; voor de bet. van calculos bijv. CIC. Att. 8,12,5 Atque ego [...] recordor tamen tua consilia, quibus si paruissem, tristitiam illorum temporum non subissem. [...] Qua re nunc saltem ad illos calculos reuertamur quos tum abiecimus; PLIN. ep. 2,19,9 an sit recitandum, examina tecum omnisque, quos ego moui, in utraque parte calculos pone, idque elige, in quo uicerit ratio. humanitas ... gratia: voor het typisch renaissancistische karakter van deze vorstelijke deugden, z. Leibenguth-Seidel 1994: 253-4 (met verdere lit.). Vgl. AGR. ep. 1,6. 6 mores: vgl. ep. 2,6. 7 uoluptatem - usum: voor deze oppositie, z. (ad) ep. 4,21. usum rerum: z. ep. 26,15; vgl. boven, 3. sordidiore uerbo: ‘een platter woord’, ‘banaler’; vgl. GEL. 19,13,2-3 ‘nanos’ autem sordidum esse uerbum et barbarum credebam. ‘Est quidem’ inquit ‘hoc’ Apollinaris ‘in consuetudine inperiti uulgi frequens, sed barbarum non est.’ Dezelfde iunctuur ook bij de beide Seneca’s, Quintilianus en Pomponius Porphyrio. 11 Quid enim ... oliue˛: IUV. 13,98-9. Het hier citeren van twee verzen uit Iuvenalis’ 13de satire getuigt van ironie, omdat de dichter zich daar richt tot de vrekkige Calvinus, die bestolen is: gezien zijn leeftijd zou hij beter moeten weten dan daarom buitensporig te jammeren; bovendien gaat het om een grijpstuiver, gezien zijn middelen. 12 uacillantem epistolam: vgl. CIC. fam. 16,15,2 Accepi tuam epistulam, uacillantibus litterulis, nec mirum tam graui morbo. de ... consilium: vgl. ep. 26,19. 13 in commune: vgl. ep. 13,9. properantissime: z. ep. 6,7.
389
Agricola
AGR. ep. 29 1 quarum ... conquereris: een anakoloet. Bij het eerste lid is iets aan te vullen als me certiorem facis. Nu hangt ook dit eerste lid af van acerbius conquereris. 2 Eis ... repetam: vgl. CIC. fam. 1,9,4 Quod tibi ut planius exponam, altius paulo rationem consiliorum meorum repetam necesse est. Ook Cicero legt (aan Lentulus) verantwoording af voor zijn daden, en eveneens in een lange brief; inhoudelijke gelijkenis ontbreekt. De wending alte (-ius) repetere is standaard (TLL s.v. altus 1786,16 vv.). 3 amantissimo: z. ep. 7,10. 5 longa ... deuinctum: z. ep. 13,10. ad ... postulatum: z. ep. 26,7. 7 ipsum: in plaats van se; z. ep. 10,5. que lex ... habituros: z. ep. 22,16. 9 Abrumperem ... posset: vgl. PLIN. ep. 6,6,8 Quibus ex causis exigo, ut uenias et suffragio meo tuum iungas. [...] Abrumpe, si qua te retinent; AGR. ep. 38,4. uel amicitie ... permouerer: de oppositie van vriendschap en nut is een topos; vriendschap moet om zichzelf nagestreefd worden (en kan dan ook van nut zijn), niet met het oog op gewin: bijv. CIC. fin. 2,85 Vides igitur, si amicitiam sua caritate metiare, nihil esse praestantius, sin emolumento, summas familiaritates praediorum fructuosorum mercede superari. Me igitur ipsum ames oportet, non mea, si ueri amici futuri sumus; amic. 51 Non igitur utilitatem amicitia, sed utilitas amicitiam secuta est; OV. Pont. 2,3,7-8; vgl. GEL. 17,5 (z. ep. 7,7); Powell ad CIC. amic. 26-32. Salutati klaagt over mensen die enkel vriendschap sluiten om er zelf beter van te worden: ep. 8,9 (II 403) sola [...] utilitas et amicicie cultum et honestatis diligentiam facit; ut si te talem uiderint qualem expedit eis et optant, singularis amicicie officiis excolaris. utilitate rerum: vgl. ep. 26,15. 10 milas: middeleeuws Latijn voor ‘mijl’ (DuCange s.v.; Latham 1965 s.v.); evenzo hierna, 39. 11 pedem ... est: niet enkel in Agr.’s dagen was het begin van een reis spreekwoordelijk het moeilijkste deel daarvan; vgl. Otto 1453 portam itineri longissimam (= VAR. r. 1,2,2). Erasmus kent deze uitdrukking (adag. 4,5,96) en voegt eraan toe: Quin et hodie dicunt bonam itineris partem confectam ei, qui portam egressus sit: semper enim est, quod iter apparantem remoretur, et si nihil sit negocii, remorantur amicorum affectus: apud nostrates autem non creditur profectio futura felix, nisi dies aliquot dati fuerint conuiuiis et compotationibus amicorum. profectionis: z. ep. 21,47. 12 ut apud Germanos: z. ep. 19,2. statiua habet: z. ep. 26,13. 13 equitate ... laude: z. ep. 28,5.
390
ep. 29
17 subducere sinum: vgl. SEN. Thy. 430-1 Cur bonis tantis sinum/ subducis? Tantalus spreekt tot zijn vader Thyestes, die, nu hij weer in de buurt van Argos is, weifelt en de stad niet durft in te gaan. Naar de context verwijst Agr. dus in geen geval, maar voor zijn idioom is dit de enige ant. parallel. nisi ... interuenerit: vgl. ep. 12,6. 18 ego ... puto: over deze etymologie verhaalt Wesseling 1988: 234. 19 uerbosa: z. ep. 1,4. uerbosa ... narratione: vgl. HIER. ep. 18a,16,2 oratio [...] molestior fit, si taedium sui prolixitate congeminet. 20 ex - sententia - consilium: z. ep. 26,19. consilium - sumpturum: z. ep. 2,10. 22 animo tuo obsequi: z. ep. 2,9. 23 usus rerum mearum: z. ep. 26,9. coronatos: z. ep. 26,26. de publico: z. ep. 26,26. suasibus: z. ep. 17,1. 25 studiis quies: een van Agr.’s lievelingsboeken, Quintilianus’ Institutio, begint met de woorden Post impetratam studiis meis quietem (waarna de auteur verhaalt nu tijd te hebben zijn boek te schrijven). Dezelfde iunctuur voorts alleen in V.FL. 5,624, waar studiis echter in een geheel andere bet. gebruikt is. Vgl. AGR. ep. 23,16. inquam: z. ep. 4,19. studiorum sotius: z. ep. 21,7. quem ... relinquere: vgl. PL. mil. 703-4 At illa laus est, magno in genere et in diui-tiis maxumis/ liberos hominem educare, generi monumentum et sibi; AGR. ep. 24,3. 26 sibi - induit persuasionem: alleen bij Quintilianus: inst. 1,1,8 Nihil est peius iis qui paulum aliquid ultra primas litteras progressi falsam sibi scientiae persuasionem induerunt; decl. 307 (208,17-8). 27-9 schola ... resumas: lesgeven op school is vaker negatief geschilderd; bijv. IUV. 7,215-43, waar vooral de nadruk ligt op de slechte betaling, terwijl er hoge eisen aan de leraar gesteld worden; MART. 9,68 tot de leraar die iedereen uit zijn slaap houdt door al voor het ochtendgloren zijn lessen te beginnen: in zijn school is meer lawaai dan in het amfitheater. Quintilianus verkiest daarentegen het naar school gaan boven het thuis privéles krijgen (inst. 1,2; vgl. 1,2,16 ut fugiendae sint magnae scholae [...], non tamen hoc eo ualet ut fugiendae sint omnino scholae). Evenzo AGR. ep. 30,4; LANGIUS ep. 2,4-5. 28 Aristophanes ... appellat: AR. nu. 94 ψυχων σοφων τουτ’ εστι φροντιστηριον. Het door Agr. aangehaalde woord is een vondst van Aristophanes, waarmee hij een school van sofisten (tot wie hij ook Socrates rekent) laat aanduiden. Agr. speelt met de dubbelzinnigheid van φροντις, dat zowel 391
Agricola
‘gedachte, cogitatio’ als ‘zorg, angst, sollicitudo’ kan betekenen. Aristophanes bedoelt het in de eerstvermelde zin, maar vgl. voor Agr.’s interpretatie ERASM. adag. 1,3,54 De fumo disceptare: In philosophos dictum, qui de fumo, hoc est de rebus nihili, nimium anxie disputant. Inest autem non parum comici salis in illis ipsis uerbis ad iocum confictis, λεπτολογειν, στενολεσχειν, quorum alterum significat de rebus tenuibus ac friuolis disceptare, alterum de meris nugamentis sollicitum et anxium torqueri. Quapropter etiam Socratis scholam φροντιστηριον appellat. 29 una - inpendenda: z. ep. 15,3. cum ... resumas: Alardus (II 212) verwijst hier naar Lydus, de pedagoog uit Plautus’ Bacchides, die heel wat met zijn oud-leerling Pistoclerus te stellen heeft (en zichzelf op een zeker moment (156-7) vergelijkt met Phoenix! z. hierna, 45). respires ... resumas: vgl. HOM. Il. 22,475 η δ’ επει ουν αµπνυτο και ες φρενα θυµος αγερθη (Od. 5,458; 24,349; beide met kleine varianten aan het versbegin; het laatste vers wordt geciteerd door ERASM. adag. 3,10,73 Recipere animum). Dit idioom komt echter ook in het Latijn voor: VERG. A. 10,898-9 Tyrrhenus, ut auras/ suspiciens hausit caelum mentemque recepit (SERV. ad loc. postquam respirauit et mentem recepit); LIV. 2,50,10 ut respirandi superior locus spatium dedit recipiendique a pauore tanto animum; vgl. PL. Epid. 204-5; CIC. Clu. 200; SEN. dial. 7,2,2; QUINT. inst. 9,4,62. 31 primam ... administrare: een topos in ant. lit.; bijv. DEM. 60,17 εστιν γαρ, εστιν απασης αρετης αρχη µεν συνεσις, περας δ’ ανδρεια˙ και τη µεν δοκιµαζεται τι πρακτεον εστι, τη δε σωζεται˙ ISOC. 1,34 βουλευου µεν βραδεως, επιτελει δε ταχεως τα δοξαντα. Ηγου κρατιστον ειναι παρα µεν των θεων ευτυχιαν, παρα δ’ ηµων αυτων ευβουλιαν (= ARIST. EN 1142b 4-5). Agr. vertaalde zelf deze rede van Isocrates aan Demonicus; in zijn vertaling heet het: Delibera diu, celeriter uero confice quod decreuisti. Optimum puta contingere nobis a deo prosperitatem, a nobis ipsis prudentiam (Geerinckx 1982: 108). Een Latijnse parallel is SAL. Cat. 1,6 Nam et prius quam incipias consulto et, ubi consulueris, mature facto opus est (in het krijgswezen). Voor verdere ant. parallellen, z. Vretska ad SAL. Cat. 1,6; vgl. ook ERASM. adag. 3,10,28 Consiliis simul et facto ualens. 32 labilis: laat-ant. Latijn. 33 sacietas ... est: vgl. CIC. de orat. 98 Difficile [...] dictu est, quaenam causa sit, cur ea, quae maxime sensus nostros impellunt uoluptate et specie prima acerrime commouent, ab eis celerrime fastidio quodam et satietate abalienemur; 100 Sic omnibus in rebus uoluptatibus maximis fastidium finitimum est (Alardus II 212). Hetzelfde zegt SEN. ben. 7,2,2 Voluptas fragilis est, breuis, fastidio obiecta, quo auidius hausta est citius in contrarium reccidens. 34 opera luditur: idioom uit de komedie (vooral Plautus): PL. capt. 344; cas.
392
ep. 29
424; ps. 369; TER. Ph. 332; vgl. PL. rud. 900; maar ook gebruikt door Ambrosius (hex. 6,2,8; 6,3,13; ep. 9,64,7) en de aan Agr. onbekende Fronto (1 p.38 (211N)). Evenzo VALLA ep. 11,23. non ... rediret: VERG. ecl. 1,35 non umquam grauis aere domum mihi dextra redibat. Tityrus vertelt hoe hij vroeger, aan Galatea gebonden, geen geldzorgen had; hoewel er goed werd verkocht, bracht hij nooit geld mee terug naar huis. ‘Vom ersten Jahrhundert der Kaiserzeit bis zur Goethezeit hat alle lateinische Bildung mit der Lektüre der ersten Ekloge begonnen. Man sagt nicht zuviel, wenn man behauptet, daß demjenigen ein Schlüssel zur literarischen Tradition Europas fehlt, der dieses kleine Gedicht nicht im Kopf hat’ (Curtius 1948: 195). 35 uerbis prosequi: z. ep. 3,4. 38 ago gratias pro: z. ep. 9,5. incrementis - astruere: vgl. ep. 8,12. 39 multus ... sermo: z. ep. 3,2. mila: z. boven, 10. exactius: z. ep. 8,5. 40 in colloquium ... me: vgl. ep. 6,6. 41 que Carolo latissima erat: de indic. hoeft niet noodzakelijkerwijs te betekenen dat dit een opmerking van Agr. zelf is; vgl. boven, 40 que accepta est; 41 qui mutatur multis casibus tegenover de bijzinnen hierna in 42. Tunberg (1991: 168) merkt op dat Valla in zijn brieven en in de Gesta Ferdinandi de neiging heeft om in langere stukken indirecte rede in bijzinnen van coni. op indic. over te gaan. 42 exitu: vgl. ep. 24,11. 43-7 quia res ... relinquit: de kern van deze passage is dat het kiezen van een goede leraar een essentiële voorwaarde is voor een goede opvoeding van kinderen. Deze mening delen vele auteurs die in de Oudheid, in de Middeleeuwen en in de Renaissance over opvoeding hebben geschreven, onder wie de bij humanisten in dit verband ongekend populaire Quintilianus en (pseudo-)Plutarchus, de laatste doorgaans in de Latijnse vertaling van Guarino (Nelson 1940: 49-59; voor de enorme populariteit van deze vertaling, z. Holzberg 1981: 202). Vooral deze twee ant. auteurs hebben de pedagogische ideeën der humanisten sterk beïnvloed. Illustratief is het enorme aantal ontleningen aan de eerste twee boeken van de Institutio oratoria en aan de verhandeling Περι παιδων αγωγης dat is aan te wijzen in Piccolomini’s De liberorum educatione (Nelson 1940: 228-9). En hij is allerminst de enige die zo rijkelijk uit deze twee bronnen put. Langius vraagt Liber om een exemplaar van Plutarchus’ tekst (ep. 4,9). 43 suntque ... sequuntur: vgl. QUINT. inst. 1,1,36 in his de quibus nunc loquimur aetatibus, quae nihildum ipsae generare ex se queunt, prope sola est quae iuuari cura
393
Agricola
docentium possit; 1,3,12 (aetas) tum uel maxime formanda cum simulandi nescia est et praecipientibus facillime cedit; frangas enim citius quam corrigas quae in prauum induruerunt; PLU. lib. educ. 3E εξ αρχης τα των τεκνων ηθη ρυθµιζειν προσηκει. Ευπλαστον γαρ και υγρον η νεοτης, και ταις τουτων ψυχαις απαλαις ετι τα µαθηµατα εντηκεται˙ SEN. dial. 4,18,2; 21,1; HIER. ep. 128,4 Ut enim aqua in areola digitum sequitur praecedentem, ita aetas mollis et tenera in utramque partem flexibilis est, et quocumque duxeris, trahitur (Alardus II 212); IUV. 7,237-8 (een van de eisen die men aan een leraar stelt is) ut mores teneros ceu pollice ducat,/ ut si quis cera uoltum facit; VINC. BELLOV. erud. fil. nob. 1,61-3 Curua, inquit, eos a puericia, quoniam etas illa tenella flexibilis est, sicut cera mollis uel arbuscula nouella; PETRAR. fam. 7,17,14 facile quamuis formam recens excipit materia, facile quiuis habitus nondum duratis mentibus imprimitur; ubi falsis opinionibus aditum prebueris, operosius excluduntur. Insta ergo, dum uotiui spem successus tractabile tempus prefert; ERASM. puer. inst. 23,6-10 infantem tuum illico bonis literis instituendum curabis, [...] dum mollis ac tractabilis aetas, dum ad quiduis sequax et habilis animus, interim et tenacissimus perceptorum. Nihil enim perinde meminimus senes atque ea quae rudibus annis imbibimus (vgl. hierna, 47). Quintilianus vergelijkt de leraar ook met een wandelaar die het kind aan de hand meevoert (en zijn snelheid aanpast; inst. 2,3,7). Vgl. AGR. ep. 39,8. phisicum: z. ep. 22,sal. artistam: t.t. voor een medewerker van de artes-faculteit; in gebruik vanaf de 13de eeuw (LMA s.v.; Weijers 1987: 6; vgl. 180, nt 87). 44 Qui quum ... ignoret: vgl. QUINT. inst. 1,1,8 De paedagogis [...], ut aut sint eruditi plane, quam primam esse curam uelim, aut se non esse eruditos sciant. Nihil est peius iis qui paulum aliquid ultra primas litteras progressi falsam sibi scientiae persuasionem induerunt. dicere ipsum ... ignoret: z. ep. 21,36. deuerbio: = prouerbio. Een merkwaardig gebruik, want het woord duidt nooit iets anders aan dan het gesproken gedeelte van een komedie. Elders in zijn brieven gebruikt Agr. enkel prouerbium (12,4; 20,6; 21,55; 29,11; 40,1). canis in balneo: LUCIAN. par. 51 εν συµποσιω φιλοσοφος τοιουτον εστιν οιον εν βαλανειω κυων˙ ind. 5 ει τις ωσπερ συ απαιδευτος ων ωνοιτο πολλα βιβλια, ου σκωµµατα ουτος εις απαιδευσιαν καθ’ εαυτου εκφεροι; [...] των ορωντων εκαστος ευθυς το προχειροτατον εκεινο επιφθεγγεται, Τι κυνι και βαλανειω; Ook bij de Byzantijnen bekend: AET. 6,24; SUID. τ 584; EUST. Hom. Il. 10,192 (III 43,20 vd Valk); MACAR. 8,34; APOSTOL. 16,60a. Erasmus grijpt het adagium aan om een lofzang van Agr. te beginnen (adag. 1,4,39; Waterbolk 1981); vgl. nog Walther 12812 Inuitus canis et luctans ad balnea migrat; 6204. 45-6 Querant ... indigni: vgl. PLU. lib. educ. 4B (voor het beheer van materieel bezit stelt men betrouwbare slaven aan, maar) ο τι δ’ αν ευρωσιν ανδραποδον οινοληπτον και λιχνον, προς πασαν πραγµατειαν αχρηστον, τουτω φεροντες
394
ep. 29
υποβαλλουσι τους υιους. ∆ει δε τον σπουδαιον παιδαγωγον τοιουτον ειναι την φυσιν οιοσπερ ην ο Φοινιξ ο του Αχιλλεως παιδαγωγος. 45 aliquem ... facere: Phoenix zelf is de bron voor zijn hoedanigheid als leraar van woord en daad; in zijn poging om Achilles over te halen weer aan de strijd tegen de Trojanen deel te nemen vertelt hij eerst over zichzelf, en meldt door Achilles’ vader mee te zijn gestuurd naar Troje om zijn zoon bij te staan: HOM. Il. 9,442-3 τουνεκα µε προεηκε διδασκεµεναι ταδε παντα,/ µυθων τε ρητηρ’ εµεναι πρηκτηρα τε εργων (deze rede van Phoenix is door Bruni in het Latijn vertaald; Baron 1928: 132-4). Gezien de waarde die hij aan Homerus (en vooral aan de Ilias) hecht (ep. 18,6-7), heeft Agr. deze passage zeker gekend. Niettemin lijkt het mij onwaarschijnlijk dat Phoenix’ woorden in de Ilias Agr. ertoe hebben gebracht hem hier te noemen (zo Bleicher 1972: 19). Veel waarschijnlijker is dat Phoenix hier ten tonele gevoerd wordt als traditioneel toonbeeld van een goede leraar. Deze traditie begint bij CIC. de orat. 3,57 Nam uetus quidem illa doctrina eadem uidetur et recte faciendi et bene dicendi magistra; neque disiuncti doctores, sed eidem erant uiuendi praeceptores atque dicendi, ut ille apud Homerum Phoenix, qui se a Peleo patre Achilli iuueni comitem esse datum dicit ad bellum, ut efficeret oratorem uerborum actoremque rerum. Dit is het ideaal van de uir bonus dicendi peritus die midden in het leven staat. Hierna wordt de oude meester genoemd in het onderwijsprogramma van QUINT. inst. 2,3,12 Sit ergo tam eloquentia quam moribus praestantissimus qui ad Phoenicis Homerici exemplum dicere ac facere doceat; en van PLU. lib. educ. 4B (z. boven, 45-6). Het wekt dan ook geen verwondering dat zijn naam ook in humanistische pedagogische verhandelingen genoemd wordt (maar niet door Vincent van Beauvais in zijn De eruditione filiorum nobilium, die wel een apart hoofdstuk wijdt aan het kiezen van de juiste leraar); zo bijv. PICCOL. lib. educ. 98,34-100,2 Recte etiam Peleus Achillis cure Phenicem prefecit, ut ei dicendi pariter et agendi ductor foret ac magister (Nelson leest prefecti). 46 In quos ... uelint: vgl. PLU. lib. educ. 4E (een citaat uit Plato) ω ανθρωποι, ποι φερεσθε, οιτινες χρηµατων µεν κτησεως περι πασαν ποιεισθε σπουδην, των δ’ υιεων, οις ταυτα καταλειψετε, µικρα φροντιζετε; 47 Que ... relinquit: vgl. QUINT. inst. 1,1,5 natura tenacissimi sumus eorum quae rudibus animis percepimus; 19 initia litterarum sola memoria constant, quae non modo iam est in paruis, sed tum etiam tenacissima est; 3,12 (z. boven, 43); 2,3,2 (Sommigen vinden dat een kind een tijd door middelmatige leraren moet worden onderwezen) Qua in re mihi non arbitror diu laborandum ut ostendam quanto sit melius optimis inbui, quanta in eluendis quae semel insederint uitiis difficultas consequatur, cum geminatum onus succedentis premat, et quidem dedocendi grauius ac prius quam docendi (waarna een anecdote over Timotheus volgt, die om deze reden een verdubbeld salaris verlangde van nieuwe
395
Agricola
leerlingen die al van een ander les hadden gehad); PLU. lib. educ. 4C πηγη γαρ και ριζα καλοκαγαθιας το νοµιµου τυχειν παιδειας. Evenzo PICCOL. lib. educ. 100,9-15 met dezelfde anecdote over Timotheus (maar hier gaat het om de morele, niet om de intellectuele kwaliteiten van de leraar); BATT. GUAR. ord. doc. 2 (38,19-40,3) met dezelfde anecdote. penitentie ... relinquit: vgl. LIV. 24,26,15 neque locus paenitendi aut regressus ab ira relictus esset; SEN. cl. 1,13,2 Hoc enim inter cetera uel pessimum habet crudelitas: perseuerandum est nec ad meliora patet regressus. 48 Habes: z. ep. 8,1. 49 nedum: hier is het woord in ant. zin gebruikt; vgl. ep. 6,2. epistola complecti: z. ep. 4,9. 50 Festiuum ... arculam: vgl. ep. 24,12. faceciarum ... arculam: vgl. CATUL. 12,8-9 (over Pollio) est enim leporum/ differtus puer ac facetiarum. De combinatie lepor - facetiae is ant. geliefd. Arcula (arca) wordt in deze zin van een persoon ant. niet gebruikt (vgl. wel SEN. fr. (Haase p. 451)). 51 puritas: laat-ant. Latijn. Door Hieronymus in zijn beroemde brief over het vertalen (57,2) van taal gebruikt. occasio rerum: z. ep. 12,5.
AGR. ep. 30 2 obnixe: z. ep. 1,1. 4 Renenses: z. ep. 26,22. liberale - sordidior: z. ep. 22,11. 5 alias - plura: vgl. ep. 6,1. ne uacaret: ne is ironisch bedoeld (vgl. OLD s.v. 11b) of gebruikt als synoniem voor consecutief ut non (dit gebruik (ne = ut non) begint bij post-kl. auteurs en is in laat-Latijn nog gebruikelijker; LHS II 641-2).
AGR. ep. 31 1 extorqueres: z. ep. 3,5. 3 comparcere: ‘bijeensparen’. Evenals corradere een woord uit de komedie. Het is zeldzaam in deze bet.: TLL geeft vier plaatsen, uit Terentius, Fronto, (pseudo-) Solinus en de Panegyrici Latini. Agr. kent het woord ongetwijfeld uit Terentius’ Phormio. Ten eerste was het werk van deze dichter zeer populair. Verder wordt de betre ende plaats (44) door de commentatoren en grammatici uit de late Oudheid vrij vaak geciteerd; bovendien vertoont de context
396
ep. 31
waarin het ww. door Terentius gebruikt wordt wel enige gelijkenis met die in Agr.’s brief. Het betreft daar de openingsscène, waarin de slaaf Davus opkomt en vertelt dat hij op weg is naar zijn vriend Geta, die hem de avond tevoren had opgezocht (!) en hem had gevraagd het restant van zijn schuld te voldoen. Daarom brengt Davus hem nu het geld. Hij is echter ontevreden, want hij vermoedt dat Geta het de kersverse bruid van zijn meester ten geschenke zal geven (die al genoeg heeft, terwijl Geta zelf voor iedere cent moet ploeteren): (43-6) quod ille unciatim uix de demenso suo suom defrudans genium conpersit miser, id illa uniuorsum abripiet, haud existumans quanto labore partum. Op grond van de indruk die Agr. ons van Hendrik geeft kunnen we zonder meer aannemen, dat deze met even weinig aarzeling en besef het geld, dat Agr. met grote moeite voor hem bijeen gesprokkeld zou hebben, zou hebben aanvaard (en verkwist). corradere: z. ep. 27,5. 6 tot occisi dicerentur: z. ep. 17,7.
AGR. ep. 32 1 rationem temporis: z. ep. 3,10. 2 aureos montes pollicens: een klassieker: Otto 1132; Walther 1783; ERASM. adag. 1,9,15. Agr.’s bewoordingen komen zeer dicht in de buurt van TER. Ph. 67-8, waar de slaaf Geta vertelt dat zijn meester en diens broer op reis zijn gegaan: (65-8) Euenit senibus ambobus simul iter illi in Lemnum ut esset, nostro in Ciliciam ad hospitem antiquom. Is senem per epistulas pellexit modo non montis auri pollicens. Erasmus merkt in zijn adagium naar aanleiding van deze passage uit Terentius op: ‘modo non’ dictum pro eo quod est apud Graecos µονονουχι, i.e. ‘tantum non’, id perinde ualet quasi dicas ‘propemodum’. Nam ‘tantum non’ Graecanico more reperies tum apud Liuium tum apud Suetonium neque semel apud Valerium Maximum. Priscianus citeert de verzen 67-8 eveneens als verklaring voor het Griekse µονονουχι (g.L. 3,328), maar biedt geen ander Latijns synoniem. Overigens kwam Agr. in ep. 31, die hij slechts een week of twee eerder schreef, met het zeer zeldzame, aan Terentius’ Phormio ontleende woord comparcere. Las hij in de winter van 1482-83 deze komedie misschien opnieuw, of zelfs voor de eerste keer?
397
Agricola
explicate: uitzonderlijk en alleen bij Cicero en Augustinus. 3 subolet: enkel in de komedie te vinden; met AcI alleen bij Terentius (LHS II 358). In de middeleeuwse Historia Compostellana wordt het ww. tweemaal in een persoonlijke constr. gebruikt: 2,64,2 ne ipsa regina huiusmodi largitiones suboleret; 86,2. 4 querunt: z. ep. 25,1. 5 extra solis coelique uias: duidelijk ontleend aan een vers uit de beroemde profetie van Anchises aan Aeneas in het 6de boek van de Aeneis: (792-7) Augustus Caesar, diui genus, aurea condet saecula qui rursus Latio regnata per arua Saturno quondam, super et Garamantas et Indos proferet imperium; iacet extra sidera tellus, extra anni solisque uias, ubi caelifer Atlas axem umero torquet stellis ardentibus aptum. Blijkbaar vond Agr. dit beeld erg toepasselijk voor Groningen, want in ep. 40,5 heet het: in Phrysiam, hoc est ad ultimos rerum nature terminos et extra solis, ut ita dicam, coelique uias. 6 futuram: z. ep. 12,7. 7 modico mihi stetit: vgl. ep. 26,28. 8 hec alias: z. ep. 6,1.
AGR. ep. 33 2 explorate: z. ep. 26,20.
AGR. ep. 34 1 hospitalis: in deze bet. van ‘gasthuis’ middeleeuws Latijn. eleemosynam: in deze bet. chr. Grieks en Latijn; vgl. AGR. in Sen. decl. 113 stips apud ueteres significat quod hodie Græco uerbo eleemosynam dicimus, id est miserationem. Unde et stipatores dicuntur et stipendium. 2 permittat: een ant. auteur zou permitteret schrijven. 4 ordinem rerum: z. ep. 18,13. uerbosissime: z. ep. 1,4. 7 et adeo: z. ep. 14,2. 9 uel re uel spe bona: vgl. SAL. Cat. 21,1 (van Catilina’s handlangers, die net door hun leider zijn toegesproken) quibus [...] neque res neque spes bona ulla. Het tweespan res - spes (heden - toekomst) is echter gebruikelijk; bijv. SAL. Cat. 20,13; CIC. Ver. 3,48 non modo rem sed ne spem quidem ullam; S.Rosc. 110;
398
ep. 34
Sest. 71; Att. 3,22,4; fam. 12,25,2. Augustinus lijkt er zelfs verzot op. 13 properantissime: z. ep. 6,7.
AGR. ep. 36 2 abominandus: vgl. ep. 26,1. 3 nedum: z. ep. 6,2. 6-14 omnia futura ... philosophia: de discussie over de vraag, of de mens door zijn eigen wil en vrije keuze zelf zijn toekomst bepaalt dan wel de toekomst reeds bepaald is en de mens hiervan slechts geen weet heeft, is van alle tijden. Al in de Oudheid werden twee gebieden onderscheiden, die van het fysische en die van het logische determinisme (Sharples 1991: 6). Agr.’s redenering hier behoort tot de 2de categorie. Op dit punt leverde Aristoteles een eerste en fundamentele bijdrage aan de discussie. In hoofdstuk 9 van zijn De interpretatione bespreekt hij de vraag of iedere concrete bewering waarvan de waarde niet op het moment dat zij gedaan wordt al met (logische) zekerheid kan worden bepaald, op ieder moment in de tijd hetzij waar (Agr.’s uerum) hetzij niet waar is. Een bevestigend antwoord op deze vraag zou de stelling onvermijdelijk maken dat alles van tevoren vaststaat en dus necessario plaatsvindt. Aristoteles verwerpt deze opvatting, al erkent hij dat ο τε [...] αληθως ειπε τις οτι εσται, ουχ οιον τε µη γενεσθαι (19a 4-5). Dit is het vraagstuk van de zgn. ‘future contingents’ dat belangrijke aspecten als vrije wil, goddelijke voorzienigheid en predestinatie behelst. Alleen al over voornoemde passage uit Aristoteles is een bibliotheek vol geschreven (Sorabji 1980: 91 vv.; Sharples 1991: 11; beide met verdere lit.). Vooral ook vele middeleeuwse denkers, zoals Anselmus, Abaelardus, Aquinas, Duns Scotus en Ockham, hebben een bijdrage aan het debat geleverd (CHLMP 358-81). Het presenteren van de talloze vertegenwoordigers der verschillende standpunten is ‘een taak voor niet nu en niet hier’; vgl. ook ep. 20,2. Agr. pakt hier dus (met een knipoog) een eeuwenoud dilemma op, zonder uit een specifieke bron te putten. Misschien is het evenwel niet toevallig dat hij hier zo uitvoerig op dit thema ingaat. In de periode 1465-75 was het onderwerp van de ‘future contingents’ de kern van een enorme rel aan de universiteit van Leuven. In 1465, het jaar waarin Agr. zelf afstudeerde in Leuven, ontspon zich daar een strijd tussen vertegenwoordigers van de artes-faculteit (met name Petrus de Rivo) enerzijds en de theologische faculteit (met name Henricus de Zomeren) anderzijds. De kern van hun geschil, dat begon met de vraag of de discipel Petrus in staat was geweest Christus niet te verloochenen, nadat Die zijn verloochening had aangekondigd (Matth. 26:34), betrof de theologische implicaties van het vraagstuk der ‘future contingents’ (hoewel
399
Agricola
ook andere elementen, zoals universitair territorium-denken, een rol van betekenis speelden). Tien jaren lang bleven de gemoederen verhit. De universiteiten van Keulen en Parijs en zelfs de pauselijke curie werden in de strijd betrokken. (Baudry 1989: 10-32) Agr. en Hegius zullen zeker van deze rel en zijn grondslagen op de hoogte zijn geweest. (Ik dank prof. dr A.J. Vanderjagt dat hij mij op de Leuvense feiten wees.) 6 Moriar ... eueniet: vgl. CIC. fat. 28-9 Si fatum tibi est ex hoc morbo conualescere, siue tu medicum adhibueris siue non adhibueris, conualesces; item, si fatum tibi est ex hoc morbo non conualescere, siue tu medicum adhibueris siue non adhibueris, non conualesces; et alterutrum fatum est: medicum ergo adhibere nihil attinet. Dit is de zgn. αργος λογος ofwel ignaua ratio (z. Sharples 1991: 22; 179; Sorabji 1980: 228; 245; HWP VIII 41-2). Cicero verwerpt haar, met vele anderen, onder wie ook Chrysippus, die als Stoïcijn wel de necessitas predikt; vgl. bijv. ook SEN. nat. 2,37 ‘Aut futurum’, inquit, ‘est aut non: si futurum est, fiet, etiamsi uota non suscipis. Si non est futurum, etiamsi susceperis uota, non fiet.’ Falsa est ista interrogatio, quia illam mediam inter ista exceptionem praeteris: futurum hoc est, sed si uota suscepta fuerint. Ook Agr. wijst deze fatalistische dadenloosheid af (onder, 14). Het lijkt me waarschijnlijk dat Cicero’s anekdote, die dient om het determinisme ad absurdum door te voeren en daarmee te weerleggen, Agr.’s hele betoog, dat immers begint met de gevaren van de pest, uitlokt. 11 fortunam ... dominari: de verwoording is van Sallustius (Cat. 8,1; geciteerd door AUG. civ. 7,3). De gedachte is inderdaad wijdverbreid: Otto 699; DEM. 18,194; ACC. trag. 422 (= NON. p. 362M); SAL. rep. 2,1,2; PLIN. ep. 5,20,3; MIN. FEL. 5,13; FIRM. math. 1,7,42; Walther 9847b; 9848a; 9869a; z. ook ep. 20,2. De context in Sallustius (dat de daden der Grieken beroemder zijn dan die van de Romeinen is een speling van het lot, dat de Grieken grotere schrijvers heeft gegund) is hier irrelevant. Ille ... diadema: IUV. 13,105 (geciteerd door POLYTHECON 5,125 met Agr.’s woordvolgorde, maar met hoc, niet hic). Agr. volgt de lezing van de MSS HKLOTZ (precium sceleris). Het vers is niet uit zijn context gerukt. De dichter legt uit, waarom Calvinus, die van een som geld beroofd is, niet verbaasd moet zijn dat dit gebeurd is: tegenwoordig gelooft men of in het lot, dat volstrekt willekeurig is, of men redeneert als volgt: ‘De goden zullen me zo snel niet stra en. En wat dan nog, als ze me eindelijk bereiken, na al die andere schurken gestraft te hebben? Ze zijn immers te vermurwen: vele mensen begaan dezelfde misdaad, maar het resultaat wil nogal eens verschillen!’ 12 Multi ... timent: SEN. Oed. 994. Het vers besluit daar het deterministische lied dat het koor aanheft, nadat Oedipus heeft ontdekt hoe de vork in de steel zit (dat hij zijn vader gedood en zijn moeder gehuwd heeft) en zich daarom de ogen heeft uitgestoken. Het koor meldt dat alles op voorhand vaststaat en
400
ep. 36
dat niemand, zelfs niet de goden, daaraan iets kan verkeren. 12-3 Quod si ... perueniendum: vgl. SEN. ep. 88,14-7 waar het gaat over het nut van de artes liberales, en hier speciaal over het nut van kennis der hemellichamen: Hoc scire quid proderit? Ut sollicitus sim, cum Saturnus et Mars ex contrario stabunt [...] potius quam hoc discam, ubicumque sunt ista, propitia esse, non posse mutari? Agit illa continuus ordo fatorum et ineuitabilis cursus. [...] Sed siue quicquid euenit faciunt, quid inmutabilis rei notitia proficiet? siue significant, quid refert prouidere quod effugere non possis? Scias ista, nescias: fient. [...] Ego quid futurum sit, nescio: quid fieri possit, scio. Ex hoc nihil desperabo, totum expecto: si quid remittitur, boni consulo. [...] Utique secunda expecto, malis paratus sum. 13 cum possim - quam cum non possum: in plaats van tam cum possim [...] quam cum non possum; een dergelijke ellips van tam komt in laat-ant. Latijn meer dan eens voor (LHS II 591; Löfstedt 1907: 22-3; Löfstedt 1936: 325). Waarom Agr. wisselt van coni. naar ind. is onduidelijk. quo ... perueniendum: vgl. het bekende Ducunt uolentem fata, nolentem trahunt (SEN. ep. 107,11); z. ep. 18,3.
AGR. ep. 37 1 stultitiæ meæ: z. ep. 6,5. domestico præconio: CIC. de orat. 2,86 clamare contra quam deceat et quam possit, hominis est, ut tu, Catule, de quodam clamatore dixisti, stultitiae suae quam plurimos testis domestico praeconio conligentis. Het betreft hier de derde en laagste soort redenaar, die zonder talent is. Voorafgegaan zijn de hoogbegaafde en de gemiddelde redenaar. Agr. is weer eens overbescheiden. deesse mihi ipse: z. ep. 23,7. libertatem quiduis audendi: vgl. HOR. ars 9-10 ‘Pictoribus atque poetis/ quidlibet audendi semper fuit aequa potestas.’ (geciteerd door AUG. c. Iulian. 5,2,6; Alardus II 177) Een tegenwerping op Horatius’ opmerking dat schilders van alles uithalen, zo-als het plaatsen van een mensenhoofd op een paardenromp; hierop zegt de dichter: (11) Scimus, et hanc ueniam petimusque damusque uicissim (maar niet tot in het ab-surde). Over de in de Oudheid algemeen erkende ‘literaire vrijheid’ en over audere/ audacia/ audax als gebruikelijk in literaire zin, z. Brink ad loc.; zo bijv. QUINT. inst. 1,5,71-2 (over woordgebruik) Usitatis (sc. uerbis) tutius utimur, noua non sine quodam periculo fingimus. Nam si recepta sunt, modicam laudem adferunt orationi, repudiata etiam in iocos exeunt. Audendum tamen; vgl. AGR. ep. 17,4; 21,39. In de Middeleeuwen en in de Renaissance werd het vers ook gebruikt ter legitimatie van een zekere mate van vrijheid in de beeldende kunst; Chastel (1978: I 366) merkt op dat ‘la formule a été employée [...], pendant à peu près trois siècles, pour définir ce qu’on pourrait
401
Agricola
appeler le statut de l’art.’ Hij geeft vele vbb. van dat gebruik. 2 nomen ... omnes: een waarheid als een koe; alleen al het werk van de kl. dichters geeft hiervan vele vbb., waarvan het bekendste wel HOR. c. 3,30 (Exegi monumentum) is. Z. verder Otto 169, met o.a. CIC. Tusc. 1,4 honos alit artes omnesque incenduntur ad studia gloria (onder meer geciteerd door CANTER solit. 2,24) en OV. Pont. 4,2,36 inmensum gloria calcar habet; z. ook AGR. ep. 26,14. Een mooie parallel is CELTIS am. 2,9,153-4 (geciteerd door Krapf 1979: 76) O sacer et magnus uatum labor, omnia fato/ eripis et cineres solus in astra locas! Voor nomen proferre, vgl. SIL. 1,201. sequor - probo: een gebruikelijk stel; bijv. CIC. Ver. 3,210; orat. 237; Luc. 7; Att. 10,8b,2; SEN. ep. 21,1; 9; QUINT. inst. 6,3,112; en natuurlijk Medea’s gevleugelde uideo meliora proboque,/ deteriora sequor (OV. met. 7,20-1; vgl. LANGIUS ep. 5,2). 2-3 Si laudandum ... diligenter: geheel in overeenstemming met het feit dat hier de beoordeling (censura) van zijn werk aan de orde is, zijn Agr.’s bewoordingen in deze passage juridisch getint. Zowel condicio (Kaser 1971: 253 vv.) als culpam praestare (Kaser 1971: 489), fraudi esse (TLL s.v. fraus 1268,24-58) en formula (TLL s.v. 1115,78 vv.; Kaser 1966: 235 vv.) is juridisch jargon (maar ook in de ant. lit. gangbaar als beeldspraak). 4 exacte: z. ep. 8,5. 5 summa ... rerum: VERG. A. 1,342 summa sequar fastigia rerum. Venus vertelt Aeneas dat hij is beland in Carthago; dan zegt ze het verhaal van Dido en haar vlucht uit Tyrus te zullen vertellen, maar vanwege zijn lengte enkel in hoofdlijnen. 6 nouiter: laat, vooral chr. Latijn (169× in CETEDOC). uolumen: z. ep. 18,7. copiosius: z. ep. 13,8. uidetur ... ex arte: vgl. RHET. Her. 4,6-7 Praeterea oportet testimonium cum re conuenire; aliter enim rem non potest confirmare. At id, quod illi faciunt, quom re non conuenit. Quid ita? Quia pollicentur artem scribere, exempla proferunt ab iis plerumque, qui artem nescierunt. Tum quis est, qui possit id, quod de arte scripserit, conprobare, nisi aliquid scribat ex arte? [...] Quisquis enim audiuit de arte paulo plus [...], omnia uidere poterit quae ex arte (v.l. arte/ de arte) dicentur; facere nemo poterit nisi eruditus. [...] Quod si artificiosum est intellegere quae sint ex arte scripta, multo est artificiosius ipsum scribere ex arte. (Alardus II 178) Evenzo CIC. inv. 1,8 oratori minimum est de arte loqui, [...] multo maximum ex arte dicere (MAR. VICTORIN. rhet. 1,8 (177,15)). Vgl. IOH. SARISB. met. 1,3 (als een verwijt naar vroeger) Ex arte et de arte agere idem erat (vgl. ABAEL. theol. schol. 2,128); 2,9 Est autem cuique opifici facillimum de arte sua loqui, sed ex arte quod artis est facere difficillimum est; AGR. inv. 2,7,71 hodie plerique faciunt quod artis est, sed non ex arte (quippe quam nullam habent).
402
ep. 37
7 barbara: z. ep. 3,3. Continget ... allinat: vgl. SEN. ep. 7,1-2 Quid tibi uitandum praecipue existimes, quaeris? Turbam. [...] Inimica est multorum conuersatio: nemo non aliquod nobis uitium aut commendat aut inprimit aut nescientibus adlinit (hoewel de bet. van turba hier anders is dan bij Agr.). Het ww. allinere is in deze overdrachtelijke bet. uitzonderlijk. 8 Habent ... subsistunt: vgl. SEN. dial. 7,1,4 Nemo sibi tantummodo errat, sed alieni erroris et causa et auctor est; ep. 94,54 Nemo errat uni sibi, sed dementiam spargit in proximos accipitque inuicem; CIC. leg. 2,43 opinionibus uulgi rapimur in errorem nec uera cernimus. nec fere ... paratus: vgl. SEN. dial. 7,2,1 Non tam bene cum rebus humanis agitur ut meliora pluribus placeant: argumentum pessimi turba est; HIER. in Is. 12,pr Nullus tam imperitus scriptor est, qui lectorem non inueniat similem sui; multoque pars maior est Milesias fabellas reuoluentium quam Platonis libros. In altero enim ludus et oblectatio est, in altero difficultas et sudori mixtus labor. (Alardus II 178) 9 amantissimis: z. ep. 7,10.
AGR. ep. 38 1 paucis: z. ep. 21,49; evenzo hierna, 7. 2 ductu auspiciisque: vgl. V.MAX. 4,7,ext,2 (over zijn patroon Sextus Pompeius) studia nostra ductu et auspiciis suis lucidiora et alacriora reddidit. Voor dux in pedagogische zin, z. ep. 24,3; vgl. hierna, 4 me duce; 16 ducibus; inv. 2,26,12. 4 utilitatis ... deuinciunt: vgl. QUINT. inst. 3,8,3 sunt enim multi qui etiam quae credunt honesta non tamen satis eadem utilia quoque existiment, quae turpia esse dubitare non possunt utilitatis specie ducti probent. Vgl. in dit verband Agr.’s opmerking (hierna, 13) dat het beter is honesta propter se expetere. utilitatis - uoluptatum: voor deze tegenstelling, z. ep. 4,21. specie: vgl. ep. 1,9. ad optima tenderes: Quintilianus besluit zijn Institutio met de aansporing nitamur semper ad optima (12,11,30). Vgl. hierna, 8. 6 quum ... redimenda: z. ep. 2,4. incommodo: z. ep. 8,2. rebus ipsis pareamus: vgl. ep. 12,6. 7 qua ratione - studia tractanda: vgl. ep. 22,11; de term ratio studii is zeer gangbaar voor een betoog als deze brief van Agr.; z. Van der Poel 1987: 13054. Voor Agr.’s nauwe aansluiting bij de ant. (Quintilianus’ Institutio oratoria) en humanistische pedagogiek verwijs ik naar Hauser 1910; Humula 1946; Van der Poel 1987: 10; 137-8; Blusch 1994 (vooral 374-5). quantum ... angustia: vgl. PLIN. ep. 4,17,11 si haec eadem in actione, latius
403
Agricola
scilicet et uberius quam epistularum angustiae sinunt, [...] dixero; HIER. ep. 53,6 haec a me perstricta sunt breuiter—neque enim epistularis angustia euagari longius patiebatur. Voor de brieftopos breuitas, z. ep. 21,17; 18; vgl. hierna, 57. studiorum - genus - sectandum: z. ep. 3,11; vgl. hierna, 31. 8 Studiorum ... subsistere: vgl. CIC. orat. 3-4 quaeris [...] quod eloquentiae genus probem maxime [...]. In quo uereor ne, si [...] eum [...] oratorem (sc. summum) expressero, tardem studia multorum, qui desperatione debilitati experiri id nolent quod se assequi posse diffidant. Sed par est omnis omnia experiri, qui res magnas et magno opere expetendas concupiuerunt. Quod si quem aut natura sua illa praestantis ingeni uis forte deficiet aut minus instructus erit magnarum artium disciplinis, teneat tamen eum cursum quem poterit; prima enim sequentem honestum est in secundis tertiisque consistere. Cicero vindt (sprekend over retorica) dat iedereen naar het hoogste moet streven en dan maar moet zien waar het schip strandt. Agr. betoogt dat iedereen zijn eigen capaciteiten van tevoren moet inschatten en op basis daarvan zijn studiekeuze moet maken. Quintilianus citeert Cicero’s laatstvermelde woorden met instemming in zijn requisitoir (inst. 12,11,26): uerum etiam si qui summa desperet (quod cur faciat cui ingenium ualetudo facultas praeceptores non deerunt?), tamen est, ut Cicero ait, pulchrum in secundis tertiisque consistere; evenzo HIER. in Ezech. 12,pr. Natuurlijk zijn allen het erover eens dat iedere student met een maximale inzet naar het hoogste moet streven. Wie dit nalaat, treft het spreekwoord waarnaar Alardus (II 201) in dit verband verwijst: Auloedus est, qui citharoedus esse non possit (Otto 207; ERASM. adag. 2,3,44 in eos, qui malunt in multo inferiore ordine alicuius haberi momenti quam inter excellentes negligi of in eos, qui desperatione meliorum ad humiliora sese conferunt). perdere - operam: z. ep. 14,4; evenzo hierna, 59. malit - potius: z. ep. 24,9. 9 ius - sanctiones - artem discendam: voor de congruentie, z. ep. 4,14. 9-10 Plerique ... enecant: het stokpaardje van de humanist, zijn kritiek op de scholastieke onderwijspraktijk; evenzo ep. 21,15 (vgl. 29,43-4); LANGIUS ep. 6,10-21. 9 Oedipodem: in de lit. van oudsher spreekwoordelijk om zijn slimheid (Roscher s.v. III 737); bijv. PL. Poen. 443-4; TER. An. 194. 11 uendibiliores: CIC. fin 1,12 (over vragen van enerzijds praktisch-juridische aard en anderzijds filosofische aard) ut sint illa uendibiliora, haec uberiora certe sunt. Cicero gebruikt het woord weliswaar vaker, maar alleen deze passage is vergelijkbaar in context. Agr. verwijst naar dezelfde passage in zijn Vita Petrarchae (ed. Bertalot 1975: II 6). steriles: z. ep. 10,7; evenzo hierna, 42. ut quæ ... arcam: vgl. SEN. ep. 92,31 (onze geest streeft naar het hoogste, het goddelijke; op zijn weg daarheen maalt hij niet om geld of rijkdom) scit aliubi
404
ep. 38
positas esse diuitias quam quo congeruntur; animum impleri debere, non arcam. Achter deze woorden gaat de gedachte schuil dat alleen de wijze echt rijk is; vgl. CIC. parad. 44 Animus hominis diues, non arca, quae appellari solet. 13 honesta: z. ep. 7,7. expetere: z. ep. 15,3; evenzo hierna, 48. ut recte ... eloqui: het aloude ideaal van de uir bonus dicendi peritus. Filosofie (vooral ethiek) en retorica zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Deze visie verkondigt Cicero in zijn De oratore (bijv. 1,20 nemo poterit esse omni laude cumulatus orator, nisi erit omnium rerum magnarum atque artium scientiam consecutus; 45 vv. waar Crassus deze visie uiteenzet; en passim). Op hetzelfde fundament rust Quintilianus’ Institutio oratoria (z. vooral 12,1-5); de auteur citeert bijv. instemmend de zojuist aangehaalde mening van Cicero (de orat. 1,20: inst. 2,21,14). Hetzelfde beginsel is ook van toepassing op de dichter: HOR. ars 309 scribendi recte sapere est et principium et fons (aangehaald door Alardus II 202). Voor verdere ant. parallellen in illa inmensa uastitate, z. bijv. Leeman-Pinkster ad CIC. de orat. 1,16-20 (ook over de Griekse traditie die aan deze visie ten grondslag ligt); 20; Brink ad HOR. ars 309. Ook voor humanisten is dit een dogma (bijv. Van der Poel 1987: 137); z. ook hierna, 54. 14 duplex: voor de nu volgende tweedeling ethica-physica, z. Akkerman 1983: 31 (met een ant. parallel uit Seneca’s Naturales quaestiones). 15 Hæc ... ostendunt: typisch (maar niet uitsluitend) humanistisch: ‘Insofar as the examples of virtue and vice furnished by the past could be imitated and actively realized in the present, history was philosophy teaching by example’ (Gilmore 1963: 82, over Petrarca’s opvatting); ‘these views on history and particularly on Roman history as a source of moral example were adopted by educators’ (idem: 87; zo bijv. BATT. GUAR. ord. doc. 10 (64,7-70,21)); z. verder bijv. Kelley 1988: 236; 238-9; 249. Dezelfde mening verkondigt AGR. inv. 2,19 (zo weet ook Alardus II 201). Deze visie op historiografie (en andere literaire genres) als spiegel van een verleden dat exempla voor het heden biedt, is van alle tijden; al Quintilianus dacht er zo over (inst. 12,11,17 rerum cognitio cotidie crescit; et tamen quam multorum ad eam librorum necessaria lectio est, quibus aut rerum exempla ab historicis aut dicendi ab oratoribus petuntur, philosophorum quoque consultorumque opiniones). Ook voor de pedagogische ideeën van John of Salisbury (die op Quintilianus teruggingen) was deze opvatting een wezenlijke; hij gaf het gebruik van exempla een theoretische onderbouwing en hechtte aan leren via de praktijk meer waarde dan aan leren via theorie (indachtig QUINT. inst. 12,2,20 quantum enim Graeci praeceptis ualent, tantum Romani, quod est maius, exemplis); John noemde dit de traditie van de praktische filosofie, die in zijn ogen door Socrates begonnen was (Von Moos 1988: 8-9; 167; met een stortvloed aan andere vbb. en lit.; vgl. 525, waar de auteur bezwaar maakt tegen een onderscheid tussen het middeleeuwse en humanis-
405
Agricola
tische gebruik van exempla als resp. illustratief/ didaktisch en inductief; dit is zijn inziens een synchroon verschil binnen het ‘genre’ exemplum en geen diachroon verschil). uelut in speculo: z. ep. 15,3. 16-7 Per hæc ... patiantur: dit is de eerste en enige keer in zijn brieven dat Agr. de studia humanitatis onomwonden in dienst stelt van het chr. leven. Bij een Langius treedt dit aspect onmiddellijk en fel op de voorgrond (LANGIUS ep. 5,6-7; 6,20-1). Ook wordt het noordelijke humanisme van oudsher gezien als ‘bijbels humanisme’ (Lindeboom 1913) of ‘humanistisch christendom’ (IJsewijn 1975: 224). Het is dan ook met reden en niet verwonderlijk dat Agr. als de meest ‘veritalianiseerde’ vertegenwoordiger daarvan is omschreven (o.c. 1975: 223). 16 rectum ... cursum: vgl. ep. 15,5; hierna, 17. cursum uitæ instituerent: vgl. ep. 15,4. per nubem spectantes: natuurlijk duidt nubes in de eerste plaats op iets dat het zicht belemmert, maar impliceert Agr. hiermee ook (niet ontoepasselijk) dat het doel des levens iets goddelijks is? In de ant. poëzie gebruiken de goden nl. dit middel om zich aan het zicht van stervelingen te onttrekken; zo al bij HOM. Il. 5,127-8 (Athena tot Diomedes) αχλυν δ’ αυ τοι απ’ οφθαλµων ελον, η πριν επηεν,/ οφρ’ ευ γιγνωσκης ηµεν θεον ηδε και ανδρα (z. Kirk ad loc. voor vele homerische vbb. van dit ‘mist-over-the-eyes motif’); vgl. VERG. A. 2,604-6 (Venus toont Aeneas de goden die bezig zijn Troje te verwoesten) aspice—namque omnem, quae nunc obducta tuenti/ mortalis hebetat uisus tibi et umida circum/ caligat, nubem eripiam; SIL. 12,704-8. 18 multiplex - uariumque: z. ep. 21,39. multipliciter: al bij Sallustius en Quintilianus te vinden, maar pas vanaf de 4de eeuw meer dan sporadisch gebruikt. Evenzo AGR. ep. 35,1. 19 non parum - contulerit: vgl. ep. 8,11. perquisitio: laat-ant. (CASSIOD. var. 7,18,1); het ww. is zeer gebruikelijk in deze bet. Evenzo AGR. ep. 41,14. 21 omnibus casibus obnoxium: z. ep. 15,2. 22 epistolæ - uoluminis: z. hierna, 57; ep. 7,1. 23 arborum ... Theophrastus: in zijn Historia plantarum (9 boeken) en De causis plantarum (6). animantium ... mandauit: resp. zijn Historia animalium (10 boeken, waarvan de laatste waarschijnlijk niet van Aristoteles), De generatione animalium (5) en De partibus animalium (4). 24 non est quod - sim: z. ep. 9,3. 25 Hæc ... contingat: z. LANGIUS ep. 6,15-6 en mijn comm. ad 16. clarissimum ... lumen: lumen is in deze context gebruikelijk ter aanduiding van een retorische figuur gericht op perspicuitas (Lausberg 540,9); vgl. bijv.
406
ep. 38
CIC. Brut. 66 (z. Douglas ad loc.); de orat. 3,205; QUINT. inst. 3,8,65 Ciceronis sententiae et contiones non minus clarum quam est in accusationibus ac defensionibus eloquentiae lumen ostendunt; 1,20; 10,5,16; GEL. 13,25,12. notitia: z. ep. 6,6. 25-6 rerum notitia ... præcepta: nogmaals het ideaal van de uir bonus dicendi peritus; z. boven, 13 (voor enige summi uiri). 26 Qua quidem ... præcepta: vgl. ep. 15,4. testimonio ... possessionem: juridische formulering; voor missio in possessionem, z. Weiss in RE 15,2053 vv.; TLL s.v. mitto 1174,57-65. decreto: vgl. QUINT. inst. 2,13,15 nolo se iuuenes satis instructos si quem ex iis qui breues plerumque circumferuntur artis libellum edidicerint et uelut decretis technicorum tutos putent. 27 propriis - uerbis: z. ep. 21,4; vgl. hierna, 27; 28; 33. reddere: voor het nut van vertalen bij het leren van een taal, z. ep. 5,2. uernaculo sermone: om deze passage werd Agr. later geprezen door Wimpfeling als ‘Anwalt der deutschen Sprache’ (Herding 1965: 66). Het is echter niet zo dat dit een vondst van Agr. is. Al met de verspreiding van Donatus’ Ars minor naar Noord-West-Europa in de 6de eeuw doet de volkstaal als verklarend middel haar intrede in het grammatica-onderwijs (omdat dan immers voor het eerst met leer-lingen gewerkt wordt voor wie het Latijn geen moedertaal is). In Duitsland begint dit proces in de 8ste eeuw. Vanaf de 13de eeuw worden niet enkel glossen, maar hele vertalingen in de volkstaal als hulpmiddel gebruikt; ook Alexander de Villa Dei wijst op het nut daarvan (doctr. 7-10). Ten slotte was in Duitsland een resul-taat van humanistische hervormingen in het algemeen dat de volkstaal een grotere rol kreeg in het onderwijs van het Latijn, al vanaf het begin der 14de eeuw. Voor dit alles, z. Ising 1970: 21-34; Percival 1975: 235; 237 (in middeleeuwse grammatica’s uit Italië en de Provence wordt nadruk gelegd op het correct vertalen van constructies uit de volkstaal in het Latijn); 242; 245. Ook Liber gebruikt in zijn Aurora grammatice veelvuldig de volkstaal ter verklaring. Erasmus en Vives zullen eveneens voor de moedertaal plaats inruimen in het humanistische curriculum en deze praktijk breidt zich tijdens de 16de eeuw nog verder uit (Van der Poel 1987: 146-7). Niettemin blijft de volkstaal voor humanisten ‘slechts’ een hulpmiddel. 28 dicendum - scribendumue: Van der Poel (1987: 154) merkt op dat in Agr.’s ratio studii het voordrachtselement verdwijnt (waar het in de Italiaanse ‘studiegidsen’, bijv. die van Battista Guarini, wel duidelijk aanwezig is) en sterk de nadruk wordt gelegd op geschreven oefeningen. Inderdaad merkte Agr. al in 1471 (ep. 4,15) op dat in zijn tijd alles lijkt te zijn teruggebracht tot schriftcultuur, dat het levende woord is verstomd, en ook heeft hij het in deze brief vaak over schrijven. Niettemin suggereert hij althans door zijn woordge-
407
Agricola
bruik (zoals hier) dat de orale cultuur nog niet verdwenen is; vgl. boven, 13 eloqui; 25 eloquendi; 26 loquendi; hierna, 29 dicantur; in dicendo; 30 quicquid eris scripturus, des operam, ut [...] eloquaris; dicendi [...] cura. 29 annotabit: vgl. ep. 8,4. 30 corpori: eenheid is een kernbegrip in ant. literaire theorie, dat vaak verduidelijkt wordt met het beeld van het lichaam (als vb. bij uitstek van een organische eenheid); z. Brink ad HOR. ars 1-41, die onder meer de volgende passages citeert: PL. Phdr. 264c 2-5 δειν παντα λογον ωσπερ ζωον συνεσταναι σωµα τι εχοντα αυτον αυτου, ωστε µητε ακεφαλον ειναι µητε απουν, αλλα µεσα τε εχειν και ακρα, πρεποντα αλληλοις και τω ολω γεγραµµενα (z. De Vries ad loc. voor talloze verwijzingen); ARIST. poet. 1450b 34-6 (waar het gaat over de noodzaak van samenhang in de plot van een tragedie) επει το καλον και ζωον και απαν πραγµα ο συνεστηκεν εκ τινων ου µονον ταυτα τεταγµενα δει εχειν, αλλα και µεγεθος υπαρχειν µη το τυχον. Vgl. verder CIC. de orat. 2,325 conexum [...] sit principium consequenti orationi, ut [...] cohaerens cum omni corpore membrum esse uideatur; 3,96 ornatur igitur oratio genere primum et quasi colore quodam et suco suo; nam ut grauis, ut suauis, ut erudita sit, [...] non est singulorum articulorum; in toto spectantur haec corpore; QUINT. inst. 7,10,16 neque enim partium est demum dispositio, sed in his ipsis primus aliquis sensus et secundus et tertius: qui non modo ut sint ordine conlocati laborandum est, sed ut inter se uincti atque ita cohaerentes ne commissura perluceat: corpus sit, non membra; 9,4,123 membrum autem est sensus numeris conclusus, sed a tot corpore abruptus et per se nihil efficiens. ‘O callidos homines’ perfectum est, sed remotum a ceteris uim non habet, ut per se manus et pes et caput [...]. Quando ergo incipit corpus esse? Vgl. nog Quadlbauer (1958: 65-71; 77 vv.; et passim), die wijst op de vergelijking lichaam-rede die schuilt gaat achter in de Oudheid gehanteerde literaire terminologie. egressa: z. ep. 15,5. 32 ut plane ... contineat: vgl. AGR. in Sen. decl. 103 duas ponit (sc. Seneca) uirtutes perfectæ memoriæ fuisse in Latrone, quarum prior est celeriter percipere quod discendum est, altera uero ea quæ percepta sunt fideliter continere. assiduæ exercitationis: voor het belang hiervan, z. ook inv. 3,16; vgl. hierna, 37. 33 In lectione ... intelligamus: vgl. ep. 15,9. QUINT. inst. 1,8 is in zijn geheel aan lectio gewijd, maar vooral aan wat (wie) gelezen moet worden, niet op welke wijze (zoals Agr. doet). rem ... protrahendi: vgl. ep. 4,11. 34 Diligentia ... opus: vgl. QUINT. inst. 10,3,13-5 (Iulius Florus vraagt zijn schoolgaande zoon waarom die er zo droevig bij zit) nec dissimulauit adulescens tertium iam diem esse quod omni labore materiae ad scribendum destinatae non inueniret ex-ordium: quo sibi non praesens tantum dolor, sed etiam desperatio in
408
ep. 38
posterum fieret. Tum Florus adridens ‘numquid tu’ inquit ‘melius dicere uis quam potes?’ Ita se res ha-bet: curandum est, ut quam optime dicamus, dicendum tamen pro facultate: ad pro-fectum enim opus est studio, non indignatione. Gezien de context was het duidelijk deze passage die Agr.’s bewoordingen uitlokte; zijn diligentia echter (en niet studio) veroorzaakte QUINT. inst. 2,7,1 ita demum studere liberos suos, si quam frequentissime declamauerint, credunt (sc. patres), cum profectus praecipue diligentia constet. 35 Transeundum ... doceat: vgl. AUG. doctr. chr. 2,14,21. dies ... docet: de formulering zou inderdaad Agr.’s eigen vondst kunnen zijn, want zij is nergens overgeleverd, hoewel de gedachte wel oud is: Otto 533 discipulus est prioris posterior dies (= PUB. sent. D1; Walther 5946); Walther 5660 dies diei iudex; ERASM. adag. 1,8,60 senesco semper multa addiscens (die ook Publilius’ woorden aanhaalt). Voor de verwoording, vgl. TIB. 1,4,17 longa dies homini docuit parere leones; SIL. 12,273-5. Quintilianus ... nescire: inst. 1,8,21. Quintilianus bedoelt hier echter dat grammatici bij het verklaren of becommentariëren van een tekst niet de getuigenissen van jan en alleman moeten aanhalen (wat vaak wel gebeurt). Agr. geeft aan dit bon-mot dus zijn eigen draai. Hetzelfde citaat bij IOH. SARISB. met. 1,24 met als bron de antiqui (na in hetzelfde hoofdstuk wel eerst veel uit Quintilianus te hebben geput). 37 Constat ... tradidere: memoria is een van de vijf officia oratoris (Martin 1974: 11; 349-50) en dientengevolge besproken in ant. theorie; bijv. RHET. Her. 3,28 vv.; QUINT. inst. 11,2 (vgl. voor Agr.’s bewoordingen vooral 1 memoriam quidam naturae modo esse munus existimauerunt, estque in ea non dubie plurimum, sed ipsa excolendo [...] augetur). Maar Agr. doelt ook op zijn tijdgenoten, getuige in Sen. decl. 102-3 est autem memoria aut naturaliter bona aut [...] arte adiuuatur. Est autem ars ea a multis tradita, Cicerone, Quintiliano et a plerisque item nostri seculi scriptoribus, et est res sane maioris exercitii aut laboris ad faciendum quam ingenii ad percipiendum. Voor de lange traditie van de ars memoriae en haar commentatoren (Agr.’s alii, onder wie Martianus Capella, Albertus Magnus, Thomas Aquinas, Petrarca), z. Yates 1969 (die voor de 15de eeuw een grote massa van verhandelingen over dit onderwerp meldt (114)). Niets van wat Agr. hier zegt is origineel in het licht van die traditie: summa rerum eodem fere redit. Het onderscheid tussen natuurlijke en kunstmatige memoria, de voorwaarden die haar bevorderen (ijverig oefenen, concentratie in alle rust e.d.), loci als geheugensteuntjes, al deze elementen komen steeds terug in de uiteenzettingen van wie zich in de loop der eeuwen over dit onderwerp hebben uitgelaten (teste Yates). Wel lijkt Agr. gezien zijn bewoordingen het sterkst beïnvloed door (alweer) Quintilianus, wiens behandeling van memoria in de Middeleeuwen onbekend of althans ongebruikt was (Yates 1969: 68).
409
Agricola
39 Quintilianus: inst. 1,1,36 (memoria) praecipue firmatur atque alitur exercitatione; vgl. 11,2,35; 45. si quod ... destituit: vgl. QUINT. inst. 11,2,40 si quis tamen unam maximamque a me artem memoriae quaerat, exercitatio est et labor: [...] nihil aeque uel augetur cura uel neglegentia intercidit; en ook 11,3,19 augentur autem sicut omnium, ita uocis quoque bona cura, neglegentia uel inscitia minuuntur. 40 In iis ... ea: vgl. QUINT. inst. 11,2,10 nec dubium est quin plurimum in hac parte (sc. memoria) ualeat mentis intentio. deinde ... cogere: vgl. QUINT. inst. 11,2,35 in experiendo teneasne et maior (dan bij het voor de eerste keer lezen van een te onthouden tekst) intentio est et nihil superuacui temporis perit quo etiam quae tenemus repeti solent: ita sola quae exciderunt retractantur, ut crebra iteratione firmentur, quamquam solent hoc ipso maxime haerere, quod exciderunt. postremo ... agamus: vgl. QUINT. inst. 11,2,33 ediscere tacite [...] erat optimum, si non subirent uelut otiosum animum plerumque aliae cogitationes, propter quas excitandus est uoce, ut duplici motu iuuetur memoria dicendi et audiendi; 35 illud ediscendo scribendoque commune est, utrique plurimum conferre [...] animum cogitationibus aliis liberum. 41 Quod quidem ... potest: vgl. QUINT. inst. 10,3,23 (een rustige omgeving bevordert de concentratie) neque enim se bona fide in multa simul intendere animus totum potest (daarentegen heet het in 1,12,1-2: quaeri solet an [...] eodem tempore [...] tradi omnia et percipi possint. Negant enim quidam, quia confundatur animus ac fatigetur tot disciplinis in diuersum tendentibus [...]. Sed non satis perspiciunt quantum natura humani ingenii ualeat, quae ita est agilis ac uelox, sic in omnem partem [...] spectat, ut ne possit quidem aliquid agere tantum unum, in plura uero non eodem die modo, sed eodem temporis momento uim suam intendat.) Maar ook deze voorwaarde van rust is gangbaar in de theorie over memoria (Yates 1969: 23; vgl. 86). ingenium ... ualet: SAL. Cat. 51,3 ubi intenderis ingenium, ualet. Daar gaat het echter om emoties die de geest kunnen blokkeren (Sallustius vervolgt met si lubido possidet, ea dominatur, animus nihil ualet). Hetzelfde citaat (zonder bron) bij BERN. CLAR. serm. in psalm. ‘Qui habitat’ 1,2; en (met Sallustius als bron) bij BATT. GUAR. ord. doc. 2 (38,18-9). Agr. kan het citaat eventueel best aan Quintilianus hebben toegeschreven (door foutieve herinnering!), zoals S wil. ingenium - intenderis: vgl. ep. 4,12. 42 Tertium ... profundant: evenals Quintilianus richt Agr. zijn ‘Bildung’ op de praktijk; hij is geen ivoren-toren geleerde (Hauser 1910: 44; Blusch 1994: 3701). sterilia: z. boven, 11. cum fœnore: vgl. LANGIUS ep. 3,10. 44 alterum ... parata: op het belang van parate kennis wijst ook BATT. GUAR.
410
ep. 38
ord. doc. 4 (44,22-46,6); vgl. AGR. inv. 12,26,13-5. 45 rerum capita: geen origineel idee. Het scheppen van loci als geheugensteunen die helpen het verwerkte op te slaan en gemakkelijker op te vragen is zo oud als de theorie der memoria zelf. In feite zijn Agr.’s capita rerum te beschouwen als loci met ethische etiketten. Zo’n kleuring is volledig in overeenstemming met de context in deze brief en met de humanistische preoccupatie met ethiek in het algemeen. Bovendien is het rangschikken van memoria onder ethiek al middeleeuws (veroorzaakt doordat Cicero memoria een onderdeel van prudentia noemt). Zo merkt Yates (1969: 72) op dat ‘Albertus and Thomas [...] would have taken for granted [...] that "artificial memory" is concerned with remembering Paradise and Hell and with virtues and vices as "memorial notes".’ Zij noemt dit ‘the medieval transformation of the classical art of memory.’ Aan het begin van deze ontwikkeling staat Boncompagno da Signa, die in zijn Rhetorica Nouissima (uit 1235) een lijst van deugden (als wijsheid en vriendelijkheid) en zonden (als onwetendheid en wreedheid) geeft die hij signacula noemt ‘through which we may frequently direct ourselves in the paths of remembrance’ (Yates 1969: 71). Carruthers (1990: resp. 117-9 en 1634) beschrijft een dergelijke werkwijze bij Grosseteste en Petrarca. Al lezend vormden zij op het gelezene een thematische index, niet enkel op schrift (met behulp van ‘subject headings’ in de marges en een systeem van notae ter ontsluiting van de onderwerpen), maar ook in hun hoofd; daaruit konden ze later bij het schrijven van hun eigen teksten putten. Vgl. nog Bolgar 1977: 272, die opmerkt dat in de Middeleeuwen preekboeken in gebruik waren, waarin anecdotes of exempla die geschikt geacht werden voor gebruik in preken met kopjes op onderwerp gerangschikt waren; Munk Olsen 1980: 143-7 voor het bestaan van systematische, op thema gerangschikte florilegia van ant. lit. In de 16de en 17de eeuw werden op scholen ‘commonplace books’ gebruikt (Mack 1996: 90). ineruditio: pas voor het eerst gebruikt in de Vulgaat ter vertaling van het Griekse απαιδευσια (Sirach 4:30); het adj. ineruditus is ant. id genus: z. ep. 2,6. 46 Sic ... maneant: vgl. QUINT. inst. 10,1,5-6 num ergo dubium est quin ei (sc. oratori) uelut opes sint quaedam parandae, quibus uti ubicumque desideratum erit possit? Eae constant copia rerum ac uerborum; en dan over woorden: debent esse non solum nota omnia, sed in promptu atque, ut ita dicam, in conspectu; z. ook boven, 44. 47 sententia: ‘algemene wijsheid’, zoals blijkt uit AGR. in Sen. decl. 205 sententia est, ut uult Aristoteles, commune aliquod pronunciatum, quod ad partem aliquam morum uitæque pertinet: quisquis ergo de simili re dicit, potest eas in orationem suam transferre. In deze brief geeft Agr. als vb. een vers uit Ovidius (onder, 48).
411
Agricola
apud Liuium: 1,57,6-58,11. pensandum: z. ep. 4,11. 48 Est uirtus ... bonis: OV. ep. 17,98 (Helena tot Paris). 49 pensim: ‘weloverwogen’; een adv. dat slechts tweemaal in de ant. lit. voorkomt. De eerste plaats is GEL. 1,3,12 quae a Theophrasto pensiculate atque enucleate scripta sunt; hier leest een van de MSS (de Buslidianus, waarvan nagenoeg alleen bekend is dat zij eens in het bezit was van Hieronymus Busleiden en daarna van het Collegium Trilingue te Leuven) pensim in plaats van pensiculate; maar in ep. 41,15 gebruikt Agr. nu juist het laatste adj., dat enkel in deze passage bij Gellius voorkomt. De tweede plaats is [AUG.] serm. Rev. Bénéd. 80,1970 (56,21) paulatim et pensim porrigit manum. 50 Optima ... fugit: VERG. g. 3,66-7 (als parenthese in een passage over de beste tijd voor de bevruchting van koeien). Seneca citeert en bespreekt dit vers liefst tweemaal (ep. 108,24-29; dial. 10,9,2-5), maar Agr.’s bespreking is niet op hem geënt. Hetzelfde vers (met gevolg) citeert ook HIER. ep. 60,14 (zonder verklarende bedoelingen); PETRAR. fam. 23,2,12; 24,1,5 (niet ter verklaring, maar vanwege het thema vergankelijkheid). nedum: z. ep. 6,2; evenzo hierna, 51. ex - comparatione: z. ep. 8,10. 53 latius - fuderit: z. ep. 1,3. per ... dialecticos: een vb. geeft AGR. inv. 2,28 (Alardus II 203); vgl. inv. 2,7. copia - ad dicendum: z. ep. 13,8. 54 ingens ... continget: vgl. 15,5 voor de gedachte dat kennis steeds ter beschikking moet staan. Het gaat in deze hele brief om het al ant. ideaal van de orator perfectus, dat zijn puntigste omschrijving (aldus Leeman-Pinkster ad CIC. de orat. 1,21-3 (p. 58)) kent in CIC. de orat. 1,21 uis oratoris professioque ipsa bene dicendi hoc suscipere ac polliceri uidetur, ut omni de re, quaecumque sit proposita, ornate ab eo copioseque dicatur. Voor Agr. is de ideale humanist (de moderne orator) iemand die te allen tijde technisch vaardig en inhoudelijk op niveau over ieder willekeurig onderwerp het woord kan voeren. Het is interessant dat hij dan als belichaming hiervan de sofisten noemt, die toch in de Oudheid (en ook daarna) de reputatie hadden weliswaar virtuoze sprekers te zijn, maar zich niet al te zeer te bekommeren om de inhoud van hun woorden. Vgl. ook AGR. inv. 2,25,22 vv.; en boven, 13. 55-6 Hocque ... autor: vgl. CIC. fin. 2,1 eorum erat iste mos, qui tum sophistae nominabantur, quorum e numero primus est ausus Leontinus Gorgias in conuentu poscere quaestionem, id est iubere dicere qua de re quis uellet audire. Audax negotium [...]. Deze sofistische gewoonte wordt weliswaar vaker in soortgelijke bewoordingen omschreven (bijv. CIC. de orat. 1,102-3; 3,126-9; QUINT. inst. 2,21,21; 12,11,21; HIER. c. Ioh. 12), maar hier is de verwantschap met Agr. opmerkelijk.
412
ep. 38
55 ueteres: ‘antieke’; vgl. ep. 26,11. sophistas - doctores: vgl. in Sen. decl. 104 qui docet autem Gre˛ce sophistes uocatur, quod nos possumus interpretari doctorem. promptitudinem: voor het eerst bij chr. auteurs te vinden. Sindsdien gangbaar, ook bij humanisten (z. LPLR s.v.); zo bijv. BATT. GUAR. ord. doc. 4 (46,5). 56 si stilus ... parare: vgl. ep. 4,13. 57 Ut enim ... adscripta: DEM. PHAL. eloc. 228 το δε µεγεθος συνεσταλθω της επιστολης [...]˙ αι δε αγαν µακραι [...] ου µα την αληθειαν επιστολαι γενοιντο αν, αλλα συγγραµµατα το χαιρειν εχοντα προσγεγραµµενον. Hetzelfde citaat in AGR. ep. 21,17. Verum ... discrimine: vgl. LIV. pr,8 sed haec et his similia utcumque animaduersa aut existimata erunt haud in magno equidem ponam discrimine. 58 Quod uoluisse ... possit: vgl. ep. 29,9. 59 ineptiam - stulticiam: z. ep. 6,5. operæ - perierit: z. boven, 8. 60 forte uel ... spero: voor de gedachte, vgl. VERG. A. 5,231 possunt quia posse uidentur (Alardus II 204); LIV. 2,64,6 dum se putant uincere, uicere; QUINT. inst. 1,1,3 plus efficiet aut minus: nemo reperitur qui sit studio nihil consecutus. 63 amantissimum: z. ep. 7,10. 64 recognoui: z. ep. 26,11. impressorum: z. ep. 26,11. codicem: een gedrukt boek dus. Humanisten gebruikten voor drukwerken dezelfde terminologie als voor HSS; drukken werden min of meer beschouwd als HSS die volgens een nieuw procédé vervaardigd waren, maar verder (in ieder geval uiterlijk) niet van handgeschreven boeken verschilden; z. Rizzo 1973: 69-71 (codex). 65 regulari: chr. Latijn. optatissime uale: vgl. ep. 2,11. optatissime: vocatief; z. ep. 8,13.
AGR. ep. 39 1 postquam ... illum: vgl. SERV. Cic. fam. 4,5,1 Postea quam mihi renuntiatum est de obitu Tulliae, filiae tuae, sane quam pro eo ac debui grauiter molesteque tuli communemque eam calamitatem existimaui. cum necessitate deliberandum est: vgl. ep. 12,6. ferendum ... cogit: z. ep. 11,6; een topos in de consolatio (Johann 1968: 63 vv.). 4 increscente ætate: vgl. ep. 26,17. Patriæ ... fugit?: HOR. c. 2,16,19-20. Ook geciteerd door Agr. in ep. 26,18 in dezelfde context, maar in een eerder stadium: hij dubt dan nog over een 413
Agricola
vertrek uit Groningen en haalt Horatius’ vers aan als waarschuwing om het niet te doen. Evenals in die brief is de context in Horatius’ ode (z. ep. 26,18) hier irrelevant. 5 rursus ... ordienda: vgl. de woorden van Cicero aan Atticus in een brief, die hij (in oktober 57) schreef na uit ballingschap (!) te zijn teruggekeerd in Rome: (4,1,8) Alterius uitae quoddam initium ordimur. En zoals Seneca (ep. 23,9) Epicurus laat zeggen: Molestum est semper uitam incohare. Het beeld van een nieuw leven na terugkeer uit ballingschap is overigens niet ongebruikelijk; vgl. CIC. Att. 3,20,1 diemque natalem reditus mei; 6,6,4 hanc παλιγγενεσιαν nostram; e.a. (z. Shackleton Bailey ad CIC. Att. 3,20,1) 6 tempore: z. ep. 10,4. 7 ut - ne: bij uitstek in Cicero’s brieven ‘mit ihren vielen eindringlichen Bitten und Mahnungen’ (LHS II 643). ingenio - prompto et expedito: vgl. GEL. pr,12, waar de schrijver verklaart niet alle verhalen die hij tegenkwam in zijn boek te hebben opgenomen, maar enkel die quae [...] ingenia prompta expeditaque ad honestae eruditionis cupidinem utiliumque artium contemplationem [...] ducerent. 8 Potest ... sperare: de idee dat (vooral een slecht) karakter niet te veranderen is, wordt door verschillende ant. auteurs geuit; zo reeds PI. O. 11,19-20 το γαρ εµφυες ουτ’ αιθων αλωπηξ/ ουτ’ εριβροµοι λεοντες διαλλαξαιντο ηθος˙ 13,13 αµαχον δε κρυψαι το συγγενες ηθος. Alardus (II 221) verwijst naar SEN. ep. 11,1 Nulla enim sapientia naturalia corporis aut animi uitia ponuntur: quidquid infixum et ingenitum est, lenitur arte, non uincitur; 9 Quaecumque adtribuit condicio nascendi et corporis temperatura, cum multum se diuque animus composuerit, haerebunt. Het door Seneca en door Agr. gebruikte lenire wordt vaak gebruikt in medische zin, van het verminderen van het leed van zowel lichamelijke (TLL s.v. 1142,14-38) als geestelijke (1141,33-66) ongemakken; vgl. vooral CIC. Tusc. 3,53 (dies) procedens ita mitigat (sc. aegritudinem necopinatorum), ut isdem malis manentibus non modo leniatur aegritudo, sed in plerisque tollatur. Seneca heeft het in de zojuist geciteerde passage alleen over lichamelijke ‘gebreken’, zoals blozen en stotteren; maar elders lezen we: (dial. 4,18,2 De ira) Educatio maximam diligentiam plurimumque profuturam desiderat; facile est enim teneros adhuc animos componere, difficulter reciduntur uitia quae nobiscum creuerunt; 20,2 plurimum potest consuetudo, quae si grauis est alit uitium. Naturam quidem mutare difficile est nec licet semel mixta nascentium elementa conuertere. In het vervolg bespreekt hij echter de mogelijkheden om de eventuele schade zoveel mogelijk te beperken; een goede opvoeding en omgeving vermogen veel (z. AGR. ep. 29,43 vv. en de vele vbb. van de idee dat een goede opvoeding van kindsbeen af zeer belangrijk is; eenmaal gevestigde gebreken zijn moeilijk meer te verhelpen; vgl. in dit verband Otto 426 ‘gewoonte als tweede natuur’). Een niet-filosofische parallel levert Terentius’ Adelphoe, waarin de
414
ep. 39
vraag centraal staat of kinderen streng dan wel toegeeflijk opgevoed moeten worden en met twee broers (!) de proef op de som is genomen; Micio, de liberale (pleeg)vader, opent het stuk met een monoloog die pleit tegen een strenge hand: (69-71) malo coactu’ qui suom officium facit,/ dum id rescitum iri credit, tantisper cauet;/ si sperat fore clam, rursum ad ingenium redit (evenzo HOR. s. 2,7,73-4 tolle periclum,/ iam uaga prosiliet frenis natura remotis). Micio gelooft dat toegeeflijkheid veel meer bewerkstelligt (en derhalve dat zo niet iemands karakter, dan toch zeker zijn vrijwillig gedrag te beïnvloeden is). Een derde parallel biedt Iuvenalis in zijn 13de satire, waarmee Agr. goed bekend was (ep. 28,11; 36,11): (237-40) (over schurken) Cum scelus admittunt, superest constantia; quod fas/ atque nefas tandem incipiunt sentire peractis/ criminibus. Tamen ad mores natura recurrit/ damnatos fixa et mutari nescia. Vgl. verder nog SEN. ep. 119,2 (over de natuurlijke behoeften, tot eten, drinken, e.d.) (natura) contumax est, non potest uinci, suum poscit; Alardus (II 221) noemt nog Erasmus’ adagia 1,7,60 Ipsa olera olla legit; 10,90 Podex lotionem uincit; 2,3,33 Influit quod exhauritur; 7,14 Naturam expellas furca, tamen usque recurrit (HOR. ep. 1,10,24 (Otto 1200); natura slaat hier niet op karakter, maar op ‘de natuur’ (om ons heen)). Vgl. ook AGR. ep. 31,3. 9 posses: een ant. auteur had hier possis (en futurum sit) geschreven.
415
Agricola
AGR. ep. 40 1 desiderio - satisfacerem: z. ep. 2,4. inter offam et os: Otto 1311; Walther 12617a (vgl. 27143); ERASM. adag. 1,5,2. Uiteindelijk ontleend aan GEL. 13,18. 2 profectione: zou ook hier ‘reis’ kunnen betekenen; z. ep. 21,47. homini ... assueto: vgl. SEN. ep. 36,1 Amicum tuum hortare, ut istos magno animo contemnat, qui illum obiurgant, quod umbram et otium petierit, quod dignitatem suam destituerit et, cum plus consequi posset, praetulerit quietem omnibus; quam utiliter suum negotium gesserit, cotidie illis ostentet. 3 pensem: z. ep. 4,11. 4 quod ueteri ... consilium: vgl. ep. 11,6; 12,6; 39,1. tempori parendum: Otto 1754; Walther 31258-8d; ERASM. adag. 2,2,38. sumendum consilium: z. ep. 2,10. 5 ultimos ... terminos: vgl. LIV. 22,14,5 Poenus aduena, ab extremis orbis terrarum terminis [...] huc progressus; 21,43,13; 35,48,8; VITR. 9,5,4 negotiatores, qui ad extremas Aegypti regiones proximasque ultimis finibus terrae terminationes fuerunt; VELL. 1,2,3 in ultimo Hispaniae tractu, extremo nostri orbis termino, [...] Gades condidit; CURT. 9,2,9 relegatos in ultimum paene rerum humanarum [...] terminum; VULG. psalm. 71:8 Et dominabitur [...] a flumine usque ad terminos orbis terrae; PETR. VEN. adv. Iud. 2 (r. 807-10) a flumine, utique nullo alio quam Iordanis, a quo suum baptismum inchoans et in uniuersas gentes diffundens peruenit dominando usque ad ultimos terminos orbis terrae. extra solis - coelique uias: duidelijk ontleend aan VERG. A. 6,796; z. ep. 32,5, waar Agr. dezelfde omschrijving voor Groningen gebruikt. uersiculos exhibeo: het ww. met een object als dit is een idiosyncrasie van Plinius minor (TLL s.v. 1418,29-40). 8 litterulis: z. ep. 10,7. nomen ... cupientis: z. ep. 37,2. 9 Oratiunculam - dixi: z. ep. 13,8; voor het (met name post-kl. niet ongewone) verkleinwoord, vgl. ep. 26,4. recognoscerem: z. ep. 26,11. 10 repurgatam: vgl. PLIN. ep. 1,20,8 (Plinius bestrijdt dat bondigheid altijd wenselijk is in een redevoering; ter ondersteuning voert hij onder meer Cicero aan) ait se [...] pro C. Cornelio quadriduo egisse, ne dubitare possimus, quae per plures dies (!) (ut necesse erat) latius dixerit, postea recisa ac repurgata in unum librum [...] coartasse. conuerti: z. ep. 7,9. damnum - temporis: z. ep. 4,8. accessione: vgl. ep. 13,6. 11 omnem ... excuteremus: z. ep. 19,3. 416
ep. 41
AGR. ep. 41 1-5 Εγραψας ... γραφειν: Agr.’s Grieks kenmerkt zich hier vooral door het feit dat het nauw aansluit bij het Latijn; gechargeerd zou het als vergriekst Latijn omschreven kunnen worden. Zo is ως (1) het Griekse equivalent van ut, terwijl op deze plaats ινα gebruikelijker is; σε (1) kan gemist worden, waar het in het Latijn wel noodzakelijk zou zijn; αλις και αγαν ετι (5) komt ant. niet voor, maar is een vertaling van satis superque. Verder heeft Agr. de finesses van de partikels duidelijk niet onder de knie (zo wordt γε te pas en te onpas gebruikt), maar je zou haast zeggen πως γαρ η ποθεν, want dit is natuurlijk een van de moeilijkste aspecten van de Griekse taal. 1 επαγγελλεσθαι - την αρετην: de enige parallel is X. mem. 1,2,7 (Socrates) εθαυµαζε δ’ ει τις αρετην επαγγελλοµενος αργυριον πραττοιτο (IJsewijn 1988: 34; Leibenguth-Seidel 1994: 255). Het ww. is echter gebruikelijk in deze bet. en constr. 2 λογων - ακηκοας: vgl. S. OC 1187 λογων δ’ ακουσαι τις βλαβη; κενων - ρηµατων: vrijwel enkel bij chr. auteurs te vinden; zo bijv. SEPT. Iob 6:6 ει δε και εστιν γευµα εν ρηµασιν κενοις; BASIL. hom. in psalm. 115,2; CLEM. AL. q.d.s. 41,7; EUS. PE 6,6,63; GREG. NAZ. or. 34,10; maar ook SUID. α 2010 (ad AR. nu. 875). 3 προς τουτο: ant. zou hier προς τουτω geschreven zijn, hoewel προς c. acc. wel degelijk ‘in aanvulling op’ kan betekenen. 4 τολµωµι: grammaticaal juist geconstrueerde, maar niet overgeleverde vorm voor τολµωην (dat bij Plato en Isocrates voorkomt). ω Θεος: uitsluitend bij chr. auteurs (als Basilius, Eusebius en Chrysostomus) te vinden en bij LIB. eth. 11,6. τραγωδου: mist het lidwoord (του). βεβαρβαρωµαι ... βαρβαροις: EUR. Or. 485 (Tyndareus tot Menelaus) βεβαρβαρωσαι χρονιος ων εν βαρβαροις. Menelaus zegt dat hij zich verplicht voelt jegens Orestes (hoewel die zijn moeder vermoord heeft), omdat diens vader (Agamemnon) hem dierbaar (want immers zijn broer) was; waarop Tyndareus, die deze houding verwerpt, de geciteerde woorden spreekt. Over Agr. en Euripides, z. IJsewijn 1988: 29-30. 6 conuicio - efflagitas: vgl. de beginwoorden van Quintilianus’ Institutio: Efflagitasti cotidiano conuicio, ut libros quos [...] de institutione oratoria scripseram iam emittere inciperem; evenzo 4,5,10 (iudex patronum) cum conuicio efflagitat; CIC. Q.fr. 2,10,1 Epistulam hanc conuicio efflagitarunt codicilli tui. Vgl. ook AGR. ep. 26,24 prope conuiciis propellere. iudicium - subeam: vgl. ep. 17,4. 7 abunde locupletes: z. ep. 14,4.
417
Agricola
ita me Deus amet: idioom uit de komedie (meestal met di): TLL s.v. amo 1957,56-78. Evenzo AGR. ep. 44,3; 49,6. Germaniae ... excitari: vgl. ep. 3,3. Natuurlijk een humanistisch cliché; bijv. VALLA eleg. 1,pr (598,16-8) multis iam saeculis non modo nemo Latine locutus est, sed ne Latina quidem legens intellexit; (600,4-5) Latinitatem a barbaria oppressam. barbarie: z. ep. 3,3. 8 quot ... sententiae: te allen tijde zeer bekend: Otto 826; Walther 26216; ERASM. adag. 1,3,7 (Nihil uel hodie uulgo tritius est quam haec Terentiana sententia). Bron is TER. Ph. 454. priscis: met name Epicurus en zijn volgelingen natuurlijk. 9 ουνεχ’ ... ανεµοιο: QUINT. SM. 7,70-7. De woorden zijn van Nestor, gesproken tot troost van Podalirius, die rouwt om de dood van zijn broer Machaon. Hun boodschap is volkomen topisch: het Lot is blind en de mens moet zijn grillen verduren. Het is mogelijk dat Agr. uit onwetendheid de naam van de dichter niet noemde; een groep HSS van Quintus’ epos mist het begin en het einde, en dus zowel de titel als de subscriptio (ed. Vian 1963: viii). In Agr.’s tijd was Quintus net herontdekt (in de vijftiger jaren, door kardinaal Bessarion) en werd zijn epos driftig gekopieerd (o.c.: xlv-li). Vgl. ook IJsewijn 1988: 31. θεων εν γουνασι κειται: vgl. ep. 18,5. Het epos van Quintus Smyrnaeus valt te omschrijven als een Homerische cento. 11 accessionem: z. ep. 13,6. 12 sterilem: z. ep. 10,7. arenam excolendam: spreekwoordelijk nutteloos: Otto 789; Walther 17504; 24049; 979; 25027a; 048; 404; ERASM. adag. 1,4,52. Een (toepasselijk) vb. is SEN. ben. 4,9,2 ne agricolae quidem semina harenis committant. Iuvenalis omschrijft met dit beeld de dichter die zijn mecenas dient, maar slechts een schamele materiële dank ontvangt: (7,48-9) nos tamen hoc agimus tenuique in puluere sulcos/ ducimus et litus sterili uersamus aratro. Agr. kende deze satire (z. ep. 21,21). segnitie nomine: een dergelijk verwijt resulteerde in MART. 1,107. 14 nominis claritatem: z. ep. 3,3 (bis). perquisitione: z. ep. 38,19. 15 pensiculate: ant. eenmalig: GEL. 1,3,12 quae a Theophrasto pensiculate atque enucleate scripta sunt. LLNMA heeft het lemma pensiculatim, vermeld in een woordenboek gedrukt te Deventer in 1495; evenzo Latham 1965: 340. calcaria ... subdens: Otto 486; Walther 4777; 7126; ERASM. adag. 1,2,47; 46; 3,8,32. 16 acerrimis - facibus: vgl. QUINT. inst. 1,2,25 Id nobis acriores ad studia dicendi faces subdidisse [...] contenderim. turpe ... potuisti: vgl. de woorden die Catulus tot Crassus richt in CIC. de
418
ep. 41
orat. 3,131 dubito tibine plus laudis an Graecis uituperationis statuam esse tribuendum: cum tu in alia lingua ac moribus natus occupatissima in ciuitate uel priuatorum negotiis paene omnibus uel orbis terrae procuratione ac summi imperi gubernatione destrictus (v.l. districtus) tantam uim rerum cognitionemque comprehenderis eamque omnem cum eius, qui consilio et oratione in ciuitate ualeat, scientia atque exercitatione sociaris; illi nati in litteris ardentesque his studiis, otio uero diffluentes, non modo nihil acquisierint, sed ne relictum quidem et traditum et suum conseruarint.
AGR. ep. 43 1 attulerunt: ant. zou hier attulerint hebben gestaan. summam in spem adducor: z. ep. 3,5. 2 Macte ... astra: VERG. A. 9,641 Macte noua uirtute, puer, sic itur ad astra. Woorden die Apollo bij zichzelf tot Iulus (= Ascanius) spreekt, nadat die zijn Italiaanse vijand Numanus heeft gedood; hij voorspelt hem vervolgens een glorieuze toekomst. Impliciet vleit Agr. hier zowel Von Dalberg als Hegius door hen gelijk te stellen met resp. de god Apollo en Iulus, de stamvader van de Romeinse keizerlijke Iulische dynastie. Agr. laat puer (dat op Hegius niet van toepassing is) weg en vult de vrijgekomen plaats in het vers op met het metrische equivalent inquit; als hij noua niet had weggelaten, was de hexameter intact gebleven. Zo’n bedoeling zou ook de enigszins merkwaardige (hoewel impf.- en pf.-vormen van dit ww. zeldzaam zijn) tijd van inquit verklaren. De laatste woorden van het vers worden onder meer geciteerd door POLYTHECON 2,198; BERN. CLAR. ep. 209; PETRAR. fam. 7,17,13. 3 dedicem: vgl. ep. 14,1. ne ... queam: omdat geen der bronnen hier non toevoegt, zal Agr. een ‘slip of the pen’ gemaakt hebben, want de juiste (en simpele) constr. na ww. van vrezen kent hij heel goed: ep. 1,4; 34,6. recognoui: z. ep. 26,11. sceda: z. ep. 13,8. adeo: z. ep. 14,2. traduxi: z. ep. 18,9. 4 suspensa - manu: vgl. PLIN. ep. 6,12,1 Tu uero non debes suspensa manu commendare mihi, quos tuendos putas; SEN. con. exc. 10,6; [QUINT.] decl. 1,13; PANEG. 6,14,3; IULIAN. in Iob 6,9; e.a. ERASM. adag. 4,4,2 (suspensa manu) citeert Plinius en geeft als bet. leuiter parumque accurate. 5 auditorium - sunt: constr. ad sententiam. tempus - impendere: z. ep. 15,3.
419
Agricola
6 subsiciuum: vgl. ep. 21,13. ipsi: in plaats van ei of illi; z. ep. 10,5. 7 Latina ... intelligo: vgl. HIER. ep. 29,7 Nos [...] Hebraici sermonis lectione detenti in Latina lingua rubiginem obduximus in tantum, ut loquentibus quoque nobis stridor quidam non Latinus interstrepat. [...] quidquid pueri plausibile habueramus, amisimus nec scientiam quam uolebamus consecuti sumus [...], dum magna sectamur etiam minora perdentes. (Alardus II 186) negocium exhibent: z. ep. 21,54. cum Anteo luctari: deze Libische reus, onoverwinnelijk zolang hij (zijn moeder) de aarde raakte, worstelde met zijn tegenstanders en versierde met hun schedels de tempel van zijn vader Poseidon. Heracles overwon hem door hem op te tillen en vervolgens te doden. Vgl. PL. Per. 3-5 cum leone, cum excetra, cum ceruo, cum apro Aetolico,/ cum auibus Stymphalicis, cum Antaeo deluctari mauelim,/ quam cum Amore. 8 tuear errorem: z. ep. 18,4. opere - impense˛: z. ep. 2,8. 10 illustriori aliquo: waarschijnlijk is hier modo door de kopiist over het hoofd gezien. De overgeleverde tekst maakt geen bet. sterilia ... studia: z. ep. 10,7. consector: z. ep. 22,6; vgl. 3,11. 11 stomachum: vgl. ep. 3,9. barbariem: z. ep. 3,3. impuritatem: een enkele keer bij Cicero; verder laat-ant. 13 septimane˛: in deze bet. ‘week’ laat-Latijn; evenzo ep. 48,9. feria: chr. Latijn in deze zin van een weekdag (TLL s.v. 505,18 vv.); z. bijv. AUG. in psalm. 93,3 (zo Alardus II 187). εθνικωτερως: de bet. ‘heidens’ heeft dit adj. alleen in chr. Grieks. Lune˛: z. ep. 13,11.
AGR. ep. 44 1 meus ... putare: PLIN. ep. 7,12,1 amicus tuus, immo noster (quid enim non commune nobis?). Agr. draait de verhouding om als captatio beneuolentiae. De gedachte dat vrienden alles delen is een gemeenplaats; z. ep. 22,16. quantum ... tue˛: z. ep. 15,2. usus ... uite: vgl. ep. 26,5. familiaritasque uite: z. ep. 10,3. familiaritas - conciliauit: z. ep. 7,7. 2 ut tantum scriberem: brieftopos (Cugusi 1983: 75); vgl. ep. 4,13. αυταιτιον: zeer zeldzaam en laat; Lampe (Patristic Greek Lexicon) geeft twee 420
ep. 44
plaatsen. 3 ita me Deus amet: z. ep. 41,7. 4 que˛ ... prosecuti sunt: al sinds Hesiodus was het huwelijk, zijn noodzaak of wenselijkheid, zijn voor- en vooral nadelen, een geliefd onderwerp in de ant. lit.; z. Gaiser 1974 (met een lijst van vele ant. en latere teksten rond dit thema); RAC s.v. Ehe I 652 vv. Ook onder humanisten was het thema populair. Zo noemt Hess (1975: 5) ‘(die) durch die Renaissance neu formulierten Ehethematik, die sich nicht nur in zahlreichen Ehe-Novellen, sondern auch in einer reichen [...] Gebrauchsliteratur niederschlug’ (met een verwijzing naar Taylor 1939 en diens bibliografie van het huwelijk). Gaiser (1974: 85-6) vermeldt onder meer Barbaro’s De re uxoria, Poggio’s Dialogus an seni sit uxor ducenda, Alberti’s Della famiglia en Eybs An uiro sapienti uxor sit ducenda. Vgl. ook Leibenguth-Seidel 1994: 258. κακοτεχνοι: vgl. ep. 22,3. uerbis prosecuti sunt: z. ep. 3,4. φιλησυχον: ook een uiterst ongebruikelijk en laat woord, dat door Georgius Monachus (Chronicon 4,202 = PG 110: 729) en in het Suda-lexicon (ι 463) gebruikt wordt om het karakter van Iohannes Chrysostomus te beschrijven. απραγµοσυνη: ant. nooit ongewoon, maar vooral door latere auteurs gebruikt en het vaakst door Chrysostomus. ραθυµια: ant. gebruikelijk. Opvallend is dat het woord in groten getale alleen bij chr. auteurs (en Libanius) voorkomt; met afstand zijn grootste liefhebber was Chrysostomus, die het meer dan 700 (!) maal gebruikt. 5 uitia ... nominibus: vgl. HOR. s. 2,7,40-2 (de slaaf Davus tot zijn meester Horatius) tu, cum sis quod ego et fortassis nequior, ultro/ insectere uelut melior uerbisque decoris/ obuoluas uitium? PLIN. nat. 37,50 nullis uitiis desunt pretiosa nomina; SEN. ep. 45,7 uitia nobis sub uirtutum nomine obrepunt. Pease (ad VERG. A. 4,172 hoc praetexit nomine culpam) geeft meer parallellen. tibi respondeat foelicitas: z. ep. 22,10.
AGR. ep. 46 1 despicies: = dispicies (Hartfelder). Beide ww. worden regelmatig met elkaar verward in MSS (TLL s.v. dispicio 1415,15). 3 diuertuntur: = deuertuntur; z. ep. 23,18. Evenzo hierna, diuertebar. telonearii: ‘tollenaar’; louter door chr. auteurs gebruikt. Het ant. (pagane) Grieks kende wel woorden als τελωνης (bijv. bij Aristophanes, Aeschines en Herodotus; in het Latijn doorgaans vertaald als publicanus) en τελωνεω (bijv. bij Strabo, Plutarchus en Lucianus).
421
Agricola
libere - licenter: vgl. ep. 21,24. 4 Palmarum die: ‘Palmzondag’; chr. Latijn.
422
ep. 47
AGR. ep. 47 1 gratias - pro illis ago: z. ep. 9,5; evenzo hierna gratias pro eis agerem. ut - iniunxi: z. ep. 5,1. 2 partius: = parcius. 3 Adeoque: z. ep. 14,2. facientis ... necesse est: vgl. SEN. ben. 1,6,1 non, quid fiat aut quid detur, refert, sed qua mente, quia beneficium non in eo, quod fit aut datur, consistit, sed in ipso dantis aut facientis animo; 5,3,3; vgl. hierna, 5. Evenzo geldt dit op andere fronten: vgl. SEN. dial. 5,12,2 (over woede) Nemo dicit sibi, ‘hoc propter quod irascor aut feci aut fecisse potui’; nemo animum facientis, sed ipsum aestimat factum: atqui ille intuendus est, uoluerit an inciderit; ep. 47,16-7 (een slaaf is ook een mens). 4 mecum onerem pudorem: vgl. LIV. 31,15,2 deinde ex dignitate magis uisum scribere eum (sc. Attalum regem) de quibus uideretur quam praesentem aut referendis suis in ciuitatem beneficiis erubescere aut significationibus acclamationibusque multitudinis adsentatione immodica pudorem onerantis; SIDON. ep. 7,2,1 Oneras [...] uerecundiam meam multifaria laude cumulando; AUG. c. Iulian. 4,12,58 (IULIAN. ad Turb. 2,138); ENNOD. ep. 3,31 Gaudeo tamen mihi uel causas scribendi uel perlatores accidere, ut sub hac frequentia meo uoto satisfaciam et pudorem uestrum onerem, nisi a uobis suscepta redduntur. 5 utque ... perspitias: vgl. SEN. ben. 4,21,3 (over dankbaarheid) ut omnium aliarum uirtutum, ita huius ad animum tota aestimatio redit; 4,10,4-5 (voor een gunst) eligo [...] eum, qui gratus, non qui redditurus sit; saepe autem et non redditurus gratus est et ingratus, qui reddidit. Ad animum tendit aestimatio mea; SEN. con. 2,5,10 non quisquis non reddidit beneficium ingrati tenetur; animus aestimandus est non reddentis. 7 adeat: ant. zou hier adiret gestaan hebben. deuincti: z. ep. 15,2. 9 uiam fluminis: evenzo enkel APUL. mun. 18 en TERT. pall. 2,2; vgl. OV. met. 1,284 uias [..] aquarum; TIB. 1,2,46 fluminis [...] iter. Cursus is gebruikelijker in de door Agr. bedoelde bet. (CIC. div. 1,38; LIV. 1,4,4; QUINT. inst. 10,1,46; DIG. 43,12,1,12; e.a.). 10 unus ... uno: woordspelingen met unus en omnis komen niet zelden voor; vgl. bijv. CIC. Ver. 2,82 ut in uno omnia maleficia inesse uideantur (3,5; 4,86); VOPISC. Prob. 12,2 Omnia in uno principe constituta sunt, rei militaris scientia, animus clemens, uita uenerabilis, exemplar agendae rei p. atque omnium praerogatiua uirtutum; HIER. in Eph. 1,10 cum enim semel mihi Christus passus fuerit et sepultus et resurrexit et ad Patrem uictor ascenderit, non necesse habeo ueterem numerum, quia in uno omnia teneo. Bij chr. auteurs wordt de kwalificatie unus in omnibus geregeld gebruikt van God, Christus of de Heilige Geest; vgl. bijv.
423
Agricola
AMBR. in Luc. pr,8 (van Christus) unus igitur omnia et unus in omnibus, sicut lectum est (VULG. Col. 3:11 omnia et in omnibus Christus). 11 angustia - temporis: z. ep. 10,5. amantissimo: z. ep. 7,10; evenzo hierna, 12 amantissimis. 12 Doctissimo ... Vulfio - saluta: z. ep. 6,7.
AGR. ep. 48 4 reliquum exegimus: z. ep. 2,1. 5 arcum: Dean s.v. Ercole I d’Este in DBI 43: 98 merkt n.a.v. Ercoles liefde voor de jacht op dat die ‘nel 1472 creò un grande parco per la caccia a nord della città, chiamato il Barco’. Me dunkt dat Agr. hier Barcum schreef. Het Latijn kent in geen enkele periode het woord arcum; het enige alternatief is artum (vgl. V.FL. 6,346-7 saeptus in arto/ dat catulos post terga leo), maar dat is weinig overtuigend. Alardus zal de hem onbekende naam in een ogenschijnlijk goed Latijns woord hebben willen veranderen. 7 ipse: vgl. ep. 10,5 voor de interferentie van ipse en is/ ille, hoewel op deze plaats ook bij een ant. auteur ipse had kunnen staan. 9 secunda septimanæ: z. ep. 43,13.
AGR. ep. 49 1 presul: z. ep. 16,1. in commune: z. ep. 13,9. 2 nedum: z. ep. 6,2. decano: in deze bet. ‘deken’ natuurlijk chr. 3 uiriles: ‘(aan)deel’; juridisch Latijn (maar vgl. CIC. Ver. 3,7; 4,81; LIV. 6,11,5). 4 linteos: TLL geeft geen vbb. van de bet. ‘(bed)laken’; wel duidt het woord bij chr. auteurs op een doek waarin overledenen gewikkeld worden (!). In het middeleeuws Latijn der Lage Landen is het woord evenwel gangbaar voor een (bed)laken; z. LLNMA s.v. (en vgl. s.v. linteamen(tum)). tantumque abest ut - queamus: vgl. ep. 13,1. ingredi constanter: vgl. CIC. orat. 198 omnis nec claudicans nec quasi fluctuans sed aequabiliter constanterque ingrediens numerosa habetur oratio; LEO M. tract. 82,4 (HERM. RUNA serm. fest. 44,1); WILL. TYR. chron. 7,15. 5 bullas: in deze bet. ‘oorkonden’ middeleeuws Latijn. sarcinulas: vgl. ep. 26,4; dit woord is gangbaar vanaf de post-kl. tijd. 6 ita me Deus amet: z. ep. 41,7. meliore morte: vgl. CIC. Att. 15,20,2 genus illud interitus [...] foedum ducens et 424
ep. 49
quasi denuntiatum nobis ab Antonio ex hac nassa exire constitui, non ad fugam sed ad spem mortis melioris. Shackleton Bailey (ad CIC. Att. 16,7,3) merkt op dat ‘melioris may combine the ideas of an honourable and an easy death.’ Seneca’s epp. 66 en 70 zijn gewijd aan leven en dood; daarin komt ook de manier van sterven aan de orde (waarbij Seneca weet te melden dat aliquorum melior dici, aliquorum peior potest exitus; mors quidem omnium par est; [...] habet enim eundem in omnibus modum, finisse uitam (66,43)). conspectum tuum - intueri: vgl. ep. 2,2. paciscar pro uita: vgl. SEN. ep. 101,15 Multi peiora adhuc pacisci parati sunt, etiam amicum prodere, ut diutius uiuant. 7 salue: z. ep. 18,1. lux: vooral in de elegie, maar ook daarbuiten gangbaar als term van vertedering en hoge waardering; zo bijv. CATUL. 68,132 (z. Syndikus ad loc.); 160; CIC. fam. 14,5,1; PROP. 2,14,29; OV. tr. 3,3,52; PLIN. nat. 17,38; Pichon 1902: 193. columen: ‘hoeksteen’; ‘the word in its metaphorical use has, in keeping with the idea it expresses, a lofty ring as early as Plautus’ (Fraenkel 1957: 217) en is in deze zin gangbaar van personen (TLL s.v. 1736,64 vv.; Nisbet-Hubbard ad HOR. c. 1,1,2; 2,17,4). Vgl. vooral HOR. c. 2,17,3-4 Maecenas, mearum/ grande decus columenque rerum. Het gedicht impliceert dat Maecenas net hersteld is van ziekte (!); de dichter, die eveneens aan de dood is ontsnapt, verzekert hem dat hun beider lot zo verbonden is, dat hij ook zal sterven, als Maecenas sterft. Evenals Horatius (z. Fraenkel) is Agr. hier ‘throwing in the full weight of his devotion’.
AGR. ep. 50 1 Salue: z. ep. 18,1. Dominus ... dedi: een anakoloet: naarmate de zin vordert, wordt Richenstain van onderwerp meewerkend voorwerp. 2 deambulare: al bij Terentius, maar pas door chr. auteurs vaak gebruikt. 3 possimus: de ant. consecutio temporum zou hier possemus willen. 4 Ne: in deze bet. van nec (zo Leibenguth-Seidel 1994 ad loc.) niet ant. ministeria: z. ep. 25,1. 6 itinere - proficisci: vgl. ep. 21,47.
AGR. ep. 51 1 stilum exercui: vgl. ep. 4,13. operam perdidisse: vgl. ep. 14,4.
425
Agricola
ut qui balbi ... intelligant: vgl. HIER. ep. 50,4 est quippe prouerbium balbum melius balbi uerba cognoscere (Otto 237; Walther 1906; ERASM. adag. 1,9,77). 2 ad primum - conspectum: z. ep. 10,2. barbarie: z. ep. 3,3. Anacharsis: een Skyth (en qualitate qua barbaar) uit de 6de eeuw, die naar Griekenland reisde om haar beschaving te leren kennen (HDT. 4,76-7). Vanaf de 4de eeuw werd hij (door de idealisering der noordelijke volkeren) geroemd als onbedorven natuurmens en ook tot de Zeven Wijzen gerekend. Hoewel sporadisch komt hij gedurende de gehele Oudheid voor in de lit., vooral in de Griekse; met name in de classicistische tijd is hij populair, bij auteurs als Lucianus en Plutarchus (die zelf in de 15de eeuw zeer populair waren bij humanisten). Ook in middeleeuwse en latere lit. duikt zijn naam op (Kindstrand 1981: 3-4; 83 vv.). Evenals hij bij de Grieken kon Agr. bij de Italianen doorgaan voor een intellectuele ‘noble sauvage’ uit het Noorden. 3 Victurus ... liber: MART. 6,61,10. In dit epigram merkt de dichter op tot zijn gespreksgenoot Faustinus dat Pompullus door zijn geschriften over de hele wereld bekend zal zijn, vooral omdat zijn werk getuigt van talent. Faustinus werpt tegen dat talent niet genoeg is voor roem: Quam multi tineas pascunt blattasque diserti et redimunt soli carmina docta coci! Nescio quid plus est, quod donat saecula chartis: uicturus genium debet habere liber. Zoals blijkt uit deze passage, denkt Agr. er precies eender over.
AGR. ep. 53 1 Biennium ... te: de brieftopos taciturnitas; z. ep. 4,1. 2 excusatius: post-kl. ultimo ... angulo: vgl. bijv. LIV. 38,59,6 Antiocho [..] expulso in ultimum angulum orbis terrarum; VELL. 2,102,3 (Gaius Caesar) eo ductus erat, ut in ultimo ac remotissimo terrarum orbis angulo consenescere quam Romam regredi mallet. 3 destinationis: z. ep. 22,21. 4 ταχυνοιαν: enkel in lexica terug te vinden: bij Hesychius (s.v. αγχινοια = α 897), in de Lexica Segueriana (ed. Bekker (Berlijn 1814 = Graz 1965) I 210) en bij Stephanus (s.v. met als bet. celeritas mentis). Het ant. Grieks kende echter vele composita op -νοια. Agr. kan het naamwoord evengoed zelf verzonnen hebben naar analogie van bijv. βραδυνοια (D.L. 7,93); dit laatste geldt in ieder geval voor het nu volgende πτερονοια. η τε - η - σοιο: Agr.’s taalgebruik lijkt hier vooral op dat van Homerus geënt: η in de zin van ει is homerisch; η τε in de bet. ‘of ook’ is episch (KG II 238);
426
ep. 53
σοιο is een homerische woordvorm, die buiten Homerus enkel sporadisch voorkomt. πτερονοιαν: eigen fabrikaat van Agr.; z. boven, ad ταχυνοιαν. te ... emuncturum: waarschijnlijk een gezegde uit de volkstaal: WNT s.v. neus 1c (1892) ‘Iemand den neus snuiten, hem afzetten, bedriegen’. Het WNT geeft als vb. een vers (401) uit de klucht Den coopman die vyf pondt grooten vercuste van Cornelis Everaert (c. 1480-1556); vgl. Harrebomée II 125. Uitdrukkingen met als strekking ‘iemand met zijn eigen wapens bestrijden’ zijn wel ant. (z. ep. 21,57), maar niet in deze vorm. 5 profecturientem: nog een woord uit Agr.’s eigen koker. In ant. Latijn duidt de uitgang -urire van oudsher op een desideratief ww. (LHS I 557; II 298; het desideratieve aspect ging allengs teloor). In middeleeuws Latijn is een kenmerkend verschijnsel bij de vorming van neologismen, die veelal uit een soort van scheppings-drang en niet uit bittere noodzaak ontstaan, de duidelijke voorkeur voor verba de-nominativa (zoals agricolare, captiuare). (Deze informatie dank ik aan ongepubliceerd materiaal van prof.dr L.J. Engels.) Steekt Agr. de draak met deze middeleeuwse gewoonte door op eenzelfde manier dit ww. te vormen (en niet het ant. proficisci) te gebruiken? Gezien het vervolg van deze brief is dit zeer wel denkbaar. 6 ρηµατιον: de komediedichters Aristophanes (bijv. Ach. 444; 447; nu. 943) en Machon zijn de enige niet-laat-ant. auteurs die dit woord gebruiken. ρογχου: ‘een ademhaling’; uiterst zeldzaam en laat woord. luminositatis: middeleeuws Latijn. irradiantibus: laat-ant. Latijn. profamina: famen is middeleeuws Latijn voor ‘woord’, ‘taal’. Agr. neemt hier de door hem zojuist genoemde ‘menigte geleerden’ op de hak met hun middeleeuwse taalgebruik, dat zich onder meer kenmerkt door zijn rijkdom aan naamwoorden (z. bijv. IJsewijn 1981: 77-8). exsculpam: vgl. SYMM. ep. 8,21,1; AMBR. ep. 68,1; z. AGR. ep. 8,7. 7 Sed ... redeam: z. ep. 4,21. 8 grauioribus annis nidum: vgl. PLIN. ep. 6,10,1 hunc enim colere secessum atque etiam senectutis suae nidulum uocare consueuerat; AUSON. Mos. 449. In beide gevallen wordt een landhuis bedoeld. 10 τα φιλων κοινα: z. ep. 22,16. 11 µεγαλοψυχια: S heeft hier κωσαλοχιχια, dat geen Grieks woord is noch is er een woord dat er ook maar in de verte op lijkt. De kopiist, die het Grieks niet beheers-te (wat niet alleen hier duidelijk is), moet (niet voor het eerst) in de fout zijn ge-gaan. Het lijkt mij zeer waarschijnlijk dat Agr. hier µεγαλοψυχια schreef. Dit is ant. een zeer gangbaar woord, dat dan het analoge µεγαλοφιλια uitlokt, een woord dat bij ant. auteurs niet voorkomt (en µεγαλοφιλος is zeer zeldzaam). Ook de wijze waarop de kopiist Griekse letters schreef maakt
427
Agricola
deze fout voorstelbaar. frontem - conteram: ‘z’n schaamte verliezen’: Otto 631; ERASM. adag. 1,8,47; z. ook Courtney ad IUV. 13,242 (een satire die Agr. kende: z. ep. 28,11; 36,11).
428
APPENDIX I: POGGIO’S BRIEVEN BIJ LIBER EN HARTH De tekst van Poggio’s brieven in Libers Compendium verschilt als volgt van de tekst die Harth heeft uitgegeven:1 HARTH
COMPENDIUM
Ep. 254 1.* Poggius pl. sal. dicit Guarino suo u.c. 2. Ferrariensis 3. tuas litteras 4. ac 5. et 6.* paulum 7. nihil remissum sit 8. mea erga te caritate 9. nostra hec inter nos contentio 10. ingenium acueremus 11. twaalf regels tekst 12. pollicitus sum quoque 13. facerem 14. discessus 15. tamen 16. tolleretur 17. nieuwe alinea 18. gratularis 19. facis tu quidem amice 20. ego 21. mihi 22. et diuitias et cetera 23. que 24. que plurimi in coniugiis sequi solent 25. Petronius Arbiter 26. hoc mihi dono [...] contigit 27. uxor [...] sit prestans forma 28. satis recte 29. futuris annis 30. ex amicis 31. laatste tien regels Ep. 255 1.* pl. sal. dicit 2. Antonio gentili Siculo 3. Nicolaus de Nicolis 4. extimandum 5. Rogauit autem, ut si quid ad me scripseris, rescribam tibi 6. weggelaten 7. tanti extimo 8. quod me rogat 9. tanti est amicitia 10. existimoque et te uirum [...] esse 11. doctissimum esse 12. amat me [...] Nicolaus
1
- weggelaten - weggelaten - litteras tuas atque weggelaten paululum - nihil pretermissum sit - meo erga te amore hec inter nos contentio - ingenia acueremus cum Barbarus noster Bononiam uersus proficisceretur - decreui eciam ea de re tunc adimplerem - decessus - weggelaten - penitus tolleretur nieuwe brief - congratularis - pergratum estimo ego enim weggelaten - diuitias que tamen - que tamen plurimum in coniugiis ponderari solent - Petronius - hoc mihi donum [...] contigit - uxor [...] sit prestantis forme - recte satis futuris amicis - ex ipsis weggelaten
- S.D. - Anthonio Gentili - Nicolaus de Nicolais - estimandum - weggelaten - mi suauissime Anthoni - tanti existimo - quod a me rogas - tanta est amicitia - existimoque te uirum [...] esse - esse doctissimum - amat me
Een met * gemarkeerde variant wordt ook door Harth vermeld.
429
Appendix I 13. expetat - exigat 14. uolui esse tibi - tibi esse uolui 15. quam ego sim - quam sim 16. ne me existimes [...] neue [...] iudices - ne me existimes [...] ne me [...] iudices te te delusum delusum 17. longius prouectus esset in me laudando - longius profectus esset in me laudando 18. offero tibi Poggium - offero tibi Poggium totum 19. quo utaris licet ut amico - quo uteris ut amico 20. Rome - Ex Rhoma 21.* datering - weggelaten Ep. 256 1. Poggius pl. sal. dicit Nicolao Lusco - Poggius S.D. claro et erudito iuueni Martino 2. ultra quam anni ferant - ultra quam anni ferunt 3. Gratulor tibi - Gratulor itaque tibi 4. eruditissimi doctoris - ornatissimi oratoris 5. sit nobis allaturum - sis nobis allaturus 6. hortor itaque te pro amicitia - hortor itaque te que summa est mihi cum tuo patre 7. regels 14-25 - weggelaten 8. fili - mi fili 9. horum imitationem ita tibi propositum - horum imitationem ita tibi propositam arbitreris arbitreris 10. ut tamen - ut 11. magis sponte tua erectum quam - magis sponte tua erectum quam inuitandi imitandi necessitate impulsum necessitate impulsum 12. weggelaten - Vale 13. datering - weggelaten Ep. 257 1. pl. sal. dicit - S.D. 2. uiro clarissimo - uiro eloquenti 3. paulum - paululum 4. marchionem Mantuanum - marchionem Paduanum 5. ad dominum, ubicunque est, deferatur - ad dominum ubicunque deferatur 6. in ea re - ea in re 7. potes - poteris 8. Vale et me quoniam id mutuum - Vale fiet ama et rescribe 9.* Bononie die XIII nouembris - Bononie etc. Ep. 258 1. Cardinali Senensi - Poggius Florentinus Enee Cardinali Senensi S.D.P. 2. pater mi reuerendissime - reuerendissime pater 3. sancte romane ecclesie - sacrosancte romane ecclesie 4. id uero mihi [...] fuit uoluptati - idcirco mihi [...] fuit uoluptati 5. aut - uel 6. accedit - accedit quoque 7. ad consolationem meam et summam - ad summam meam iocunditatem iocunditatem 8. fructum eloquentie et doctrine sit, - fructum tandem et eloquentie et doctrine, quod quod perraro accidit, consecutus perraro accidit, sit consecutus 9. eo in statu esse collocatum - eo in statu esse collatum 10. emulos extollere - emulos sectatoresque extollere 11. diem [...], quo declaratus es cardinalis - diem [...], quo declaratus cardinalis
430
Appendix I 12. quoad uero ad me attinet - quod uero ad me attinet 13. maiori animo ac promptiori diligentia - maiori animo quam hi curaturum quod ad me pertineret quam ii 14. id dicam - id dico 15. quoad facultas tulit - quoad facultas mea paciebatur 16.* a meis abest moribus - abest a meis moribus 17. hoc tamen profitear - hoc tamen profiteor 18. uale et Poggii tui memor - uale Poggii tui memor 19.* Florentie die IV Ianuarii 1457 - Ex Florencia Ep. 259 1. Cardinali Senensi 2. 3. 4. 5.
- Poggius Florentinus Enee cardinali Senensi S.D. plurimam aliquod epistole argumentum - aliquid epistole argumentum et tamen cum scribere cupiam - et tam cum scribere cupiam pro litteris - pro litteris tuis laatste zeven regels bevatten beleefdheden - laatste regels gaan over problemen in Duitsland
Ep. 260 1. Poggius pl. sal. dicit uiro clarissimo Antonio Cremone 2. weggelaten 3. propter morum suauitatem 4. cum [...] tum 5. ego 6. neque me excipiat fastu quodam, ut multi solent quos adimus, sed summa cum humanitate 7. reddidit me [...] familiarem 8. sepissime te 9. tum uero maxime 10. Leonardus Carolusque Aretini 11. Nicolaus de Nicolis 12. te [...] exquisita doctrina preditum [...] retulit 13. in tua commendatione immoratus est 14. excitaremur 15. iis 16. equabo tamen omnes affectione erga te et caritate: quam ut cognoscas 17. exaraui ad te hos uersus 18. te diligam [...] carumque habeam 19. Florentie XII Nouembris -
- Poggius S.D. Anthonio Panormite mi Anthoni - propter uiri suauitatem tum [...] tum - ego quoque - neque me despiciat fastu quodam, ut multi solent quos nouimus, sed summa cum humanitate - effecit me [...] familiarem - te sepissime tum uero - Leonardus Carolusque Aretinus Nicolaus de Nicolais - te [...] et quam ita doctrina preditum [...] retulit - in tua commendatione moratus est exhortaremur - his - equabo tamen omnes affectione erga te et caritate: quod ut cognoscas exoptaui a te hos uersus - te diligam [...] coramque habeam Vale. Rhome.
Ep. 261 1. pl. sal. dicit - S.D. 2. nequaquam tibi aut Ser Paulo uisum est - nequaquam adhuc tibi sed paulo post uisum est 3.* nunc constituit rem aggredi si accedat - non constitui rem aggredi nisi accedat [...] [...] quoniam quidam nunc commode quamquam nunc quidem commode posse fieri fieri posse dicunt dicant 4. extimes - existimes 5. Ser Paulus - Sed Paulus noster 6. hac de re - de hac re 7. datering - weggelaten
431
Appendix I Ep. 262 1.* Poggius pl. sal. dicit Antonio Panormite - Poggius Anthonio Panormite S.D. plurimam 2.* libellum [...], quem inscribis - libellum [...], quem scribis Hermofroditum Hermafroditum 3. a te dici - dici 4. ita multa exprimi turpiuscula - ita exprimi turpiuscula 5. neque ficta a te iocandi causa, ut - weggelaten existimo, sed acta extimari possint 6. tibique gratias ago pro portiuncula mea - tibique gratias ago pro portiuncula 7. musas, que iamdiu nimium dormierunt - musas, que iamdiu dormierunt 8. pro caritate tamen, qua omnibus - pro caritate tamen, quia omnes debitores sumus debitores sumus 9. grauiora quedam mediteris - grauiora mediteris 10. Virgilius adolescens lusit in Priapeia - Virgilius adolescens lusit in Palpegia 11. uacarunt - uacauerunt 12. tuum est iam missam facere lasciuiam - tuum erit iam missum facere lasciuiam 13. uita impura libelli obscenitate - uita tua impura 14. non licere idem nobis [...] quod olim - non licere nobis [...] quod olim poetis poetis 15. fortasse sus Mineruam - fortasse sub Mineruam 16. tu ipse - tu 17. ascribe in tuis - ascribe tuis 18. non displicuerint tibi - tibi non displicuerint 19. me quando id mutuum fieri intelligis ama - quando id mutuum fieri intelligis me ama 20. datering - weggelaten Ep. 263-4 1. Poggius pl. sal. dicit Berto cancellario Senensi v.c. 2. propterea quod 3. ipsa studia 4. tua humanitas te 5. Benedictus de Aretio 6. ea est in eo genere facultate 7. ubique quam in sua 8. acceptior atque illustrior 9. preclara ingenia 10. in aliquo tanquam celebri theatro 11. quos [...] sitos putat 12.* iis 13. ut aiunt 14. immorabor 15. ipsius
- Poggius S.D.P. Bartholomeo cancellario Senensi - propter quod - studia ipsa tua te humanitas Franciscus noster - tanta est in hoc genere facultatis - in aliena quam in propria - acceptior - preclari - in aliquo celebri theatro quos [...] sistere putat his ut ait
- immorar - eius
16. neque eam uulgarem sed quam tuus in - weggelaten me amor requirit 17. Benedictus - Franciscus 18. nam sus Mineruam - weggelaten 19. ne desis spei nostre et iam concepte - ne desis spei nostre et iam concepte de tua de tua prudentia opinioni prudentia 20. quod ut facias te uehementer rogo - quod ut facias uehementer rogo 21. hoc item Berto cancellario scripsi - weggelaten 22. Vale et me ama - Vale
432
Appendix I 23. datering
- weggelaten
Ep. 265 1. pl. sal. dicit - S.D. 2. cum [...] reuertissem [...] ac deinde [...] incidi - cum [...] reuertissem [...], sic demum [...] incidi 3. que - weggelaten 4. super mensa - supra mensam 5. euoluerem - reuoluerem 6. eam denuo - denuo eam 7. responderem - rescriberem 8. erubui - respondere omnino erubui 9. aduertens - animaduertens 10. me quoque - quoque me 11. possint - possent 12. extimaturum - existimaturum 13. omittas - dimittas 14. neque quantum dicendum queas - neque quantum dicendo queas consideres consideres 15. postulet - postulat 16. uero etiam - etiam 17. litteris absens recipio me tuum esse, - litteris absens recipio me tuum esse, quos quo pro facultatibus utaris uolo pro facultatibus utaris 18. Panormitam meis uerbis saluta. Vale. - Vale. Panormitam uerbis meis saluta. 19.* datering - weggelaten
433
APPENDIX II: DATI’S INVLOED OP HET LATIJN VAN LANGIUS EN LIBER Uit Langius’ derde brief blijkt dat hij en Liber in het bezit waren van (een deel van) Dati’s Elegantiolae. Langius’ grote waardering voor dit werkje blijkt duidelijk uit deze brief, en brief no 5 bewijst dat hij het ook daadwerkelijk als leidraad voor het schrijven van Latijn gebruikte. Libers waardering van de Elegantiolae is nergens met zoveel woorden terug te vinden in zijn brieven, maar men zou verwachten dat de invloed ervan ook in zijn Latijn terug te vinden is. Ik zal nu een samenvattend overzicht geven van Dati’s invloed op het Latijn van deze twee noordelijke humanisten. Daarbij moeten we bedenken dat, zoals Dati terecht opmerkt (1r-v), neque enim leges sunt oratoris quadam ueluti immutabili necessitate constitutae [...]; in exornanda quoque uiri eloquentis oratione plurimum semper decoris ac uenustatis habuit uarietas [...]; perpauca deinceps scribam, amice suauisseme (!), quae, etsi non semper, ut plurimum tamen his rationibus seruanda tibi erunt. Als we constateren dat Langius of Liber iets schrijft dat niet of niet altijd strookt met Dati’s aanwijzingen, kan dit simpelweg betekenen dat zij ervoor kiezen om op het bij hem gegeven ‘voorschrift’ te varieren: Haec igitur lex prima sit commutationis uarietatisque, quam auditorum aures non difficillime iudicent (Dati 1v). LANGIUS past een groot aantal van Dati’s aanwijzingen toe in zijn brieven; de belangrijkste zijn: → een attributief gebruikt adj. plaatst hij meestal vóór het bijbehorende subst. (152×; 42× niet) → de bezitter staat meestal vóór het bezit (99×; 14× niet) → een gerundium met object komt niet voor; steeds wordt een gerundivum-constr. gebruikt (5×) → adjj. op -ensis of -us in plaats van het voorz. de met een eigennaam; uitzonderingen hierop vormen Rodolphus’ eigen achternaam en Zedeler de Monasterio → een adv. staat vaker wel (20×) dan niet (19×) bij het ww., wat overeenkomt met Dati’s wens (2r: (aduerbium positum) prope uerbum frequentius peruenustam reddit orationem) → een bijzin in plaats van een AcI-constr. komt niet voor (m.u.v. ep. 2,2) → bij het dateren van een brief gebruikt hij steeds een adj. om de maand aan te duiden → zesmaal staat een voorz. achter het bijbehorende pronomen (te inter et me; te apud) → achtmaal vinden we een vb. van litotes → bij een combinatie van een mannelijk en een vrouwelijk subst. in het mv. bepaalt eerstgenoemde het geslacht van het bijbehorende adj. (regnorum et urbium maximorum) → het pers. vnw. wordt door de toevoeging van een vorm van ipse versterkt; slechts eenmaal lezen we tute → naast negen advv. op -ter vinden we acht bijwoordelijke uitdrukkingen die gevormd zijn door de combinatie van subst. en adj. (tantopere; omni ex parte) → werkwoordsvormen worden soms verkort (9×) (fecere; notasse) → het voorz. in wordt achtmaal gebruikt in de bet. van erga/ contra → in zes brieven vinden we 17 parenthesen → coniunctivus in plaats van indicativus (4×) (volgens Dati verdient soms een conjunctief de voorkeur boven een indicatief uit literair-retorische, niet-grammaticale overwegingen) → versterking van de comparativus door longe (5×) → afficere aliquem aliqua re (4×) → euadere in de bet. van fieri (4×) → i.p.v. een overtre ende trap wordt admodum/ imprimis met stellende trap gebruikt (3×) → afferre alicui aliquid (3×) → om iemand zeer te prijzen gebruikt Langius het woord gloria, waarbij in de gen. de reden van de loftuiting staat → iubeo te ualere Er zijn echter ook verscheidene punten te noemen waarop Langius ingaat tegen de aanwijzingen die Dati geeft. De belangrijkste zijn: → als in een zin het subject geëxpliciteerd wordt, vinden we meestal de volgorde subject object - predicaat, terwijl Dati de volgorde object - subject - predicaat uitgebreid prijst → de persoonsvorm vinden we zeer vaak vooraan in de zin
434
Appendix II → twee genitieven staan nooit voor en na het bijbehorende subst. geplaatst, behalve in ep. 6,sal artium magistro liberalium → het antecedent wordt in gevallen waar dit mogelijk zou zijn slechts bij uitzondering in de bijzin getrokken (5× wel; 27× niet) → Langius gebruikt de gen. qualitatis, terwijl Dati aan de abl. qualitatis de voorkeur geeft (5×) → Langius streeft niet consequent naar een climax in een opsomming → een negatie staat bijna nooit als laatste woord in een zin (slechts in één van veertien gevallen) → het pron. poss. wordt niet gecombineerd met een gen. bij één subst. (tuus amicus et fratris) → donare alicui aliquid in plaats van donare aliquem aliqua re (3×) → plenus wordt vaker geconstrueerd met een abl. (3×) dan met een gen. (1×) → meestal gaat uale vergezeld van een adv. → het su x -cumque wordt niet vermeden waar dit mogelijk zou zijn (quiscumque) → nooit dare litteras, wel scribere/ mittere litteras (4×) → iniuriam facere in plaats van iniuriam inferre (1×) → se oblectare in aliqua re, waar Dati het voorz. weglaat → incumbere wordt geconstrueerd met de dat., niet met in c. acc. Het is opmerkelijk dat Langius in zijn brieven één van Dati’s belangrijkste aanwijzingen niet toepast, namelijk die over de volgorde der zinsdelen. Dit is het eerste thema dat Dati behandelt en hij besteedt er veel aandacht aan. Wellicht was Langius’ stijl al teveel bepaald om op dit structurele punt nog te kunnen worden veranderd (of misschien ontbrak dit gedeelte uit Dati’s werk in Langius’ exemplaar). De meeste andere punten waarop hij afwijkt van Dati zijn van ondergeschikte betekenis. We kunnen vaststellen dat Langius’ lovende woorden over de Elegantiolae niet slechts passen in het spel van de vroege humanisten om zich laatdunkend over de bestaande latiniteit uit te laten en iedere vernieuwing op dit gebied zeer te prijzen, maar dat zijn Latijn daadwerkelijk ook is beïnvloed door dit handboekje. Helaas is dit nooit volledig hard te maken, omdat er niets van zijn hand bewaard is gebleven dat dateert van voor 1469. In de brieven van LIBER wordt de Elegantiolae nergens genoemd. We weten dus niet wat zijn mening over dit boekje was, maar er is geen enkele aanleiding om te veronderstellen dat hij het op dit punt met Langius oneens was; dat hij het werk in zijn bezit had, staat vast op grond van Langius’ derde brief. Ook Liber past een groot aantal van Dati’s aanwijzingen toe in zijn brieven: → een attributief gebruikt adj. plaatst hij meestal vóór het bijbehorende subst. (91×; 15× niet) → de bezitter staat meestal vóór het bezit (18×; 5× niet) → een gerundium met object komt niet voor; steeds wordt een gerundivum-constr. gebruikt (2×) → adjj. op -ensis of -us (8×) i.p.v. het voorz. de met een eigennaam (4×) → een adv. staat vaker wel (27×) dan niet (6×) bij het ww. → een bijzin i.p.v. een AcI-constr. komt niet voor (behalve in ep. 7,8) → viermaal staat een voorz. achter het bijbehorende pronomen (te coram; tecum; ea propter) → viermaal vinden we een vb. van litotes → Liber vermijdt tmesis (behalve in ep. 2,4) → het pron. poss. wordt gecombineerd met een gen. bij één subst. (wat Langius niet doet) (ep. 2,1 de tua dulciumque prolium nostrarum salute) → uale gaat nooit vergezeld van een adv. (i.t.t. bij Langius) → het pers. vnw. wordt door de toevoeging van een vorm van ipse versterkt (ook lezen we eenmaal tute) → naast negen advv. op -ter (waarvan drie niet ant. zijn) vinden we vier bijwoordelijke uitdrukkingen die gevormd zijn door de combinatie van subst. en adj. (bijv. tantopere; maiorem in modum) → werkwoordsvormen worden soms verkort (3×) (compatere; retardasset; significasti) → het voorz. in wordt gebruikt in de bet. van erga → in zeven brieven vinden we zeven parenthesen
435
Appendix II → → → → → → → → → → →
conjunctief in plaats van indicatief (4×) versterking van de comparativus door multo versterking van de superlativus door quam (4×) pro in de bet. van secundum (5×) prosequi aliquem aliqua re dare litteras i.p.v. scribere/ mittere litteras (wat Langius niet doet) referre als narrare accipere als audire/ cognoscere munus als officium meo nomine i.p.v. ex mea parte a teneris, ut Grecos dicere aiunt, unguiculis
Evenals Langius gaat ook Liber op een aantal punten in tegen Dati’s aanwijzingen. Daarvan zijn de belangrijkste: → als in een zin het subject geëxpliciteerd wordt, vinden we meestal de volgorde subject object - predicaat, terwijl Dati de volgorde object - subject - predicaat uitgebreid prijst → de persoonsvorm vinden we vaak vooraan in de zin → de volgorde adj. - voorz. - subst. hanteert Liber nauwelijks vaker (28×) dan de volgorde voorz. - adj. - subst. (24×) → twee genitieven staan nooit voor en na het bijbehorende subst. geplaatst (huius claritudo uiri) → het antecedent wordt in gevallen waar dit mogelijk zou zijn slechts bij uitzondering in de bijzin getrokken (2×; 8× niet) → Liber gebruikt de gen. qualitatis, waar Dati de abl. qualitatis prefereert → gebruik van de abl. temporis om tijdsduur aan te geven (nooit acc. spatii) → Liber streeft niet naar een climax in een opsomming → een negatie staat nooit als laatste woord in een zin → nooit fore i.p.v. futurum esse (2×) → certiorem reddere i.p.v. certiorem facere (3×) → ab ineunte aetate i.p.v. ab initio aetatis → incumbere wordt geconstrueerd met de dat., niet met in c. acc. → praestolari wordt geconstrueerd met de acc. en niet met de dat. We zien dat Liber in dezelfde positie verkeert als Langius. Een aantal wezenlijke opmerkingen van Dati over de volgorde der zinsdelen laat hij voor wat ze zijn en ook in zijn geval is het niet mogelijk de invloed van Dati echt nauwkeurig na te gaan, omdat geen vóór 1469 geschreven werk bewaard is gebleven. Mijns inziens moet de conclusie zijn dat voor beide noordelijke humanisten geldt dat de Elegantiolae hun Latijn op diverse punten concreet beïnvloed heeft, maar door hen niet als de maat van alle Latijn beschouwd en derhalve blindelings nagevolgd werd.
436
BIBLIOGRAFIE Adel, K. — 1988 ‘Rodolphus Agricola und Conradus Celtis’; in: Akkerman-Vanderjagt 1988, 149-57. Adolf, H. — 1950 ‘The Ass and the Harp’; in: Speculum 25, 49-57. Akkerman, F. — 1980 Studies in the posthumous works of Spinoza. On style, earliest translation and reception, earliest and modern edition of some texts. Groningen. (diss.) Akkerman, F. — 1983 ‘Rudolf Agricola, een humanistenleven’; in: Algemeen Nederlands Tijdschrift voor Wijsbegeerte 75, 25-43. Akkerman, F. — 1985 ‘De Neolatijnse epistolografie—Rudolf Agricola’; in: Lampas 18, 319-35. Akkerman, F. — 1988 ‘Agricola and Groningen. A humanist on his origin’; in Akkerman-Vanderjagt 1988, 4-20. Akkerman, F. — 1989 ‘Onderwijs en geleerdheid in Groningen tussen 1469 en 1614’; in: G.A. van Gemert, J. Schuller tot Peursum-Meijer en A.J. Vanderjagt, ‘Om niet aan onwetendheid en barbarij te bezwijken.’ Groningse geleerden 1614-1989. Hilversum, 13-29. Akkerman, F. — 1997 ‘Lateinische Prosa in Groningen von 1469 bis 1523’; in: Jos.M.M. Hermans en R. Peters (redd.), Humanistische Buchkultur. Deutsch-Niederländische Kontakte im Spätmittelalter (1450-1520). Münster, 121-142. Akkerman, F. - Santing, C.G. — 1987 ‘Rudolf Agricola en de Aduarder academie’; in: Groningse Volksalmanak, 7-28. Akkerman, F. - Vanderjagt, A.J. (redd.) — 1988 Rodolphus Agricola Phrisius (1444-1485). Proceedings of the International Conference at the University of Groningen 28-30 October 1985. Leiden. Alardus II Rodolphi Agricolae Phrisii Lucubrationes aliquot lectu dignissimae in hanc usque diem nusquam prius aeditae caeteraque eiusdem uiri plane diuini omnia quae extare creduntur opuscula [...] per Alardum Aemstelredamum [...]. Keulen [1539] (repr. Nieuwkoop 1967). Alessio, G.C. — 1988 ‘Il "De componendis epistolis" di Niccolò Perotti e l’ epistolografia umanistica’; in: Res Publica Litterarum 11, 9-25. Allen, D.C. — 1949 The Legend of Noah. Renaissance Rationalism in Art, Science, and Letters. Urbana. Allen, P.S. — 1906 ‘The Letters of Rudolph Agricola’; in: The English Historical Review 21, 302-17. Allen, P.S. (ed.) — 1906-58 Opus epistolarum Des. Erasmi Roterodami. Oxford. (12 dln) Allen, P.S. — 1914 The Age of Erasmus. Oxford. Allen, P.S. — 1919 ‘Letters of Arnold Bostius’; in: English Historical Review 34, 225-36. Amelung, P. — 1964 Das Bild des Deutschen in der Literatur der italienischen Renaissance (1400-1559). München. André, J.-M. — 1992 ‘L’ espace urbain dans l’ expression poétique’; in: F. Hinard en M. Royo (redd.), Rome: l’ espace urbain et ses représentations. Parijs, 83-95. Apel, K.O. — 1963 Die Idee der Sprache in der Tradition des Humanismus von Dante bis Vico. Bonn. Bakker, F.J. — 1988/a ‘Roelo Huusman, secretarius der Stadt Groningen 1479/80-1484’; in: Akkerman-Vanderjagt 1988, 99-111.
437
Bibliografie Bakker, F.J. — 1988/b ‘Handschriften en boeken in Groningse archiefstukken tot 1597 (II)’; in: Driemaandelijkse bladen voor taal en volksleven in het oosten van Nederland 40, 1-26. Bantock, G.H. — 1980 Studies in the History of Educational Theory. Vol. 1: Artifice and Nature 1350-1765. Londen. Baron, F.E. — 1966 The beginnings of German humanism. The life and work of the wandering humanist Peter Luder. Berkeley. (diss.) Baron, F.E. — 1985 ‘Luder’; in: K. Ruh (red.), Die deutsche Literatur des Mittelalters: Verfasserlexikon. Berlijn, V 954-9. Baron, F.E. — 1993 ‘Peter Luder’; in: S. Füssel (red.), Deutsche Dichter der frühen Neuzeit (1450-1600). Ihr Leben und Werk. Berlijn, 83-96. Baron, H. — 1928 Leonardo Bruni Aretino. Humanistisch-philosophische Schriften, mit einer Chronologie seiner Werke und Briefe. Leipzig. (repr. Wiesbaden 1969) Bartelink, G.J.M. — 1977 ‘Karakteristieke trekken van het oudchristelijke taalgebruik’; in: Lampas 10, 2-10. Bartelink, G.J.M. — 1980 Hieronymus, Liber de optimo genere interpretandi (Epistula 57). Ein Kommentar. Leiden. Bauch, G. — 1904 Die Universität Erfurt im Zeitalter des Frühhumanismus. Breslau. Baudry, L. — 1989 The Quarrel over Future Contingents (Louvain 1465-1475). Unpublished Texts. Vert. R. Guerlac. Dordrecht. (originele Franse ed. 1950) Baxandall, M. — 1973 ‘Rudolph Agricola and the Visual Arts’; in: P. Bloch, T. Buddensieg e.a. (redd.), Intuition und Kunstwissenschaft: Festschrift für Hanns Swarzenski. Berlijn, 409-18. Béné, C. — 1981 ‘Les Pères de l’Eglise et la réception des auteurs classiques’; in: Buck 1981, 41-53. Bennett, C.E. — 1910 Syntax of Early Latin. Vol. I: The Verb. Boston. (repr. Hildesheim 1966) Berschin, W. — 1980 Griechisch-Lateinisches Mittelalter. Von Hieronymus zu Niklaus von Kues. Bern. Berschin, W. — 1983 ‘Sueton und Plutarch im 14. Jahrhundert’; in: A. Buck (red.), Biographie und Autobiographie in der Renaissance. Arbeitsgespräch in der Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel vom 1. bis 3. November 1982. Wiesbaden, 35-43. Bertalot, L. — 1975 Studien zum italienischen und deutschen Humanismus. Ed. P.O. Kristeller. Rome. (2 dln) Bertoni, G. — 1903 La biblioteca estense e la coltura ferrarese ai tempi del duca Ercole I (1471-1505). Turijn. Besomi, O. (ed.) — 1973 Laurentii Valle Gesta Ferdinandi Regis Aragonum. Padua. Bleicher, T. — 1972 Homer in der deutschen Literatur (1450-1740). Zur Rezeption der Antike und zur Poetologie der Neuzeit. Stuttgart. Bleukx, G. — 1984 Lucianus’ De Calumnia en R. Agricola’s Latijnse vertaling. Leuven. (ongepubl.) Blusch, J. — 1994 ‘Agricola als Pädagoge und seine Empfehlungen De formando Studio’; in: Kühlmann 1994, 35585. Boer, T.J. de — 1900 ‘Reyner Bogerman’s Friesche Rijmspreuken’; in: De Vrije Fries 19de dl (4e r., 1e dl), 205-79. Bohonos, M. — Szandorowska, E. (edd.) — 1970
438
Bibliografie Incunabula quae in bibliothecis Poloniae asservantur. Wrocław. (2 dln) Bolgar, R.R. — 1977 The Classical Heritage and its Beneficiaries. Cambridge. (5de dr.) Brogsitter, K.O. — 1958 Das hohe Geistergespräch: Studien zur Geschichte der humanistischen Vorstellungen von einer zeitlosen Gemeinschaft der grossen Geister. Bonn. Buck, A. — 1979 ‘Epistolographie in der Renaissance’; in: Wolfenbütteler Renaissance Mitteilungen 3, 101-5. Buck, A. (red.) — 1981 Die Rezeption der Antike. Zum Problem der Kontinuität zwischen Mittelalter und Renaissance. Hamburg. Buck, A. — 1984 ‘Die "studia humanitatis" im italienischen Humanismus’; in: W. Reinhard (red.), Humanismus im Bildungswesen des 15. und 16. Jahrhunderts. Weinheim, 11-24. Burke, P. — 1966 ‘A Survey of the Popularity of Ancient Historians, 1450-1700’; in: History and Theory 5, 135-152. Busch, G. — 1961 ‘Fortunae resistere in der Moral des Philosophen Seneca’; in: Antike und Abendland 10, 131-54. Callu, J.P. — 1972 Symmaque. Lettres. Tome I (Livres I-II). Parijs. Calzaferri, B. — 1938 ‘La tecnica adottata dagli umanisti bergamaschi Gasperino e Guiniforte Barzizza negli scritti di indole consolatoria’; in: Convivium 10, 425-38. Camargo, M. — 1991 Ars dictaminis / Ars dictandi. Turnhout. Carruthers, M.J. — 1990 The Book of Memory. A Study of Memory in Medieval Culture. Cambridge. Cast, D. — 1981 The Calumny of Apelles. A Study in the Humanist Tradition. New Haven-Londen. Chastel, A. — 1978 ‘Le dictum Horatii quidlibet audendi potestas et les artistes (XIIIe-XVIe siècle)’; in: A. Chastel, Fables, Formes, Figures. Parijs. Chomarat, J. — 1981 Grammaire et rhetorique chez Erasme. Parijs. (2 dln) Classen, C.J. — 1980 Die Stadt im Spiegel der Descriptiones und Laudes urbium in der antiken und mittelalterlichen Literatur bis zum Ende des zwölften Jahrhunderts. Hildesheim. Clough, C.H. — 1976 ‘The Cult of Antiquity: Letters and Lettercollections’; in: C.H. Clough (red.), Cultural Aspects of the Italian Renaissance. New York, 33-67. Constable, G. — 1976 Letters and Letter-collections. Turnhout. Copeland, R. — 1991 Rhetoric, Hermeneutics, and Translation in the Middle Ages. Academic traditions and vernacular texts. Cambridge. Corbato, C. — 1976 ‘Presenza del teatro comico greco nell’ Umanesimo’; in: G. Tarugi (red.), Interrogativi dell’ Umanesimo. Florence, II 121-33. Corsten, S. — 1955 Die Anfänge des Kölner Buchdrucks. Keulen. Cosenza, M.E. — 1962-7 Biographical and Bibliographical Dictionary of the Italian Humanists and of the world of classical scholarship in Italy, 1300-1800. Boston. (6 dln) Cousin, V. (ed.) — 1849 Petrus Abaelardus. Opera. Parijs. (2 dln; repr. Hildesheim 1970)
439
Bibliografie Crecelius, W. — 1876 ‘Epistulae Rudolfi Langii sex’; in: Gymnasium zu Elberfeld, Bericht über die Schuljahre 1874/5 und 1875/6. Elberfeld, 3-12. Crecelius, W. — 1879 ‘De Antonii Liberi Susatensis vita et scriptis commentatiuncula’; in: Festschrift zur Begrüßung der XXXIV. Versammlung deutscher Philologen ... zu Trier. Bonn, 139-50. Croce, B. — 1927 ‘Un maestro di scuola e versificatore latino del rinascimento: il Cantalicio’; in: idem, Uomini e cose della vecchia Italia. Serie prima. Bari, 46-67. Cugusi, P. — 1983 Evoluzione e forme dell’ epistolografia latina nella tarda repubblica e nei primi due secoli dell’ impero con cenni sull’ epistolografia preciceroniana. Rome. Curtius, E.R. — 1948 Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter. Bern. Dessing, C.S. (ed.) — 1930 ‘Th. Buschman, Processus reformationis monasterii Egmondensis (c. 1500)’; in: Werken uitgegeven door het Historisch Genootschap III 55: Bescheiden aangaande de hervorming der tucht in de abdij van Egmond in de 15e eeuw. Utrecht, 118-77. Dörrie, H. — 1975 P. Ovidius Naso—Der Brief der Sappho an Phaon mit literarischem und kritischem Kommentar im Rahmen einer motivgeschichtlichen Studie. München. Don, J. — 1963-6 De archieven der gemeente Kampen. Kampen. (2 dln) Droz, E. — 1965 ‘La première réforme scolaire à Munster en Westphalie’; in: F. Schalk (red.), Ideen und Formen. Festschrift für Hugo Friedrich. Frankfurt/M., 61-78. Ebels-Hoving, B. (ed.) — 1981 Jacobus Canter, Dialogus de solitudine (c. 1491). Edited with an introduction, translation and notes. München. Emmett, A. — 1981 ‘Introductions and conclusions to digressions in Ammianus Marcellinus’; in: Museum Philologum Londiniense 5, 15-33. Enenkel, K.A.E. — 1990 Francesco Petrarca-De Vita Solitaria Buch I. Kritische Textausgabe und Ideengeschichtlicher Kommentar. Leiden. Enenkel, K.A.E. — 1995 Kulturoptimismus und Kulturpessimismus in der Renaissance. Studie zu Jacobus Canters Dyalogus de solitudine mit kritischer Textausgabe und deutscher Übersetzung. Frankfurt/M. Engels, L.J. — 1977 ‘Verschijnselen die in het Middeleeuws Latijn regelmatig voorkomen’; in: Lampas 10, 249-55. Engels, L.J. — 1990 ‘De late Oudheid en de patristische literatuur als factoren in het receptieproces in het Latijnse Westen’; in: H. van Dijk en E.R. Smits (redd.), Dwergen op de schouders van reuzen. Studies over de receptie van de Oudheid in de Middeleeuwen. Groningen, 5-20. Engen, J. van — 1996 ‘Letters, Schools, and Written Culture in the Eleventh and Twelfth Centuries’; in: J. Fried (red.), Dialektik und Rhetorik im früheren und hohen Mittelalter: Rezeption, Überlieferung und gesellschaftliche Wirkung antiker Gelehrsamkeit, vornehmlich im 9. und 12. Jahrhundert. München, 97-132. Ennen, E. — 1983 ‘Die Lateinschule in Emmerich—niederrheinisches Beispiel einer bedeutenden Schule in einer kleinen Stadt’; in: B. Möller (e.a.), Studien zum städtischen Bildungswesen des späten Mittelalters und der frühen Neuzeit. Göttingen, 235-42. Fantazzi, C. (ed.) — 1989 J.L. Vives-De conscribendis epistolis. Critical Edition with Introduction, Translation and Annotation. Leiden.
440
Bibliografie Fantazzi, C. — 1991 ‘The Epistolae Ad Exercitationem Accommodatae of Gasparino Barzizza’; in: A. Dalzell, C. Fantazzi en R.J. Schoeck (redd.), Acta Conventus Neo-Latini Torontonensis. Binghamton, 139-46. Folena, G. — 1994 Volgarizzare e tradurre. Turijn. Formsma, W.J. — z.j. De archieven van de Hoge Justitiekamer in Groningen en andere gewestelijke rechterlijke instellingen tot 1811. z.p. Fraenkel, E. — 1957 Horace. Oxford. Franceschini, E. — 1955 ‘Leonardo Bruni e il "vetus interpres" dell’ Etica Nicomachea di Aristotele’; in: Medioevo e Rinascimento: Studi in onore di Bruno Nardi. Florence, 300-19. Fubini, R. — 1961 ‘La coscienza del latino negli umanisti. "An latina lingua Romanorum esset peculiare idioma"’; in: Studi medievali (s.3) 2.2, 505-50. Fumaroli, M. — 1978 ‘Genèse de l’ épistolographie classique: rhétorique humaniste de la lettre, de Pétrarque à Juste Lipse’; in: Revue d’ histoire littéraire de la France 78, 886-905. Furiettus, J.A. (ed.) — 1723 Gasparini Barzizii Bergomatis et Guiniforti filii opera. Rome. (2 dln in één band) Gaiser, K. — 1974 Für und wider die Ehe. Antike Stimmen zu einer offenen Frage. München. Gaisser, J.H. — 1993 Catullus and his Renaissance Readers. Oxford. Gansfort, W. — 1614 Opera quae inueniri potuerunt omnia: partim ex antiquis editionibus, partim ex manuscriptis eruta. Ed. Joannes Sassius. Groningen. (repr. Nieuwkoop 1966) Garin, E. — 1952 Prosatori latini del Quattrocento. Milaan-Napels. Garin, E. — 1958 Il pensiero pedagogico dell’ umanesimo. Florence. Garin, E. — 1966 Geschichte und Dokumentation der abendländischen Pädagogik. Vol. II: Humanismus. Reinbek bij Hamburg. Gauthier, R.A. - Jolif, J.Y. — 1970 Aristote-L’ Éthique à Nicomaque. Tome I,1: Introduction. Leuven. Geerinckx, L. — 1982 R. Agricola’s Latijnse vertaling van (Ps.)-Isocrates’ Ad Demonicum. Leuven. (ongepubl.) Geirnaert, N. — 1981 ‘Twee rivaliserende leraren in de 15e eeuw: Gerard Stampe en Jan van den Veren’; in: Biekorf 81, 154-60. Gerlo, A. — 1971 ‘The Opus de Conscribendis Epistolis of Erasmus and the tradition of the Ars Epistolica’; in: R.R. Bolgar (red.), Classical Influences on European Culture A.D. 500-1500. Cambridge, 103-14. Gilby, T. — 1949 Barbara Celarent. A Description of Scholastic Dialectic. Londen. Gilmore, M.P. — 1963 ‘The Renaissance Conception of the Lessons of History’; in: W.H. Werkmeister (red.), Facets of the Renaissance. New York, 73-101. Giustiniani, V.R. — 1986 ‘Lo scrittore e l’ uomo nell’ epistolario di Franceso Filelfo’; in: S. Mariotti (red.), Francesco Filelfo nel quinto centenario della morte. Atti del XVII convegno di studi Maceratesi. Padua, 249-74. Goff, F.R. — 1964 Incunabula in American Libraries. A third census of fifteenth-century books recorded in North American
441
Bibliografie collections. New York. Grabmann, M. — 1931 Die Werke des heiligen Thomas von Aquin: eine literarhistorische Untersuchung und Einführung. Münster. (2de dr.) Grauls, J. — 1957 Volkstaal en volksleven in het werk van Pieter Bruegel. Antwerpen-Amsterdam. Greco, A. — 1972 ‘Tradizione e vita negli epistolari del Rinascimento’; in: G. Tarugi (red.), Civiltà dell’ Umanesimo. Atti del VI, VII, VIII Convegno Internazionale del Centro di Studi Umanistici. Florence, 105-16. Greene, T.M. — 1982 The Light in Troy. Imitation and Discovery in Renaissance Poetry. Yale U.P. Grendler, P.F. — 1989 Schooling in Renaissance Italy. Literacy and Learning 1300-1600. Baltimore. Groningen, B.A. van — 1963 ‘ΕΚ∆ΟΣΙΣ’; in Mnemosyne 4.16, 1-17. Gualdo Rosa, L. — 1984 La fede nella ‘Paideia’. Aspetti della fortuna Europea di Isocrate nei secoli XV e XVI. Rome. Gualdo Rosa, L. — 1985 ‘Le traduzioni dal greco nella prima metà del ’400: alle radici del classicismo europeo’; in: M. Renard en P. Laurens (edd.), Hommage à Henry Bardon. Brussel, 177-93. Gualdo Rosa, L. — 1991 ‘Le lettere familiari di Leonardo Bruni: Alcuni esempi della loro di usione in Italia nel primo ’400’; in: A. Dalzell, C. Fantazzi en R.J. Schoeck (redd.), Acta Conventus Neo-Latini Torontonensis. Binghamton, 609-20. Guillén, C. — 1986 ‘Notes toward the Study of the Renaissance Letter’; in: B.K. Lewalski (ed.), Renaissance Genres. Essays on Theory, History and Interpretation. Cambridge MA 70-101. Gundersheimer, W.L. — 1973 Ferrara. The Style of a Renaissance Despotism. Princeton. Häussler, R. — 1965 Tacitus und das historische Bewusstsein. Heidelberg. Hagen, H. — 1887 ‘Kritisches zu den neugefundenen Briefen des Rudolf Agricola’; in: Vierteljahresschrift für Kultur und Litteratur der Renaissance 2, 265-6. Hagendahl, H. — 1921 Studia Ammianea. Uppsala. Hain, L. — 1826-38 Repertorium Bibliographicum, in quo libri omnes ab arte typographica inventa usque ad annum MD. typis expressi ordine alphabetico vel simpliciter enumerantur vel adcuratius recensentur. Stuttgart. (4 dln) Harrebomée, P.J. — 1853-70 Spreekwoordenboek der Nederlandsche Taal. Utrecht. (3 dln; repr. Hoevelaken 1990) Hartfelder, K. — 1886 ‘Unedierte Briefe von Rudolf Agricola. Ein Beitrag zur Geschichte des Humanismus’; in: Festschrift der badischen Gymnasien, gewidmet der Universität Heidelberg zur Feier ihres 500-jährigen Jubiläums. Karlsruhe, 1-36. Harth, H. — 1978 ‘Eine kritische Ausgabe der Privatbriefe Poggio Bracciolinis’; in: Wolfenbütteler Renaissance Mitteilungen II 2/3, 71-5. Harth, H. — 1983 ‘Poggio Bracciolini und die Brieftheorie des 15. Jahrhunderts. Zur Gattungsform des humanistischen Briefs’; in: F.J. Worstbrock (ed.), Der Brief im Zeitalter der Renaissance. Weinheim, 81-99. Harth, H. — 1984-7 Poggio—Lettere. Florence. (3 dln) Hauser, J. — 1910
442
Bibliografie ‘Quintilian und Rudolf Agricola. Eine pädagogische Studie’; in: Programm zum Jahresbericht des königlichen humanistischen Gymnasium zu Günzburg. 3-47. Hercher, R. — 1873 Epistolographi Graeci. Parijs. Herding, O. — 1964 ‘Bemerkungen zu den Briefen des Peter Schott (1460-1490) anlässlich einer Neuausgabe’; in: Archiv für Kulturgeschichte 46, 113-26. Herding, O. — 1965 ‘Agricola und Wimpfeling’; in: O. Herding, Jakob Wimpfelings Adolescentia. München, 66-70. Herding, O. - Mertens, D. (edd.) — 1990 Jakob Wimpfeling—Briefwechsel. München. (2 dln) Hermans, J.M.M. — 1987 Boeken in Groningen vóór 1600. Studies rond de Librije van Sint-Maarten. Groningen. (diss.) Hermans, J.M.M. — 1988 ‘Rudolph Agricola and his Books, with some Remarks on the Scriptorium of Selwerd’; in: Akkerman-Vanderjagt 1988, 123-35. Herrmann, M. — 1893 Albrecht von Eyb und die Frühzeit des deutschen Humanismus. Berlijn. Hess, U. — 1975 Heinrich Steinhöwels ‘Griseldis’. Studien zur Text- und Überlieferungsgeschichte einer frühhumanistischen Prosanovelle. München. Hess, U. — 1979 ‘Typen des Humanistenbriefes. Zu den Celtis-Autographen der Münchner Universitätsbibliothek’; in: K. Grubmüller (ed.), Befund und Deutung. Zum Verhältnis von Empirie und Interpretation in Sprach- und Literaturwissenschaft. Tübingen, 471-97. Highet, G. — 1954 Juvenal the Satirist. A Study. Oxford. Hofmann, J.B. — 1978 Lateinische Umgangssprache. Heidelberg. (4de dr.) Holzberg, N. — 1981 Willibald Pirckheimer. Griechischer Humanismus in Deutschland. München. Holzberg, N. — 1988 ‘Lucian and the Germans’; in: A.C. Dionisotti, A. Grafton en J. Kraye (redd.), The Uses of Greek and Latin. Historical Essays. Londen, 199-209. Huisman, G.C. — 1985 Rudolph Agricola. A Bibliography of Printed Works and Translations. Nieuwkoop. Humula, M. — 1946 Beiträge zum humanistischen Bildungsprogramm des Peter Luder, Rudolf Agricola und Konrad Celtis. Wenen. (diss.) IJsewijn, J. — 1975 ‘The Coming of Humanism to the Low Countries’; in: J.A. Oberman (ed.), Itinerarium Italicum. The Profile of the Italian Renaissance in the Mirror of its European Transformations. Leiden, 193-301. IJsewijn, J. — 1981 ‘Mittelalterliches Latein und Humanistenlatein’; in: Buck 1981, 71-83. IJsewijn, J. — 1985 ‘Haneron’; in: K. Ruh (red.), Die deutsche Literatur des Mittelalters: Verfasserlexikon. Berlijn, III 4315. IJsewijn, J. — 1988 ‘Agricola as a Greek Scholar’; in: Akkerman-Vanderjagt 1988, 21-37. IJsewijn-Jacobs, J. — 1975 ‘Magistri Anthonii Haneron (ca. 1400-1490) Opera grammatica et rhetorica’; in: Humanistica Lovaniensia 24, 29-69. IJsewijn-Jacobs, J. — 1976 ‘Magistri Anthonii Haneron (ca. 1400-1490) Opera grammatica et rhetorica’; in: Humanistica Lovaniensia 25, 1-83.
443
Bibliografie IJsewijn-Jacobs, J. — 1978 ‘Magistri Anthonii Haneron (ca. 1400-1490) Opera grammatica et rhetorica’; in: Humanistica Lovaniensia 27, 10-17. Irwin, T. — 1977 Plato’s Moral Theory: the Early and Middle Dialogues. Oxford. Ising, E. — 1970 Die Herausbildung der Grammatik der Volkssprachen in Mittel- und Osteuropa. Berlijn. Jansen, J. — 1995 Brevitas. Beschouwingen over de beknoptheid van vorm en stijl in de renaissance. Hilversum. (diss.; 2 dln) Jardine, L. — 1988 ‘Distinctive Discipline: Rudolph Agricola’s Influence on Methodical Thinking in the Humanities’; in: Akkerman-Vanderjagt 1988, 38-57. Jardine, L. — 1990 ‘Inventing Rudolph Agricola: Cultural Transmission, Renaissance Dialectic, and the Emerging Humanities’; in: A. Grafton en A. Blair (redd.), The Transmission of Culture in Early Modern Europe. Philadelphia, 39-86. Jardine, L. — 1993 Erasmus, Man of Letters. The Construction of Charisma in Print. Princeton. Joachimsen, P. (ed.) — 1893 Hermann Schedels Briefwechsel (1452-1478). Tübingen. Joachimsen, P. — 1970 Gesammelte Aufsätze. Aalen. Johann, H.-T. — 1968 Trauer und Trost. Eine quellen- und strukturanalytische Untersuchung der philosophischen Trostschriften über den Tod. München. Kaiser, K.H. — 1954 Das Bild des Steuermannes in der antiken Literatur. Erlangen. (diss.) Kappius, J.E. (ed.) — 1825-6 Marci Antonii Mureti Orationes et Epistolae. (2 dln) Kaser, M. — 1966 Das römische Zivilprozessrecht. München. (Handb. Alt.wiss. X 3,4) Kaser, M. — 1971 Das römische Privatrecht. Erster Abschnitt. Das altrömische, das vorklassische und klassische Recht. München. (Handb. Alt.wiss. X 3,3,1) Kelley, D.R. — 1988 ‘Humanism and History’; in: Rabil 1988, III 236-70. Kessler, E. — 1968 Das Problem des frühen Humanismus. Seine Philosophische Bedeutung bei Coluccio Salutati. München. Kindstrand, J.F. — 1981 Anacharsis. The Legend and The Apophthegmata. Uppsala. Klecha, G. — 1978 ‘Albrecht von Eyb’; in K. Ruh (red.), Die deutsche Literatur des Mittelalters: Verfasserlexikon. Berlijn, I 180-6. Kluge, O. — 1935 ‘Die neulateinische Kunstprosa’; in: Glotta 23, 18-80. Kölker, A.J. — 1963 Alardus Aemstelredamus en Cornelius Crocus. Twee Amsterdamse priester-humanisten. Hun leven, werken en theologische opvattingen. Bijdrage tot de kennis van het Humanisme in Noord-Nederland in de eerste helft van de zestiende eeuw. Nijmegen. (diss.) König, E. — 1917 ‘"Studia humanitatis" und verwandte Ausdrücke bei den deutschen Frühhumanisten’; in: Beiträge zur Geschichte der Renaissance und Reformation Joseph Schlecht [...] dargebracht. München, 202-7. Kohl, W. — 1983
444
Bibliografie Westfälische Geschichte. Dusseldorp. (4 dln) Koster, W.J.W. — 1966 Traité de métrique grecque suivi d’ un précis de métrique latine. Leiden. (4de dr.) Kra t, K. - Crecelius, W. — 1870 Beiträge zur Geschichte des Humanismus am Niederrhein und in Westfalen. 1. Heft. Elberfeld. Kra t, K. - Crecelius, W. — 1875 Beiträge zur Geschichte des Humanismus am Niederrhein und in Westfalen. 2. Heft. Elberfeld. Krapf, L. — 1979 Germanenmythus und Reichsideologie. Frühhumanistische Rezeptionsweisen der taciteischen »Germania«. Tübingen. Krautter, K. — 1983 Die Renaissance der Bukolik in der lateinischen Literatur des XIV. Jahrhunderts: von Dante bis Petrarca. München. Kraye, J. — 1995 Recensie van Jardine 1993; in: The Library s.6, 17, 77-80. Kristeller, P.O. — 1979 Renaissance Thought and its Sources. New York. Kühlmann, W. (red.) — 1994 Rudolf Agricola 1444-1485: Protagonist des nordeuropäischen Humanismus zum 550. Geburtstag. Bern. Kunst, C. — 1917 ‘De Aeschine Rhodi exsulante’; in: Wiener Studien 39/1, 167-70. Laan, A.H. van der — 1995 ‘Antonius Liber Susatensis—Familiarium Epistolarum Compendium’; in: Humanistica Lovaniensia 44, 137-67. Labourt, J. (ed.) — 1949 Saint Jérôme. Lettres. Tome I. Parijs. Langkabel, H. — 1981 Die Staatsbriefe Coluccio Salutatis. Untersuchungen zum Frühhumanismus in der Florentiner Staatskanzlei und Auswahledition. Keulen. Langlois, P. — 1961 ‘Les formations en -bundus: index et commentaire’; in: Revue des Études Latines 39, 117-34. Langosch, K. — 1983 Lateinisches Mittelalter. Einleitung in Sprache und lIteratur. Darmstadt. Latham, R.E. — 1965 Revised Medieval Latin Word-List from British and Irish Sources. Londen. Lausberg, H. — 1960 Handbuch der literarischen Rhetorik. Eine Grundlegung der Literaturwissenschaft. München. (2 dln; 2de dr.) Lawn, B. — 1993 The Rise and Decline of the Scholastic ‘Quaestio Disputata.’ With Special Emphasis on its Use in the Teaching of Medicine and Science. Leiden. Leclercq, J. - Rochais, H.M. (edd.) — 1957-77 Sancti Bernardi Opera. Rome. (8 dln) Leeman, A.D. — 1957 Aufbau und Absicht von Sallusts Bellum Iugurthinum. Amsterdam. Leeman, A.D. — 1963 Orationis Ratio. The Stylistic Theories and Practice of the Roman Orators, Historians and Philosophers. Amsterdam. (2 dln) Leibenguth, E. - Seidel, R. — 1994 ‘Die Korrespondenz Rudolf Agricolas mit den süddeutschen Humanisten. Einleitung, Text, Übersetzung und Kommentar’; in: Kühlmann 1994, 181-259. Liessem, H.J. — 1965 Hermann van dem Bussche. Sein Leben und seine Schriften. Nieuwkoop. (repr. van Keulen 18841908) Lilja, S. — 1965
445
Bibliografie Terms of abuse in Roman comedy. Helsinki. Lindeboom, J. — 1913 Het Bijbelsch Humanisme in Nederland. Leiden.
446
Bibliografie Lö er, K. — 1930 ‘Rudolf von Langen’; in: Westfälische Lebensbilder. Hauptreihe. Münster, I 344-57. Löfstedt, E. — 1907 Beiträge zur Kenntnis der späteren Latinität. Stockholm. Löfstedt, E. — 1936 Philologischer Kommentar zur Peregrinatio Aetheriae. Untersuchungen zur Geschichte der lateinischen Sprache. Uppsala. (reprint van editie 1911) Löfstedt, E. — 1950 Coniectanea. Untersuchungen auf dem Gebiete der antiken und mittelalterlichen Latinität. Uppsala. Löfstedt, E. — 1956 Syntactica. Studien und Beiträge zur historischen Syntax des Lateins. Lund. (2de dr.) Louis, P. — 1945 Les métaphores de Platon. Parijs. Ludwig, W. — 1989 ‘Catullus renatus—Anfänge und frühe Entwicklung des catullischen Stils in der neulateinischen Dichtung’; in: L. Braun, W. Ehlers e.a. (redd.), Walther Ludwig: Litterae Neolatinae. Schriften zur neulateinischen Literatur. München, 162-94. Luiso, F.P. — 1980 Studi su l’ epistolario di Leonardo Bruni. Rome. Mack, P. — 1979 ‘Agricola, Rodolphus’; in: H.G. Rolo (red.), Die deutsche Literatur. Biographisches und Bibliographisches Lexikon. Reihe II: die deutsche Literatur zwischen 1450 und 1620. Autorenlexikon. Bern, 582626. Mack, P. — 1996 ‘Humanist rhetoric and dialectic’; in: J. Kraye (red.), The Cambridge Companion to Renaissance Humanism. Cambridge, 82-99. Mandonnet, P. (ed.) — 1927 S. Thomae Aquinatis Ordinis Praedicatorum Doctoris Communis Ecclesiae Opuscula omnia. Parijs. (5 dln) Manitius, M. — 1935 Handschriften antiker Autoren in mittelalterlichen Bibliothekskatalogen. Leipzig. (repr. Wiesbaden 1968) Marsh, D. — 1979 ‘Grammar, Method, and Polemic in Lorenzo Valla’s «Elegantiae»’; in: Rinascimento (s. 2) 19, 91116. Martens, D. — 1973 Tentoonstelling Dirk Martens 1473-1973. Tentoonstelling over het werk, de persoon en het milieu van Dirk Martens, ingericht bij de herdenking van het verschijnen te Aalst in 1473 van het eerste gedrukte boek in de Zuidelijke Nederlanden. Aalst. Martin, J. — 1974 Antike Rhetorik. Technik und Methode. München. (Handb. Alt.wiss. II 3) Mattioli, E. — 1980 Luciano e l’ umanesimo. Napels. Mazzocco, A. — 1993 Linguistic Theories in Dante and the Humanists. Studies of Language and Intellectual History in Late Medieval and Early Renaissance Italy. Leiden. Mazzuconi, D. — 1977 ‘Per una sistemazione dell’ epistolario di Gasparino Barzizza’; in: Italia medioevale e umanistica 20, 183-241. McLaughlin, M.L. — 1995 Literary Imitation in the Italian Renaissance. The Theory and Practice of Literary Imitation in Italy from Dante to Bembo. Oxford. Meersseman, G.G. — 1970 ‘L’ épistolaire de Jean van den Veren et le début de l’ humanisme en Flandre’; in: Humanistica Lovaniensia 19, 119-200.
447
Bibliografie Meersseman, G.G. — 1972 ‘La raccolta dell’ umanista fiammingo Giovanni de Veris "De arte epistolandi"’; in: Italia medioevale e umanistica 15, 215-81. Mercer, R.G.G. — 1979 The teaching of Gasparino Barzizza, with special reference to his place in Paduan humanism. Londen. Messini, D.A. — 1940 ‘Il Cantalicio maestro di scuola a Foligno (1477-1483)’; in: Giornale storico della letteratura italiana 115, 15-38. Metschies, M. — 1966 Zitat und Zitierkunst in Montaignes Essais. Genève-Parijs. Mohrmann, C. — 1961 Études sur le latin des chrétiens. Tome I: le latin des chrétiens. Rome. (2de dr.) Momigliano, A. — 1977 ‘Polybius’ Reappearance in Western Europe’; in: idem, Essays in Ancient and Modern Historiography. Oxford, 79-98. Monfasani, J. — 1987 ‘Three Notes on Renaissance Rhetoric’; in: Rhetorica 5, 107-18. Moos, P. von — 1988 Geschichte als Topik. Das rhetorische Exemplum von der Antike zur Neuzeit und die historiae im ‘Polycraticus’ Johanns von Salisbury. Hildesheim. Mundt, L. (ed.) — 1992 Rudolf Agricola-De inventione dialectica libri tres. Drei Bücher über die Inventio Dialectica. Auf der Grundlage der Edition von Alardus von Amsterdam (1539) kritisch herausgegeben, übersetzt und kommentiert. Tübingen. Munk Olsen, B. — 1979 ‘Les Classiques latins dans les florilèges mediévaux antérieurs au XIIIe siècle’; in: Revue d’Histoire des Textes 9, 47-121. Munk Olsen, B. — 1980 ‘Les Classiques latins dans les florilèges mediévaux antérieurs au XIIIe siècle’; in: Revue d’Histoire des Textes 10, 115-64. Nauert jr, C.G. — 1991 ‘Humanists, Scholastics, and the Struggle to reform the University of Cologne, 1523-1525’; in: J.V. Mehl (red.), Humanismus in Köln—Humanism in Cologne. Keulen, 39-76. Nelson, J.S. (ed.) — 1940 Aeneae Silvii De Liberorum Educatione. A Translation, with an Introduction. Washington DC. Neue, F. — 1892-1905 Formenlehre der lateinischen Sprache. 3. Auflage von C. Wagener. Leipzig. (4 dln) Newton, F.L. — 1962 ‘Tibullus in Two Grammatical Florilegia of the Middle Ages’; in: TPAPhA 93, 253-86. Norberg, D. — 1943 Syntaktische Forschungen auf dem Gebiete des Spätlateins und des frühen Mittellateins. Uppsala. Norberg, D. — 1944 Beiträge zur spätlateinischen Syntax. Uppsala. Norberg, D. — 1968 Manuel pratique de Latin médiéval. Parijs. Norden, E. — 1958 Die antike Kunstprosa vom VI. Jahrhundert v. Chr. bis in die Zeit der Renaissance. Stuttgart. (2 dln; 5de ed.) Norton, G.P. — 1984 The Ideology and Language of Translation in Renaissance France and their humanist Antecedents. Genève. Novati, F. (ed.) — 1891-1911 Epistolario di Coluccio Salutati. Rome. (5 dln) Nuchelmans, G. — 1980 Late-Scholastic and Humanist Theories of the Proposition. Amsterdam.
448
Bibliografie Oediger, F.W. — 1973 ‘Die niederrheinischen Schulen vor dem Aufkommen der Gymnasien’; in: Vom Leben am Niederrhein. Aufsätze aus dem Bereich des alten Erzbistums Köln. Dusseldorp, 384. Opelt, I. — 1965 Die lateinischen Schimpfwörter und verwandte sprachliche Erscheinungen. Eine Typologie. Heidelberg. Parmet, A. — 1869 Rudolf von Langen. Leben und gesammelte Gedichte des ersten münsterischen Humanisten. Münster. Pasquali, G. — 1962 Storia della tradizione e critica del testo. Florence. (2de dr.) Patterson, A.M. — 1970 Hermogenes and the Renaissance. Seven Ideas of Style. Princeton. Percival, W.K. — 1975 ‘The grammatical tradition and the rise of the vernaculars’; in: T.A. Sebeok (red.), Current Trends in Linguistics. Vol. 13: Historiography of Linguistics. Den Haag, 231-75. Perosa, A. — 1954 ‘Sulla publicazione degli epistolari degli umanisti’; in: La Pubblicazione delle Fonti del Medioevo Europeo negli ultimi settante anni (1883-1953). Rome, 327-38. Petersen, E. — 1988 ‘"The Communication of the Dead." Notes on Studia humanitatis and the Nature of Humanist Philology’; in: A.C. Dionisotti, A. Grafton en J. Kraye (redd.), The Uses of Greek and Latin. Historical Essays. Londen, 57-69. Petris, A. de — 1975 ‘Le teorie umanistiche del tradurre e l’Apologeticus di G. Manetti’; in: Bibliothèque d’Humanisme et Renaissance 37/1, 15-32. Pfeifer, F. — 1849 ‘Rudolf Agricola’; in: Serapeum. Zeitschrift für Bibliothekwissenschaft, Handschriftenkunde und ältere Litteratur 10, 97-107; 113-19. Pianezzola, E. — 1965 Gli aggettivi verbali in -bundus. Florence. Piazzoni, A.M. — 1982 ‘Ugo di San Vittore «auctor» delle «Sententiae de divinitate»’; in: Studi medievali s. 3, 23, 861955. Pichon, R. — 1902 Index Verborum Amatoriorum. Parijs. (repr. Hildesheim 1966) Pigman III, G.W. — 1980 ‘Versions of Imitation in the Renaissance’; in: Renaissance Quarterly 33, 1-32. Poel, M.G.M. van der — 1984 ‘De scheiding der twee Seneca’s: een historische analyse’; in: Lampas 17, 254-70. Poel, M.G.M. van der — 1987 De Declamatio bij de humanisten. Bijdrage tot de studie van de functies van de rhetorica in de Renaissance. Nieuwkoop. Pohl, M.J. (ed.) — 1918 Thomae Hemerken a Kempis Opera Omnia. Volumen IV: Epistulae. Freiburg. Postma, F. — 1983 Viglius van Aytta als humanist en diplomaat (1507-1549). Zutphen. Proctor, R. — 1960 An Index to the early printed Books in the British Museum: from the Invention of Printing to the Year 1500. With Notes of those in the Bodleian Library. Londen. Quadlbauer, F. — 1958 ‘Die genera dicendi bis Plinius d.J.’; in: Wiener Studien 71, 55-111. Rabil, A. jr (red.) — 1988 Renaissance Humanism. Foundations, Forms, and Legacy. Philadelphia. (3 dln) Ramorino, F. — 1889 ‘Notizia di alcune epistole e carmi inediti di Antonio Panormita’; in: Archivio storico italiano (s. 5) 3, 447-50.
449
Bibliografie Reeve, M.D. — 1996 ‘Classical Scholarship’; in: J. Kraye (red.), The Cambridge Companion to Renaissance Humanism. Cambridge, 20-46.
450
Bibliografie Resta, G. — 1954 L’ epistolario del Panormita. Studi per una edizione critica. Messina. Reynolds, L.D. — 1968 ‘The medieval Tradition of Seneca’s Dialogues’; in: Classical Quarterly 18, 355-72. Reynolds, L.D. (red.) — 1983 Texts and Transmission. A Survey of the Latin Classics. Oxford. Reynolds, L.D. - Wilson, N.G. — 1978 Scribes and Scholars: A Guide to the Transmission of Greek and Latin Literature. Londen. (derde dr.) Rice Henderson, J. — 1983 ‘Erasmus on the Art of Letter-writing’; in: J.J. Murphy (ed.), Renaissance Eloquence: Studies in the Theory and Practice of Renaissance Rhetoric. Berkeley, 331-55. Rice Henderson, J. — 1993 ‘On Reading the Rhetoric of the Renaissance Letter’; in: H.F. Plett (ed.), Renaissance - Rhetorik / Renaissance Rhetoric. Berlijn-New York, 143-62. Richardson, W.F. — Carman, J.B. — 1994 ‘On Translating Vesalius’; in: Medical History 38, 281-302. Rijk, L.M. de — 1981 Middeleeuwse Wijsbegeerte. Traditie en vernieuwing. Assen. (2de dr.) Rizzo, S. — 1973 Il lessico filologico degli umanisti. Rome. Rizzo, S. — 1988 ‘Il latino del Petrarca nelle Familiari’; in: A.C. Dionisotti, A. Grafton en J. Kraye (redd.), The Uses of Greek and Latin. Historical Essays. Londen, 41-56. Robinson, C. — 1979 Lucian and his Influence in Europe. Chapel Hill. Rockinger, L. — 1961 Briefsteller und Formelbücher des elften bis vierzehnten Jahrhunderts. New York. (repr. van editie München 1863) Römer, F. — 1988 ‘Agricolas Arbeit am Text des Tacitus und des jüngeren Plinius’; in: Akkerman-Vanderjagt 1988, 158-69. Rouse, R.H. — 1979 ‘Florilegia and Latin Classical Authors in Twelfth- and Thirteenth-Century Orléans’; in: Viator. Medieval and Renaissance Studies 10, 131-60. Rummel, E. — 1985 Erasmus as a Translator of the Classics. Toronto. Rummel, E. — 1995 The Humanist-Scholastic Debate in the Renaissance and Reformation. Cambridge MA. Rupprich, H. (ed.) — 1932 Humanismus und Renaissance in den deutschen Städten und an den Universitäten. Leipzig. (repr. Darmstadt 1964) Russell, D.A. — 1973 Plutarch. Londen. Sabbadini, R. — 1910 Ottante lettere inedite del Panormita tratta dai codici milanesi. Catania. Sabbadini, R. — 1915-19 Epistolario di Guarino Veronese. Venetië. (3 dln) Saitta, G. — 1949 Il pensiero italiano nell’ umanesimo e nel rinascimento. Vol. I: l’ umanesimo. Bologna. Sallander, H. — 1965 Katalog der Inkunabeln der kgl. Universitätsbibliothek zu Uppsala. Neuerwerbungen der Jahre 19541964 nebst Kurztitelverzeichnis sämtlicher Inkunabeln in der Universitätsbibliothek. Uppsala. Santing, C.G. — 1988 ‘Theodericus Ulsenius, alter Agricola? The popularity of Agricola with early Dutch humanists’; in: Akkerman-Vanderjagt 1988, 170-9.
451
Bibliografie Santing, C.G. — 1992 Geneeskunde en humanisme: een intellectuele biografie van Theodericus Ulsenius (c. 1460-1508). Rotterdam. (diss.) Schmidtke, D. — 1968 Geistliche Tierinterpretation in der deutschsprachigen Literatur des Mittelalters (1100-1500). Berlijn. (diss.; 2 dln) Schmitt, W.O. — 1968 ‘Lateinische Literatur in Byzanz. Die Übersetzungen des Maximos Planudes und die moderne Forschung’; in: Jahrbuch der Österreichischen Byzantinischen Geselschaft 17, 127-47. Schoeck, R.J. — 1988 ‘Agricola and Erasmus: Erasmus’ Inheritance of Northern Humanism’; in: Akkerman-Vanderjagt 1988, 181-8. Schoonbeeg, P. — 1988 ‘Agricola alter Maro’; in: Akkerman-Vanderjagt 1988, 189-99. Schoonbeeg, P. — 1993 ‘Friderici Mauri carmina. Edition with commentary’; in: F. Akkerman, G.C. Huisman en A.J. Vanderjagt (redd.), Wessel Gansfort (1419-1489) and Northern Humanism. Leiden, 329-86. Schwinges, R.C. — 1992 ‘Student Education, Student Life’; in: H. de Ridder-Symoens (red.), A History of the University in Europe. Vol. 1: Universities in the Middle Ages. Cambridge, 195-243. Seeck, O. (ed.) — 1883 Q. Aurelii Symmachi Quae Supersunt. Berlijn. (repr. München 1984) Shackleton Bailey, D.R. (ed.) — 1977 Cicero: Epistulae ad familiares. Cambridge. (2 dln) Shackleton Bailey, D.R. (ed.) — 1988 M. Tulli Ciceronis epistulae ad familiares libri I-XVI. Stuttgart. (Teubner) Sharples, R.W. (ed.) — 1991 Cicero: On Fate (De Fato) & Boethius: The Consolation of Philosophy (Philosophiae Consolationis) IV.5-7, V. Edited with an Introduction, translations and commentaries. Warminster. Sicherl, M. — 1978 Johannes Cuno: ein Wegbereiter des Griechischen in Deutschland. Eine biographisch-kodikologische Studie. Heidelberg. Singer, B. — 1981 Die Fürstenspiegel in Deutschland im Zeitalter des Humanismus und der Reformation. Bibliographische Grundlagen und ausgewählte Interpretationen: Jakob Wimpfeling, Wolfgang Seidel, Johann Sturm, Urban Rieger. München. Sittl, C. — 1890 Die Gebärden der Griechen und Römer. Leipzig. (repr. Hildesheim 1970) Smalley, B. — 1971 ‘Sallust in the Middle Ages’; in: R.R. Bolgar (red.), Classical Influences on European Culture A.D. 500-1500. Cambridge, 165-175. Smolak, K. (ed.) — 1980 Erasmus von Rotterdam, De Conscribendis Epistolis, Anleitung zum Briefschreiben (Auswahl). Darmstadt. Sonkowsky, R.P. — 1964 ‘A fifteenth-century rhetorical opusculum’; in: C. Henderson jr (red.), Classical, Mediaeval and Renaissance Studies in honor of B.L. Ullman. Rome, II 259-81. Sorabji, R. — 1980 Necessity, Cause, and Blame. Perspectives on Aristotle’s Theory. Ithaca NY. Sottili, A. — 1978 ‘La Natio Germanica dell’ Università di Pavia nella storia dell’ Umanesimo’; in: J. IJsewijn en J. Paquet (redd.), The Universities in the Late Middle Ages. Leuven, 347-64. Sottili, A. — 1988 ‘Notizie per il soggiorno in Italia di Rodolfo Agricola’; in: Akkerman-Vanderjagt 1988, 79-95.
452
Bibliografie Stackelberg, J. von — 1956 ‘Das Bienengleichnis. Ein Beitrag zur Geschichte der literarischen Imitatio’; in: Romanische Forschungen 68, 271-93. Stangl, T. — 1888 Tulliana et Mario-Victoriniana. München. Steyns, D. — 1906 Étude sur les métaphores et les comparaisons dans les oeuvres en prose de Sénèque le philosophe. Gent. Straube, W. — 1994 ‘Die Agricola-Biographie des Johannes von Plieningen’; in: Kühlmann 1994, 11-48. Svennung, J. — 1935 Untersuchungen zu Palladius und zur lateinischen Fach- und Volkssprache. Uppsala. Tavoni, M. — 1984 Latino, Grammatica, Volgare. Storia di una questione umanistica. Padua. Taylor, A. — 1939 Problems in German Literary History of the Fifteenth and Sixteenth Centuries. New York. Thom, P. — 1981 The Syllogism. München. Thraede, K. — 1965 Studien zu Sprache und Stil des Prudentius. Göttingen. Tieghem, P. van — 1966 La littérature latine de la Renaissance. Genève. (repr. van Parijs 1944) Tissoni Benvenuti, A. — 1980 ‘La restauration humaniste de l’églogue: l’école Guarinienne à Ferrare’; in: Le genre pastoral en Europe du XVe au XVIIe siècle. Actes du colloque international tenu à Saint-Etienne du 28 septembre au 1er octobre 1978. Saint-Etienne, 25-33. Tournoy, G. — 1988 ‘Marsile Ficin, Agricola et leurs traductions de l’Axiochos’; in: Akkerman-Vanderjagt 1988, 21118. Trithemius, J. — 1601 Johannis Trithemii [...] primae partis opera historica, quotquot hactenus reperiri potuerunt, omnia. Frankfurt/M. (repr. Frankfurt/M. 1966) Tunberg, T.O — 1991 ‘The Latinity of Lorenzo Valla’s Letters’; in: Mittellateinisches Jahrbuch, 26, 150-85. Tunberg, T.O. — 1992 ‘A Study of Clausulae in Selected Works by Lorenzo Valla’; in: HL 41, 104-33. Ullman, B.L. — 1928 ‘Tibullus in the Mediaeval Florilegia’; in: Classical Philology 23, 128-74. Ullman, B.L. — 1955 Studies in the Italian Renaissance. Rome. Ullman, B.L. — 1963 The Humanism of Coluccio Salutati. Padua. Velden, H.E.J.M. van der — 1911 Rodolphus Agricola (Roelof Huusman). Een Nederlandsch humanist der vijftiende eeuw. Leiden. Vermeire, P. — 1981 Rodolphus Agricola’s Axiochus-vertaling. Leuven. (ongepubl.) Vocht, H. de — 1951 History of the Foundation and the Rise of the Collegium Trilingue Lovaniense, 1517-1550. Volume 1. Leuven. (in totaal 4 dln) Vogel, M. — 1973 Onos Lyras. Der Esel mit der Leier. Düsseldorf. (2 dln) Voigt, G. — 1960 Die Wiederbelebung des classischen Altertums oder das erste Jahrhundert des italienischen Humanismus. Berlijn. (4de dr.; 2 dln) Voulliéme, E. — 1903 Der Buchdruck Kölns bis zum Ende des fünfzehnten Jahrhunderts. Ein Beitrag zur Inkunabelbibliograp-
453
Bibliografie hie. Bonn. (repr. Dusseldorp 1978) Walde, A. - Hofmann, J.B. — 1954 Lateinisches etymologisches Wörterbuch. Zweiter Band: M-Z. Heidelberg. (derde dr.) Waszink, J.H. — 1971 ‘Einige Betrachtungen über die Euripidesübersetzungen des Erasmus und ihre historische Situation’; in: Antike und Abendland 17, 70-90. Waterbolk, E.H. — 1981 ‘Een hond in het bad. Enige aspecten van de verhouding tussen Erasmus en Agricola’; in: E.H. Waterbolk, Verspreide Opstellen. Amsterdam, 27-44. Weijers, O. — 1987 Terminologie des Universités au XIIIe siècle. Rome. Weijers, O. — 1993 Vocabulaire des collèges universitaires (XIIIe-XVIe siècles). Turnhout. Weiss, R. — 1977 Medieval and Humanist Greek. Collected Essays. Padua. Wesseling, A. — 1978 Lorenzo Valla-Antidotum primum. La prima apologia contro Poggio Bracciolini. Assen. Wesseling, A. — 1988 ‘Agricola and Word Explanation’; in: Akkerman-Vanderjagt 1988, 229-35. Wesseling, A. — 1994 ‘Dutch Proverbs and Ancient Sources in Erasmus’s Praise of Folly’; in: Renaissance Quarterly 47, 351-78. Wiegand, H. — 1994 ‘Mentibus at vatum deus insidet ... Zu Rudolf Agricolas lateinischer Dichtung’; in: Kühlmann 1994, 261-91. Winniczuk, L. (ed.) — 1957 Jan Ursyn z Krakowa. Modus epistolandi cum epistolis exemplaribus et orationibus annexis. Wroclaw. Witt, R.G. — 1982 ‘Medieval "Ars Dictaminis" and the Beginnings of Humanism: A New Construction of the Problem’; in: Renaissance Quarterly 35, 1-35. Witt, R.G. — 1983 Hercules at the Crossroads. The Life, Works, and Thought of Coluccio Salutati. Durham NC. Witt, R.G. — 1988 ‘Medieval Italian Culture and the Origins of Humanism as a Stylistic Ideal’; in: Rabil 1988, I 2970. Wolkan, R. (ed.) — 1909-18 Der Briefwechsel des A.S. Piccolomini. Wenen. Worstbrock, F.J. — 1980 ‘Zur Biographie des Alexander Hegius’; in: Humanistica Lovaniensia 29, 161-5. Worstbrock, F.J. — 1981/a ‘Die Antikerezeption in der mittelalterlichen und der humanistischen Ars dictandi’; in: Buck 1981, 187-208. Worstbrock, F.J. — 1981/b ‘Hegius’; in: K. Ruh (red.), Die deutsche Literatur des Mittelalters: Verfasserlexikon. Berlijn, III 572-7. Worstbrock, F.J. — 1985/a ‘Liber’; in: K. Ruh (red.), Die deutsche Literatur des Mittelalters: Verfasserlexikon. Berlijn, V 747-51. Worstbrock, F.J. — 1985/b ‘Langen’; in: K. Ruh (red.), Die deutsche Literatur des Mittelalters: Verfasserlexikon. Berlijn, V 590-8. Wright, N. — 1983 ‘Some further Vergilian borrowings in Breton hagiography of the Carolingian period’; in: Etudes Celtiques 20, 161-75. Yates, F.A. — 1969 The Art of Memory. Harmondsworth. Zelzer, M. — 1997 ‘Die Briefliteratur. Kommunikation durch Briefe: Ein Gespräch mit Abwesenden’; in: L.J. Engels
454
Bibliografie en H. Hofmann (redd.), Spätantike. Mit einem Panorama der Byzantinischen Literatur. Wiesbaden, 321-53. (Neues Handbuch der Literaturwissenschaft 4).
455
INDEX NOMINUM
(uit de commentaren zijn alleen de meest relevante plaatsen opgenomen)
Abaelardus 102 Achilles 239 Adam Montensis 229, 242 Adelheid 244 Aeschines 190-1, 195, 201 Aeschylus 187 Agnes 243-4 Agricola, Gertrud 263 Agricola, Henricus 170, 216-7, 227, 241, 243, 246, 255 Agricola, Iohannes 155, 170-2, 210, 217, 221, 224, 227, 240-1, 243, 255, 263 Agricola, Rodolphus passim Alardus van Amsterdam 188 Albericus Cassinensis 102 Alberti, Leon Battista 169 Alciati, Andrea 159 Alfons van Calabrië 67 Alidosi, Lodovico 44 Allema, Garmodus 244 Ambrosius 71, 98, 102 Anacharsis 265 Apuleius 35, 180 Aquinas, Thomas 21, 37-9, 51, 54-5, 114 Archimedes 222 Archytas 108, 112 Aristophanes 187, 190, 196, 237 Aristoteles 41, 71, 92, 108, 184, 196, 220, 232, 249-50, 253, 266, 324, 398 Arndes, Theodericus 265 Arnoldus 221 Augustinus 23, 71, 98, 103, 109 Aurispa, Giovanni 26, 190 Aurora 198, 219 Ayninger 215 Bacchus 80, 99, 148, 236 Barbara 214 Barbireau, Jacob 171-2, 174, 189, 225, 234, 247 Barclay, Alexander 104 Bartholomaeus Anglicus 302 Barzizza, Gasparino (da) 6, 17-9, 21-2, 26-7, 29, 31-2, 41-2, 47, 55, 62, 64, 69, 72-3 Barzizza, Guineforte (da) 21, 29-31, 51 Batus z. Wat Bebel, Heinrich 18, 63 Beccadelli, Antonio 26-7, 34, 41, 51, 55-6, 656, 286 Beda 73
Bela 227 Bembo, Pietro 154 Bernard van Clairvaux 25-6, 39, 51, 54-6 Bernhardus, Iohannes 247 Bessarion, kardinaal 188 Besselius, Iodocus 225, 240 Biondo, Flavio 21, 145-6, 355 Boccaccio, Giovanni 44 Boethius 49, 169 Bog(h)erman, Reyner 15 Bostius, Arnoldus 58 Brandes, Dietrich 16 Bruegel sr, Pieter 148 Bruni, Leonardo 1, 6, 21, 29, 34, 40-2, 51, 55, 62, 71, 77, 92, 114-5, 168-9, 291-2, 324, 337, 353 Buschius, Hermannus 49 Butzbach, Johann 18 Caesar 191-2, 196, 219 Cantalicio, Giovanni Batt. 54, 58, 66-9 Catullus 49, 191, 193, 196, 219 Celsus 195, 261 Celtis, Konrad 159, 164, 170-1, 183, 279 Ceres 99 Certaldo, Paolo de 44 Cervo, Iohannes de 70 Christannus 215, 231 Chrysoloras, Manuel 41, 184 Chrysostomus, Iohannes 184 Cicero 17-9, 21-3, 27-8, 31, 34, 41-2, 45, 49, 51, 53, 55-6, 59, 68, 71-2, 74-5, 85, 89, 92, 99, 102, 107-9, 141-2, 149, 154-7, 160, 165, 169, 171, 174, 176, 179-80, 192, 194, 196, 201, 219-20, 232, 246, 248-9, 266, 291, 324, 353 Claudianus 49 Coloniensis, Bartholomeus 127 Columella 66, 195, 232, 261 Cortese, Paolo 154 Crabbe, Iacobus 254 Curtius Rufus 71, 92 Cyprianus 71, 109 Dalberg, Johann von 150, 170, 182, 195, 208, 215, 228-9, 231-5, 240, 242-3, 246, 255-6, 259, 262, 264 Dalberg, Ulpius von 228 Dalhaym z. Talhaym Dares 80 Dati, Agostino 35, 38, 46-8, 69-73, 77-137,
449
Index Nominum Goes, Matthias van der 38 Gorgias 211, 253 Goyer, Albert 197 Gregorius de Grote 29 Gregorius van Nazianze 184, 188-9, 196 Gregorius van Tours 73 Griffolini, Francesco 42 Grosseteste, Robert 114 Guarini, Battista 22, 181, 186, 191, 195, 232, 404, 406 Guarini, Guarino 1, 22, 27, 29, 69, 140, 186, 190, 195, 393 Haga, Nicolaus 240, 254 Halen, Goswinus van 2, 14, 88, 90, 127 Haneron, Antoine 38-9, 58-60, 64, 72 Hardenberg, Albert 14, 16 Hegius, Alexander 1, 3, 6, 90, 127, 140, 146, 183, 188, 191, 216, 245, 247, 259 Heiden, Karel 214 Hennekinus 242 Henricus de Zomeren 399 Hesiodus 49, 186 Hiccius 225, 245, 256 Hieronymus 23-4, 29, 51, 54-6, 71, 80, 92, 98, 103, 109, 122, 143, 154, 162, 190-1, 194-6, 291 Hieronymus de Tiel 227 Hilbrands, Wolter 85, 88, 117 Hildebert van Le Mans 25 Hildesheim, Arnold von 1, 3, 6, 16, 18, 90, 129-37 Hippias 253 Hockelem, Diederick 244 Homerus 49, 186-7, 196, 213, 239, 394 Horatius 49, 145, 180, 192-3, 196, 219, 255, 291, 353 Hortensius 201 Houdelem, Joris van 59 Hubbelding, Everhard 244 Ildebrandi, Berto 57 Iohannes XXIII 84 Iohannes de Cervo 128 Iohannes Damascenus 184 Iohannes Sarisberiensis 404 Iohannes de Saxis 125-6 Iordanus, Adam 254 Isidorus van Sevilla 162 Isocrates 53-4, 157, 167-8, 184-5, 196, 210, 222 Iuvenalis 49, 66, 71, 191-3, 196, 218, 246, 353
151, 155, 168, 430-2 David van Bourgondië 244 Decembrio, Angelo 182 Demetrius van Phalera 188-9, 196, 218, 253 Demosthenes 167, 190, 196, 201, 222 Diamanta 263 Dinter, Ambrosius 254 Dionysius II van Syracuse 75 Dionysius Areopagites 184 Diotesalvus 263 Domitianus 80 Donatus 69 Dusseldorp, Iohannes de 199 Eater, Assuerus 244 Eberstein, graaf van 265 Egbertus Campensis 221 Elisabeth in cygno 244 Engel, Jakob 227 Ennius 179 Ennius 227, 263 Ennodius 29, 36, 73 Erasmus, Desiderius 3, 18, 22-5, 27, 31, 33, 34, 38, 41, 45, 61-3, 121, 134, 148, 157, 159, 164, 170, 178, 183, 187-9, 286, 291, 319, 406 Este, Ercole d’ 67, 195 Este, Leonello d’ 182, 195 Euripides 187, 196 Eustachius 265 Everaert, Cornelis 148 Ewsum, Onne van 2, 90 Eyb, Albrecht von 19, 22, 47 Federigo III da Montefeltro 67 Felicinae 209 Ferdinand II van Napels 67 Fieschi, Stefano 17 Filelfo, Francesco 19, 26, 27, 32-6, 41, 44, 512, 55, 70 Filips de Goede 59 Flaminio, Marcantonio 274 Frederici, Wilhelmus 1-3, 5, 90 Frederik II 202 Frederik III 16 Frulovisiis, Titus Livius de 14-7 Fuscarus, kardinaal 265 Gansfort, Wessel 2, 16, 90, 183, 216, 230, 259 Gaza, Theodorus 186 Gazaia, Bartolomeo della 57 Geldenhouwer, Gerard 158, 193 Gellius 71, 89, 196, 218 Gerardus Goudensis 246-7
450
Index Nominum Niccoli, Niccolò 39-40 Nicolaas V 185 Nicolaus van Cues 183 Noach 224 Nothaft, Georgius 265 Oca, Francesco 27 Occo, Adolf 147-8, 165-6, 171, 183, 186-7, 213, 216, 221, 225, 228, 234, 265-6 Occo, Iohannes 223 Oedipus 248 Oles´nicki, Zbigniew 32 Oliverus (de Bleysich?) 207-8, 213, 228 Orosius 191-2 Ovidius 49, 66-7, 71, 156, 168, 191-3, 196, 206, 219, 309, 333, 346 Pafraet, Richard 260? Paulus apostolus 27 Pericles 201 Perotti, Niccolò 18, 22, 28, 95, 103, 120-1, 134, 164, 185 Persius 66, 191-2, 196, 219 Petrarca, Francesco 1, 4, 6, 20, 21, 27, 36, 43, 52, 62, 67, 114, 120, 140, 144, 151-2, 154, 160, 164-5, 169, 175, 179-81, 191, 194-5, 364, 404, 410 Petrus de Rivo 398-9 Pfeutzer, Johann 153 Phalaris 21, 42-3, 51, 54-5 Philippi, Rodolphus 224 Phocion 186, 197 Phoenix 239 Piccolomini, Enea Silvio 21, 32-4, 41, 51, 55, 57, 71-2, 91, 131, 135, 393 Pierre de Blois 25 Pirckheimer, Willibald 183 Planudes, Maximus 214 Plato 41, 71, 75, 99, 104, 108, 150, 187, 196, 209-10, 229, 253, 332 Plautus 35, 71, 152, 165-6, 169, 179, 298 Pleningen, Dietrich von 146, 166, 170-1, 2025, 207-9, 212, 214-5, 223, 225, 228-9, 231-6, 240, 242, 260 Pleningen, Johann von 157, 170-1, 195, 204, 207-9, 231, 263 Plinius maior 77, 151, 156-8, 169, 178, 193, 196, 201, 215?, 218?!, 219, 221? Plinius minor 20, 22, 24, 36, 102, 154, 156, 159, 165-6, 169, 174, 178, 189-91, 193-4, 196, 201, 215?, 219, 221?, 304 Plutarchus 53, 71, 92, 185-6, 194, 196, 393
Kamerling, Rodolphus 223, 229, 232-4 Kanter, Iohannes 90, 117, 120 Karel de Stoute 202, 238-9 Karoch, Samuel 89, 134 Kempen, Thomas van 37-8 Kervoet, Jakob 64 Koelhoff sr, Johann 14-7 Lactantius 71, 80, 98, 109 Lamola, Giovanni 105 Lampertus z. Vrijlinck Landino, Cristoforo 21, 43, 169 Langius, Rodolphus 1, 2, 5-7, 48-52, 69-121, 127, 131, 144, 148, 162, 167-8, 199, 209, 216, 353, 393, 404, 430-2 Liber, Antonius passim Liber, Barbara 127 Liber, Berta 121-5 Liber, Iacobus 126-8 Lipsius, Iustus 165 Livius 153, 174, 196, 201, 215, 219, 252 Locher, Jacob 105 Lucanus 16, 49 Lucianus 53, 168, 184-5, 189, 196, 211-2, 214, 257, 259 Lucifer 198 Lucilius 212 Lucretia 252 Luder, Peter 46, 49, 105, 140 Ludovicus 207 Lycophron 49 Macrobius 195, 261 Magdalenae 209 Manilius 196, 220 Manuzio, Aldo 190 Martialis 49, 196, 225 Martianus Capella 179 Matthaeus de Osnaburgis 85, 112 Maximiliaan I 147, 223-4, 230, 237, 242, 244, 385 Melanchthon, Philip 193 Menneken, Karel z. Viruli Mimnermus 49 Moerbeke, Willem van 114 Montaigne, Michel de 180 Mormann, Friedrich 1, 6, 77, 127, 215, 217-8, 223 Müller, Johann 183 Muretus, Marcus Antonius 19, 135 Murmellius, Iohannes 49 Neckam, Alexander 302
451
Index Nominum Poggio, Gianfrancesco 21, 26-7, 31-2, 34, 3842, 55-8, 70, 77, 141, 157, 163, 195, 379, 4259 Poliziano, Angelo 66-7, 179, 346 Pollio, Asinius 219 Polybius 185, 271 Polythecon 62 Pontano, Giovanni 95, 353 Prodicus 253 Propertius 49 Protagoras 253 Prudentius 15 Quintilianus 28, 62, 71, 73, 80, 99, 145, 1568, 169-70, 178, 192-4, 196, 201, 232, 251, 266, 291, 353-4, 393, 404 Quintus Smyrnaeus 184, 188, 196 Raimundus, Guillelmus 262 Raust, Iohannes 230 Rees, Hendrik van 1, 90, 120, 230 Regiomontanus, Iohannes z. Müller, Johann Regulus 85, 90 Remmaka 244 Reuchlin, Johann 172, 183-4, 187, 257, 260 Rhenanus, Beatus 33, 159 Rhetor ad Herennium 72 Rho, Antonio da 6, 20, 21, 175, 181 Richenstain, Iohannes 264 Rinck, Iohannes 236, 247, 254 Runt, Rodolphus 244 Ruricius 36 Rusch, Adolf 171, 195, 256, 261-2 Salisbury, John of z. Iohannes Sarisb. Sallustius 59, 172, 174, 192, 196, 201, 219, 251 Salutati, Coluccio 6, 22, 27, 43-4, 51, 56, 77, 145, 175, 191, 193, 283, 289, 291, 353-4 Sappho 206 Schedel, Hartmann 127 Schedel, Hermann 135 Schindel, Johann 32 Schott, Peter 70, 129, 261, 263 Scipio 99 Scrovigni, Antonio 146, 202 Seneca philosophus 27-9, 39, 43, 51, 54-6, 71, 73, 154, 156, 159-60, 169, 181, 194-6, 249, 324, 382 Seneca rhetor 159, 196, 232 Severinus (= Sulpicius Severus?!) 180 Sidonius Apollinaris 21, 29, 36-7, 54-6, 73, 102, 196
Silius, Iacobus 247 Silius Italicus 49, 195, 261 Sixtus IV 67 Socrates 75, 99, 104, 190 Sophocles 49, 187 Spangel, Pallas 234, 242 Spiegelberg, Maurits van 257 Spinoza, Benedictus de 280, 326 Statius 49, 195, 261 Stephanus de Antwerpia 203, 207-8 Suetonius 196, 219 Symmachus 21, 24-5, 36, 38, 51-2, 54, 56, 102, 151, 154, 196 Tacitus 156-7, 172, 174, 196 Talhaym, Iohannes 204-8 Terentius 66, 68, 71, 89, 152, 190, 192, 196 Theocritus 186, 196 Theophili 263 Theophrastus 250 Thomas Cantimpratensis 302 Thucydides 167, 196, 222 Tibullus 49, 193-4, 196 Tita, Aloisius 263 Traversari, Ambrogio 34 Uco 256 Ulsenius, Theodericus 127 Ursinus, Iohannes 28 Valagussa 17 Valerius Flaccus 49 Valla, Giorgio 181 Valla, Lorenzo 1, 4, 27, 38, 62, 64, 71-2, 77, 85, 104, 120, 141, 145, 149, 151, 161, 163-4, 175-6, 185, 190, 192, 196, 219, 291, 293, 336, 349, 353, 355, 379 Vastardus 256 Vegio, Maffeo 27 Venus 209 Vergerio, Pietro Paolo 353 Vergilius 49, 68, 71, 80, 91, 166, 180, 183, 192-6, 246-7, 253 Veris, Iohannes de 3, 5, 50, 58, 62, 64-6, 72, 141, 144 Vincent van Beauvais 302 Viruli, Carolus 18, 33, 50, 56, 58, 60-4, 72 Vitruvius 196 Vittorino da Feltre 69, 140 Vives, Juan Luis 23-4, 27, 31, 33-4, 36, 41, 63, 406 Vredewolt, Iohannes 172, 193-4, 198 Vrije, Anton z. Liber
452
Index Nominum Vrijlinck, Lambertus 242 Walter Woudensis 156, 174, 206 Walther de Chatillon 62 Wat, Iohannes 202, 204, 206 Welde, Bartholomeus (a) 204-8, 225 Werdenberg, Johann von 211, 223, 231-2, 234 Weyts, Nicasius 64 Wiardi, Iohannes 155, 227 Wilhelmus Westphalus 128 Willem van Arleberg 153, 230 Wimpfeling, Jakob 406 Wolf, Thomas 257, 263 Zedeler, Lubbert 107-16 Zell, Ulrich 48
INDEX FONTIUM
(bij de brieven van Langius (La), Liber (Li) en Agricola (A); (c) = citaat)
AMBROSIUS ep. 37,4: A 4,7-9
fam. 10,4,2: A 26,2 fam. 13,67,1: A 21,44 (c) fam. 15,17,1: A 9,1 fin. 1,7: A 17,4 (c) fin. 1,12: A 38,11 (c) fin. 2,1: A 38,55-6 off. 1,22: La 6,7 (c) orat. 1-2/238: A 5,5 orat. 3-4: A 38,8 orat. 18: La 4,6 (c) orat. 211: A 5,3 rep. 6,13: La 6,1 (c) sen. 39: La 6,3 (c) Sest. 114: A 1,2 Tusc. 1,7: La 6,16 (c) Tusc. 1,39: La 5,16 Tusc. 5,108?: A 26,18 (c)
ARISTOPHANES nu. 94: A 29,28 (c) BIJBEL Gen. 8,6-7: A 23,12 Gen. 18,16 vv.: La 6,3 BRUNI stud. litt. 8: La 5,7 CAESAR civ. 1,41,6: A 21,33 (c) Gal. 4,17,3/6: A 21,41 (c) CATULLUS 1,3-4: A 17,2 62,1-2: A 21,31 (c)
CURTIUS RUFUS 8,5,6: La 4,8 (c)
CICERO Arch. 16: La 1,4 (c) de orat. 1,5: A 17,1 de orat. 1,150: A 4,13 de orat. 2,86: A 37,1 (c) de orat. 3,197: A 16,3 fam. 1,7,1: A 4,7-9 fam. 1,9,4: A 29,2 fam. 2,1,1: La 3,5 (c) fam. 2,1,2: A 22,9-11 fam. 5,19,2: A 3,11
DEMETRIUS PHALEREUS eloc. 228: A 21,17 (c); A 38,57 (c) DIGESTA 47,3: A 21,43 (c) EURIPIDES Or. 485: A 41,4 (c) GELLIUS 1,2,7: A 21,27 (c)
453
Index Fontium 1,3,12: A 41,15 9,2,9: La 3,2
4,77,5: A 7,4 6,61,10: A 51,3 (c)
GREGORIUS NAZIANZENUS ep. 51,2-3: A 21,18 (c)
OVIDIUS ep. 11,88: A 26,2 ep. 17,98: A 38,48 (c) Ib. 429: A 21,31 (c) met. 1,61: A 21,31 (c) met. 7,20-1: La 5,2 tr. 1,2,28: A 21,31 (c) tr. 2,11: A 21,57
HIERONYMUS ep. 1,1: La 1,8 (c) ep. 10,3: La 4,7 (c) ep. 50,3: Li 1,1 ep. 50,4-5: La 5,19-20 (c) ep. 53,2: A 4,16 (c) ep. 58,10: La 2,5 (c) ep. 66,8: La 3,2 ep. 115: Li 1,3 adv. Iov. 1,1: La 4,11 (c) adv. Iov. 1,49: Li 2,7 (c) pr. psalt. sec. Hebr. p. 768, 21-6: A 27,5
PSEUDO-OVIDIUS
ep. Sapph. 1-2: A 10,1 (c) PERSIUS 3,1-2: A 21,34 (c) PICCOLOMINI ep. II 80 (Wolkan): Li 7,6 (c)
HOMERUS Il. 17,514/ Od. 1,267: A 18,5 (c); A 22,18 (c)
PSEUDO-PLATO
HORATIUS ars 10: A 37,1 ars 48-9: A 21,39 (c) ars 441: A 8,6 (c) (c. 2,16: A 26,14) c. 2,16,19-20: A 26,18 (c); A 39,4 (c) ep. 1,2,40: A 3,6 s. 1,1,121: A 9,7
Ax. 369a 7-9: A 26,14-5 (c) PLINIUS MAIOR nat. pr,1: A 17,2 nat. 7,1: A 21,55 nat. 8,127: A 7,14 nat. 12,32: A 21,37 (c) PLINIUS MINOR ep. 1,2,6: A 8,8 ep. 1,11,2: A 2,8 ep. 1,21,1: A 6,4 ep. 1,22,11: A 4,5 ep. 3,17,2: A 4,5 (c) ep. 4,15,1-2: A 4,12 ep. 4,15,7: A 6,1 ep. 5,16,7: A 22,8 ep. 6,1,1: A 13,1 ep. 6,7: A 4,10-1 ep. 7,5: A 6,1 ep. 7,12,1: A 44,1 ep. 7,15,1: A 24,16 ep. 8,12,1: A 4,20 ep. 9,24: A 2,9 ep. 9,36,4: A 21,32 (c)
IUVENALIS 3,95-6: A 21,23 (c) 5,143-5: A 21,25 (c) 6,70: A 21,22 (c) 7,90: A 21,21 (c) 7,208: La 3,9 (c) 8,191: A 21,26 (c) 13,98-9: A 28,11 (c) 13,105: A 36,11 (c) 14,8-9: A 21,27 (c) LIVIUS pr,8: A 38,57 1,57,6-58,11: A 38,47 (c) LUCIANUS pseudol. 1: A 21,55 (c)
PLUTARCHUS Phoc. 5,3: A 1,1-2 (c)
MARTIALIS
454
Index Fontium Oed. 994: A 36,12 (c) Thy. 430-1: A 29,17
Tim. 15: La 1,4 (c) QUINTILIANUS inst. pr,1: A 41,6 inst. 1,pr,1: A 29,25 inst. 1,1,36: A 38,39 (c) inst. 1,5,56: A 21,40 inst. 1,6,34: A 21,30 inst. 1,8,2: A 15,9 inst. 1,8,21: A 38,35 (c) inst. 2,16,19: A 4,18 inst. 6,4,10-1: A 3,9 inst. 8,pr,18: A 15,7 inst. 8,1,3: A 21,40 (c) inst. 9,2,76: A 1,3 inst. 10,1,104: A 19,3 inst. 10,1,112: A 4,18 (c) inst. 10,2,19: A 3,9 inst. 10,3,1: A 4,13 inst. 10,3,15: A 38,34 inst. 11,2,40: A 38,39 inst. 11,3,6: A 4,17 inst. 11,3,178: A 1,7 inst. 12,9,16: A 8,7 inst. 12,10,17: A 3,5 inst. 12,11,26: A 38,8
SIDONIUS ep. 2,1,4: A 2,2 SYMMACHUS ep. 1,47,2: A 21,56 TACITUS ann. 14,55-6: A 15,1-2 TERENTIUS ad. 431: A 18,15 (c) An. 60-1: La 6,12 (c) Ph. 44: A 31,3 Ph. 67-8: A 32,2 Ph. 454: A 41,8 (c) TERTULLIANUS anim. 1: La 3,2 THEOCRITUS 3,20: A 18,2 (c) TIBULLUS 1,3,93-4: A 2,1 (c) 1,5,35: A 24,8
QUINTUS SMYRNAEUS 7,70-7: A 41,9 (c)
VALLA retract. dial. 1,4,3/10-2: A 21,40 (c)
SALLUSTIUS Cat. 8,1: A 36,11 (c) Cat. 51,3: A 38,41 (c) Iug. 52,3: A 21,31 (c) Iug. 106,2: A 21,31 (c) rep. 1,1,2: A 20,1
VERGILIUS A. 1,342: A 37,5 (c) A. 1,384: A 22,12 (c) A. 4,10: A 17,5 (c) A. 4,569: A 2,2 A. 4,627: A 1,10 (c) A. 5,49-50: A 8,9 (c) A. 5,362-484: La 2,1 (c) A. 6,95: La 2,8 (c) A. 6,610: La 6,2 A. 6,796: A 32,5; A 40,5 A. 6,823: La 2,8 (c) A. 8,364: A 3,6 A. 9,641: A 43,2 (c) (A. 11,284: La 5,19) (A. 12,51: La 5,20) A. 12,435-6: A 15,3 (c) E. 1,35: A 29,34 (c)
SENECA rhetor con. 3,pr,16: A 18,13 SENECA phil. ben. 7,1,3-4: A 15,5 clem. 1,1,1: A 16,3 ep. 7,11: A 14,4 ep. 18,8: A 13,7 ep. 70,1: A 22,10 ep. 71,1: A 1,11 ep. 92,31: A 38,11 Her.f. 524-5: La 2,3 (c) Her.f. 735-6: A 21,57
455
Index Fontium E. 8,63: La 6,19 (c) G. 1,145-6: La 4,4 (c) G. 3,66-7: A 38,50 (c) VITRUVIUS 6,pr,1: A 22,12 (c) XENOPHON mem. 1,2,7: A 41,1 INDEX PROVERBIORUM a teneris unguiculis: Li 5,2 Αµαλθιας κερας: A 26,23 arenam excolere: A 41,12 aureos montes polliceri: A 32,3 balbi praeter balba nihil intelligunt: A 51,1 calcaria currenti subdere: A 41,15 canis in balneo: A 29,44 cicadam alis prehendere: A 21,55 dies diem docet: A 38,35 exemplo suo confodi: A 21,57 experto credere: La 2,7 extrema linea: A 23,19 fata trahunt: A 18,3 ferendum est quod mutari non potest: A 11,6 festinata manu: A 27,5 fortuna caeca: La 2,3; A 20,2 fortuna in omni re dominatur: A 36,11 frontem conterere: A 53,11 (honos alit artes: A 26,14) illotis manibus: La 5,5 inter offam et os: A 40,1 Laconum breuitas: A 27,22 magna de nihilo confingere: A 1,4 mutuum scabere: A 20,6 nares emungere: A 53,4 necessitati ignoscere: A 12,6 nemo cui non sua placeant: A 8,6 ne quid nimis: La 6,12 non omnia possumus omnes: La 6,19 omnia humana incerta: A 12,5 omnibus neruis: A 3,6 ονος προς λυραν: A 22,22 opera perit: A 14,4 παντα των φιλων κοινα: A 22,16; A 53,10 paria pro paribus: A 21,54 patria est, ubi uiuere delectat: A 26,18 pedem e limine protulisse maxima profectionis pars: A 29,11 porcos tondere: A 22,25 quisque faber est fortunae suae: A 20,1
456
quot homines, tot sententiae: A 41,8 sub manibus nasci: A 1,11 summitati praecipitium proximum: A 23,19 suspensa manu: A 43,4 tempori parendum: A 40,4 uelut in speculo: A 15,3 uincere seipsum: A 16,5 uiua uox: A 22,15 ut homo est, ita morem geras: A 18,15 Χαρισι θυσιαζειν: A 22,37
457
ENGLISH SUMMARY Anatomy of a Language. Rodolphus Agricola, Antonius Liber and the dawn of humanist Latin in the Low Countries (1469-1485).
The Netherlands did not exist in the fifteenth century. The area that is now known under that name was to a large extent controlled by the Burgundian dukes, but most parts of the area (like Holland, Zeeland, Brabant, Flanders) had acquired a substantial degree of autonomy. The bonds that held them together were not very tight. Some parts of the Low Countries, however, had mutual interests, both politically and economically. One of those areas was what is nowadays the north-eastern part of the Netherlands, with towns like Deventer, Groningen, Kampen and Zwolle. Westphalia, with towns like Münster and Cologne, stood in close contact with this north-eastern region of the Low Countries. This whole area became the cradle of humanism in the Low Countries. Amongst the pioneers were Rudolph von Langen, Hendrik van Rees, Friedrich Mormann, Wilhelmus Frederici, Alexander Hegius, Arnold von Hildesheim, Rudolph Agricola and Antonius Liber. Some of these men studied in Italy, where they were won for the cause of humanism that had been propagated in Italy by such men as Francesco Petrarca, Guarino Guarini, Leonardo Bruni and Lorenzo Valla, and that had won many supporters. After returning to Groningen, which was at the height of its power in the second half of the fifteenth century, they tried to propagate and spread humanist ideas on language, literature and education. They convened at the cistercian abbey at Aduard, of which Hendrik van Rees was then abbot. There they exchanged ideas and discussed matters of theological and literary interest, among which were the ‘new’ studia humanitatis. This thesis contributes to the study of northern humanism. Its subjects are Antonius Liber’s Familiarium epistolarum compendium (c. 1475/6) and Rodolphus Agricola’s epistolae familiares (1469-1485). The focus is on the Latin, the backbone of humanism. For humanists the Latin language was the basis of civilisation, of culture. It enabled a man to gain knowledge, to become a homo eruditus. A humanist like Petrarch is strongly aware of the difference between the Latin of his days and the Latin that he read in his manuscripts of Cicero and Virgil. He was the first to persistently try and write a Latin that was as classical as possible in vocabulary and syntax. Classical Latin was his standard. All humanists followed in his footsteps. Classical Latin was their standard too; its vocabulary, its morphology, its syntax, its styles served as examples of what was right, of how Latin ought to be. Many books were written that dealt with all aspects of classical Latin; a genre that culminated in Lorenzo Valla’s Elegantiae linguae Latinae. Non-classical, ‘Gothic’ Latin was despised and condemned by them. So too by Rudolph Agricola and Anthony 458
English Summary
Liber. They are two of the early non-Italian dedicated followers of the ‘new’ fashion. Therefore, it is both interesting and relevant to have a close look at their Latin. It is true that the criterion of style is often invalid for judging the humanist degree of a particular writer. For the northern parts of Europe, however, this observation should be kept in mind when dealing with writers from the 1530’s onward. By that time, humanist Latin was almost generally accepted. Even declared opponents of humanism were able, if necessary, to write in the ‘new’ style (illustrating the dominant position that humanist Latin had acquired by then). But things were different in the (early) days of Agricola and Liber. Their Latin, too, was different from that of their (medieval) contemporaries. For these reasons, this thesis focuses on the Latin of Agricola and Liber. The first part of the book deals with Liber’s Familiarium epistolarum compendium. The composer (like his composition) did not become very well known with later generations. Nevertheless, Liber was eminently important in propagating humanist ideas amongst new generations, because of his profession as a teacher (and town secretary) in Groningen, Kampen, Amsterdam and Alkmaar. His letter collection of classical, medieval and humanist authors was intended to present examples of style to pupils of the Latin school in Groningen. In my thesis, I focus on the contents of Liber’s Compendium: which authors does it contain? Which letters by those authors? Which subjects are dealt with? Can we detect any method in the way the letters were arranged? Liber’s letter collection is also compared to three contemporary letter collections from the south of the Low Countries, and to a letter collection from Italy. The first chapter ends with a critical edition (including Dutch translation and commentary) of seven letters written by Liber, together with six letters by his humanist friend Rodolphus Langius. Liber placed these letters at the end of his book, to firmly place his friend and himself in the humanist tradition. These letters were last (and first) edited in the previous century. The Compendium indicates which authors Liber judged fit to present examples of Latin language and style to the pupils of the Latin school in Groningen. He included classical writers (like Cicero, Seneca, Jerome, Sidonius, Symmachus, ‘Phalaris’), some medieval authors (Bernard de Clairvaux, Thomas Aquinas), and several Italian humanists (Bruni, Poggio, Filelfo, father and son Barzizza, Beccadelli). The texts of the letters by Aquinas were adapted to meet humanist needs. Furthermore, most of the letters that Liber included under Aquinas’s name were actually written by his namesake Thomas a Kempis. Liber probably found these letters under Aquinas’s name in his source(s). Liber also included twelve anonymous letters. Ten of these originally were part of a short treatise by Gasparino Barzizza (which Liber probably did not know; in modern literature this treatise is ascribed to the
459
English Summary
German humanist Peter Luder). The remaining two letters in this ‘anonymous’ section were written by Francesco Filelfo. I have not been able to detect any method in the way in which Liber arranged the authors and their letters. Many (mostly very ordinary) subjects are dealt with in the 348 letters. Liber preferred brief letters. The author to whom he gave most pages is Enea Silvio Piccolomini. This does not come as a surprise, since Piccolomini was a very influential figure in the early stages of humanism north of the Alps, and very popular with German humanists. The letters by Langius and Liber clearly show their dedication to the cause of humanism. They encourage each other to keep reading, studying and writing ‘real’ Latin. Langius recommends to his friend a ‘small manual for classical Latin’ by Agostino Dati (the Elegantiolae). He warns a young man from his native town of Münster not to waste too much time in contemporary education; he should devote his time to really instructive, classical texts. Aristotle should be read in the modern translation by Bruni, not in the oldfashioned, erroneous, semi-Greek, medieval one that was still used in Germany. Langius and Liber also show by their letters that they were indeed capable of writing humanist Latin. The second chapter of my thesis deals with the epistolae familiares of Rudolph Agricola. His status differs completely from that of Liber. Agricola was not a school man. He was the great inspirer of the northern humanists, because of his intellectual capabilities, his personality, his versatility, his mastery of both Greek and Latin. He was the intellectual father of the northern humanists, so to speak. His role in spreading humanism in the Low Countries was, therefore, a completely different one from Liber’s. He certainly recognised the importance of the work done by the likes of Liber, Hegius and Mormann; he supported them, but he did not aspire to such work-in-the-field himself. In one of his letters he makes it quite clear how appalling the idea of having to teach in a school is to him. The chapter on Agricola begins with an assessment of the Latin of Agricola’s letters. What are the classical, medieval and humanist elements that formed his Latin language? Which authors influenced him the most? Whom does he quote? What was his knowledge of the classics? Then follow the texts of his 50 personal letters. For the most part, it concerns a critical edition, since 35 of Agricola’s 50 remaining letters are preserved in one source only, and I have used this source as the basis for my edition. The final part of the second chapter offers an anatomy of the Latin of Agricola’s letters in the form of a detailed, philological commentary. My research shows that the vocabulary and syntax of the Latin of Agricola’s letters is classical. There are hardly any traces of medieval Latin. Some ele-
460
English Summary
ments that are characteristic of medieval Latin can be found, but they are very rare and mostly concern particular words or word combinations. The skeleton of Agricola’s Latin is completely classical, its dress nearly completely. The results of my research also make it quite clear that Agricola was very familiar with the writings of Christian authors of late Antiquity. His favourite classical authors are Quintilian, the Plinies and Seneca. We also notice the unavoidable influence of the personification of classical Latin, Cicero. However, Agricola is an eclectic. All Latin authors, from Plautus to Boethius, are his models. In this respect (as in others), he follows in the footsteps of Petrarch. Agricola also read and wrote Greek. He even begins a letter to Reuchlin with a paragraph written in Greek. He also quotes several Greek authors from Antiquity (e.g. Homer, Isocrates, Theocritus, Lucian). Letter no 21 offers a remarkable quotation from a letter by Gregory of Nazianze.
461
