Analyse van groei-intenties bij studentondernemers

UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2012– 2013

Analyse van groei-intenties bij studentondernemers Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master of Science in de Toegepaste Economische Wetenschappen: Handelsingenieur

Tine Vandekerckhove onder leiding van Prof. Dr. Mirjam Knockaert & PhD Annelore Huyghe

UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2012– 2013

Analyse van groei-intenties bij studentondernemers Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master of Science in de Toegepaste Economische Wetenschappen: Handelsingenieur

Tine Vandekerckhove onder leiding van Prof. Dr. Mirjam Knockaert & PhD Annelore Huyghe

PERMISSION

Ondergetekende verklaart dat de inhoud van deze masterproef mag geraadpleegd en/of gereproduceerd worden, mits bronvermelding. Tine Vandekerckhove

WOORD VOORAF Deze masterproef vormt het sluitstuk van een boeiende periode in mijn leven. Mijn vijfjarige studie tot handelsingenieur aan de Universiteit van Gent was een leerrijke en uitdagende aangelegenheid die vaak een grote portie doorzettingsvermogen vroeg. Gedurende mijn opleiding kwam ik geregeld in contact met ondernemers, die me keer op keer wisten te intrigeren met hun beweegredenen, enthousiasme en motivatie. Daarom besloot ik mijn onderwerp te zoeken binnen de Vakgroep Management, Innovatie en Ondernemerschap.

Een masterproef schrijft men echter nooit alleen en zou daarom niet tot stand gekomen zijn zonder de hulp van een aantal mensen. Ik wil dan ook via deze weg een woord van dank tot hen richten.

Mijn dank gaat in de eerste plaats uit naar mijn promotor, Prof. Dr. Mirjam Knockaert. Gedurende het hele proces toonde zij engagement en interesse voor dit werkstuk en gaf ze mij de moed om door te zetten. Dit werk zou onmogelijk geweest zijn zonder haar begeleiding en hulp bij de afbakening van het onderwerp. Speciale dank gaat bovendien uit naar mijn co-promotor Annelore Huyghe, die mij gedurende twee jaar lang intensief bijstond met de nodige raad, feedback en kritische bemerkingen om mijn thesis uiteindelijk tot een goed eind te brengen. Ook wil ik FLYSE en iMinds, en in het bijzonder Lynn Derickx en Lisa Pattyn, bedanken voor de medewerking bij het opstellen en verspreiden van mijn enquête.

Eveneens een woord van dank aan Arne en mijn vrienden die elk op hun manier bijdroegen tot de realisatie van deze masterproef. In het bijzonder wil ik ook mijn ouders bedanken voor de kans die ze mij geboden hebben om deze opleiding te volgen, voor de steun tijdens het hele proces en vooral voor de tijd die ze staken in het nalezen van deze masterpoef.

I

INHOUDSTAFEL WOORD VOORAF........................................................................................................................................... I INHOUDSTAFEL............................................................................................................................................. II GEBRUIKTE AFKORTINGEN .......................................................................................................................... IV LIJST VAN TABELLEN ..................................................................................................................................... V LIJST VAN FIGUREN....................................................................................................................................... V 1. INLEIDING ............................................................................................................................................. 1

DEEL 1 ...................................................................................................................................................... 5 2. LITERATUURSTUDIE VAN GROEI-INTENTIES ....................................................................................... 6 2.1. Definitie ............................................................................................................................................ 6 2.2. Groei-intenties en groei ................................................................................................................... 8 2.2.1. Theory of planned behavior ........................................................................................................... 9 2.2.2. Model van Wiklund en Shepherd (2003) ..................................................................................... 11 2.3. Groei-intenties doorheen de tijd.................................................................................................... 12 2.4. Determinanten van groei-intenties ................................................................................................ 14 2.4.1. Individuele factoren ..................................................................................................................... 14 2.4.2. Organisatiefactoren...................................................................................................................... 17 2.4.3. Omgevingsfactoren ...................................................................................................................... 17 3. MODELOPBOUW EN HYPOTHESEN ................................................................................................... 18 3.1. Menselijk kapitaal........................................................................................................................... 18 3.1.1. Evolutie en definitie ............................................................................................................... 18 3.1.2. Componenten............................................................................................................................... 20 3.1.2.a. Specifiek vs. algemeen menselijk kapitaal ................................................................................ 20 3.1.2.b. Stilzwijgende vs. expliciete kennis ............................................................................................ 21 3.1.3. Menselijk kapitaal en ondernemerschap ..................................................................................... 22 3.1.3.a. Menselijk kapitaal doorheen het ondernemingsproces ........................................................... 23 3.1.3.b. Menselijk kapitaal en groei-intenties ........................................................................................ 24 3.2. Sociaal kapitaal ............................................................................................................................... 29 3.2.1. Evolutie en definities .................................................................................................................... 29 3.2.2. Componenten ......................................................................................................................... 31 3.2.2.a. Zwakke vs. sterke banden ......................................................................................................... 31 3.2.2.b. Bindend vs. bruggenslaand sociaal kapitaal.............................................................................. 32 3.2.2.c. Structureel vs. relationeel vs. cognitief sociaal kapitaal............................................................ 33 3.2.3. Sociaal kapitaal en ondernemerschap ................................................................................... 34 3.2.3.a. Sociaal kapitaal en ondernemerschapsintenties ....................................................................... 35 3.2.3.b. Sociaal kapitaal en ontluikend ondernemerschap .................................................................... 37 3.2.3.c. Sociaal kapitaal en groei-intenties............................................................................................. 38 3.3. Organisatorisch klimaat.................................................................................................................. 41 3.3.1. Evolutie en definitie ............................................................................................................... 41 3.2.1.a. Klimaat vs. cultuur ..................................................................................................................... 42 3.3.2. Componenten ......................................................................................................................... 43 3.3.2.a. Klimaat voor initiatief ................................................................................................................ 43 3.3.3.b. Klimaat voor psychologische veiligheid .................................................................................... 44 3.4. Onderzoeksmodel .......................................................................................................................... 46

II

DEEL 2 .................................................................................................................................................... 48 4. OPZET ONDERZOEKSMETHODOLOGIE .............................................................................................. 49 4.1. Dataverzameling............................................................................................................................. 49 4.2. Steekproefomschrijving.................................................................................................................. 51 4.3. Variabelen ...................................................................................................................................... 52 4.3.1. Afhankelijke variabele ............................................................................................................ 52 4.3.2. Onafhankelijke variabelen ...................................................................................................... 53 4.3.2.a. Menselijk kapitaal...................................................................................................................... 53 4.3.2.b. Sociaal kapitaal .......................................................................................................................... 54 4.3.2.c. Klimaatmoderatoren ................................................................................................................. 55 4.3.3. Controle variabelen ................................................................................................................ 56 4.3.3.a. Geslacht ..................................................................................................................................... 56 4.3.3.b. Entrepreneurial self-efficacy ..................................................................................................... 57 5. ANALYSE EN RESULTATEN ................................................................................................................. 58 5.1. Beschrijvende statistiek.............................................................................................................. 58 5.2. Meervoudige regressie ............................................................................................................... 65 5.3. Post hoc analyse ......................................................................................................................... 72 6. BESLUIT .............................................................................................................................................. 76 6.1. Theoretische implicaties ................................................................................................................ 76 6.2. Beperkingen en aanbevelingen voor verder onderzoek ................................................................ 78 6.3. Praktische implicaties ..................................................................................................................... 79 BIBLIOGRAFIE ............................................................................................................................................... V BIJLAGEN .................................................................................................................................................... XV

III

GEBRUIKTE AFKORTINGEN Venture capitalists

VCs

Theory of planned behavior

TPB

Theory of reasoned action

TRA

Entrepreneurial self-efficacy

ESE

De heer

Dhr.

Centrum voor Ondernemen

CvO

Artevelde Hogeschool centrum voor creativiteit

Accio

innovatie & ondernemingszin Flanders Youth Society for Entrepreneurship

FLYSE

Unie van Zelfstandige ondernemers

Unizo

Bright & Young

Bryo

Variance inflation factor

VIF

IV

LIJST VAN TABELLEN Tabel 1: Overzicht dimensies en facetten sociaal kapitaal volgens Nahapiet en Ghoshal (1998) Tabel 2: Intensiteit van de zoektocht naar informatie (eigen werk) Tabel 3: Uitkomsten Mann-Whitney test voor de verschillende bronnen met betrekking op onderwijsinstelling (eigen werk) Tabel 4: Correlatiecoëfficiënten tussen informatiebronnen en fase van opstartingsproces en tussen informatiebronnen en ondernemerschap (eigen werk) Tabel 5: Beschrijvende statistieken en correlaties van de onderzoeksvariabelen (eigen werk) Tabel 6: Meervoudige regressieanalyses van groei-intenties (eigen werk) Tabel 7: Mediatie-effect van ESE (eigen werk) Tabel 8: Testen van moderatoren op de relatie ondernemend familielid en groei-intenties (eigen werk)

LIJST VAN FIGUREN Figuur 1: Het intentiemodel van Ajzen (1991) Figuur 2: Aangepaste versie van de theory of planned behavior, gebruikt om de invloed van groeiintenties op werkelijke groei te bestuderen (Wiklund & Shepherd, 2003). Figuur 3: relatie tussen waargenomen competitieve condities, cognitieve stijl en verandering in groeiintenties (Dutta & Thornhill, 2008) Figuur 4: Het ondernemerschap intentie model met cognitief sociaal kapitaal (Liñán & Santos, 2007) Figuur 5: Het finaal onderzoeksmodel (eigen werk) Figuur 6: Fase van bedrijfsontwikkeling van de steekproef (eigen werk) Figuur 7: Gemiddelden van de intensiteit naar zoektocht voor universiteits- en hogeschoolstudenten (eigen werk) Figuur 8: Illustratie van het mediatie-verband tussen specifiek menselijk kapitaal en groei-intenties (eigen werk) Figuur 9: Post hoc analyse ondernemerschapscursus als mediator (eigen werk) Figuur 10: Het post hoc onderzoeksmodel (eigen werk)

V

1. INLEIDING Een belangrijke onderzoeksstroom binnen de literatuur omtrent ondernemerschap is de studie van ondernemerschapsintenties (Knockaert, Der foo, & Erikson, 2011). Intenties kunnen we als goeie voorspellers van gepland gedrag beschouwen (Bagozzi, Baumgartner, & Yi, 1989), zeker wanneer het over fenomenen gaat die vaag en onvoorspelbaar qua tijdsverloop zijn (MacMillan & Katz, 1992). Dit is typisch het geval bij ondernemerschap, wat er toe leidde dat reeds verscheidene onderzoekers (e.g. Thompson, 2009; Lee, Wong, Foo, & Leung, 2011; Souitaris, Zerbinati, & Al-Laham, 2007) onderzoek hebben verricht naar ondernemerschapsintenties met als doel ondernemerschap te kunnen verklaren (Knockaert et al., 2011). Het stopt echter niet daar, want wat gebeurt er na het oprichten van de onderneming? Hoe komt het dat sommige ondernemingen blijven innoveren en tewerkstelling creëren, terwijl anderen – de meerderheid – klein blijven en genoegen nemen met een loutere overlevingsstrategie? Wat bepaalt met andere woorden de groei-intenties van een (toekomstige) ondernemer? Het feit dat sommige ondernemers zich weigerachtig opstellen tegenover het uitbreiden van hun onderneming staat in schril contrast met de meeste theorieën van ondernemingsgroei, die uitgaan van een groeibereidheid (Davidsson, 1989).

Desondanks hun voorspellende kracht (Baum, Locke, & Smith, (2001); Delmar & Wiklund, (2008); Wiklund & Shepherd, (2003)), kregen groei-intenties tot op heden weinig aandacht binnen de literatuur. Dat groei, en bijgevolg onderzoek naar groei-intenties, nochtans belangrijker is dan ooit, komt duidelijk in de ‘Gazellesprong’ van de Vlaamse overheid (Vlaanderen in actie: Pact 2020, 2012). Via dit begeleidingsprogramma wil de overheid, in 2013-2014, twee miljoen euro investeren in een betere ondersteuning van groeiende bedrijven aan de hand van allerlei platformen en initiatieven. Het zijn namelijk de groeiende en innovatieve jonge bedrijven die brandstof leveren voor werkgelegenheid en (verdere) welvaartsgroei. In 2010, bijvoorbeeld, waren de 10% snelst groeiende ondernemingen in Vlaanderen verantwoordelijk voor maar liefst 54% van de nieuwe jobs. Het belang van groei-intenties werd ook benadrukt door Delmar en Davidsson (2005, pag. 2). Zij stellen dat “Hoge groei-intenties zouden moeten leiden tot een hogere graad van realisatie, dit is een grotere startgrootte en een hoger groeipercentage, vergeleken met lagere groei-intenties.” Wanneer we weten dat het aantal jobcreaties door startende bedrijven afhankelijk is van hun startgrootte en groei in de loop van de volgende jaren, weten we dat het belangrijk is om de determinanten van groei-intenties te kennen. Enkel op deze manier kunnen we de juiste stimulansen geven aan ondernemers en bedrijven.

1

Met deze masterproef dragen we bij tot de literatuur omtrent determinanten van groei-intenties en dit binnen een specifieke sample van student-ondernemers. De centrale onderzoeksvraag luidt als volgt: ‘Wat is de relatie van menselijk kapitaal en sociaal kapitaal met groei-intenties bij studentondernemers en oefenen klimaat voor initiatief en psychologische veiligheid een modererend effect uit op die relaties?’

In het algemeen, kunnen we binnen de literatuur omtrent groei-intenties twee onderzoekstromen identificeren die oorspronkelijk los van elkaar zijn ontstaan en tevens zo verder lijken te evolueren. Als eerste hebben we de groeiende literatuur omtrent persoonsspecifieke determinanten van groeiintenties (individueel niveau). Deze literatuur concludeert dat onder andere mannen (Cliff, 1998; Cassar, 2006) , blanken (Edelman, Brush, Manolova, & Greene, 2010), jongeren (Cassar, 2006), individuen met een grote innerlijke drijfveer voor succes (Davidsson, 1989) en individuen met financieel succes als carrièremotief (Cassar, 2007) naar alle waarschijnlijkheid grotere groei-intenties zullen hebben. Een tweede literatuurstroom is eerder macrogeoriënteerd en behandelt macro-economische en institutionele invloeden op groei-intenties. Tominc en Miroslav (2007) identificeerden in culturele ondersteuning een omgevingsdeterminant van groei-intenties. Hiermee geven ze aan dat in omgevingen, waar ondernemerschap sociaal aanvaard wordt, hogere groei-intenties kunnen voorspeld worden. Hoewel het evident is dat beide literatuurstromen sterk complementair zijn, werden ze tot nu toe zelden aan elkaar gelinkt. Dit is in tegenspraak met de bevindingen van onderzoekers van organisatorisch gedrag. Zij stellen dat “uiteindelijk gedrag bepaald wordt door zowel bezittingen (dispostions) als situaties” (House, Shane, & Herold, 1996, p. 204). In deze masterproef overbruggen wij deze micro-macro scheiding door het uitvoeren van een multilevel analyse van groei-intenties waarbij als eerste stap menselijk en sociaal kapitaal, als persoonsspecifieke determinanten van groei-intenties, onderzocht worden. Daarna brengen we de contextuele factoren, aan de hand van klimaat voor initiatief en psychologische veiligheid, van de student-ondernemer in rekening.

Hoewel de relatie tussen menselijk kapitaal en groei-intenties al door verschillende auteurs (e.g. Cassar, 2006; Kolvereid, 1992) bestudeerd werd, heerst er geen consensus in de vele tegenstrijdige resultaten. Kolvereid (1992) definieert bijgevolg een verfijning van de relatie tussen opleiding en groei-intenties als een vruchtbaar gebied voor verder onderzoek en stelt dat een algemene meetschaal voor opleiding moet vermeden worden. In hun onderzoek wordt namelijk geen onderscheid gemaakt tussen algemene en professionele opleidingen. Wij trachten deze leemte in onze masterproef wel op te vullen door een onderscheid te maken tussen formeel technische en formeel niet-technisch opleidingen, en tussen formele en niet formele opleidingen, zoals een ondernemerschapscursus. Door menselijk kapitaal op deze manier te operationaliseren gaan we bovendien niet enkel kwantitatief maar ook kwalitatief te 2

werk, wat volgens Dimov en Shepherd (2005) absoluut een meerwaarde is. Onderzoek naar de relatie tussen sociaal kapitaal en groei-intenties kregen in de huidige literatuur veel minder aandacht (Liao & Welsch, 2003) waardoor verder onderzoek hier zeker op zijn plaats is. Hoewel het zeer belangrijk is om de context, waar de student-ondernemer zich in begeeft, te begrijpen, werd die tot nu toe grotendeels genegeerd. Daarom besloten wij om op macroniveau de modererende effecten van klimaat voor initiatief en psychologische veiligheid als specifieke componenten van organisatorisch klimaat te onderzoeken. Het klimaat van de onderzochte studenten beschrijft de universiteit of hogeschool waar ze ingeschreven zijn en les volgen. Deze instellingen worden steeds meer gezien als essentiële instituties die de samenleving voorzien van belangrijke bronnen van kennis en inspiratie waarmee ondernemerschap kan gestimuleerd worden (Souitaris, Zerbinati, & Al-Laham, 2007). Vanwege het onderzoek op zowel micro- als macroniveau, kunnen we stellen dat deze masterproef vast en zeker bijdraagt tot de bestaande literatuur. Doorheen de studie is de individuele student het middelpunt van ons onderzoek. De werkelijke groeiprestaties van de onderneming worden niet opgenomen in ons onderzoeksopzet. Enkel groei-intenties behoren tot onze interesse.

We kozen er voor om ons onderzoek uit te voeren op Gentse studenten met een interesse in ondernemen. Dit zijn studenten die reeds een onderneming hebben opgericht of dit van plan zijn te doen in de nabije toekomst. Hoewel onderzoek naar ondernemerschapsintenties al vaak bestudeerd werd binnen een sample van studenten (e.g.Dohse & Walter, 2012; Souitaris, Zerbinati, & Al-Laham, 2007; Zhao, Hills, & Seibert, 2005; Peterman & Kennedy, 2003; Walter, Parboteeah, & Walter, 2011) bleven grootschalige onderzoeken naar groei-intenties bij deze populatie uit. Het is namelijk zo dat de bestaande literatuur omtrent groei-intenties zich tot nu toe meest focuste op de algemene groep van ondernemers, zonder hierin een onderscheid te maken tussen studenten en niet-studenten. Nochtans vormen de huidige studenten de basis van de toekomst en zijn ze bijgevolg een zeer belangrijke groep binnen onze maatschappij.

Het is algemeen bekend dat attitudes stabieler worden naarmate men ouder wordt (Van den Berghe, Lepoutre, Crijns, & Tilleuil, 2OO9, p. 5). Indien men dus de attitudes met betrekking tot ondernemerschap wil beïnvloeden, is dat eenvoudiger om dit te verwezenlijken op jongere leeftijd. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in de hogescholen en universiteiten al heel wat initiatieven georganiseerd worden om ondernemingszin te stimuleren (De Clercq & David, 2004). Deze initiatieven

3

vallen onder de noemer ‘ondernemerschapsonderwijs’1 (Van den Berghe et al.,2OO9). Naast deze initiatieven, die deel uitmaken van het onderwijscurriculum, lanceerden de hogeschool en universiteit van Gent ook, naar analogie van het statuut voor stopsporter of kunstenaar, een statuut van studentondernemer. Deze student-ondernemers krijgen niet alleen studieflexibiliteit maar ontvangen ook coaching en valorisatiediensten. Zo kunnen ze onder meer gebruikmaken van kantoorruimten en vergaderlokalen. Voorts kunnen ze in de lessen over ondernemerschap hun eigen onderneming als case gebruiken. Dat de Universiteit Gent en Hogeschool Gent pioniers zijn in ondersteunen en stimuleren van ondernemerschap bij studenten, maakt mijn masterproef nog interessanter. Zowel voor beleidsmakers als hoofden van universiteiten en hogescholen, kunnen onze bevindingen helpen bij het uitwerken en verbeteren van programma’s die gericht zijn op groeistimulering. Zo kan het nuttig zijn meer inzicht te krijgen in welke mate ervaring en de studierichting van leerlingen, een positief of negatief effect heeft op groei-intenties. Zoals duidelijk draagt ons onderzoek niet enkel bij tot de literatuur maar heeft het ook implicaties voor de praktijk. De hierboven vermelde lacunes, proberen we in ons onderzoek op te vullen. Aan de hand van een zelf opgestelde enquête, die online verspreid werd, verzamelden we een crossectionele dataset van 39 universiteits- en hogeschoolstudenten. Eens de data verzameld, analyseerden we die via een meervoudige regressie. In lijn met vorig onderzoek definiëren we groei-intenties als “de ondernemer zijn doelen en wensen voor het gevolgde groeitraject van de onderneming” (Dutta & Thornhill, 2008, p. 308).

Deze masterproef, is omwille van een eigen studie, opgedeeld in 2 delen. Het eerste deel starten we met een persoonlijke synthese van de reeds bestaande literatuur rond groei-intenties. Daarna zoomen we in op de literatuur van de onafhankelijke variabelen: menselijk kapitaal, sociaal kapitaal en organisatorisch klimaat. Deze drie subhoofdstukken worden steeds afgesloten met een opbouw van hypothesen. We ronden het eerste deel uiteindelijk af met een presentatie van ons finaal onderzoeksmodel. In het tweede deel starten we met een korte beschrijving van de gebruikte onderzoeksmethodologie en worden de verzamelde data zowel descriptief als met regressieanalyse geanalyseerd. Daarna proberen we aan de hand van een post hoc analyse, verdere inzichten in onze data te bekomen. We sluiten deze masterproef af met een conclusie, een weergave van de beperkingen en aanbevelingen voor verder onderzoek.

1

Deze initiatieven kunnen worden opgedeeld in zes grote categorieën: (1) projecten, (2) oefenfirma’s, simulaties

en games, (3) bedrijfsbezoeken, stages en begeleiding van scripties, (4) projectopdrachten, (5) studiedagen en workshops en (6) voortgezette opleidingen (De Clercq & David, 2004).

4

DEEL 1 Literatuurstudie

5

2. LITERATUURSTUDIE VAN GROEI-INTENTIES Binnen de literatuurstudie trachten we een achtergrond te bieden bij de eerder geformuleerde probleemstelling. We doen dit door te starten met een uitgebreide omschrijving van groei-intenties waarin we ook de nadruk leggen op academische en praktijkgerichte interesses in dit onderwerp. Daarna verduidelijken we, aan de hand van de theory of planned behavior en het model van Wiklund en Shepherd (2003), de relatie tussen groei-intenties en werkelijke groei en bekijken we de evolutie van groei-intenties van dichterbij. We eindigen met een overzicht van de reeds gedefinieerde determinanten.

2.1. Definitie Het groeien van een onderneming wordt over het algemeen als een geschikte doelstelling en een maatstaf voor succes beschouwd (Edelman et al., 2010). Nochtans verdient het gebruik van deze maatstaf enige voorzichtigheid, aangezien niet alle ondernemingen groei nastreven (Tominc & Miroslav, 2007; Wiklund, 2003; Delmar, 2003; Rosa, Carter, & Hamilton,1996). Het is namelijk zo dat veel ondernemers voldoening vinden in het goede contact met hun werknemers en klanten. Dit persoonlijk contact zal onvermijdelijk verminderen wanneer hun onderneming uitbreidt en deze ondernemers verkiezen bijgevolg ook een beperkte groei boven een grote expansie en een lagere voldoening (Gundry & Welsh, 2001). Ook andere psychologische factoren zoals de vrees voor een te hoge werklast, de wens voor volledige administratieve controle en volledig eigenaarschap worden vaak aangehaald als redenen voor lage groei-intenties (growth intentions) (Kolvereid, 1992).

Ieder jaar worden er, in de Verenigde Staten alleen al, ongeveer 700.000 nieuwe ondernemingen opgestart (Acs & Armington, 1998). Van deze ondernemingen dragen slechts een klein aantal bij tot de economische welvaart, namelijk die bedrijven die groeien en groot worden in termen van inkomsten en tewerkstelling (Acs & Armington, 2003; Cassar, 2006). Verklaringen waarom de ene onderneming groot wordt en de andere slechts kleine groei realiseert, is bijgevolg zeer belangrijk en kunnen we gaan reduceren tot twee onderzoeksgebieden. De ene onderzoekstroom betreft de ondernemer zijn of haar groei-intenties, terwijl het andere gebied zich focust op menselijke, financiële en sociale bronnen die noodzakelijk zijn om werkelijke groei mogelijk te maken (Cassar, 2006; Birley & Westhead, 1994). Deze masterproef legt zich toe op het eerste onderzoeksgebied in een specifieke sample: ‘Wat bepaalt de groei-intenties bij student-ondernemers?’

6

Tijdens het bestuderen van de literatuur werd me al snel duidelijk dat het concept groei-intentie (Wiklund, Patzelt, & Shepherd, 2009; Kolvereid & Bullvåg, 1996; Edelman et al., 2010) sterk gerelateerd is aan termen zoals groeibereidheid (Davidsson, 1989), groeiaspiratie (Davidsson, 1991; Wiklund & Shepherd, 2003; Tominc & Miroslav, 2007), groeimotivatie (Davidsson,1991), groeipreferentie (Cassar, 2007) en groeiattitude (Cliff, 1998; Delmar, Davidsson, & Gartner, 2003). Geen enkel van voorgaande concepten kwam tijdens de zoektocht als dominante term naar voor. Groeimotivatie en –attitude gaan zich, theoretisch gezien, echter wel gaan onderscheiden van de overige begrippen (Stam, et al., 2012). Groeimotivatie en –attitude zijn beide eerder een allesomvattend begrip en worden naar analogie met de ‘tripartite view’ opgedeeld in een intentionele, affectieve en cognitieve component (Eagly & Chaiken, 1993). Het is net die eerste intentionele component die onder drie termen, namelijk groei-intenties, groeibereidheid en groei-aspiratie, geoperationaliseerd is. Deze drie termen liggen zo dicht bij elkaar, dat het moeilijk is ze van elkaar te kunnen onderscheiden. Uit verschillende literatuuroverzichten blijkt bijgevolg ook dat deze termen in de praktijk zeer vaak door elkaar gebruikt worden (e.g. Levie & Autio, 2013; Stam, et al., 2012). Wij kozen er voor om gedurende het onderzoek ons te focussen op groeiintenties. Groei-intenties kunnen we gaan definiëren als “de ondernemer zijn doelen en wensen voor het gevolgde groeitraject van de onderneming” (Dutta & Thornhill, 2008, p. 308). Dit wordt vaak als de gewenste schaal van de onderneming omschreven (Cassar, 2006). We besloten om deze groei-intenties vanuit het standpunt van de ondernemer, en niet vanuit dat van de onderneming, te gaan bestuderen.

Tot op vandaag, is onze kennis wat betreft de determinanten van groei-intenties eerder beperkt (infra, p. 14.). Nochtans erkenden verschillende onderzoekers recentelijk het belang om, naast het onderzoek van ondernemerschapsintenties, ook een onderscheid te maken tussen ondernemers met hoge en lage groei-intenties (Cassar, 2007). Bovendien rijst, naast deze academische interesse, ook interesse vanuit andere perspectieven ( e.g. beleidsmaking, stakeholders) (Cassar, 2006). Venture capitalists (VCs), bijvoorbeeld, zijn geïnteresseerd in groei-nastrevende bedrijven die uiteindelijk publiek gaan via een initial public offering (IPO) of inkomsten generen door trade sale. Wanneer de determinanten van groeiintenties duidelijk zouden zijn, zouden VCs deze kennis kunnen gebruiken tijdens hun due diligence2 process. Dit proces vormt één van de belangrijkste parameters waarop VCs hun uiteindelijke selectie baseren (Shepherd & Zacharakis, 1998). Het is namelijk zo dat groei-intenties goeie voorspellers van gepland gedrag of werkelijke groei zijn (infra, p. 8)(Bagozzi et al., 1989), wat er toe zal leiden dat VCs deze ondernemingen gaan selecteren waarvan de ondernemers hoge groei-intenties hebben. Aan de hand van groei-intenties wordt de kans op een verkeerde keuze dus verminderd. Een verdere analyse van groei-intenties is, bijvoorbeeld, ook gewenst door beleidsmakers. De afgelopen decennia werd 2

Tijden een due diligence process worden alle parameters, die een impact kunnen hebben op de waardebepaling op het moment van de contractuele afsluiting, onderzocht (Dekeyser, 2008).

7

namelijk vaak geconcludeerd dat er in België en Nederland te weinig ondernemers aanwezig waren (Stam, et al., 2012). Dit probleem lijkt voor Nederland inmiddels grotendeels opgelost. Nederland staat namelijk sinds kort op nummer één in de lijst van Europees ondernemerschap, maar blijft echter middelmatig presteren in termen van groeiende of innovatieve jonge bedrijven. België bengelt onderaan in deze internationale vergelijking (Stam, et al., 2012). Dit is problematisch omdat het juist die groeiende en innovatieve jonge bedrijven zijn die brandstof leveren voor werkgelegenheidscreatie en (verdere) welvaartsgroei. Verdere studies omtrent de kenmerken en verklaringen van groei-intenties zijn bijgevolg ook relevant. Op deze manier kunnen de beleidsmakers geschikte aangrijpingspunten vinden voor een verdere beleidsformulering.

2.2. Groei-intenties en groei Micro-economische en fase-van-ontwikkeling theorieën veronderstellen dat groei een natuurlijk fenomeen is, dat niets te maken heeft met de ondernemer zijn prioriteiten (Kolvereid, 1992). Volgens de micro-economische modellen blijft een onderneming groeien tot wanneer de marginale kosten op lange termijn gelijk zijn aan de prijs (Mansfield, 1979). In de fase-van-ontwikkeling theorieën nemen economisten aan dat elk bedrijf de opeenvolgende fases van start, snelle groei, consolidatie en verval doorloopt (Kolvereid, 1992). Bovenstaand idee van groei als een natuurlijk fenomeen wordt door verschillende auteurs in vraag gesteld (e.g. Bird, 1988; Cooper, 1993; Davidsoon, 1991; Herron, & Robinson, 1993; Kolvereid, 1992; Sexton, 1989). Deze auteurs schrijven op zijn minst een deel van de expansie toe aan de ondernemer zijn motivatie en intenties voor het bedrijf. Sexton (1989, p. 137) beweert dat de groei van een onderneming bepaald wordt door de eigenaars: “Diegene die de leiding hebben over de onderneming, kunnen groei initiëren, stimuleren, koesteren en inperken naargelang hun wensen voor groei en hun bekwaamheid om het te besturen”. Ook wij sluiten ons, gedurende het onderzoek, aan bij deze visie. Want net zoals de oprichting van een bedrijf niet toevallig gebeurt en gezien kan worden als een vorm van gepland gedrag (Cassar, 2006; Ajzen, 1991), kunnen we de keuze om de onderneming al dan niet uit te breiden eveneens als een bewuste keuze van de ondernemer zelf beschouwen (Kolvereid, 1992).

Aansluitend op deze redenering en gebaseerd op de theory of planned behavior (Ajzen, 1991), ontwikkelden Wiklund & Shepherd (2003) een model dat de relatie tussen de groeimotivatie enerzijds en de werkelijke groei van een onderneming anderzijds in beeld brengt. Het is namelijk zo dat de verhouding van ondernemers met groei-intenties op de voltallige bevolking een significant betere voorspeller is van groei dan een algemeen opstartcijfer (Levie & Autio, 2013). 8

2.2.1. Theory of planned behavior De theory of planned behavior (TPB), ontwikkeld door Icek Ajzen (Ajzen, 1991), is een uitbreiding van de theory of reasoned action (TRA) (Ajzen & Fishbein, 1977) en is een goed ingeburgerde en gevalideerde psychologische theorie die het verklaren en voorspellen van specifieke acties in specifieke contexten als doel heeft (Wiklund & Shepherd, 2003).

Figuur 1: Het intentiemodel van Ajzen (1991)

Centraal binnen die TPB staat de intentie of motivatie die een individu drijft om een bepaald gedrag uit te oefenen en/of een bepaald doel te bereiken (Ajzen, 1991). “Als algemene regel geldt dat hoe groter de intentie is, hoe groter de kans is dat een bepaald gedrag ook effectief tot uiting komt” (Ajzen, 1991, p. 181). Volgens Ajzen (1991) liggen drie onafhankelijke concepten aan de basis van intenties: -

De attitude de een individu heeft tegenover een gedrag

-

De subjectieve norm die hij hanteert

-

De waargenomen controle over zijn gedrag

Een attitude is de mate waarin het individu een bepaald gedrag als gunstig of ongunstig bestempelt (Ajzen, 1991). De waargenomen subjectieve normen worden volgens Ajzen (1991) beschouwd als de normatieve druk, die ontstaat wanneer een individu zich vergelijkt met een referentiegroep. Deze subjectieve normen kunnen we verduidelijken wanneer we de twee deelcomponenten bekijken. Als

9

eerste component zijn er de ‘normative beliefs’, wat de waarschijnlijkheid weergeeft dat iemand belangrijk, bijvoorbeeld uw echtgenoot, het gegeven gedrag al dan niet zal goedkeuren (Ajzen, 1991). Daarnaast dient ook rekening gehouden te worden met de ‘motivation to comply’ (Ajzen, 1991). Dit duidt aan hoeveel belang je hecht aan iemand (in dit geval uw echtgenoot) zijn mening en bijgevolg hoe zeer je bereid bent je gedrag hieraan aan te passen. Subjectieve normen worden berekend door de ‘normative beliefs’ te vermenigvuldigen met de ‘motivation to comply’ over de verschillende referentiepersonen of groepen heen (Ajzen, 1991). Als laatste component in de TPB is er nog de gepercipieerde controle over gedrag, wat volgens Ajzen het best vergelijkbaar is met Bandura’s (1977 & 1982) concept van perceived self-efficacy. Dit begrip wordt door Bandura (1982) zelf gedefinieerd als volgt: “Perceived self-efficacy is concerned with judgments of how well one can execute courses of action required to deal with prospective situations” (Bandura, 1982, p. 122). Dit laatste onderdeel geeft dus weer dat mensen hun gedrag sterk beïnvloed is door hun vertrouwen in het feit dat de zit gedrag ook werkelijk kunnen uitvoeren (Ajzen, 1991).

Ondanks het bestaan van deze drie onafhankelijke factoren, schuift Ajzen (1991) het concept van gepercipieerde controle als belangrijkste determinant naar voren binnen de TPB. Het is door toevoeging van dit concept dat de TPB zich onderscheidt van de TRA. Het is ook die gepercipieerde controle die naast intenties een rechtstreekse invloed heeft op het gestelde gedrag volgens het intentiemodel van Ajzen (1991). Enkel wanneer een individu naar believen kan beslissen om een gedrag al dat niet uit te voeren, vindt de intentie volledige expressie in het beschouwde gedrag (Ajzen, 1991).

De werking van de TPB bleek reeds zeer effectief te zijn in uiteenlopende gebieden van verkiezingen tot uitvoeringen van cognitieve taken en gewichtsverlies (Ajzen, 1991). Wiklund and Shepherd (2003) baseerden zich dan ook op deze theorie om een model te ontwikkelen die de invloed van groei-intenties op bereikte groei bestudeert.

10

2.2.2. Model van Wiklund en Shepherd (2003)

Figuur 2: Aangepaste versie van de theory of planned behavior, gebruikt om de invloed van groeiintenties op werkelijke groei te bestuderen (Wiklund & Shepherd, 2003).

In het model van Wiklund en Shepherd (2003) is duidelijk een link tussen persoonlijke motivatie en werkelijke groei waarneembaar. Dit is logisch aangezien groeicreatie niet triviaal is en grote investeringen vergt. Deze investeringen zullen niet uitgevoerd worden wanneer de aspiratie voor groei afwezig is bij het opstarten van het bedrijf (Autio & Acs, 2010). Daarnaast brengt groei ook radicale veranderingen in de onderneming met zich mee (Wiklund & Shepherd, 2003). Deze verwachte veranderingen kunnen door de manager als negatief beschouwd worden of kunnen niet in lijn liggen met de initiële doelen, zoals bijvoorbeeld persoonlijke onafhankelijkheid. Dit zal leiden tot lagere groeiintenties en bijgevolg ook lagere reële groei (Tominc &Rebernik, 2007; Wiklund & Shepherd 2003). Ook in voorgaand empirisch onderzoek werd door verschillende auteurs een directe positieve relatie tussen groei-motivatie en werkelijke groei vastgesteld (Bellu & Sherman, 1995; Kolvereid & Bullvåg, 1996; Miner, Smith, & Bracker, 1994; Mok & Tillaart, 1990) In tegenstelling tot deze laatst genoemde auteurs neemt het model van Wiklund en Shepherd (2003) ook de invloed van controle over het gedrag op de werkelijke groei in rekening (figuur 2). Deze individuele controle heeft namelijk een modererend effect op de aspiratie-gedrag relatie (Ajzen, 1991; Bagozzi & Warshaw, 1992). Het effect van aspiraties op gedrag is namelijk een functie van (a) de mate waarin het individu zelf kan beslissen om een gedrag al dan niet uit te voeren en (b) de waarschijnlijkheid dat de poging om een gedrag uit te voeren ook werkelijk tot een succesvol resultaat zal leiden (Wiklund & Shepherd, 2003). Het concept individuele controle over gedrag is op zijn beurt weer een functie van een heleboel factoren zoals macroeconomische ontwikkelingen, marktcondities, toegang tot bronnen, kennis en kunde van managers etc. (Covin & Slevin, 1997; Sexton & Bowman-upton, 1991). Al deze factoren kunnen we kort samenvatten 11

als de toegang van het individu tot bronnen en opportuniteiten om het gedrag uit te voeren (Wiklund & Shepherd, 2003).

De expansie van een onderneming is dus bijgevolg niet enkel het gevolg van groei-intenties maar ook van bijvoorbeeld de ondernemer zijn capaciteiten om de gewenste expansie in goeie banen te leiden (Sexton & Bowman-upton, 1991). Dit betekent dat de ondernemer bekwaam genoeg moet zijn om interne reorganisaties, die zich zullen opdringen ten gevolge van groei, efficiënt uit te voeren als ook het talent moet bezitten om nieuwe groei-opportuniteiten te traceren en uit te werken (Covin & Slevin, 1997). Daarnaast moet de omgeving ook opportuniteiten voor groei aanbieden en moeten er bronnen, nodig voor expansie, voorzien worden (Wiklund & Shepherd, 2003). Al deze factoren zullen echter enkel een effect hebben afhankelijk van de aanwezigheid van groei-intenties (Covin & Slevin, 1997). Dit wil zeggen dat wanneer de ondernemer geen groei-intenties heeft, het onwaarschijnlijk zal zijn dat de onderneming uitbreidt (Wiklund & Shepherd, 2003). Of anders gezegd, dat groei toeneemt met intentie, maar aan een sneller tempo bij managers die geconfronteerd worden met betere opportuniteiten of in het bezit zijn van betere bronnen (Wiklund & Shepherd, 2003).

Zoals blijkt uit voorgaand onderzoek en het model van Wiklund en Shepherd (2003) spelen groeiintenties een belangrijke rol in de werkelijke groei van een onderneming. Het begrijpen waarom de ene ondernemer een grotere neiging tot groei heeft, is een meerwaarde aangezien het grote inzichten brengt in waarom sommige ondernemingen groter worden in schaal (Cassar, 2006).

2.3. Groei-intenties doorheen de tijd Naast de determinanten van groei-intenties is het voor verder onderzoek, publieke beleidsmakers, ondernemerschapstrainers, etc. ook belangrijk om na te gaan of en hoe groei-intenties evolueren doorheen de tijd. De huidige literatuur is nog te vaak onduidelijk over wat er precies gebeurt met groeiintenties na de lancering van een onderneming (Dutta & Thornhill, 2008). Ook Kreuger (2000, p. 18) merkte op dat we eigenlijk ‘verrassend weinig weten over variërende intenties’. Nochtans kunnen we verwachten dat, aangezien de groei van een kleine onderneming niet lineair is (Orser, Hogarth-Scott, & Riding, 2000), de ondernemer zijn initiële intentie om een onderneming op te richten en een bepaalde groei te bereiken, zal evolueren naarmate de onderneming ouder wordt (Dutta & Thornhill, 2008). Daarnaast is het zo dat ondernemers bijleren telkens wanneer ze in contact komen met opportuniteiten (Corbet, 2005, 2007) en dat het palet aan uitdagingen, waarmee een startende ondernemer geconfronteerd wordt, niet constant blijft doorheen de tijd (Terpstra & Olson, 1993). Dit alles kan leiden 12

tot een verandering in groei-intenties. In de literatuur heerst er over het algemeen een consensus dat onveranderbare intenties onwaarschijnlijk zijn (Dutta & Thornhill, 2008). Longitudinaal onderzoek naar evoluerende groei-intenties bij student-ondernemers was zeker de moeite waard geweest maar was vanwege het beperkte tijdskader van deze masterproef geen optie. Wel geef ik u graag het onderzoek van Dutta en Thornhill (2008) mee, die op zoek gaan naar een relatie tussen groei-intenties, cognitieve stijl en waargenomen competitieve condities. Hierbij focusten ze zich voortdurend op variërende groeiintenties.

Figuur 3: relatie tussen waargenomen competitieve condities, cognitieve stijl en verandering in groeiintenties (Dutta & Thornhill, 2008)

Het gebruik van cognitie als variabele binnen dit onderzoek is geen vreemde keuze. Dit concept is namelijk uitgegroeid tot een belangrijk theoretisch perspectief voor het begrijpen en verklaren van menselijke gedragingen en acties (Wofford & Goodwin, 1990). Een cognitieve stijl is eerder gericht op de manier waarop, en niet zo zeer op hoe goed, mensen informatie waarnemen en beoordelen. Het focust zich op de individuele eigenschappen en gewoontes en laat ‘meer is beter’ psychometrische maatstaven, zoals IQ, aan zich voorbijgaan (Hough & Ogilvie, 2005).

Voor het conceptualiseren van de cognitieve stijl kozen de auteurs voor een opsplitsing tussen een analytische en holistische stijl (Miller, 1987). Een analytisch individu, in vergelijking met het holistisch individu, is risico-afkering, steunt meer op gangbare normen en structuren, heeft een grotere nood aan overeenstemming en verkiest een incrementele aanpak bij het oplossen van problemen en het maken van beslissingen (Dutta & Thornhill, 2008). In tegenstelling tot het analytisch individu, is een holistisch individu minder risico- afkerig, meer geïnteresseerd in verder denken en verbreken van gangbare normen en structuren, heeft het minder nood aan overeenstemming en verkiest het een spectaculaire aanpak voor het oplossen van problemen en het maken van beslissingen (Dutta & Thornhill, 2008). Aangezien analytische individuen, relatief gezien, een meer voorzichtige en incrementele aanpak 13

hanteren, gaan de gemaakte fouten een beperktere omvang hebben vergeleken met de holistische ondernemers die een dramatische en meer ingrijpende aanpak hanteren (Dutta & Thornhill, 2008). Aangezien cognitieve stijlen tamelijk stabiel blijven doorheen de tijd (Hayes & Allinson, 1994), kunnen we aannemen dat een ondernemer een voortdurende dominante stijl zal hebben.

Uit de data vonden Dutta en Thornhill (2008) een moderator in de variabele ‘cognitieve stijl’. Deze moderator werkt, zoals je kan zien op figuur 3, in op de relatie tussen gepercipieerde competitieve omgeving en groei-intenties. De auteurs besloten dat wanneer de geanticipeerde competitieve condities meer positief waren dan initieel voorzien, de holistische ondernemers hun groei-intenties substantieel opwaarts zullen herzien. Gelijklopend, zullen ze hun groei-intenties significant verlagen wanneer de competitieve condities minder belovend zijn. Analytische ondernemers neigen dan weer meer objectief te handelen bij het evalueren van de omgeving en nemen een meer incrementele aanpak aan. Analytische ondernemers blijven bijgevolg dichter bij hun initiële groei-intenties en zijn vatbaarder voor relatief kleine veranderingen doorheen de tijd. Uit deze resultaten kunnen we trouwens opnieuw concluderen dat het belangrijk is om zowel contextuele factoren als individuele factoren in rekening te brengen bij het bestuderen van groei-intenties (Dutta & Thornhill, 2008).

2.4. Determinanten van groei-intenties Zoals reeds vermeld, streeft niet elke ondernemer een groeiend bedrijf na. Wat precies een invloed heeft op de groei-intentie werd reeds door enkele onderzoekers bestudeerd. Ook wij wensen hier ons steentje bij te dragen met deze masterproef. Een overzicht van de reeds geïdentificeerde determinanten kan hieronder worden teruggevonden. Om de overzichtelijkheid te bewaren, splitsten we de determinanten op in drie niveaus: individuele, organisatorische en omgevingsfactoren (Dutta & Thornhill, 2008). Sociaal en menselijk kapitaal begeven zich beiden op het niveau van de individuele factoren. Reeds uitgevoerd onderzoek naar de invloed van menselijk en sociaal kapitaal op groeiintenties wordt verder in deze masterproef besproken (respectievelijk infra p. 24 en infra p. 38). In dit deel nemen we echter andere determinanten onder de loep.

2.4.1. Individuele factoren Davidsson (1989) vond een eerste individuele factor in de grootte van de ondernemer zijn innerlijke drijfveer voor succes (inner drive for achievement). Hoe groter de ondernemer zijn innerlijke drijfveer voor succes, hoe hoger de groei-intenties. Hierbij dienen we echter te vermelden dat dit effect eerder aanwezig is wanneer groei gemeten wordt in termen van omzet, dan wanneer groei gemeten wordt aan

14

de hand van het aantal werknemers of beide concepten samen. Dit laatste wijst op het belang van een financiële beloning.

Een andere individuele factor is het individu zijn verwachting wat de gevolgen van groei betreft (Davidsson, 1989). Het is namelijk zo dat wanneer een ondernemer de gevolgen van groei positief inschat, zijn groei-intenties hoger zullen zijn Niet alle onderzochte items waren echter statistisch significant. Het gevolg op de ondernemer zijn financiële toestand (geld), heeft het sterkste significante effect op groei-intenties. Maar ook niet-economische items zoals controle, onafhankelijkheid en het welzijn van de werknemers oefenen een sterke invloed uit. Andere items zoals stabiliteit, kwaliteit en werktaken waren dan weer niet significant. Algemeen kunnen we besluiten dat deze resultaten in lijn liggen met de ‘effort performance-outcome model of expectancy theory’ (Vroom, 1964; Edelman et al., 2010). In dit geval kunnen we inderdaad stellen dat wanneer ondernemers geloven dat inspanningen om hun onderneming uit te breiden de gewenste resultaten zullen opleveren, ze ook meer gemotiveerd zullen zijn om deze inspanning ook daadwerkelijk te leveren. Bij de studie van Davidsson (1989) dient echter nog opgemerkt te worden dat de relatie tussen groei-intenties en verwachtingen niet lineair verloopt. Sommige items, zoals onafhankelijkheid, waren vooral sterk als motivatie (motivators), terwijl andere variabelen, zoals controle en werklast, beter waren in de rol van afschrikmiddel (deterrent).

Zoals je verder, bij de organisatorische factoren, kan zien (infra p. 17) vond Davidsson (1989) een verklaringskracht in de grootte van een onderneming: hoe kleiner de onderneming, hoe groter de groeiintentie. Nochtans vond Cliff (1997) een kwalitatief bewijs dat dit effect afhankelijk is van een individuele factor, namelijk de door de ondernemer vastgelegde ‘maximum business-size threshold’. Deze drempel (threshold) geeft de optimale of ideale grootte van een onderneming weer waarbij de ondernemer zich nog gemakkelijk voelt. Het is de grootte die de ondernemer toelaat om controle te handhaven over de organisatie, een toelaatbare hoeveelheid tijd en energie vraagt en/of een ondernemer toelaat om een balans te bereiken tussen werk en privé. Cliff (1997) concludeerde dat boven deze drempel de groei-intentie wegvalt. We kunnen dus een bicausale relatie tussen groeiintentie en ondernemingsgrootte vaststellen: groei-intenties beïnvloeden de groei/grootte van de onderneming (supra, p. 8) maar groei-intenties zijn op hun beurt ook afhankelijk van de ondernemingsgrootte (Davidsson,1989; Cliff, 1998).

Cassar (2006) vond in zijn studie een relatie tussen geslacht en groei-intenties. Volgens hem is het minder waarschijnlijk dat vrouwen hoge niveaus van verwachte verkopen zullen uitdrukken. Kolvereid (1992), daarentegen vond geen relatie tussen geslacht en groei-intenties. Over het algemeen, wordt toch meestal een relatie aanvaard (Stam, et al., 2012). Cliff (1997) stelt, bijvoorbeeld, dat vrouwen meer 15

geneigd zijn dan mannen om een maximum business-size threshold te bepalen, waarboven geen groeiintenties meer waarneembaar zijn. Wanneer we uiteindelijk de drempels van mannelijke en vrouwelijke ondernemers vergelijken, blijken deze van vrouwen lager te liggen dan deze van mannen.

Cassar (2007) onderzocht de relatie tussen (carrière)motiviaties om een nieuwe onderneming op te starten en groei-intenties, gemeten door zowel verkopen als tewerkstelling. Deze motivaties kunnen opnieuw als een groep van individuele factoren worden gezien. De onderzochte carrière-redenen in deze studie zijn: zelfrealisatie, onafhankelijkheid, financieel succes, innovatie en rollen. Met rollen wordt een individu zijn verlangen om te wedijveren met famieleden of gelijken bedoeld. Cassar (2007) vond een positieve relatie tussen financieel succes (een puur economisch motief) en groei-intenties, zowel gemeten op het vlak van verkopen als tewerkstelling. Met betrekking tot de motieven van onafhankelijkheid en erkenning werd op het vlak van tewerkstelling een negatieve relatie geconstateerd. Het negatieve effect van onafhelijkheid is interssant. Blijkbaar is onafhankelijkheid een belangrijke reden om een nieuwe onderneming te creëren (Cassar, 2007) maar verklaart het tegelijkertijd ook waarom een ondernemer niet wilt dat zijn onderneming uitbreidt. In de andere motieven vond Cassar geen voorspeller voor groei-intenties. Merk op dat het ontbreken van het effect van zelfrealisatie verschillend is van de hierboven vermelde resulaten van Davidsson (1989). Deze vond namelijk een positief effect tussen nood aan succes en groei-intenties. Kolvereid (1992) bevestigde de door Davidsson (1989) gevonden relatie (Stam, et al., 2012).

Ook de ondernemer zijn strategische intentie heeft een invloed op groei-intenties. Gundry en Welsh (2001) toonden aan dat een groep van hoge groei georiënteerde ondernemers volgende kenmerken hadden: strategische intenties die marktgroei en technologische verandering benadrukken, sterke verbintenis met het succes van de onderneming, grote bereidheid om dingen op te geven ten voordele van de onderneming, een vroege planning voor de groei van de onderneming, gebruik van teamgebaseerde vormen, oog voor reputatie en kwaliteit, geschikte kapitalisatie, sterk leiderschap en het gebruik van een brede reeks van financiële bronnen voor de uitbreiding van de onderneming.

Edelman et al. (2010) onderzochten en vonden een relatie, hoewel het effect niet zo groot was als initieel verwacht, tussen ras en groei-intenties. Volgens hen zouden kleurlingen lagere groei-intenties hebben dan blanken. Cassar (2006) tenslotte, vond een negatieve relatie tussen leeftijd en groeiintenties.

16

2.4.2. Organisatiefactoren De grootte van de onderneming wordt typisch gezien als een organisatiedeterminant van groeiintenties. Davidsson (1989) kwam tot het besluit dat ondernemers in kleine bedrijven grotere groeiintenties hebben. Deze groei-intenties bleken het sterkst te zijn in kleine ondernemingen met minder dan 5 werknemers. Kolvereid (1992), echter, vond geen zo’n effect. Deze laatste onderzoeker kwam wel tot het besluit dat ambitieuze ondernemers verschillen van ondernemers die geen groei na streven. Vooral het feit dat een grotere afstand aanwezig is tussen hen en de klanten, er een groter percentage van de verkopen geëxporteerd wordt, er een kleiner aantal klanten aanwezig zijn en ze geconfronteerd worden met een groter aantal concurrente is bepalend. Daarnaast, kwam Kolvereid (1992) tot het besluit dat ondernemers meer geneigd zullen zijn hun onderneming te laten groeien wanneer de onderneming, in het verleden, een succesvolle groei (zowel in termen van omzet als tewerkstelling) heeft ervaren. Ook andere onderzoekers stelden deze relatie vast (Mochrie, Galloway, & Donnelly, 2006; Wiklund, Davidsson, & Delmar, 2003; Stam et al., 2012)

2.4.3. Omgevingsfactoren Davidsson (1989) identificeerde een relatie tussen groei-intentie en de context waarin een onderneming fungeert. Hij kwam tot het besluit dat ondernemers van hoogtechnologische firma’s er hogere groeiintenties op na houden. Ook Kolvereid (1992), bijvoorbeeld, kwam tot het besluit dat vooral productbedrijven de ambitie hadden om te groeien. De ambitie van deze ondernemers was veel hoger dan deze van ondernemers in de dienstensector. Dutta en Thornhill (2008) stelden vast dat een stijging (daling) van de waargenomen vijandigheid in de onderneming zijn competitieve omgeving zal resulteren in een daling (stijging) van groei-intenties. Daarnaast wordt de onderneming zijn geografische locatie ook vaak als omgevingsdeterminant beschouwd. Landelijke ondernemingen zullen normaal gezien lagere groei-intenties hebben (Mochrie, Galloway, & Donnelly, 2006). Deze ondernemingen worden bijgevolg ook vaak omschreven als een levensstijl in plaats van een ondernemingsrisico. Landelijke ondernemingen worden natuurlijk ook vaak geconfronteerd met beperkte groeimogelijkheden, aangezien ze ver verwijderd zijn van afzetmarkten, leveranciers, werkkrachten en andere bronnen. Kolvereid ( 1992), echter, vond geen verschil in groei-intenties voor wat de geografische locatie, landelijk of stedelijk, betreft. Tominc en Miroslav (2007), tenslotte, vonden in culturele ondersteuning een determinant van groei-intenties.

17

3. MODELOPBOUW EN HYPOTHESEN In dit hoofdstuk nemen we de onderzochte, onafhankelijke variabelen onder de loep. We starten met de twee individuele factoren, menselijk en sociaal kapitaal, en eindigen met organisatorisch klimaat als omgevingsfactor. Bij alle drie de variabelen hanteren we eenzelfde indeling die start met een korte evolutie en definitie van het begrip. Daarna overlopen de verschillende componenten en bekijken we de relatie met ondernemerschap. We eindigen ieder subhoofdstuk met de opbouw van de geponeerde hypothesen. Dit hoofdstuk, modelopbouw en hypothesen, sluiten we tenslotte af met de presentatie van ons finaal onderzoeksmodel.

3.1. Menselijk kapitaal 3.1.1.

Evolutie en definitie

Voor velen betekent kapitaal een bankrekening, aandelen bij een goed draaiend bedrijf, montagebanden, een fabriek, etc. Dit zijn inderdaad allemaal vormen van kapitaal aangezien ze ons voor een lange tijdsperiode voorzien van inkomsten of andere nuttige opbrengsten (Becker, 1993a). In deze masterproef nemen we echter een andere vorm van kapitaal onder de loep: menselijk kapitaal (human capital). Scholing, computertraining en uitgaven aan medische zorgen kunnen we bestempelen als investeringen in menselijk kapitaal. Ze voorzien ons, naar analogie met de eigenschappen van kapitaal, van een verhoogd inkomen of dragen bij tot iemand zijn gezondheid voor een lange periode in het leven. Typisch aan menselijk kapitaal is dat het, in tegenstelling tot financieel en fysiek kapitaal, belichaamd is in de persoon zelf en niet van elkaar gescheiden kan worden (Becker, 1993a). Het is inderdaad zo dat je een persoon onmogelijk kan scheiden van zijn of haar kennis, vaardigheden, gezondheid of waarden. De incorporatie van menselijk kapitaal in personen werd geïllustreerd tijdens de Chinese overname van Hong Kong in 1997 (Becker, 1993a). Veel van de toenmalige inwoners verkochten hun lokale financiële en fysieke activa met als doel te gaan investeren in meer veilige, buitenlandse fondsen en eigendommen. Dit deden ze om hun kapitaal te beschermen tegen het gevreesde Chinese beleid. Op hetzelfde moment echter, vluchtten computerexperts, topmanagers en andere capabele mensen Hong Kong uit op zoek naar burgerschap in het buitenland. Zij konden inderdaad het risico voor hun menselijk kapitaal niet verminderen door bepaalde delen ervan in het buitenland te gaan investeren. Indien zij hun menselijk kapitaal wilden redden, waren ze verplicht om met hun hebben en houden te verhuizen.

18

De evolutie omtrent menselijk kapitaal begon ongeveer drie eeuwen geleden met Ted Schultz, Jacob Mincer, Milton Friedman en Sherwin Rosen als voornaamste pioniers (Becker, 1993a). De grootste motiverende factor was de bewustwording van het feit dat de groei van fysiek kapitaal niet volstond om de inkomensgroei te verklaren. De zoektocht naar betere determinanten leidde niet enkel tot een verbeterde meting van het concept fysiek kapitaal maar ook tot een interesse in minder tastbare entiteiten zoals technologische verandering en menselijk kapitaal (Becker, 1993a). Menselijk kapitaal is een veelomvattend begrip waarmee we in het algemeen verwijzen naar een hiërarchie van vaardigheden en kennis (Diochon, Menzies, & Gasse, 2008). Het omschrijft in welke mate het individu geïnvesteerd heeft in kennis en bijgevolg deze kennis kan gebruiken voor de uitvoering van bepaalde taken (Cassar, 2006). In vele studies werd reeds het economisch belang van menselijk kapitaal, en in het bijzonder dat van scholing, bestudeerd (Becker, 1993a). Eén van de belangrijkste bevindingen is dat hoog opgeleide of meer capabele mensen in bijna alle gevallen meer gaan verdienen. Dit is het geval in zowel ontwikkelde landen, zoals de Verenigde Staten, als in minder ontwikkelde landen, zoals India. Bovendien is dit niet alleen nu, maar was het ook al 100 jaar geleden van toepassing.(Becker, 1993a). Verder is er, binnen de studie van het menselijk kapitaal, een belangrijke rol weggelegd voor familie (Becker, 1993a). De vorming van menselijk kapitaal begint namelijk al van bij de geboorte. Mishandelingen tijdens de jeugdjaren, bijvoorbeeld, kunnen zich vertalen in problemen tijdens het leren, concentreren, etc. Deze negatieve effecten verhogen niet alleen de kost van een bepaalde opleiding (personen moeten er meer tijd aan spenderen) maar verlagen ook de latere productiviteit. Aangeboren talent, daarentegen, zal de investeringskosten verlagen en de opbrengst verhogen. Als laatste, speelt ook de financiële thuissituatie een belangrijke rol tijdens het investeringsproces (Becker, 1993a). Verschillende mensen, vooral in het prille begin, bekritiseerden menselijk kapitaal en hun onderliggende analyse omdat ze vonden dat de term mensen als slaven of machines ging behandelen (Becker, 1993a). Het duurde namelijk nog tot in de jaren 1950-1960 voordat economen het aanbod van arbeid niet langer als een gegeven zagen, maar als iets dat kon verhoogd worden door allerhande investeringen (Becker, 1993b). De dag van vandaag is de term menselijk kapitaal algemeen aanvaard. Alfred Marschall (1961 edition, p. 564) schreef in zijn principles of economics dat “the most valuable of all capital is that invested In human beings.”

19

3.1.2. Componenten Volgens Becker (1993a), winnaar van de nobelprijs voor economie in 1992, vormen opleiding en ervaring de basis voor menselijk kapitaal. Deze twee maatstaven werden bijgevolg reeds in talrijke studies aangewend om menselijk kapitaal weer te geven (Cassar, 2006; Amit, Muller, & Cockburn, 1995; Birley & Westhead, 1994; Evans & Leighton, 1989; Blanchflower & Oswald, 1998; Hamilton, 2000; etc.). Aan de hand van investeringen in beide componenten kan een individu zijn kennis en vaardigheden verhogen. Naast deze indeling, en tevens naar analogie ermee, wordt de basis ook vaak opgesplitst in formele (formal), informele (informal) en niet formele (nonformal) opleiding (education) (Davidsson & Honig, 2003). Met formele scholing wordt bijvoorbeeld een opleiding aan de universiteit of hogeschool bedoeld. Informele scholing slaat eerder op ervaring en ‘on the job learning’. Niet formele scholing, tenslotte, bestaat uit het volgen van specifieke lessen die geen deel uitmaken van de traditionele opleidingsstructuren. Dit is bijvoorbeeld avondonderwijs of een workshop specifiek gericht op beginnende ondernemers. In deze masterproef gaan we de verschillende types van opleiding en het hebben van mogelijke werkervaring bij student-ondernemers gaan bevragen. Daarna onderzoeken we een eventuele relatie met groei-intenties. Hoewel we het tot nu toe steeds hadden over menselijk kapitaal op individueel niveau, komt menselijk kapitaal ook voor op ondernemingsniveau. Het menselijk kapitaal op dit niveau is opgebouwd uit de kennis en vaardigheden die individuen met zich meebrengen naar de onderneming (Dimov & Shepherd, 2005). In ons onderzoek naar determinanten van groeiintenties, bevragen we de student-ondernemer zijn menselijk kapitaal. We focussen ons dus op het individueel niveau en niet op dat van de eventuele onderneming.

3.1.2.a. Specifiek vs. algemeen menselijk kapitaal Tijdens het conceptualiseren van menselijk kapitaal wordt vaak een onderscheid gemaakt tussen specifiek en algemeen menselijk kapitaal (Dimov & Shepherd, 2005; Becker, 1993a; Gimeno, Folta, Cooper, & Woo, 1997; Ucbasaran, Lockett, Wright, & Westhead, 2003). Algemeen menselijk kapitaal refereert naar een globale opleiding en praktische ervaring die van toepassing is op een brede waaier van activiteiten. Een voorbeeld van zo’n algemene investering is een administratieve werknemer die getraind wordt in het omgaan met een veel gebruikte softwaretool, zoals Excel (Wetenschappelijk Raad voor het Regeringsbeleid, 2007). Specifiek menselijk kapitaal, daarentegen, verwijst naar een opleiding of ervaring met een draagwijdte, beperkt tot een bepaalde activiteit of context (Gimeno et al.; Dimov & Shepherd, 2005). Terwijl specifiek menselijk kapitaal moeilijk overdraagbaar is, is het eerder eenvoudig om algemeen menselijk kapitaal te verplaatsen naar andere bedrijven en economische achtergronden (Cassar, 2006). Specifiek menselijk kapitaal is dus specifiek voor een bepaalde tijd en setting zoals 20

binnen het bedrijf, binnen een industrie of voor een bepaalde taak (Zarutskie, 2010). Dit leidt tot een verdere opsplitsing van specifiek menselijk kapitaal in bedrijf-, industrie- en taak-specifiek menselijk kapitaal. De opdeling tussen algemeen en specifiek kapitaal is een belangrijke opdeling en wordt in verschillende contexten gebruikt. Wanneer we bijvoorbeeld kijken naar opleidingen op de werkvloer, zien we dat een investering in algemeen menselijk kapitaal eerder betaald wordt door de werknemer in plaats van de werkgever. Dit is logisch aangezien de bekomen vaardigheden in meerdere bedrijven en bedrijfstakken productief kunnen worden aangewend. Het is dus de de werknemer die profiteert van de opbrengsten van deze investering in de vorm van een hogere productiviteit en een hoger loon. Bij investeringen in specifiek menselijk kapitaal zal eerder de werkgever de kosten dragen. De werknemer kan de verhoogde productiviteit namelijk moeilijk tot niet realiseren bij een andere werkgever. In deze laatste situatie moet wel gewezen worden op de machtspositie van de werknemer. De werknemer kan namelijk, na zijn training, dreigen het bedrijf te verlaten waardoor hij de werkgever de kans ontneemt om het rendement op de investering terug te verdienen (Wetenschappelijk Raad voor het Regeringsbeleid, 2007).

3.1.2.b. Stilzwijgende vs. expliciete kennis Kennis, die vroeger opgebouwd werd, speelt een belangrijke rol tijdens iemand zijn huidige intellectuele prestaties (Davidsson & Honig, 2003). Het helpt zowel bij de integratie en toename van nieuwe kennis, als het helpt bij het integreren en aanpassen aan nieuwe situaties (Weick, 1996). Iemand zijn kennis kan zowel stilzwijgend (tacit) als expliciet zijn (Polanyi, 1967). Stilzwijgende kennis verwijst naar de knowhow, wat vaak een niet gecodificeerde component van de activiteit is. Expliciete kennis, daarentegen, verwijst naar de know-what en wordt ook vaak feitenkennis genoemd. Deze vorm van kennis wordt meestal standaard overgebracht via procedures, processen, formeel geschreven documenten en opleidingsinstituten (Davidsson & Honig, 2003). Terwijl expliciete kennis, eenvoudig kan overgedragen worden tussen mensen en organisaties, neigt stilzwijgende kennis eerder te blijven kleven aan specifieke individuen of ondernemingen. Op deze manier wordt het moeilijk hun acties en beslissingen te imiteren (Dimov & Shepherd, 2005). Op het niveau van de onderneming, is het vooral de stilzwijgende component van menselijk kapitaal die er voor zal voor zorgen dat het competitieve voordeel van de onderneming duurzaam blijft (Spender, 1996). Dus hoewel het basisbeginsel van de human capital theory (infra, p. 22) stelt dat meer menselijk kapitaal een betere prestatie oplevert, verandert dit principe toch op het niveau van de onderneming (Dimov & Shepherd, 2005). Op dit niveau is de collectieve stilzwijgende kennis zeer belangrijk en is het aangewezen de mate waarin individueel stilzwijgende kennis naar collectieve kennis ontwikkeld wordt te onderzoeken (Dimov & Shepherd, 2005). Het oplossen van complexe problemen en het maken van ondernemingsbeslissingen vraagt, 21

naast sociale structuren en een geloofssysteem, een interactie tussen kennis die zowel stilzwijgend als expliciet is (Davidsson & Honig, 2003).

3.1.3. Menselijk kapitaal en ondernemerschap De human capital theory beweert dat individuen, die meer menselijk kapitaal bezitten of eigenaar zijn van meer kwaliteitsvol menselijk kapitaal, beter gaan presteren tijdens het uitvoeren van een specifieke taak. Kennis zorgt met andere woorden voor een uitbreiding van het cognitief vermogen (Schultz, 1959; Mincer, 1974; Becker, 1993a). Menselijk kapitaal, zoals een opleiding, kan bijvoorbeeld binnen een ondernemingscontext zorgen voor vaardigheden die het mogelijk maken om de omgeving waarin de onderneming fungeert beter te begrijpen, om te interageren met stakeholders, om betere en intelligentere beslissingen te nemen, om technische kennis te gebruiken in een operationele functie, etc. De investering in menselijk kapitaal zorgt dus met andere woorden voor een return in de vorm van een betere prestatie. Het is duidelijk dat een investering in menselijk kapitaal ook bruikbaar is buiten de ondernemingsomgeving (Cassar, 2006). Menselijk kapitaal kan namelijk op de arbeidsmarkt fungeren als een signaal van bekwaamheid (Spence, 1973; Mincer, 1974). Hoewel bovenstaande theorie suggereert dat een grotere hoeveelheid menselijk kapitaal sowieso beter is, werd hiervoor (supra p. 21) al uitgelegd dat dit kan veranderen op het niveau van de onderneming. Bovendien waarschuwen Davidsson en Honig (2003) voor een overinvestering of onderbenutting van menselijk kapitaal. Het optimaal investeringsniveau kan zeer eenvoudig bepaald worden als het niveau van menselijk kapitaal waarbij de marginale opbrengsten en marginale kosten aan elkaar gelijk zijn (Becker, 1993a). Reeds verschillende studies vonden in menselijk kapitaal een determinerende factor voor het verklaren van bedrijfsprestaties (Bruderl, Preisendorfer, & Ziegler, 1992; Gimeno, Folta, Cooper, & Woo, 1997; Pennings, Lee, & Witteloostuijn, 1998; Cooper, Gimeno-Gascon, & Woo, 1994; Dimov & Shepherd, 2005). Een overzicht van recente literatuur geeft weer dat de human capital theory zelf één van de meest gebruikte theorielenzen is binnen het onderzoek naar persoonlijke kenmerken van ondernemers als voorspellers van succes (Diochon, Menzies, & Gasse, 2008). Deze link tussen organiserend menselijk kapitaal en prestaties kunnen we eigenlijk gaan verklaren binnen de resource-based view of the firm (Dimov & Shepherd, 2005). Dit denkbeeld associeert een superieure ondernemingsprestatie met het bezit van bronnen die waardevol, zeldzaam, uniek en niet substitueerbaar zijn (Dyer & Singh, 1998; Barney, 1991). Kennis is een bron die voldoet aan deze condities, heterogeen verspreid is tussen ondernemingen en bijgevolg centraal staat binnen het begrijpen van de verschillen in ondernemingsprestaties (Spender, 1996 &Dimov & Shepherd, 2005). Veel van bovenstaande studies legden hun focus op het kwantitatieve aspect van menselijk kapitaal door gebruik te maken van maatstaven zoals jaren of graad van opleiding (Bruderl et al., 1992; Gimeno et al. 1997; Cooper et al. , 22

1994) en jaren ervaring (Bruderl et al. 1992). Zij volgenden strikt de idee dat een grotere hoeveelheid kapitaal beter is. Nochtans is het zo, dat in een context waar ondernemingen grote hoeveelheden menselijk kapitaal bezitten, verschillen in kwantiteit minder gaan doorwegen dan verschillen in kwaliteit (Dimov & Shepherd, 2005). Ook in ons onderzoek, gaan we zowel kwalitatief als kwantitatief te werk met als doel een beter zicht te krijgen op de aspecten van menselijk kapitaal die geassocieerd zijn met hoge groei-intenties. Een bekende studie, die kwalitatief te werk gaat, is deze van Dimov en Sheperd (2005). In hun studie wordt de link tussen menselijk kapitaal bij het topmanagement team van een venture capital firm met 2 dimensies van prestatie, home runs en strike outs, bestudeerd. Met een home run bedoelen we een onderneming uit het portfolio die publiek gaat. Een strike out slaat op een portfoliobedrijf die slecht presteert en failliet wordt verklaard (Dimov & Shepherd, 2005). Uit hun resultaten kunnen we concluderen dat algemeen menselijk kapitaal positief gerelateerd is aan het deel van de portfoliobedrijven die publiek gaat. De resultaten voor strike outs, daarentegen, tonen aan dat venture capital firms met een hoog gehalte aan specifiek menselijk kapitaal binnen het top management - zoals een MBA, een rechtsopleiding, enige consultancy ervaring- een lagere verhouding faillissementen heeft binnen hun portfolio.

3.1.3.a. Menselijk kapitaal doorheen het ondernemingsproces Daarnaast is het zo dat, doorheen de fases van het ondernemingsproces, de waarden van de verschillende types menselijk kapitaal zullen variëren (Davidsson & Honig, 2003). Volgens Shane en Venkataraman (2000) bestaat ondernemerschap uit twee gerelateerde processen: de ontdekking van ondernemingsopportuniteiten en de exploitatie van dergelijke opportuniteiten. Deze 2 subprocessen vormen dan ook het geraamte voor het longitudinaal onderzoek van Davidsson en Honig (2003). Tijdens deze studie onderzoeken de auteurs eerst ontluikend ondernemerschap door een vergelijking te maken tussen individuen die beginnende activiteiten uitvoeren en een controlegroep, bestaande uit mensen die geen ondernemers zijn. Binnen de groep van de ontluikende ondernemers, zochten ze dan verder naar determinanten die het verschil tussen de frequentie van opstartactiviteiten (gestation activities) gedurende een periode van 18 maanden en het verschil tussen een al dan niet succesvolle uitkomst konden verklaren. Als indicatie voor succes werden winstgevendheid en een eerste verkoop gebruikt. De resultaten van hun onderzoek ondersteunen zowel de rol van formele opleiding al voorgaande werk- en opstartervaring in de voorspelling van een poging tot ondernemerschap. Formele opleiding bleek echter wel geen factor te zijn voor het bepalen van de frequentie van de opstartactiviteiten. Andere maatstaven voor menselijke kapitaal, zoals eerdere opstartervaring en het volgen van businessclass, zijn wel voorspellers voor deze frequentie. Geen enkele van de variabelen worden volgens deze studie geassocieerd met winstgevendheid of met het bereiken van een eerste verkoop. Uit deze studie komt 23

dus naar voor dat menselijk kapitaal de waarschijnlijkheid om een ontluikende ondernemer te komen verhoogt, maar niet dient als betrouwbare voorspeller van succesvolle en minder succesvolle ondernemingsprocessen. Hieruit blijkt dat niet alle studies, die de relatie tussen menselijk kapitaal en ondernemersprestaties onderzoeken, een even sterk en consistent resultaat opleveren. Daarnaast kunnen reeds gedane investeringen in menselijk kapitaal op verschillende wijzen de carrièrekeuzes, inclusief de attitude tegenover ondernemerschap, gaan beïnvloeden (Davidsson & Honig, 2003). Een overinvestering in menselijk kapitaal dat leidt tot diploma’s van hoger niveau maakt iemand risicoafkerig. Terwijl onderinvestering eerder risiconeming aanmoedigt. Het is voor deze reden dat migranten zich vaak bezig houden met ondernemen.

3.1.3.b. Menselijk kapitaal en groei-intenties Hoewel groei-intenties nog een vrij onontgonnen gebied is, werden er reeds een paar studies omtrent menselijk kapitaal als determinant uitgevoerd. Deze studies leverden echter geen consistent resultaat op. Cassar (2006) vond enkel in managementervaring, en niet in de andere maatstaven van menselijk kapitaal, een significante determinant. Mensen met enige managementervaring zouden volgens hem de intentie hebben om in een onderneming met grote toekomstige verkopen terecht te komen. Kolvereid (1992), daarentegen, vond een positieve significante relatie tussen opleiding en groei-intenties, terwijl een significant verband tussen intenties en ervaring ontbrak. Deze tegenstellende resultaten maken onze studie niet alleen uitdagend maar ook zeer interessant.

Hoewel ondernemers vaak misnoegd zijn omwille van de zwakke economische prestaties van hun nieuwe onderneming (Cooper & Kendall, 1995) en meer dan de helft van de ondernemingen faalt binnen de 5 jaar (Cooper, Woo, & Dunkelberg, 1988), worden er toch ieder jaar opnieuw duizenden ondernemingen opgestart (Acs & Armington, 1998). Hoe komt het dat individuen beslissen om een onderneming op te richten, hoewel dit zeer risicovol is? In de poging deze vraag te beantwoorden, onderzochten wetenschappers of de risicogeneigdheid (risk propensity) van ondernemers groter was dan die van managers. Iemand zijn risicogeneigdheid kunnen we omschrijven al de neiging om acties, die als risicovol beoordeeld worden, te ondernemen (Sitkin & Pablo, 1992). Verrassend genoeg, vonden wetenschappers in deze eigenschap geen verklaring om ondernemers van niet-ondernemers te onderscheiden (e.g. Brockhaus, 1980; Palich & Bagby, 1995). Andere onderzoekers suggereerden dat individuen risicovolle acties zullen ondernemen (dit zijn acties die een hoge mogelijkheid hebben dat de uitkomst tegenvalt) wanneer hun perceptie van het risico lager ligt dan bij anderen (Kahneman & Lovallo, 1993; MacCrimmon & Wehrun., 1990; March & Shapria, 1987). Het is namelijk zo dat wanneer individuen eenzelfde situatie moeten evalueren, sommigen de situatie als zeer risicovol zullen 24

beschouwen, terwijl anderen er van overtuigd zijn dat dit niet zo is (Nutt, 1986; 1993). Simon, Houghton en Aquino (1999) vonden inderdaad bewijs dat individuen een onderneming opstarten, niet omdat ze bewust een hoger niveau van risico aandurven, maar omdat ze het risico, inherent aan ondernemen, niet waarnemen. Ook Dimov en Shepherd (2005) vonden, naast de winst-, opportuniteit- en gevarenperceptie, in risicoperceptie een centrale variabele binnen het beslissingsproces van managers in VC ondernemingen.

In wat volgt, maken wij gebruik van deze risicoperceptie om hypothesen omtrent menselijk kapitaal te onderbouwen. Het is namelijk zo dat uit de verschillende percepties, waaruit het cognitieve model van managers opgebouwd is, voornamelijk risicoperceptie relevant lijkt te zijn tijdens strategische beslissingen (March & Shapria, 1987). Het groeien van een onderneming is niet triviaal en vergt grote investeringen en strategische beslissingen die gepaard gaan met een zeker risico. Wanneer we weten dat percepties van individuen grotendeel afhankelijk zijn van waarneembare demografische karakteristieken, zoals opleiding en ervaring (Carpenter, Geletkanycz, & Sanders, 2004; Hambrick & Mason, 1984) kunnen we argumenteren dat menselijk kapitaal een effect heeft op de ondernemer zijn risicoperceptie. Dit effect kan uiteindelijk leiden tot verschillen in groei-intenties.

Om de invloed van menselijk kapitaal op groei-intenties nauwkeurig te bestuderen, maken we in deze masterproef een onderscheid tussen specifiek en algemeen menselijk kapitaal. Zoals reeds vermeld (supra p. 20) verwijzen we met de term algemeen menselijk kapitaal naar een globaal niveau van opleiding en ervaring, terwijl specifiek menselijk kapitaal refereert naar opleiding en ervaring met een beperktere, specifieke draagwijde (Becker, 1993a; Gimeno et al. 1997). In deze groeicontext wordt een onderscheid gemaakt tussen algemeen en specifiek menselijk kapitaal op basis van de gevolgde opleidingen en opgedane ervaring waarbij specifiek menselijk kapitaal bestaat uit indicatoren gerelateerd aan het managen en uitbreiden van een onderneming. In wat volgt gaan we verder in op deze twee types van menselijk kapitaal binnen de context van groeicreatie.

 Specifiek menselijk kapitaal

Als eerste element binnen specifiek menselijk kapitaal beschouwen we ondernemerschapsonderwijs. Deze term verwijst naar een reeks van hoorcolleges en cursussen uit het curriculum die hoofdzakelijk gericht zijn op het sensibiliseren en kwalificeren van studenten voor een carrière als ondernemer (Walter, Parboteeah, & Walter, 2011). Hoewel verschillende onderzoekers stellen dat op zijn minst sommige elementen, geassocieerd met ondernemerschap, ontwikkeld of versterkt kunnen worden via opleiding en training (Henry, Hill, & Claire, 2005) blijft ondernemerschap als onderwerp van onderwijs 25

nog steeds een discussiepunt (e.g. Aronsson, 2004; Gendron, 2004). Becker (1993a) en Ucbasaran, Westhead en Wright (2008) stelden vast dat via ondernemerschapsonderwijs specifiek menselijk kapitaal, die de herkenning en ontwikkeling van business opportuniteiten stimuleert, getransfereerd kan worden. Hoewel alle opleidingen kunnen bijdragen tot algemeen menselijk kapitaal, dragen sommige meer bij tot specifiek dan algemeen menselijk kapitaal (Dimov & Shepherd, 2005). In deze studie verdelen we alle opleidingen onder in ofwel een technische ofwel een niet-technische opleiding, waarbij we de niet-technische opleidingen, in deze context, als specifiek menselijk kapitaal gaan definiëren. We kunnen er namelijk van uitgaan dat mensen die ingeschreven zijn in een niet-technische opleiding, zoals rechten, handelsingenieurs, KMO-management, etc., een grotere hoeveelheid bagage bezitten voor het identificeren en exploiteren van groeiopportuniteiten dan mensen met een puur technische opleiding, zoals informatica. Het zijn volgens ons de niet-technische opleidingen die het meest in contact komen met ondernemerschapsonderwijs. Deze vorm van onderwijs uit zich in projecten, simulaties, bedrijfsbezoeken, projectopdrachten, studiedagen, stages, workshops, etc. (De Clercq & David, 2004). Onze redenering ligt in lijn met het onderzoek van Oliver (2004). In zijn onderzoek naar ontluikend ondernemerschap binnen de biowetenschappen, definieerde hij het niveau van opleiding binnen de biowetenschappen als algemeen menselijk kapitaal. Dergelijke opleiding is volgens hem noodzakelijk maar niet voldoende voor het identificeren van opportuniteiten in de biowetenschappen. Hoewel een verdere specifieke opdeling van de opleidingsvariabele gerichtere resultaten zou opleveren, staat onze kleine sample dergelijke opdeling in de weg (Kerckhoff, Campbell, & Trott, 1982). Een andere indicator van specifiek menselijk kapitaal is het bezit van een statuut van student-ondernemer. Het is namelijk zo dat wanneer dit het geval is, de student niet alleen toegang heeft tot het netwerk van de Gentse student-ondernemers maar ook ondersteuning van een coach krijgt. Dit leidt tot specifieke kennis, nuttig tijdens het exploiteren van opportuniteiten en het uitbreiden van de onderneming. Ook het voltooid hebben van een ondernemerschapscursus en een eerdere opstartervaring leidt tot specifiek menselijk kapitaal. Het volgen van een ondernemerschapscursus zorgt namelijk voor een basis in gebieden zoals business planning, strategieën in verband met marktintroductie, de verwerving van bronnen en het organiseren en managen van bedrijven, etc. (Walter, Parboteeah, & Walter, 2011). Hoe het gepercipieerd risico nu verandert door een grotere hoeveelheid specifiek menselijk kapitaal, wordt duidelijk in Sitkin en Pablo (1992). Zij stellen namelijk dat het waargenomen risico sterk afhankelijk is van domeinvertrouwdheid. Het waargenomen risico zal dus lager liggen in familiaire dan in niet familiare domeinen waardoor we kunnen suggereren dat specifiek menselijk kapitaal het gepercipieerd risico zal verlagen. Specifiek menselijk kapitaal leidt namelijk tot substantiële kennis in verband met ondernemerschap, waardoor het groeien van ondernemen als minder risicovol wordt geanticipeerd.

26

Hypothese 1a: Specifiek menselijk kapitaal, gericht op het managen en uitbreiden van de onderneming, heeft een directe positieve relatie met groei-intenties van student-ondernemers Aan de hand van de self-efficacy theorie, kunnen we naast de directe relatie tussen specifiek menselijk kapitaal en groei-intenties, ook een indirecte relatie verwachten. Met self-efficacy wordt het individu zijn geloof in zijn eigen capaciteiten, om een bepaald doel te bereiken of een bepaalde opdracht uit te voeren, bedoeld (Bandura, 1982; 1977). Deze vorm van zelfvertrouwen valt niet te onderschatten. individuen die namelijk geloven in hun eigen capaciteiten gaan het ook daadwerkelijk beter doen dan individuen die geloven dat ze zullen falen (Gist & Mitchell, 1992). Ook Ajzen (1991) schuift self-efficacy als belangrijkste determinant binnen de tpb naar voor (supra p. 9). Binnen de context van deze masterproef kunnen we vermoeden dat een ondernemerschapsopleiding, een statuut, een niettechnische opleiding en/of opstartervaring de entrepreneurial self-efficacy (ESE) zal verhogen. Het is namelijk zo dat ondernemers, die investeringen deden in specifiek menselijk kapitaal, sneller en betere business ideeën naar de markt kunnen brengen, waardoor ze hogere waarden kunnen realiseren uit eenzelfde opportuniteit. Dit sterkt opnieuw hun zelfvertrouwen aan (Walter, Parboteeah, & Walter, 2011). Uit het voorgaande kunnen we suggereren dat specifiek menselijk kapitaal de studentondernemer zijn entrepreneurial self-efficiacy zal verhogen waardoor de studenten voor zichzelf hogere doelen zullen vastzetten en accepteren (Tominc & Miroslav, 2007).

Hypothese 1b: Specifiek menselijk kapitaal, gericht op het managen en uitbreiden van de onderneming, heeft een positieve, indirecte relatie met groei-intenties van student-ondernemers. De indirecte relatie loopt via het concept ‘Entrepreneurial self-efficacy’  Algemeen menselijk kapitaal

Algemeen menselijk kapitaal verwijst naar menselijk kapitaal dat niet gerelateerd is aan kennis of ervaring bij het managen en uitbreiden van ondernemingen. In deze masterproef stemt algemeen menselijk kapitaal overeen met het hoogste niveau van behaalde diploma (middelbaar, bachelor, master) en het aantal jaren werkervaring, studentenjobs niet meegerekend. Deze vorm van menselijk kapitaal refereert met andere woorden naar kennis en ervaring die niet gerelateerd is aan ondernemerschap en die bijgevolg ook niet kan aangesproken worden bij het identificeren, uitwerken en managen van groei-opportuniteiten. Hierop volgend, kunnen we stellen dat hogere levels van algemeen menselijk kapitaal niet leiden tot een verlaging (noch verhoging) van het waargenomen risico, inherent aan groeicreatie, en dat algemeen menselijk kapitaal dus geen significante relatie heeft met groei-intenties. 27

Hypothese 2: Tussen algemeen menselijk kapitaal en groei-intenties van student-ondernemers is geen verband waarneembaar

28

3.2. Sociaal kapitaal 3.2.1. Evolutie en definities De term sociaal kapitaal (social capital) werd voor het eerst gebruikt in de jaren 1970, wanneer Glenn Loury het begrip verzon om de rassenongelijkheid te verklaren. Loury schreef het voortdurend mislopen van promoties bij Afro-Amerikanen toe aan de afwezigheid van sociale banden. Het waren volgens hem namelijk deze informele netwerken die Amerikanen hielpen bij het opstrijken van jobs (Lappé & Du Bois, 1997). Het duurde echter nog tot de eeuwwisseling voor sociaal kapitaal een echte doorbraak kende (Nieminen et al, 2008). Vanaf dan werd het een zeer populair concept, waarop veel wetenschappers reeds een beroep deden om vragen in hun eigen onderzoeksgebied te beantwoorden (Adler & Kwon, 2002). Naast onder andere de sociologie, politieke wetenschappen en economie vond sociaal kapitaal ook zijn ingang in de organisatieleer (Adler & Kwon, 2002). Zo bleek dat het bezit van een uitgebreid sociaal kapitaal leidt tot een meer succesvolle carrière (Gabbay & Zuckerman, 1998), werknemers helpt bij het vinden van een job (Linn & Dumin, 1996), de relaties met leveranciers versterkt (Uzzi, 1997) en het opstarten van een onderneming vergemakkelijkt (Walker, Kogut, & Shan). Juist omdat sociaal kapitaal zo’n ruim speelveld heeft en in allerlei wetenschapstakken gebruikt wordt, heerst er heel wat onenigheid omtrent het definiëren, conceptualiseren en operationaliseren ervan. Er werden reeds talrijke pogingen ondernomen, waardoor verschillende definities, perspectieven en referentiekaders zijn ontstaan (Nieminen et al, 2008). Sceptici noemen sociaal kapitaal daarom ook wel eens “a wonderfully elastic term” (Lappé & Du Bois, 1997, p. 119) of een “umbrella concept” (Fine, 2001, p. 78) waarmee ze aangeven dat het begrip sociaal kapitaal heel wat ladingen dekt.

Een vaak terugkerende definitie is deze van één van de pioniers, Robert Putnam (1995a, p. 664): “By social capital, I mean features of social life - networks, norms, and trust - that enable participants to act together more effectively to pursue shared objectives” (Putman, 1995a, p. 664). Nahapiet & Ghoshal (1998, p. 243) definieerden sociaal kapitaal als volgt: “The sum of actual and potential resources embedded within, available through, and derived from the network of relationships possessed by an individual or social unit. Social capital comprises both the network and the assets that may be mobilized through that network”. Coleman (1988, p. 108) tenslotte, omschreef sociaal kapitaal kort maar krachtig als de “aanwendbaarheid” (appropriability) van sociale structuren. Hiermee bedoelt hij dat sociale banden van het ene type, bijvoorbeeld vriendschap, aangewend kunnen worden voor verschillende doeleinden zoals morele en materiële steun, het geven van (werk)advies, etc. 29

Om wegwijs te geraken in het kluwen van omschrijvingen bepaalden Darlauf en Falchamps (2004) drie hoofdkenmerken die we in de meeste definities kunnen terugvinden: 1. Sociaal kapitaal brengt (meestal positieve) externaliteiten voor de leden van een groep met zich mee. 2. Deze externaliteiten worden bereikt door gedeeld vertrouwen, normen en waarden en hun daaruit volgende effecten op verwachtingen en gedrag. 3. Dit gedeeld vertrouwen en deze waarden en normen ontstaan uit informele organisaties gebaseerd op sociale netwerken en connecties. Durlauf en Falchamps (2004, p. 5) vatten deze kenmerken samen als ‘social capital is the study of network based processes that generate beneficial outcomes through norms of trust’. Belangrijk om te weten, is dat sociaal kapitaal initieel gezien werd als een construct dat enkel positieve uitkomsten genereerde. Vandaag de dag echter wordt algemeen aanvaard dat sociaal kapitaal ook een donkere kant kan hebben (Iyer et al., 2005). Sociaal kapitaal kan ook misbruikt worden.

Bij de bepaling van iemand zijn sociaal kapitaal moet een belangrijk onderscheid gemaakt worden tussen markt, hiërarchische en sociale relaties (opdeling volgens Adler & Kwon, 2002). Met marktrelaties bedoelen we relaties waarin goederen of diensten worden geruild of verkocht (Adler & Kwon, 2002). Zo hebben wij een marktrelatie met de verkoper van dat mooie kleedje en betalen we voor een doktersconsultatie. Hiërarchische relaties zijn relaties waar gehoorzaamheid aan de autoriteiten wordt ingewisseld voor materiële en mentale zekerheid (Adler & Kwon, 2002). Zo vervullen wij onze plichten als werknemer in ruil voor een loon- en werkzekerheid. Sociale relaties, tenslotte, spelen zich af binnen een context waar geschenken en gunsten worden uitgewisseld (Adler & Kwon, 2002). Deze gunsten kunnen zich uitstrekken van concrete geschenken, zoals een moeder die haar dochter een lening voorziet, tot ontastbare hulpmiddelen, zoals het voorzien van informatie over nieuwe potentiele klanten (Davidsson & Honig, 2003). Een samenvattend overzicht van deze opsplitsing kan je terug vinden in bijlage 1. Het is deze laatste vorm van relaties, namelijk sociale relaties, die de basis vormen van sociaal kapitaal. Tijdens mijn onderzoek naar de invloed van sociaal kapitaal op groeiintenties bij student-ondernemers is het bijgevolg belangrijk om enkel sociale relaties in rekening te brengen en niet markt- en hiërarchische relaties.

30

3.2.2. Componenten Sociaal kapitaal is een multidimensionaal concept en komt zowel op het individueel (micro) als op het organisatie niveau (meso) voor (Nahapiet & Ghoshal, 1998; Liñán & Santos, 2007). Naast deze twee niveaus wordt ook vaak het sociale of macro niveau vermeld (Liñán & Santos, 2007). Dit niveau focust zich op de potentiële voordelen voor de gemeenschap, zoals bijvoorbeeld een verhoogd inkomensniveau (Fukuyama, 1995). Net zoals het vele definities kent, kent sociaal kapitaal ook verschillende componenten. Dit houdt in dat we gedurende deze masterproef keuzes zullen moeten maken met als doel sociaal kapitaal, zijn bronnen en consequenties voor groei-intenties, zo goed mogelijk te kunnen onderzoeken.

Wanneer we de verschillende vormen van sociaal kapitaal onder de loep nemen, zien we dat er zeer eenvoudige opdelingen bestaan. Zo zijn sommige vormen van sociaal kapitaal zeer informeel, zoals een groepje mannen die elke donderdagavond samenkomt op café, terwijl andere vormen een meer formeel karakter bezitten (Putman, 2000). Een voorbeeld van formeel sociaal kapitaal is de ouderraad of een vakbond die georganiseerd wordt met verschillende leden en een voorzitter, elk met hun eigen rechten en plichten. In zowel de formele als informele vorm worden er netwerken gevormd waar gemakkelijk wederkerigheid kan ontstaan. Deze wederkerigheid kan uiteindelijk leiden tot profijt en voordelen voor de groepsleden (Putnam, 2000). Sociaal kapitaal kan daarnaast ook variëren volgens intensiteit en frequentie. Sommige vormen impliceren herhaardelijke, intensieve en dicht aan elkaar gevlochten netwerken, terwijl anderen vormen meer occasioneel, anoniem en bijna onzichtbaar zijn (Putnam, 2000). Een voorbeeld van een dicht aan elkaar gevlochten netwerk is een groepje collega’s die elke dag samenwerkt, de vrijdag na het werk nog iets gaat drinken en de zaterdagavond samen met hun families gaan bowlen. Een haast onzichtbaar sociaal netwerk heeft eerder betrekking op dat bekend gezicht van de supermarkt, waar je telkens vriendelijk naar knikt. Deze laatste vorm van sociaal kapitaal mag niet onderschat worden. Het is namelijk experimenteel bewezen dat wanneer je knikt naar mensen in de gang, zij meer geneigd zullen zijn jou te komen helpen wanneer je een beroerte of hartaanval krijgt, dan wanneer je niet knikt. Het louter knikken kan namelijk gezien worden als een zichtbare vorm van wederkerigheid (Putnam, 2000).

3.2.2.a. Zwakke vs. sterke banden Een eerste belangrijke kennismaking, is deze met de opdeling tussen zwakke (weak) en sterke (strong) banden (ties). Relaties tussen personen en/of verenigingen kunnen zowel direct of indirect zijn en hebben een variërende intensiteit (Davidsson & Honig, 2003). Het is de persoon of organisatie zijn 31

verbondenheid, namelijk de verzameling van al zijn relaties, die het sociaal kapitaal zal bepalen. Binnen deze verbondenheid kunnen we zwakke banden, of losse relaties tussen individuen, en sterke banden, zoals banden binnen het kerngezin, onderscheiden (Davidsson & Honig, 2003). Granovetter (1973) benadrukt het belang van een uitgebreid netwerk met zwakke banden. Zwakke banden zijn namelijk zeer nuttig om bronnen, zoals informatie over potentiële jobs, te verkrijgen die anders niet voorhanden of zeer kostelijk zouden zijn (Granovetter, 1973; Davidsson & Honig, 2003). Sterke banden, zoals familierelaties, geven dan eerder betrouwbare en consistente toegang tot bronnen (Davidsson & Honig, 2003). Een voorbeeld van zo’n sterke band is een broer of ouder die u gratis helpt bij het opstarten van een onderneming. Hoe meer persoonlijke bronnen iemand bezit, hoe minder hij zal steunen op sterke banden en hoe aantrekkelijker zwakke banden zullen zijn (Cook & Whitmeyer, 1992). Dat dit onderscheid ook op organisatieniveau voorkomt, illustreert Hansen (1999). In zijn werk toont hij aan dat zwakke banden de kost-effectieve zoektocht naar nieuwe informatie vergemakkelijkt voor het team van productontwikkeling en dat sterke banden de kost-effectieve uitwisseling van complexe informatie en impliciete kennis bevordert. Dit alles heeft, ceteris paribus, een aanzienlijke, positieve invloed op de onderneming in zijn geheel (Adler & Kwon, 2002; Hansen, 1999). Woolcock en Narayan (2000) beweren dat zowel sterke als zwakke banden noodzakelijk zijn om de doeltreffendheid van sociaal kapitaal te garanderen.

3.2.2.b. Bindend vs. bruggenslaand sociaal kapitaal Een andere zeer belangrijke en gekende opdeling is deze volgens Gittell & Vidal (1998), Putnam (2000) en Adler & Kwon (2002). Zij maken een onderscheid tussen “bonding” of bindend (exclusief) en “bridging” of bruggenslaand (inclusief) sociaal kapitaal. Deze types van sociaal kapitaal hebben betrekking op relaties die gekenmerkt worden door het delen of niet delen van eenzelfde sociale identiteit (Ferlander, 2007). Sociaal kapitaal dat bindend is, herenigt gelijkenis en maakt samenwerking tussen groepen en binnen netwerken mogelijk (Iyer, Kiston, Toh, 2005). Het hoofdkenmerk van bindend sociaal kapitaal is dat zijn potentiële kracht positief gerelateerd is aan de grootte van de groep (Iyer et al., 2005). Deze vorm van sociaal kapitaal is voornamelijk naar binnen gericht en versterkt over het algemeen exclusieve identiteiten en homogene groepen (Putnam, 2000). Bruggenslaand sociaal kapitaal daarentegen, focust meer op relaties over de groepen heen (Iyer et al., 2005). Dit type van sociaal kapitaal is dus meer extern gericht en probeert vooral mensen uit verschillende groepen te verenigen (Putnam, 2000). Open netwerken en relaties zullen meestal het gebruik van bruggen mogelijk maken en toegang verschaffen tot ontbrekende bronnen. Of met andere woorden, bruggenslaand sociaal kapitaal leidt vaak tot een instrumentele return (Lin et al., 2001). Dichtere netwerken, met meer vertrouwde en wederzijdse relatie tussen mensen, vergroten de mogelijkheid om anderen, met gedeelde interesses en 32

bronnen, te mobiliseren en zo bestaande bronnen te verdedigen en beschermen. Bindend sociaal kapitaal leidt dus vaak tot een expressieve return (Lin et al., 2001). Hoewel zwakke en sterke banden sterk gerelateerd zijn aan bruggenslaand en bindend sociaal kapitaal, wijzen Adler en Kwon (2002) erop dat het creëren van zwakke banden niet de oplossing vormt voor alle bruggenslaande problemen. Ze beweren namelijk dat zowel zwakke als sterke banden bruggenslaand sociaal kapitaal kunnen opbouwen (Adler & Kwon, 2002).

3.2.2.c. Structureel vs. relationeel vs. cognitief sociaal kapitaal Naast de eenvoudige opdelingen, het bruggenslaand en bindend sociaal kapitaal en de zwakke en sterke banden, is er ook de opsplitsing volgens Nahapiet en Ghoshal (1998). Tijdens deze bekende opdeling wordt sociaal kapitaal ondergebracht in drie clusters of dimensies: structureel (structural), relationeel (relational) en cognitief (cognitive). Deze dimensies worden als aparte eenheden voorgesteld, hoewel Nahapiet en Ghoshal (1998) erkennen dat ze niet volledig los van elkaar staan. Integendeel, de kenmerken van deze dimensies kunnen zelf sterk met elkaar verbonden zijn (Nahapiet & Ghoshal, 1998; Liao & Welsch, 2003).

De structurele en relationele dimensie van sociaal kapitaal zijn gebaseerd op Granovetters (1992) discussie over ‘structural and relational embeddedness’. Zoals de naam al doet vermoeden, verwijst de structurele dimensie van sociaal kapitaal naar de structuur van de netwerkconnecties, naar het totale patroon van verbindingen tussen actoren (Nahapiet & Ghoshal, 1998). Dat is, wie je bereikt en hoe je hen bereikt (Burt, 1992). Eén van de meest prominente aspecten van deze dimensie is de aan- of afwezigheid van netwerkverbindingen tussen actoren (Nahapiet & Ghoshal, 1998). Daarnaast is ook de netwerkconfiguratie

of

morfologie

van

belang.

Die

netwerkconfiguratie

omschrijft

de

netwerkconnecties in termen zoals dichtheid, verbondenheid en hiërarchie (Nahapiet & Ghoshal, 1998). Als laatste aspect hebben we de aanwendbaarheid van sociale structuren (Coleman, 1988), wat hierboven reeds omschreven werd (supra p. 29). Kort samengevat, kunnen we stellen dat de facetten van structureel sociaal kapitaal het bereik van informatie beïnvloeden (Nahapiet & Ghoshal, 1998).

De relationele dimensie van sociaal kapitaal beschrijft het soort relatie, ontwikkeld doorheen een geschiedenis van interacties, tussen actoren (Nahapiet & Ghoshal, 1998). Tussen welke mensen er kennis gedeeld wordt, behoort niet tot deze dimensie. De kwaliteit van de connecties wel. Eén van de belangrijkste facetten van de structurele dimensie is betrouwbaarheid (Nahapiet & Ghoshal, 1998). Vertrouwen wordt door Misztal (1996, p. 9) gedefinieerd als het geloof dat “results of somebody’s intended action will be appropriate from our point of view”. Het duidt iemand zijn bereidheid aan om 33

zich kwetsbaar op te stellen tegenover een andere partij (Mishira, 1996). Verschillende studies werden reeds voltooid omtrent het feit dat in relaties, gekenmerkt door een hoge graad van vertrouwen, mensen meer bereid zijn om deel te nemen aan sociale uitwisselingen en coöperatieve interacties (Fukuyama, 1995; Gambetta, 1988; Putnam, 1993, 1995b; Ring & Van de Ven, 1992, 1994; Tyler & Kramer, 1996). Deze interactie werkt echter ook in de omgekeerde zin want tijdens zo’n samenwerking kan vertrouwen verder worden opgebouwd (Putnam, 1993; Fukuyama, 1995; Tyler & Kramer, 1996). Naast vertrouwen vormen normen, verplichtingen en identificatie de belangrijkste facetten (Nahapiet & Ghoshal, 1998). Met normen bedoelen we een zekere graad van consensus binnen het sociale systeem, terwijl verplichtingen slaan op beloftes om bepaalde activiteiten in te toekomst uit te voeren (Nahapiet & Ghoshal, 1998). Coleman (1990) onderscheidt beide vormen door verplichtingen als verwachtingen binnen een specifieke relatie te zien. Identificatie is tenslotte het proces waarbij individuen zichzelf als één beschouwen met een andere persoon of groep (Nahapiet & Ghoshal, 1998). Wanneer een hoge mate van relationeel sociaal kapitaal binnen een netwerk aanwezig is, kan een atmosfeer ontstaan die het uitwisselen van informatie faciliteert (Ten Kate,2010).

Cognitief sociaal kapitaal, tenslotte, richt zich eerder op die zaken die belangrijk zijn om binnen het netwerk met elkaar te communiceren (Ten Kate,2010). Belangrijke zaken hierin zijn een gedeelde taal, code en vertellingen zoals mythes, verhalen en metaforen (Nahapiet & Ghoshal, 1998).

Structurele dimensie

Relationele dimensie

Cognitieve dimensie

Netwerkverbindingen

Vertrouwen

Gedeelde taal en code

Netwerkconfiguratie

Normen

Gedeelde verhalen

Aanwendbaarheid

Verplichtingen Identificatie

Tabel 1: Overzicht dimensies en facetten sociaal kapitaal volgens Nahapiet en Ghoshal (1998)

3.2.3. Sociaal kapitaal en ondernemerschap De social capital theory verwijst naar de mogelijkheid van actoren om voordelen te halen uit hun gedane investeringen in sociale structuren, netwerken en lidmaatschappen (Lin, Ensel, & Vaughn 1981; Portes, 1998; Davidsson & Honig, 2003; Lin, Cook, & Burt, 2001). Deze voordelen, gegenereerd door de aanwezige bronnen binnen de sociale structuur, hebben meerdere verklaringen en worden vaak als een supplement op het effect van ontwikkeling, ervaring en financieel kapitaal beschouwd (Bordieu, 1983; Coleman, 1988). Naast invloed, sociaal krediet en identiteit vormt informatie een belangrijke verklaring 34

voor de gegenereerde voordelen (Lin, Cook, & Burt, 2001). “Who you know, affects what you know” (Nahapiet & Ghoshal, 1998, p.252). Burt (1992) suggereert dat deze informatievoordelen zich afspelen in drie vormen: toegang, tijd en verwijzingen.

Vanuit de ondernemer zijn standpunt, voorziet sociaal kapitaal netwerken die de ontdekking van opportuniteiten als ook de identificatie, collectie en toewijzing van schaarse bronnen vereenvoudigt (Davidsson & Honig, 2003). Dit is nuttig tijdens de ondernemer zijn exploitatieproces, waar sociaal kapitaal nieuwe en originele ideeën, wereld inzichten, etc. aanbrengt (Davidsson & Honig, 2003). Sociaal kapitaal verruimt met andere woorden het referentiekader van de ontluikende ondernemer en gaat zo nieuwe potentiele ideeën gaan stimuleren en ondersteunen (Aldirch, Renzulli, & Langton, 1990). Sociaal kapitaal

heeft

niet

alleen

invloed

op

het

exploitatieproces,

maar

verhoogt

ook

de

ondernemerschapsprestaties op zich (Baron & Markman, 2000). Onervaren ondernemers, zoals studenten, kunnen bovendien hun legitimiteit en externe bronnen verhogen door te investeren in coöperatieve en competitieve netwerken (Tjosvold & Weicker, 1993). Zo zal een academici, geconfronteerd met operationele barrières, de ontwikkeling van hun zwakke banden nastreven om zo toegang te krijgen tot kostbare informatie die anders moeilijk of enkel tegen hoge prijs te verkrijgen was (Baron, 2005). Dit alles versterkt de idee dat succesvol ondernemen een sociale aangelegenheid is (Schoonhoven & Romanelli, 2001).

3.2.3.a. Sociaal kapitaal en ondernemerschapsintenties Zoals reeds vermeld, doen heel wat wetenschappers beroep op het concept sociaal kapitaal om vragen in hun eigen onderzoeksgebied te beantwoorden (Adler & Kwon, 2002). Ook in gebieden, grenzend aan groei-intenties, werd al heel wat onderzoek verricht. Eén van deze gebieden is het domein van de ondernemerschapsintenties. Thompson (2009, p. 676) omschrijft ondernemerschapsintenties als volgt “individual entrepreneurial intent is perhaps most appropriately and practically defined as a selfacknowledged conviction by a person that they intend to set up a new business venture and consciously plan to do so at some point in the future. That point in the future might be imminent or indeterminate, and may never be reached. Those with entrepreneurial intent need not ever actually set up a new business because myriad personal circumstances and environmental factors may militate against this. […] The degree and intensity of individuals’entrepreneurial intent might reasonably be expected to vary from person to person possessingit, and to vary for the same person at different points in time depending on circumstances”. In het theoretisch model, voorgesteld door Liñán & Santos (2007), wordt cognitief sociaal kapitaal als determinant van ondernemerschapsintenties beschouwd. De auteurs kozen voor cognitief sociaal kapitaal aangezien deze vorm, via de relaties van het individu, waarden, 35

overtuigingen en attitudes overbrengt. Dit zal de percepties van het individu bepalen wat op zijn beurt dan weer de ondernemerschapsintenties gaat vormen. Deze redenering is gebaseerd op het model van Shapero en Sokol (1982) waarin intenties gebaseerd zijn op twee percepties: waargenomen wenselijkheid en waargenomen geschiktheid. Als eerste hebben we de waargenomen wenselijkheid die de aantrekkingsgraad van het individu tegenover een bepaald gedrag meet (Liñán & Santos, 2007). Daarnaast hebben we ook de waargenomen geschiktheid die het individu zijn perceptie over zijn capaciteit om een specifiek gedrag uit te voeren, meet. Het worden van ondernemer wordt in dit geval als specifiek gedrag beschouwd (Liñán & Santos, 2007). Zoals je kan zien in het model stamt cognitief sociaal kapitaal zowel af van sterke en zwakke banden, hier ook bindend en bruggenslaand sociaal kapitaal genoemd.

Figuur 4: Het ondernemerschap intentie model met cognitief sociaal kapitaal (Liñán & Santos, 2007)

Het bovenstaand model verklaart 57 procent van de variantie in ondernemerschapsintenties. Uit de resultaten komt eerder een zwakke relatie tussen bonding cognitief kapitaal en waargenomen geschiktheid naar voor. Het hebben van ondernemers in de familie stimuleert eigenlijk enkel het verlangen en niet het vertrouwen in hun eigen capaciteiten. Interessant om te weten is dat eigenlijk de rolmodellen uit het ondernemerschapsmilieu, die geen familie zijn, de hoogste invloed uitoefenen op de waargenomen geschiktheid. In deze studie worden nog twee andere constructen van bonding sociaal kapitaal bestudeerd: de waardering van de ondernemingsoptie en de goedkeuring om een bedrijf op te starten door het individu zijn dichte omgeving. Wanneer de waardering van een carrière als ondernemer positief geëvalueerd wordt door het individu zijn dichte omgeving is het verlangen om een ondernemer te zijn hoger. Dit geldt niet voor de waargenomen geschiktheid. Als het individu, daarentegen, voelt dat de idee om een onderneming op te starten goedgekeurd wordt door zijn dichte omgeving, zal hij zich meer geschikt voelen. Het lijkt er op het individu zicht bewust is van de nood aan ondersteuning tijdens

36

een opstartingsproces. Andermans goedkeuring geeft hem dus het gevoel dat hij kan rekenen op dergelijke ondersteuning. Als construct voor bruggenslaand sociaal kapitaal wordt in deze studie contacten met ondernemingsnetwerken en start-up organisaties gebruikt. Deze contacten beïnvloeden enkel de waargenomen geschiktheid en niet de waargenomen wenselijkheid. Dit kan te wijten zijn aan de natuur van bruggenslaand sociaal kapitaal. Dit soort kapitaal transporteert geen waarden, maar bouwt eerder vertrouwen op. Dit gebeurt door een hogere kennis van de ondernemerschapsactiviteiten en door de kennismaking met verschillende manieren om steun te bemachtigen wanneer er zich moeilijke problemen voordoen. Wat tenslotte de significante invloed van waargenomen wenselijkheid en geschiktheid op ondernemerschapsintenties betreft, zijn de resultaten gelijk aan deze van andere empirische studies. Deze studie concludeert met andere woorden dat sociaal kapitaal een indirect invloed uitoefent op ondernemerschapsintenties. In een andere studie, één van Goethner, Obschonka, Siebereisen en Catner (2012), onderzoekt men de overstap van academische onderzoekers naar ondernemerschap. De auteurs doen dit door de academische ondernemerschapsintenties en het werkelijke oprichtingsgedrag te bestuderen. Met academische ondernemerschapsintenties worden de intenties om een private onderneming op te starten en zo nieuwe wetenschappelijke kennis op de markt te brengen, bedoeld. Goethner et all. (2012) vonden een indirecte invloed van sociaal kapitaal op academische ondernemerschapsintenties via twee TPB-factoren (supra p. 9): waargenomen controle over gedrag en attitude. De component subjectieve norm bleek in deze studie niet relevant te zijn. Daarnaast echter vonden ze ook een direct effect, buiten het TPB kader, van sociaal kapitaal op academische ondernemerschapsintenties. Dezelfde conclusies konden genomen worden voor menselijk kapitaal als determinant. Deze studie wijst, via de directe relatie, bovendien op het bestaan van beperkingen van de TPB methode. Deze methode kan blijkbaar de link tussen achtergrondfactoren en intenties niet volledig verklaren.

3.2.3.b. Sociaal kapitaal en ontluikend ondernemerschap Naast de invloed van sociaal kapitaal op ondernemerschapsintenties wordt ook vaak de invloed op nascent entrepreneurschip, of ontluikend ondernemerschap gedefinieerd. Thompson (2009) benadrukt de conceptuele moeilijkheid om ondernemerschapsintenties van ontluikend ondernemerschap te ontwarren. In verschillende studies worden beide concepten zowel van elkaar gescheiden (Gartner & Vesper, 1994) als door elkaar gehaald (Honig & Karlsson, 2004). Thompson (2009, p. 676) maakt het onderscheid als volgt : “Sommige individuen met ondernemerschapsintenties kunnen zich ontwikkelen tot ontluikende ondernemers, dat zijn diegene die officiële acties ondernemen om een onderneming op te richten. Hoewel het hebben van ondernemerschapsintenties een noodzakelijke voorwaarde is voor 37

een ontluikend ondernemerschap, is het komen van een ontluikende ondernemer niet noodzakelijk voor het hebben van ondernemerschapsintenties, noch is het een onvermijdelijke uitkomst voor iemand met ondernemerschapsintenties.” Davidsson en Honig (2003), bijvoorbeeld, vonden in sociaal kapitaal een sterke en consistente voorspeller voor ontluikend ondernemerschap. Bonding sociaal kapitaal gebaseerd op sterke banden, zoals een ondernemende ouder of dichte vriend, bleek een goeie voorspeller te zijn voor het onderscheiden van beginnende ondernemers. Dit was ook het geval voor de aanwezigheid van aanmoedigingen van familie en vrienden. In bruggenslaand sociaal kapitaal gebaseerd op zwakke banden werd een goeie voorspeller gevonden voor snelle en frequente opstartactiviteiten. Bruggenslaand sociaal kapitaal was ook belangrijk in het bepalen wie van de toekomstige ondernemers een eerste verkoop of winst zou rapporteren. Het lidmaatschap van een ondernemersnetwerk zoals de kamer van koophandel, Rotary, Lions , etc. bleek doorheen de hele analyse een sterke en significante voorspeller. In het algemeen, was sociaal kapitaal hoger bij de ontluikende ondernemers dan in de controle groep.

3.2.3.c. Sociaal kapitaal en groei-intenties Tot op vandaag, werd er weinig aandacht besteed aan de impact van ondernemersnetwerken en sociaal kapitaal op groei-intenties (Liao & Welsch, 2003). Nochtans vermoeden wij dat er wel degelijk een wisselwerking tussen deze twee bestaat. Vertrekkende vanuit de social capital theory, kunnen we stellen dat investeringen in netwerkverbindingen toegang verschaffen tot bronnen en informatie die anders niet voorhanden zou zijn of die slechts verkrijgbaar zou zijn tegen een hoge prijs en/of op een later tijdstip. Sociaal kapitaal wordt dan ook traditioneel beschreven als een verzameling van sociale bronnen verankerd in relaties (e.g. Loury, 1977; Burt, 1992). Hoe groter de student-ondernemer zijn sociaal kapitaal is, of met andere woorden hoe hoger de graad van interactie is, hoe uitgebreider de student zijn mogelijkheden zijn om de nodige informatie, bronnen en steun te bemachtigen. Zo kunnen uitgebreide sociale banden en interacties de beschikbaarheid van grondstoffen vergroten, zorgen voor een betere locatie, leiden tot goedkopere intresten op leningen, het aantrekken van klanten voor de aangeboden producten en diensten vereenvoudigen, het vinden van betrouwbare leveranciers voor de onderneming faciliteren, etc. Dat bronnen en kennis noodzakelijk zijn voor het laten groeien van de onderneming, wordt duidelijk in de theory of the growth of the firm. Binnen deze theorie stelt Penrose (1959) dat de opeenstapeling van kennis, informatie en andere bronnen leidt tot nieuwe productieve opportuniteiten, die op hun beurt weer een drijvende kracht vormen voor de ontwikkeling en groei van nieuwe bedrijven (Penrose, 1959; Spender & Grant, 1996). Wanneer we de algemene term sociaal

38

kapitaal gaan opsplitsen in bruggenslaand en bindend kapitaal, komen we respectievelijk tot hypothese 3 en 4.

Onder bindend sociaal kapitaal verstaan we het hebben van ondernemende ouders, vrienden en/of familie. Daarnaast wordt ook hun aanmoediging hieronder gerekend. Bruggenslaand kapitaal heeft betrekking op de frequentie van contacten met andere ondernemers, advocaten, bankiers, boekhouders en organisaties die ondernemerschap stimuleren (Entrepeneurship Support Programs) zoals FLYSE, iMinds, Unizo, etc. Aangezien studenten vaak een initieel persoonlijk netwerk ontbreken, vallen ze vaak terug op dergelijke, stimulerende organisaties. Onafhankelijk van de student zijn netwerkpositie, kan zo’n organisatie toegang verschaffen tot belangrijke bronnen en kan het, aan de hand van experts, eventuele business ideeën helpen evalueren (Walter, Parboteeah, & Walter, 2011). Wat onze hypothesen betreft, sluiten wij ons aan bij de veronderstellingen van Davidsson en Honig (2003). Hun resultaten leken er op te wijzen dat bruggenslaand sociaal kapitaal meer belangrijk kwam, in vergelijk met bindend sociaal kapitaal, wanneer het ondernemingsproces verder gaat. Wij verwachten namelijk dat de specifieke kennis die de student-ondernemer ontbreekt, en die bijgevolg ook hoogstwaarschijnlijk niet aanwezig zal zijn in hun bindend sociaal kapitaal, meer belangrijk komt wanneer het ondernemingsproces verder evolueert. Het is namelijk zo dat via bruggenslaand sociaal kapitaal toegang tot ontbrekende bronnen mogelijk is en dat dit soort kapitaal het referentiekader van de student-ondernemer vergroot, waardoor groei-opportuniteiten sneller zichtbaar en uitvoerbaar zullen zijn. Bovendien suggereert Burt (1992) dat een meer gespreid netwerk efficiënter is en meer informatievoordelen oplevert dan een dicht netwerk aangezien deze laatste minder diverse informatie levert voor eenzelfde kost. Daarnaast bouwt bruggenslaand sociaal kapitaal vertrouwen op (Liñán & Santos, 2007). Dit gebeurt door een toename in kennis van de ondernemerschapsactiviteiten en door de kennismaking met verschillende manieren om steun te bemachtigen wanneer er zich moeilijke problemen voordoen. Gebaseerd op deze redeneringen, versterken wij ons vermoeden dat de grootte van de groei-intentie van een student onderneming afhangt van sociale banden met andere spelers in hun omgeving.

Hypothese 3: Tussen bruggenslaand sociaal kapitaal en groei-intenties van student-ondernemers is een positieve associatie.

Bindend sociaal kapitaal, daarentegen, zal volgens ons geen significante invloed uitoefenen op groeiintenties bij student-ondernemers. Aangezien bindend sociaal kapitaal eerder een betrouwbare en consistente toegang tot bronnen verschaft (Davidsson & Honig, 2003), verwachten we dat deze vorm van sociaal kapitaal geen invloed zal hebben op het verdere verloop van de onderneming en op het al 39

dan niet nastreven van groei. Hoewel de familie, als eerste bron van sociale organisatie, de waarschijnlijkheid van zelfstandige tewerkstelling beïnvloedt (Sanders & Nee, 1996), denken wij dat deze bron geen invloed zal hebben op het nastreven van groei-intenties. Naar analogie met Liñán en Santos (2007) (supra, p. 36) verwachten wij via bindend sociaal kapitaal eerder een stimulering van het verlangen naar groei, maar geen stimuleren in het vertrouwen van hun capaciteiten, wat er voor zorgt dat dit verlangen naar alle waarschijnlijkheid niet zal resulteren in werkelijke groei-intenties (Ajzen, 1991). Het bovenstaande leidt tot volgende hypothesen:

Hypothese 4: Er heerst geen significante relatie tussen bindend sociaal kapitaal en de groei-intenties van student-ondernemers.

40

3.3. Organisatorisch klimaat Door het opnemen van klimaat als moderator binnen ons onderzoek naar groei-intenties, brengen we niet enkel individuele factoren, zijnde menselijk en sociaal kapitaal, maar ook omgevingsfactoren in rekening. Met een moderator bedoelen we een variabele die het verband tussen twee andere variabelen gaat beïnvloeden (University of Groninge, 2008). Deze moderator wordt echter vaak verward met een mediator. Een mediator is een variabele die als het ware tussen twee andere variabelen gaat instaan. Dit komt voor wanneer een verband tussen a en c, (deels) verklaard kan worden door een invloed van a op b gevolgd door een invloed van b op c (University of Groninge, 2008). Het organisatorisch klimaat binnen deze specifieke sample speelt zich niet af op de werkvloer maar slaat op het klimaat binnen de Gentse Universiteit of Hogeschool.

3.3.1. Evolutie en definitie Het klimaat van een organisatie speelt een prominente rol binnen de organisatiewetenschappen (Glick, 1985). Doorheen de geschiedenis werd duidelijk dat er twee conflicterende definities gangbaar zijn (Glick, 1988). Een eerste visie gaat organisatorisch klimaat gaan conceptualiseren als een samengesteld psychologisch klimaat (James, 1982; James, Joyce, & Slocum, 1988). Met het begrip psychologisch klimaat word verwezen naar “a set of perceptions that reflect how work environments, including organizational attributes, are cognitively appraised and represented in terms of their meaning to and significance for individuals” (James et al., 1988, p. 129). Deze visie stelt dat wanneer mensen in een organisatie gelijke percepties over een bepaalde dimensie van psychologsich klimaat hebben, het gelegtimeerd is om deze individele percepties samen te voegen tot een indicator van organisatorisch klimaat. Volgens deze definitie, verwijst organisatorisch klimaat dus naar de manier waarop een individu binnen een organisatie over het algemeen deze organisatie zal waarnemen (Baer & Frese, 2003). Aangezien het bij deze visie noodzakelijk is om enig niveau van overeenstemming te hebben, ten einde de samenvoeging van de verschillende individuele percepties legitiem te laten gebeuren, kan het mogelijk zijn dat een organisatorisch klimaat niet bestaat. Dit komt voor wanneer mensen substantieel gaan verschillen in de manier waarop ze de organisatorische kenmerken waarnemen (Glick, 1988). Hier komt de tweede visie op te proppen. In deze visie pleiten onderzoekers, Glick (1985, 1988); Schneider en Reichers (1983), voor de conceptualisatie van organisatorisch klimaat als een organisatorisch, in plaats van individueel, attribuut. Glick (1985, p. 613) omschrijft organisatorisch klimaat als volgt: “a broad class of organizational, rather than psychologicial, variables that describe the organizational context for individuals’ actions”. De gebruikte organisatorische variabelen zijn meestal constructen die 41

refereren naar formele en informele praktijken tussen personen, intersubjectief ontwikkelde betekenissen en gebruikte gewoontes en beleidsmaatregelen (Baer & Frese, 2003). Dus hoewel James (1982) en James et al. (1988) organisatorisch klimaat gaan definiëren als een gemiddelde van de individuele percepties, gaan Glick (1985, 1988) en Schneider en Reichers (1983) hier niet mee akkoord. Zij zien organisatorisch klimaat niet als een vorm van samengesteld pyschologisch klimaat, maar gaan organisatorisch klimaat gaan conceptualiseren aan de hand van organisatorische variabelen. Welke visie nu correct is, blijft tot op de dag van vandaag een discussiepunt in de literatuur (Baer & Frese, 2003).

3.2.1.a. Klimaat vs. cultuur Voor dit en verder onderzoek is het steeds belangrijk om de verschillen tussen klimaat en cultuur in acht te nemen. Om dit verschil te kunnen weergeven, baseren we ons op één van de meest invloedrijkste auteurs op het gebied van organisatiecultuur: Edward Shein (Watson & Gallagher, 2005). Volgens de redenering van Schein (1985) bestaat cultuur uit drie simultane levels. Op het laagste niveau bevinden zich de basisassumpties. Dit zijn overtuigingen over de realiteit, de menselijke natuur, de tijd, etc. Een voorbeeld hiervan zijn de overtuigingen met betrekking tot de natuur: geloven wij dat we in staat zijn om, aan de hand van de moderne technologie, voortdurend de natuurlijke grenzen te overschreiden? Kunnen we dit doen door bijvoorbeeld een stukje woestijn in een vruchtbare grond te recuperen? Of geloven wij dat we als mensen, uiteindelijk, maar weinig controle hebben over de natuur? Geloven wij in een harmonieuze samenleving met het land en zorgen we bijgevolg voor een degelijke bescherming van de natuur? Of nemen we aan dat we zoveel mogelijk bronnen kunnen gebruiken als we wensen (Watson & Gallagher, 2005)? Bovenop dit laagste niveau, is het tweede niveau opgebouwd uit waarden, sociale principes, doelen en standaarden die een intrinsieke waarde hebben. Waarden reflecteren morele en ethische codes die bepalen wat mensen denken te moeten doen (Watson & Gallagher, 2005). Teamwerk, klantendiensten, kwaliteit, innovatie en concurrentie zijn voorbeelden van gebieden waarin waarden typisch worden uitgedrukt (Watson & Gallagher, 2005). Als laatste niveau, tenslotte, hebben we de artefacten. Dit zijn zichtbare en tastbare resultaten van de activiteiten die gebaseerd zijn op de waarden en assumpties van de onderliggende levels. We kunnen stellen dat deze artefacten, de schillen rond de kern van waarden en basisassumpties vormen. Het zijn die aspecten van een organisatie die mensen kunnen voelen, horen of zien. Een voorbeeld hiervan is de manier waarop werknemers elkaar aanspreken tijdens een vergadering of aan de telefoon (Watson & Gallagher, 2005). Nu is het net op deze artefacten dat klimaat grote betrekking heeft. Klimaat is, al het ware, geconceptualiseerd als een manifestatie van cultuur en cultuur kan begrepen worden als een hogere graad van abstractie dan klimaat (Baer & Frese, 2003). Hierbij dient nog vermeld te worden dat de verzameling van gelijkenissen

42

en verschillen tussen klimaat en cultuur, veel complexer zijn dan deze hierboven gesuggereerd (Denison, 1996). Dit valt echter buiten het bestek van deze masterproef.

3.3.2. Componenten De meeste studies die de relatie tussen het algemeen concept organisatorisch klimaat en specifiek gedragingen onderzochten, vonden geen significant resultaat (e.g. Pritchard & Karasick, 1973). Studies die, daarentegen, specifieke dimensies van klimaat onderzochten, konden vaak een significant deel van de variantie in het specifiek gedrag verklaren (e.g. Kozlowki & Hults (1978), Zohar (1980), Tracey, Tannenbaum en Kavanagh (1995)). Tracey et al, bijvoorbeeld, onderzochten en vonden een invloed van de werkomgeving op de transfer van nieuw opgeleide, leidinggevende vaardigheden. Deze transfer van vaardigheden is namelijk een van de hoofdcriteria om de effectiviteit van een formeel trainingsprogramma te evalueren. Het organisatorisch klimaat werd in deze studie geoperationaliseerd door een klimaat voor de transfer van training, wat gedefinieerd wordt als "those situations and consequences which either inhibit or help to facilitate the transfer of what has been learned in training into the job situation" (Tracey et al., 1995, p. 240). Andere voorbeelden van specifieke dimensies van organisatorisch klimaat zijn klimaat voor creativiteit (Taylore, 1972) , klimaat voor individuele verschillen (Schneider & Bartlett, 1970), klimaat voor technische updates (Kozlowki & Hults, 1978), etc. In deze masterproef kozen we echter voor twee andere specifieke dimensies van organisatorisch klimaat: klimaat voor psychologische veiligheid en klimaat voor initiatief. Door dit te doen, sluiten we ons aan bij Schneider’s (1975) voorstel om de term organisatorisch klimaat eerder te zien als een onderzoeksgebied dan een specifieke maatstaf.

3.3.2.a. Klimaat voor initiatief Het concept klimaat voor initiatief werd door Baer en Frese (2003) afgeleid uit het persoonlijk initiatief, wat een construct op individueel niveau is. Frese, Kring, Soose en Zempel (1996, p. 38) definiëren persoonlijk initiatief als volgt: ‘Personal initiative is a behavior syndrome resulting in an individual's taking an active and self-starting approach to work and going beyond what is formally required in a given job.’ Verschillende studies toonden aan dat initiatief op individueel niveau gerelateerd is aan betere prestaties (Crant, 1995; Seibert, Crant, & Kraimer, 1999; Wall, Jackson, & Davids, 1992). Zo presteren proactieve arbeiders en bedienden beter omdat zij voorkomen dat er negatieve dingen gebeuren, beter plannen en actiever zijn in het verkrijgen van belangrijke informatie (Wall et al., 1992). Nog (te) vaak wordt initiatief gesanctioneerd door collega’s of managers omdat het op korte termijn de heersende routines onderbreekt. Op lange termijn, echter, leidt persoonlijk initiatief van de werknemers 43

tot nieuwe ideeën, soepelere producties en services, betere implementaties van innovaties en betere prestaties (Baer & Frese, 2003). Om proactief te kunnen zijn, is een klimaat van initiatief van groot belang (Baer & Frese, 2003). Dit kwam onder andere duidelijk in een onderzoek naar het fenomeen ‘leiding nemen’ (take charge). Morrison en Phelps (1999) onderzochten de factoren die werknemers motiveerden om zelf de touwtjes in handen te nemen. Zij kwamen tot het besluit dat deze beslissing gerelateerd was aan de werknemer zijn verantwoordelijkheidsgevoel, self-efficacy en zijn percepties van het management team hun openheid. Deze resultaten suggereren dat steun van het topmanagement voor een klimaat van initiatief belangrijk is opdat mensen ook daadwerkelijk hun initiatief zouden tonen. Een Klimaat voor initiatief werd door Baer en Frese (2003, p. 48) gedefinieerd als “formal and informal organziational practices and procedures guiding and supporting a proactive, self-starting, and persistent approach toward work.”

3.3.3.b. Klimaat voor psychologische veiligheid Het concept psychologische veiligheid, oorspronkelijk enkel gebruikt op het individueel en teamniveau, werd door Kahn (1990) gedefinieerd als de ‘feeling able to show and employ one’s self without fear of negative consequences to self-image, status, or career.” De term bevat met andere woorden overtuigingen over hoe anderen (bijvoorbeeld medestudenten, professoren, etc.) zullen reageren wanneer je jou kwetsbaar opstelt, door het stellen van een vraag, het voorstellen van een idee, het vragen om feedback, etc. (Edmondson, 2003). Het waren Baer en Frese (2003) die de term psychologische veiligheid uitbreidden tot op het niveau van organisatorisch klimaat. In hun werk definieerden ze het begrip als volgt: “A climate for psychological safety refers to formal and informal organizational practices and procedures guiding and supporting open and trustful interactions within the work environment” (Baer & Frese, 2003, p.50). Een klimaat voor psychologische veiligheid impliceert niet noodzakelijk een omgeving waarin alle mensen goeie vrienden zijn, noch suggereert het een afwezigheid van druk of problemen. Het beschrijft eerder een klimaat waarin individuen zich minder focussen op eigenbescherming waardoor vroege preventie van problemen en het bereiken van gedeelde doelen mogelijk worden (Edmondson, 2003). Het is bijgevolg ook niet verwonderlijk dat psychologische veiligheid een zeer belangrijk en ruim onderzocht concept is binnen de context van psychotherapie (Swift & Copeland, 1996; Rappoport, 1996).

Edmondson (2003) stelt dat individuen onbewuste analyses uitvoeren waarin ze het interpersoonlijk risico geassocieerd met een bepaald gedrag gaan inschatten. In deze analyse, wordt de potentiële actie tegenover een welbepaald interpersoonlijk klimaat afgewogen: ‘Als ik (een welbepaald iets) hier uitvoer, zal ik dan gekwetst, bekritiseerd of vernederd worden?’ Bij een negatief antwoord op deze vraag gaat 44

het individu over tot de werkelijke uitvoering. Op deze manier is het dus volstrekt mogelijk dat, ten gevolge van verschillende overtuigingen, een welbepaalde actie ondenkbaar is in de ene omgeving maar onmiddellijk kan worden uitgevoerd in een andere omgeving. West (1990) stelde vast dat werknemers van een organisatie, gekenmerkt door een steunend en niet bedreigend klimaat, meer geneigd zullen zijn om risico te nemen en nieuwe ideeën voor te stellen dan werknemers in een omgeving waar het voorstellen van een nieuw idee leidt tot een aanval, straf of spot. Een klimaat van psychologische veiligheid zal dus leiden tot een verhoogd leren als ook een verhoogd gebruikt van de werknemer zijn creatief potentieel.

(Toekomstige) ondernemers ageren niet in een vacuüm wanneer ze beslissen om een ondernemerschapsopportuniteit al dan niet uit te werken, maar worden beïnvloed door de context waarin ze zich begeven (Shane, 2003, p. 45). Dit, gecombineerd met het voorgaande, leidt tot de volgende intuïtieve hypothesen:

Hypothese 5: Klimaat voor initiatief modereert de relatie tussen specifiek menselijk kapitaal en groeiintenties bij student-ondernemers op zo’n manier dat hoge levels van klimaat voor initiatief de relatie tussen specifiek menselijk kapitaal en groei-intenties versterken en vice versa.

Hypothese 6: Klimaat voor initiatief modereert de relatie tussen bruggenslaand sociaal kapitaal en groei-intenties bij student-ondernemers op zo’n manier dat hoge levels van klimaat voor initiatief de relatie tussen bruggenslaand sociaal kapitaal en groei-intenties versterken en vice versa.

Hypothese 7: Klimaat voor psychologische veiligheid modereert de relatie tussen specifiek menselijk kapitaal en groei-intenties bij student-ondernemers op zo’n manier dat hoge levels van klimaat voor psychologische veiligheid de relatie tussen specifiek menselijk kapitaal en groei-intenties versterken en vice versa.

Hypothese 8: Klimaat voor psychologische veiligheid modereert de relatie tussen bruggenslaand sociaal kapitaal en groei-intenties bij student-ondernemers op zo’n manier dat hoge levels van klimaat voor psychologische veiligheid de relatie tussen bruggenslaand sociaal kapitaal en groeiintenties versterken en vice versa.

Aangezien wij enkel tussen specifiek menselijk kapitaal en groei-intenties en bruggenslaand sociaal kapitaal en groei-intenties een significante relatie verwachten, onderzoeken we ook enkel op deze relaties het effect van de organisatorische klimaatindicatoren. 45

3.4. Onderzoeksmodel In onderstaand grafisch schema worden de verschillende hypothesen in een onderzoeksmodel gegoten. Systematisch wordt het verband tussen de hypothesen en de andere groepen van variabelen duidelijk. Centraal binnen het model staat de afhankelijke variabele die groei-intenties bij student-ondernemers meet. Aan de linkerzijde bevinden zich de individuele determinanten die trachten varianties in groeiintenties te verklaren. In deze masterproef zijn dat menselijk en sociaal kapitaal, die we respectievelijk gaan opsplitsen in een algemene en specifieke component en in een bindend en bruggenslaand component. Daarnaast worden ook potentiële moderende effecten van klimaat voor initiatief en klimaat voor psychologische veiligheid in het model opgenomen.

Naast de determinanten die we wensen te onderzoeken, nemen we ook reeds onderzochte determinanten in ons model op. Als controlevariabelen kozen we voor entrepreneurial self-efficacy (ESE) en geslacht. Aanvankelijk werd ook geopteerd om leeftijd, die frequent als controlevariabele binnen onderzoek naar groei-intenties gebruikt wordt (e.g. Knockaert et al., 2011), in ons onderzoek op te nemen. Maar aangezien er binnen onze sample geen grote verschillen in leeftijd waarneembaar zijn3, kunnen we niet verwachten dat deze variabele een grote verklaringskracht zal hebben. We kozen er bijgevolg voor om deze variabele uit onze analyse te weren.

3

Minimum leeftijd= 20 jaar; maximum leeftijd= 28 jaar; gemiddelde leeftijd= 23,26 jaar; S.D.= 1,568

46

Klimaat voor initiatief H5 / H6

Klimaat voor psychologische veiligheid H7/H8

Specifiek menselijk kapitaal H1A

Algemeen menselijk kapitaal H2

+

+

ESE H1B

+

0 GROEI-INTENTIES

Bruggenslaand sociaal kapitaal H4

+

0 Bindend sociaal kapitaal H3

Controle variabelen

Figuur 5: het finaal onderzoeksmodel (eigen werk)

47

DEEL 2 Eigen onderzoek

48

4. OPZET ONDERZOEKSMETHODOLOGIE In dit hoofdstuk behandelen we de gebruikte onderzoeksmethodologie binnen deze masterproef. De verzameling van gegevens gebeurde via een online enquête (bijlage 2) en wordt besproken in het deel dataverzameling. In het tweede deel volgt een korte toelichting over de steekproef aan de hand van een eerste descriptieve analyse van de data. We eindigen met een detaillistische weergave van de onderzoeksvariabelen. De analyse van de verzamelde data gebeurt doorheen de studie in het statistisch softwarepakket SPSS.

4.1. Dataverzameling De gebruikte data binnen deze masterproef werden verzameld aan de hand van een online enquête. Deze methode van dataverzameling heeft als voordeel dat de kost per respondent over het algemeen laag is en dat automatisering de kans op menselijke fouten vermindert. Voor de respondenten is het mooi meegenomen dat ze de enquête kunnen invullen wanneer het hen het beste uitkomt. De grootste beperking van een online onderzoek situeert zich voornamelijk op het vlak van steekproeftrekking (De Pelsmacker & Van Kenhove, 2010). Bij onze enquête speelt dit echter geen zo’n groot belang aangezien we er kunnen vanuit gaan dat elk lid van onze populatie toegang tot het internet heeft, thuis of op school. In dit geval kan de online steekproef dus wel representatieve resultaten opleveren.

Om onze enquête te verspreiden konden we rekenen op verschillende organisaties voor dat extra duwtje in de rug. Zonder hun hulp ging het moeilijk geweest zijn om de juiste mensen, Gentse studenten met een interesse in ondernemen, te bereiken.

FLYSE: Onder impuls van de toenmalige voorzitter Laurent Mainil werd in 2010 de Flanders Youth Society for Entrepreneurship (FLYSE) opgericht. Deze studentenvereniging is gesticht door en voor studenten met een passie voor alles wat direct of indirect verbonden is met ondernemen. Hun ambitieus doel is ondernemerschap stimuleren en promoten bij studenten van verschillende faculteiten en onderwijsinstellingen. Dit willen ze bereiken aan de hand van workshops, presentaties en evenementen die in het teken staan van ondernemen. FLYSE is overtuigd dat samen spreken en leren over ondernemen een manier is om de drempel naar ondernemerschap te verlagen. Zowel mensen met concrete ideeën als studenten met een gezonde interesse in ondernemerschap zijn binnen de organisatie aanwezig. Naast de formele activiteiten worden ook vaak informele activiteiten 49

georganiseerd om de groepsgeest te bevorderen. De organisatie telt ongeveer 650 leden. Naar 477 daarvan werd op 20 maart 2013 een nieuwsbrief verzonden. In deze brief konden ze een uitnodiging voor ons onderzoek terugvinden. 1,68% van deze brieven keerden terug vanwege een fout bij het verzenden. 213 personen openden de nieuwsbrief, 256 leden hebben de brief nooit bekeken. 23 leden van de 213 personen, die de nieuwsbrief openden, klikten ook effectief door naar de enquête via de opgegeven link. Niemand onder hen deelde de nieuwsbrief via hun facebookpagina, twitter of e-mail. Exact een week na de nieuwsbrief, stuurden we nog naar alle leden een herinneringsmail en plaatsten we de link ook op de facebookpagina van FLYSE.

Durf ondernemen: Voor de verspreiding van mijn enquête optimaal te laten verlopen, nam ik ook contact op met dhr. Steve Stevens. Hij is recent, door de Universiteit van Gent, aangeworven als businesscoach voor student-ondernemers. Samen met de studenten evalueert Steve het idee en helpt hij hen verder bij de uitwerking ervan. Zijn functie is gekaderd binnen het ondernemerschapsproject ‘Durf Ondernemen’ van de Universiteit Gent. Dit project wil alle studenten stimuleren om tijdens hun studie na te denken over een ondernemingsidee en in sommige gevallen die onderneming ook al op te starten. De facebookpagina van Durf Ondernemen telt 163 volgers en Steve verspreidde via deze weg op 9 april 2013 volgend bericht: “UGent studente, Tine Vandekerckhove, doet momenteel onderzoek naar studenten in Gent die interesse tonen in ondernemen en dit in het kader van haar thesis. Vanuit Durf Ondernemen steunen we haar graag in dit onderzoek. Gelieve daarom via onderstaande link haar enquête in te vullen. Dit neemt amper 5 minuten in beslag. Alvast bedankt!”

iMinds: iMinds zond op 8 april 2013 een persoonlijke uitnodiging naar 22 studenten die recentelijk hadden deelgenomen aan een workshop ondernemen, door hen georganiseerd te Gent. IMinds is een onafhankelijke onderzoeksinstelling die in de opdracht van de Vlaamse overheid innovatie binnen ICT stimuleert. Het iMinds-team biedt bedrijven en organisaties actieve ondersteuning bij onderzoek en ontwikkeling. Een afdeling binnen deze onderzoeksinstelling is gericht op studenten met een start-up idee binnen de ICT-sfeer. iMinds is er namelijk van overtuigd dat veel goede concepten stranden omdat de juiste begeleiding ontbreekt. Naast de persoonlijke mailing, verspreidden we ook de link via de iMinds Garage facebookpagina . Deze pagina is gericht naar onderzoekers en ondernemers en telt 119 leden.

Finalisten dé Gentste student-ondernemer: Aan alle 6 finalisten van het jaar 2013 werd op 8 april 2013 een persoonlijk mailtje gestuurd met de vraag deel te nemen aan mijn onderzoek.

50

Hoeveel Gentse studenten we in het totaal uitgenodigd hebben voor het onderzoek is moeilijk te specifiëren. Niet alle leden checken namelijk op een regelmatige basis bovenstaande facebookpagina’s of lezen ook effectief de ontvangen nieuwsbrief. Bovendien is het zo dat een student met interesse in ondernemen zowel lid kan zijn van FLYSE, Iminds, durf ondernemen, etc... Dit alles maakt het dus moeilijk om zonder denken de bovenstaande cijfers bij elkaar op te tellen. Wanneer we de uitnodigingen via de facebookpagina’s achterwege laten en enkel de nieuwsbrief en persoonlijke mailing meetellen, kunnen we schatten dat ongeveer 241 mensen voor deelname uitgenodigd werden.

4.2. Steekproefomschrijving Een goede steekproef is zeer belangrijk aangezien we uit de kenmerken van een steekproef, kenmerken van de populatie gaan afleiden. Onze populatie bestaat uit Gentse studenten met een interesse in ondernemen. Deze studenten kunnen, maar moeten nog geen onderneming hebben opgericht. De gebruikte steekproef binnen deze masterproef bestaat uit 78 respondenten (response rate: 32,3%) waarvan er bij 39 respondenten data ontbreken. Dit resulteert in 39 volledig ingevulde enquêtes of een 16% effective response rate. Tussen de 39 respondenten zijn er 28 (71,8%) mannelijke en 11 (28,2%) vrouwelijke deelnemers. De leeftijd van de streekproef heeft een bereik van 20 tot en met 28 jaar en een gemiddelde leeftijd van 23,26 jaar. Van alle onderzochte studenten zijn er 66,7% (26) ingeschreven aan de Universiteit van Gent. De overige 33,3% (13) volgen les aan een Gentse Hogeschool. Van de 26 studenten aan de Universiteit, richtten reeds 12 ervan een eigen onderneming op. In de hoge school waren er dit 6 van de 13. Binnen onze steekproef zijn er 8 universiteitsstudenten en 3 hogeschoolstudenten in het bezit van een statuut van student-ondernemer. Hierbij dient opgemerkt te worden dat er tussen het oprichten van een bedrijf en het krijgen van een statuut geen eenduidig verband bestaat. Zo zijn er binnen onze steekproef 2 respondenten, die nog geen onderneming hebben opgericht, in het bezit van een statuut. Van de 11 respondenten, die wel een onderneming hebben opgericht, zijn er 9 met een statuut. Om een duidelijk beeld te kunnen schetsen van de studenten, vroegen we hen ook naar de huidige fase van hun ondernemingsproces. Dit deden we aan de hand van een reeks ja-neen vragen over al dan niet uitgevoerde opstartactiviteiten. De opstartactiviteiten, die we in deze enquête gebruiken, waren gebaseerd op de opstartactiviteiten van Davidsson en Honig (2003) en kunnen teruggevonden worden in bijlage 3. Uit de staafdiagram, hieronder weergegeven, kunnen we opmaken dat de meeste van de studenten met een interesse in ondernemen reeds een idee in gedachten hebben en al informatie hebben verzameld omtrent competitie, klanten, prijzen, etc. Dit is zo voor respectievelijk 76,9% en 71,8% van de studenten. Het aanvragen van een patent en het hebben van werknemers in dienst is slechts van toepassing op 10,3% van de steekproef.

51

Figuur 6: Fase van bedrijfsontwikkeling van de steekproef (eigen werk)

4.3. Variabelen 4.3.1.

Afhankelijke variabele

 Groei-intentie De afhankelijke variabele binnen deze masterproef is groei-intentie. Deze intentie wordt gemeten aan de hand van een zeven–punts Likertschaal gaande van ‘helemaal niet akkoord’(1) tot ‘helemaal akkoord’(7). Over het ideaal aantal intervallen in een schaal, is reeds heel wat onderzoek verricht. Als algemene conclusie van dergelijk onderzoek wordt gesteld dat 7 antwoord categorieën meer dan voldoende zijn (De Pelsmacker & Van Kenhove, 2010, p.190). Het voordeel aan een schaal met een oneven aantal punten is dat de respondent niet gedwongen wordt om in één of andere richting een mening uit te spreken. De respondent die een neutrale mening heeft, kan die in een dergelijke schaal ook uitdrukken (De Pelsmacker & Van Kenhove, 2010, p. 181). De hier gebruikte schaal (Stewart & Roth, 2001) bestaat uit 6 items, voorafgegaan door de vraag: ‘Wanneer ik een bedrijf opstart, zou ik willen dat…’: ‘mijn bedrijf een grootte heeft die ik zelf kan leiden of met de ondersteuning van een beperkt middenkader’ (item 1); ‘mijn bedrijf zo groot mogelijk wordt’ (item 2); ‘de verkopen gedurende de eerste 5 operationele jaren verdubbelen’ (item 3); ‘de verkopen van het eerste jaar gelijkaardig blijven gedurende de opeenvolgende jaren’ (item 4); ‘het aantal werkkrachten verdubbelt gedurende de eerste 5 jaren dat mijn bedrijf operationeel is’ (item 5); ‘het aantal werkkrachten gedurende de eerste 5 jaar ongeveer gelijk blijft als in het eerste jaar’ (item 6). Hierbij werden item 1, item 4 en item 6 omgekeerd gecodeerd. Door niet alle schaalonderdelen in dezelfde richting te oriënteren kan namelijk een halo-

52

effect worden tegengegaan (De Pelsmacker & Van Kenhove, 2010, p. 190). Uit een exploratieve factoranalyse bleek echter dat wanneer item 1 verwijderd werd, de Cronbach’s Alpha verbeterde van 0,607 naar 0,652. Hoewel een gewenste Cronbach’s Alpha 0,7 of meer bedraagt, (Andrew, Pedersen, & McEvoy, 2011, p. 202) is een Cronbach’s Alpha van 0,6 aanvaardbaar (Hair, Black, Babin, & Anderson, 2006, p.102). Het gemiddelde van de groei-intentie schaal is 4,3 (n= 53 ,S.D. = 1.02).

4.3.2.

Onafhankelijke variabelen

4.3.2.a. Menselijk kapitaal  Algemeen menselijk kapitaal

In deze studie gaan we onder andere op zoek naar de relatie tussen opgebouwde, algemene kennis en groei-intenties bij student-ondernemers. Aan de respondenten werd gevraagd om aan te duiden of ze al één (of meerdere) bachelorsdiploma(‘s) en/of masterdiploma(‘s) op zak hadden (0=neen, 1=ja). Ook werd gevraagd naar het aantal jaren werkervaring, studentenjobs niet meegerekend. Het gemiddeld aantal jaren werkervaring bedraagt 0,6 jaren (n=70; S.D.=1,30) en respectievelijk 51,3% (n=70) en 11,5% (n=69) procent van de respondenten heeft reeds een bachelor- en masterdiploma op zak.

 Specifiek menselijk kapitaal

Het specifiek menselijk kapitaal van student-ondernemers werd gemeten aan de hand van een aantal indicatoren. Het betreft hier indicatoren die opgedane ervaring en kennis, gerelateerd aan het managen en uitbreiden van een onderneming, meten. Als eerste werd, aan de hand van een dummy variabele (0=neen, 1=ja), gevraagd of de student in het bezit is van een statuut van student-ondernemer. Daarna vragen we de respondent of hij/zij ooit een ondernemerschapscursus volgde. Omdat we niet in staat zijn de verschillende cursussen op kwaliteit en inhoud te vergelijken en te evalueren, creëerden we een dummy variabele die weergeeft of er ooit een deelname was. Daarna wordt naar het aantal opleidingsuren gepeild. Wij volgen Dimov en Shepherd (2005) in hun redenering dat niet enkel kwantitatieve metingen, maar ook kwalitatieve metingen van menselijk kapitaal belangrijk zijn om verschillen in de afhankelijke variabele, hier groei-intentie, zo goed mogelijk te verklaren. Wij vroegen bijgevolg de studenten naar hun opleiding en deelden daarna hun antwoorden op in twee categorieën:

53

een technische4 en niet-technische5 opleiding waarvan we deze laatste als specifiek menselijk kapitaal definieerden. Een laatste indicator van specifiek menselijk kapitaal was opstartervaring (0=neen, 1=ja). 20% van de respondenten (n=70) zijn in het bezit van een statuut van student-ondernemer, 13% (n=69) volgde reeds een ondernemerschapscursus, 70% (n=70) zijn ingeschreven in een niet-technische opleiding en 32,9% (n=70) heeft reeds enige opstartervaring.

4.3.2.b. Sociaal kapitaal  Bruggenslaand sociaal kapitaal

Om bruggenslaand sociaal kapitaal te conceptualiseren, maken we gebruik van een meetschaal die de ‘intensiteit van de zoektocht naar informatie’ bevraagt. In deze schaal wordt aan de respondenten gevraagd om aan te duiden in welke mate ze, gedurende het voorbije jaar, beroep hebben gedaan op volgende informatie- of hulpbronnen: accountant/boekhouder (item 1); vrienden of familie (item 2); andere ondernemers (item 3); bankiers (item 4); advocaten (item 5); beschikbare boeken, handleidingen, etc. (item 6); business games (item 7); CvO (item 8); Accio (item 9); FLYSE (item 10); Unizo (item 11); iMinds (item 12); CenEka (item 13); Zeus WPI (item 14); Bryo (item 15). Deze laatste acht items zijn allemaal organisaties die ondernemerschap stimuleren en begeleiden. Antwoorden worden gegeven op een zeven-punts Likertschaal gaande met 1= niet gebruikt, 4= soms gebruikt en 7= veel beroep op gedaan. Voor verdere analyse van deze schaal en voor het correct conceptualiseren van bruggenslaand sociaal kapitaal werden item 2, 6 en 7 verwijderd. Met de overige items werd een factoranalyse uitgevoerd en de schaal werd getest op betrouwbaarheid. De Cronbach’s Alpha van deze schaal bedraagt 0,642. Het gemiddelde van de schaal is 2,40 (n=40; S.D.=0,80).

 Bindend sociaal kapitaal

Als eerste variabele binnen bindend sociaal kapitaal meten we van een respondent de aanwezige rolmodellen. Via een dummy variabele (0=neen, 1=ja) gaan we na of iemand van de ouders eigenaar (geweest) is van een onderneming. Het hebben van een ondernemende ouder heeft namelijk al in verschillende ondernemerschapsstudies zijn invloed bewezen en geeft relaties, gekarakteriseerd door hoge levels van relationele wederkerigheid en vertrouwen, weer (Davidsson & Honig, 2003). 59,2% van 4

In onze sample werden volgende richtingen gecodeerd als een technische opleiding: maritieme wetenschappen, computerwetenschappen, softwareontwikkeling, informatica, bouwkunde, biowetenschappen, geneesmiddelontwikkeling, chemie. 5 In onze sample werden volgende richtingen gecodeerd als niet-technische opleiding: handelswetenschappen, handelsingenieur, toegepaste economische wetenschappen, bedrijfseconomie, rechten, international business, ergotherapie, KMO management, European business, internationale politiek.

54

de respondenten (n=49) heeft een ouder die ooit een onderneming oprichtte. Daarna creëerden wij een gelijkaardige dummy variabele voor zowel dichte vrienden als voor familie of kennissen (ouders niet meegerekend). In deze studie heeft respectievelijk 79,6% (n=49) en 87% (n=49) een ondernemende vriend of familielid. Naast de hiervoor beschreven rolmodellen bevragen we de respondent zijn subjectieve norm. Zoals reeds vermeld (supra, p. 10) is een subjectieve norm opgebouwd uit enerzijds ‘normative beliefs’ en anderzijds de ‘motivation to comply’ (Ajzen, 1991). In onze enquête gebruiken we drie items om de normative beliefs te gaan meten. Het eerste item is: ‘Ik denk dat mijn dichtste familieleden vinden dat ik een onderneming moet oprichten.’ Het tweede en derde item zijn gelijkaardig aan het eerste maar focussen zich op respectievelijk ‘mijn dichtste vrienden vinden …’ en ‘de mensen, die belangrijk zijn voor mij ,vinden…’ Alle drie de items werden gemeten op een zeven–punts Likertschaal gaande van 1= ‘Helemaal niet akkoord’ tot 7= ‘Helemaal akkoord’. Naast de normative beliefs meet de enquête ook de motivation to comply. Dit gebeurt, net zoals bij de normative beliefs, aan de hand van drie items. Het eerste item gaat als volgt: ‘In welke mate hecht je belang aan wat jouw dichtste familieleden vinden wanneer je er voor kiest om een onderneming op te richten.’ (1= ‘Niet belangrijk’; 7= ‘Zeer belangrijk’). Het tweede en derde item focussen zich respectievelijk weer op ‘jouw dichtste vrienden vinden’ en ‘de mensen die belangrijk zijn voor jou, vinden’. Om de uiteindelijke subjectieve norm te berekenen worden de normative beliefs items omgevormd tot een bipolaire schaal (1=-3 tot 7=+3). Daarna worden de normative beliefs vermenigvuldigd met de motivation to comply en wordt alles bij elkaar opgeteld tot 1 cijfer. In verscheidene studies (Madden, Ellen, & Ajzen, 1992; Ajzen & Driver, 2009; Tkachev & Kolvereid, 1999; etc.) werd een gelijkaardige maatstaf voor subjectieve norm gehanteerd. De subjectieve norm heeft in onze studie een minimum van -33, een maximum van 57 en een gemiddelde van 8,09 (n=46 ,S.D.=18,13).

4.3.2.c. Klimaatmoderatoren In deze masterproef nemen we Glick (1985,1988) zijn definitie van organisatorisch klimaat aan (supra, p. 41).

 Klimaat voor initiatief De maatstaf die we gebruiken om een klimaat voor initiatief te meten bevat 7 items en is gebaseerd op deze van Baer en Frese (2003). We transformeerden, de door hen voorgestelde schaal, naar het niveau van de universiteit en hogeschool. De zeven items worden telkens voorgegaan door de vraag ‘Studenten in mijn universiteit/hogeschool…’. De items zelf zijn: ‘pakken problemen effectief aan’ (item 1); ‘zoeken onmiddellijk naar een oplossing, wanneer er iets mis loopt’ (item 2); ‘grijpen altijd de kans om actief 55

betrokken te zijn’ (item 3); ‘nemen onmiddellijk initiatief, meer dan studenten in andere universiteiten of hogescholen’ (item 4); ‘benutten snel opportuniteiten met het oog op het behalen van doelen’ (item 5); ‘doen gewoonlijk meer dan wat van hen gevraagd wordt’ (item 6); ‘zijn bijzonder goed in het realiseren van ideeën’ (item 7). Antwoorden worden gegeven op een zeven-punts Likertschaal gaan van ‘helemaal niet akkoord’ (1) tot ‘helemaal akkoord’ (7). De factoranalyse komt 1 factor uit en de schaal is betrouwbaar (Cronbach’s Alpha= 0,92). Het gemiddelde op de schaal klimaat voor initiatief is 3.9 (n=41, S.D.=1,06).

 Klimaat voor psychologische veiligheid Net zoals bij klimaat voor initiatief, werd de schaal voor klimaat voor psychologische veiligheid gehaald uit Baer & Frese (2003). De schaal bestaat uit zeven items die voorafgegaan worden door ‘In mijn universiteit of hogeschool…’. De items zelf zijn: ‘zou niemand opzettelijk de inspanningen van een andere student ondermijnen’ (item 1); ‘worden studenten soms buitengesloten omdat ze anders zijn’ (item 2); ‘worden gemaakte fouten later vaak tegen iemand gebruikt’ (item 3); ‘is het moeilijk om hulp te vragen aan anderen’ (item 4); ‘is iedereen vrij om risico’s te nemen’ (item 5); ‘worden unieke talenten en vaardigheden gewaardeerd’ (item 6); ‘kan iedereen problemen en lastige kwesties aan het licht brengen’ (item 7). De items 2, 3 en 4 werden omgekeerd gecodeerd. De studenten antwoorden via een zeven-punts Likertschaal gaan van ‘helemaal niet akkoord’(1) tot ‘helemaal akkoord’(7). Uit de exploratieve factoranalyse blijkt dat item 1 beter weggelaten wordt. Dit gebeurde ook met de oorspronkelijke schaal in Baer en Frese (2003). De uiteindelijk schaal heeft een Cronbach’s Alpha van 0,764. Het gemiddelde op de schaal voor klimaat van psychologische veiligheid is 4,76 (n=41, S.D.=0,89).

4.3.3.

Controlevariabelen

Wanneer we het verband van menselijk kapitaal, sociaal kapitaal en organisatorisch klimaat op groeiintenties bij student-ondernemers nauwkeurig wensen te meten, is het belangrijk dat we de controlevariabelen in rekening brengen. Controlevariabelen zijn concepten waarvan in de literatuur bewezen is dat ze een invloed uitoefenen op groei-intenties.

4.3.3.a. Geslacht Aangezien geslacht een invloed uitoefent op groei-intenties (Cliff, 1998; Cassar, 2006), dienen we dit concept op te nemen als controlevariabele. Van geslacht maakten we een dummy met 0= mannelijk en 1= vrouwelijk. In onze studie waren er 64,1 % mannelijke deelnemers (n=78).

56

4.3.3.b. Entrepreneurial self-efficacy Naast geslacht nemen we ook ESE als controlevariabele in ons model op (Shane, 2000). Om dit concept te kunnen meten, werd beroep gedaan op de schaal die ontwikkeld werd door Zhao et al. (2005). In de enquête wordt volgende vraag gesteld: ‘Hoe zelfverzekerd bent u in het succesvol…’ . De items, horende bij de vraag, zijn: ‘identificeren van nieuwe “business opportuniteiten”’ (item 1); ‘creëren van nieuwe producten’ (item 2); ‘creatief denken’ (item 3); ‘commercialiseren van een idee of nieuwe ontwikkelingen’ (item 4). Deze vragen werden beantwoord aan de hand van een zeven-punts Likertschaal gaande van ‘helemaal niet zelfverzekerd’ (1) tot ‘zeer zelfverzekerd’ (7). Uit verdere analyses blijkt dat de schaalonderdelen één factor verklaren en de betrouwbaarheid van de schaal voldoende groot is (Cronbach’s Alpha = 0,83). Het gemiddelde op de ESE schaal bedraagt 4.8 (n= 55; S.D.=1.02).

57

5. ANALYSE EN RESULTATEN Na het verzamelen, gaan we de verkregen data gaan analyseren. Binnen deze masterproef is het niet noodzakelijk om aan de hand van een Heckman two-step selectiemodel, eerst de studenten met ondernemerschapsintenties uit de steekproef te gaan selecteren. We kunnen er namelijk van uit gaan dat onze steekproef ondernemerschapsintenties bezit, aangezien ze aangesloten zijn bij de organisaties FLYSE, durf ondernemen en/of iMinds. Onze respondenten zijn met andere woorden in staat om correct te antwoorden op de vragen over groei-intenties voor hun (toekomstige) onderneming.

5.1. Beschrijvende statistiek Voor we overgaan naar een regressieanalyse van onze data, nemen we eerst een korte kijk op enkele beschrijvende statistieken. Dit deel is voornamelijk interessant voor de verschillende organisaties die zich focussen op het stimuleren en begeleiden van ondernemerschap bij studenten. Voor hen is het een meerwaarde om te weten welk profiel van student er het meest, en in welke mate, in het voorbije jaar beroep gedaan heeft op de door hen aangeboden informatiebronnen. De schaal die we hierbij gebruiken is deze van de intensiteit van de zoektocht naar informatie (supra, p 55). Hier worden er echter, in tegenstelling tot de schaal van bruggenslaand sociaal kapitaal, geen items weggelaten. De gemiddelden van de schaal van de intensiteiten zijn geordend van hoog naar laag met 1: ‘Niet gebruikt’; 4: ‘Soms gebruikt’; 7: ‘Veel beroep op gedaan’. Zoals je kan afleiden uit tabel 2, wordt er door de studenten voornamelijk beroep gedaan op familie, vrienden, beschikbare boeken, handleidingen en andere ondernemers. De overige informatiebronnen werden opmerkelijk weinig aangesproken. Zeker de organisaties Zeus WPI, Accio, CenEka en Bryo scoren zeer laag. Hun gemiddelden liggen tussen 1 en 2, waaruit we kunnen suggereren dat er veel studenten in het voorbije jaar nooit beroep op deze organisaties deden. Verder onderzoek toonde ons inderdaad aan dat respectievelijk 79,5%, 79,5%, 87,2% en 92,3% van onze steekproef het voorbije jaar nooit beroep deed op de organisaties Bryo, CenEka, Accio en Zeus WPI. Het is voor deze organisaties bijgevolg aangewezen om verder onderzoek te verrichten naar de achterliggende redenen voor deze hoge percentages. Zijn hun diensten niet aantrekkelijk genoeg of zijn hun diensten gewoon niet bekend bij de studenten? Is er een hoge drempel om de organisatie te contacteren of is er niet genoeg informatie over de diensten beschikbaar? Dit zijn slechts enkele van de vele redenen die aan de basis kunnen liggen van de tegenvallende resultaten. Hier dient men echter nog kritisch te bemerken dat deze resultaten een vertekend beeld kunnen geven. CenEka en Zeus WPI zijn namelijk organisaties die een beperktere doelgroep adresseren, dan de steekproef hier aanwezig. Terwijl wij studenten over faculteiten en onderwijsinstellingen heen 58

onderzoeken, focussen CenEka en Zeus WPI zich respectievelijk op studenten burgerlijk ingenieur (computerwetenschappen en elektrotechniek) en mensen met interesse in IT. Hoewel beide organisaties op hun website vermelden dat andere studenten meer dan welkom zijn, liggen zowel hun projecten als expertise in de hierboven vermelde vakgebieden. Ook de organisatie Accio is, zoals hieronder aangetoond zal worden (infra p. 62), sterk gerelateerd aan de hogeschool als onderwijsinstelling. Voor het Vlaamse startersinitiatief Bryo is deze redenering echter niet van toepassing. Tenslotte, staan we ook even stil bij mogelijke selectiefouten. Aangezien onze enquête verspreid werd via de organisaties iMinds en FLYSE, kunnen onderstaande resultaten een vertekend beeld geven, een beeld dat in hun voordeel speelt.

N

Minimum

Maximum

Mean

Std. Deviation

vrienden_fam

39

1

7

5,10

1,465

Boeken

39

1

7

4,62

1,801

Andere

39

1

7

4,38

1,844

Accountant

39

1

7

2,90

2,125

Unizo

39

1

7

2,72

2,025

FLYSE

39

1

7

2,69

2,214

Bankiers

39

1

7

2,64

1,814

CvO

39

1

7

2,59

2,035

business_game

39

1

6

2,51

1,876

Advocaten

39

1

6

2,51

1,790

IMinds

39

1

7

2,05

1,761

Bryo

39

1

6

1,74

1,551

CenEka

39

1

7

1,64

1,495

Accio

39

1

7

1,51

1,449

Zeus WPI

39

1

7

1,28

1,099

Valid N (listwise)

39

Tabel 2: Intensiteit van de zoektocht naar informatie (eigen werk)

Zoals reeds vermeld, kan het zeer interessant zijn om de verschillen tussen universiteits- en hogeschoolstudenten, wat de zoektocht naar informatie betreft, eens van dichterbij te bekijken. De grafische voorstelling van de gemiddelden voor de verschillende bronnen worden weergegeven in figuur 7. De specifieke waarden van de gemiddelden, samen met hun minimum, maximum en standaardafwijking, kunnen teruggevonden worden in bijlage 4.

59

Figuur 7: Gemiddelden van de intensiteit naar zoektocht voor universiteits- en hogeschoolstudenten (eigen werk) Hoewel de grafiek een eerste beeld schetst van de verschillen in gemiddelden, voeren we toch een Mann-Whitney test uit om te controleren of deze twee steekproeven afkomstig zijn uit populaties (universiteitsstudenten en hogeschoolstudenten) met gelijke verdelingen (De Vocht, 2007). We voeren een niet-parametrische test uit omdat onze data niet voldoen aan de voorwaarden voor een Independent Student’s t-test. In tabel 3 worden de tweezijdige overschrijdingskansen voor alle bronnen weergegeven. Aan de hand van deze waarde kunnen we bepalen of we de nulhypothese – gelijke gemiddelden – moeten verwerpen of niet.

BRON VAN INFORMATIE Accountant/boekhouder Vrienden en familie Andere ondernemers Bankiers Advocaten Beschikbare boeken Business game CvO Accio FLYSE Unizo iMinds CenEka Zeus WPI Bryo

EXACT SIGN (2-TAILED) 0,077 0,412 0,936 0,859 0,751 0,303 0,312 0,014 0,015 0,898 0,434 0,008 0,181 0,846 0,107

Tabel 3: Uitkomsten Mann-Whitney test voor de verschillende bronnen met betrekking op onderwijsinstelling (eigen werk) 60

Uit tabel 3 wordt duidelijk dat er voor drie bronnen een significant verschil in het gebruik tussen universiteits- en hogeschoolstudenten waarneembaar is. Een eerste bron is de organisatie Accio, waarvan het gemiddelde van de universiteitsstudenten 1,12 (S.D. = 0,588) en van de hogeschoolstudenten 2,31 (S.D. = 2,213) bedraagt. Dit verschil is niet verwonderlijk aangezien, zoals de naam Accio (Artevelde Hogeschool centrum voor creativiteit innovatie & ondernemingszin) doet vermoeden, deze organisatie sterk gerelateerd is aan de hogeschool als onderwijsinstelling. Een verdere analyse bracht ons inderdaad bij dat 96,15% van de universiteitsstudenten in onze steekproef vorig jaar nooit beroep deden op Accio. Dit cijfer daalde naar 69,23% voor de hogeschoolstudenten in onze steekproef. Dezelfde redenering geldt voor het Centrum voor Ondernemen. iMinds, daarentegen, is als onafhankelijk onderzoeksbureau van de overheid niet gerelateerd aan de universiteit of hogeschool. Toch is ook hier een significant verschil waarneembaar met een gemiddelde van 2,54 (S.D. 1,985) voor universiteitsstudenten en één van 1,08 (S.D. 0,277) voor hogeschoolstudenten. Dit gegeven kan voor iMinds een stimulans vormen voor verder onderzoek en promotie bij de hogeschoolstudenten. Voor alle andere

bronnen

is

de

frequentie

van

gebruik

niet

significant

verschillend

tussen

de

onderwijsinstellingen. FLYSE en Unizo, die net zoals iMinds onafhankelijke verenigingen zijn, scoren in beide groepen dus gelijkaardig.

Om ons vermoeden, dat er een verband bestaat tussen het gebruik van sommige informatiebronnen en het vertoeven in een bepaalde fase van het opstartingsproces, te staven, berekenen we de correlatiecoëfficiënten. Op deze manier proberen we de richting en de sterkte van het verband uit te spreken. Om dit proces zo efficiënt mogelijk te laten verlopen, transformeerden we de verschillende dummy variabelen in verband met de opstartactiviteiten (bijlage 3) naar 1 variabele. We deden dit door alle ja-antwoorden bij elkaar op te tellen. Langs deze weg nemen we aan dat hoe meer vragen een respondent met ja beantwoordt, hoe verder hij staat in het opstartingsproces. Daarnaast berekenen we ook de correlatiecoëfficiënten tussen het al dan niet ondernemer zijn en de verschillende bronnen. We kunnen namelijk verwachten dat student-ondernemers, die reeds een onderneming oprichtten, andere bronnen zullen aanspreken dan studenten zonder onderneming. De bekomen correlatiecoëfficiënten worden weergegeven in tabel 4.

61

Fase

Onderneming (0=neen, 1=ja)

Fase

1

Onderneming

0,772*

1

Accountant/boekhouder

0,525**

0,585**

Vrienden & familie

-0,003

0,077

Andere ondernemers

-0,039

-0,196

Bankiers

-0,135

0,013

Advocaten

0,381*

0,284

Beschikbare boeken,

-0,121

-0,205

Business games

-0,083

-0,118

CvO

-0,044

-0,110

Accio

-0,013

-0,116

FLYSE

-0,499**

-0,340*

Unizo

0,206

0,028

iMinds

0,307

0,121

CenEka

-0,292

-0,298

Zeus WPI

-0,183

-0,241

Bryo

0,101

-0,013

handleidingen, opleidingen, etc.

Tabel 4: Correlatiecoëfficiënten tussen informatiebronnen en fase van opstartingsproces en tussen informatiebronnen en ondernemerschap (eigen werk) niveaus van significantie *p<0,05; **p<0,01; n=39

Uit tabel 4 blijkt dat wanneer de student-ondernemer zich verder in het opstartingproces begeeft, hij/zij meer beroep zal doen op boekhouders en advocaten. De organisatie FLYSE, daarentegen, wordt minder beroep op gedaan naarmate het opstartingsproces vordert. Wat betreft het ondernemerschap, kunnen we dezelfde conclusies voor het gebruik van boekhouders en het contacteren van FLYSE nemen. Hieruit blijkt dat FLYSE een belangrijkere rol speelt in het begin van het opstartingsproces en hoogstwaarschijnlijk eerder ondernemerschap gaat stimuleren dan begeleiden.

62

1 2 3 4 Controle variabelen 1. Geslacht 1 2. ESE -0.240 1 Onafhankelijke variabelen 3. Bachelordiploma -0.125 -0.167 1 4. Masterdiploma -0.318* 0.113 0.248 1 5. Jaren werkervaring -0.080 0.282 0.127 0.260 6. Statuut van student-ondernemer -0.266 0.206 -0.006 0.105 7. Uren ondernemerschapscursus 0.061 -0.207 -0.029 -0.065 8. Non-technologische opleiding 0.350* -0.260 -0.114 -0.149 9. Opstartervaring -0.237 0.371* -0.058 0.294 10. Bridging sociaal kapitaal 0.177 0.108 0.058 -0.175 11. Rol ouders -0.024 -0.046 -0.011 -0.194 12. Rol vrienden -0.125 0.019 0.220 0.115 13. Rol familie -0.152 0.070 0.068 0.072 14. Subjectieve norm 0.131 0.182 -0.508** -0.173 Moderatoren 15. Initiatief -0.053 -0.071 -0.199 -0.083 16. Veiligheid 0.178 0.010 -0.248 0.020 Afhankelijke variabelen 17. Groei-intentie -0.190 0.183 -0.011 -0.013 Mean 0.28 5.06 0.64 0.21 Standard Deviation 0.46 0.87 0.49 0.46 Tabel 5: Beschrijvende statistieken en correlaties van de onderzochte variabelen

5

6

7

8

9

10

11

1 0.363* -0.125 -0.167 0.349* 0.044 -0.061 0.334* 0.079 0.137

1 -0.124 0.113 0.448** -0.056 -0.024 -0.244 -0.152 0.103

1 -0.022 0.043 0.041 0.126 0.184 0.179 -0.085

1 -0.165 -0.093 0.097 -0.003 -0.350* 0.317*

1 -0.022 -0.016 -0.058 0.031 0.219

1 -0.036 0.259 0.026 -0.088

1 0.097 0.397* 0.128

-0.078 -0.152

-0.230 -0.068

-0.280 -0.089

0.074 0.304

-0.258 -0.106

-0.032 -0.114

0.175 0.518**

0.040 0.83 1.57

0.202 0.28 0.46

0.439** 9.41 24.91

0.045 0.64 0.49

0.279 0.46 0.51

-0.034 2.39 0.81

0.248 0.56 0.5

Significantieniveau van Pearson correlaties (two-tailed): * p < 0,05; ** p < 0,01; n =39

63

Controle variabelen 1. Geslacht 2. ESE Onafhankelijke variabelen 3. Bachelordiploma 4. Masterdiploma 5. Jaren werkervaring 6. Statuut van student-ondernemer 7. Uren ondernemerschapscursus 8. Non-technologische opleiding 9. Opstartervaring 10. Bridging sociaal kapitaal 11. Rol ouders 12. Rol vrienden 13. Rol familie 14. Subjectieve norm Moderatoren 16. Initiatief 17. Veiligheid Afhankelijke variabelen 18. Groei-intentie Mean Standard Deviation

12

13

14

15

16

17

1 0.346* 0.005

1 -0.046

1

0.089 -0.117

0.235 0.272

0.186 0.16

1 0.438**

1

0.156 0.64 0.49

0.279 0.82 0.39

0.227 9.62 18.58

0.094 3.77 1.02

0.068 4.77 0.9

1 4.7 0.97

Tabel 5 (vervolg): Beschrijvende statistieken en correlaties van de onderzochte variabelen Significantieniveau van Pearson correlaties (two-tailed): * p < 0,05; ** p < 0,01; n =39

64

5.2. Meervoudige regressie Na de beschrijvende statistieken, komen de meervoudige regressies in SPSS aan bod. In deze masterproef starten we met het baseline model (model 1). Daarna voegen we de kenmerken van menselijk kapitaal (model 2), de kenmerken van sociaal kapitaal (model 3) en uiteindelijk zowel de kenmerken van menselijk als sociaal kapitaal (model 4) bij het baseline model toe. Nadat we aan de hand van deze modellen de individuele kenmerken bestudeerd hebben, nemen we de moderende effecten van organisatorisch klimaat onder de loep.

De beschrijvende statistieken en correlaties voor de variabelen, gebruikt binnen deze studie, worden weergeven in tabel 5. Pearson correlaties tussen de onafhankelijke variabelen zijn allen lager dan 0,6. Dit geeft aan dat er geen onafhankelijke variabelen, die (ongeveer) hetzelfde meten, in ons model aanwezig zijn. Daarenboven, zijn alle variance inflation factors (VIF) kleiner dan 3 (maximum 2,276), wat er op wijst dat multicollineariteit binnen dit model geen probleem is (Hair, Black, Babin, & Anderson, 2006).

Het testen van de geponeerde hypothesen doen we aan de hand van meervoudige regressie. De validiteit en betrouwbaarheid van onze resultaten kunnen we verzekeren door het uitvoeren van enkele testen. Deze testen vormen de eerste stap binnen een meervoudige regressieanalyse en onderzoeken of onze data de assumpties, die aan de basis liggen van een regressieanalyse, al dan niet schenden (Janssens, Wijnen, De Pelsmacker & Van Kenhove, 2008). De uiteindelijke meervoudige regressie werd uitgevoerd op 38 in plaats van 39 cases. Dit komt door de aanwezigheid van een outlier. Deze outlier kan niet gezien worden als een schending van de assumpties, maar heeft toch voldoende aandacht nodig (Janssens et al, 2008). Hoewel SPSS uitgaat van een standaarddeviatie van |3|, raadt De Vocht (2007) en Janssens et al. (2008) eerder een standaarddeviatie van |2| aan. Uitgaande van 2 standaarddeviaties blijkt er in onze studie 1 case met een gestandaardiseerd residu van meer dan 2 aanwezig te zijn. We beslisten om deze case uit het regressiemodel weg te laten. Een eerste assumptie van de regressieanalyse is een normale verdeling van de residuen. We testen deze assumptie aan de hand van een visuele inspectie van het histogram en de normal probability plot (bijlage 5). Hieruit konden we concluderen dat de residuen normaal verdeeld waren. De bijkomende Kolmogorov-Smirnov test, die bij niet significantie wijst op een normale verdeling van residuen (De Vocht, 2007), bevestigde dit resultaat (bijlage 6). Door het plotten van de gestandaardiseerde residuen op de Y-as en de gestandaardiseerde voorspelde Y-waarden op de X-as (bijlage 7), kunnen we nagaan of variantie van de residuen homoscedastisch is en/of het regressiemodel lineair is (De Vocht, 2007). In ons geval, waren beide voorwaarden voldaan. Het testen op autocorrelatie is hier irrelevant en we kunnen er vanuit gaan 65

dat er onafhankelijkheid is tussen de residuen. Als laatste controleerden we de cases nog op uitzonderlijke waarden. Deze kunnen namelijk een grote invloed uitoefenen op de berekening van de regressiecoëfficiënten en hoeven niet per se outliers te zijn. Om dit te onderzoeken, berekenden we voor de verschillende cases de Leverage values en Cook’s Distance. Deze waarden (Bijlage 8) lagen allemaal lager dan respectievelijk 0.5 en 1, wat er op wijst dat de overblijvende 38 cases geen te grote invloed uitoefenen op het regressiemodel. Hoewel deze testen hier betrekking hebben op model 4, hebben we elk deelmodel ook getest op voorgaande assumpties.

In tabel 6 worden de resultaten van de meervoudige regressieanalyses weergegeven. Doorheen deze masterproef focussen we ons steeds op de adjusted R² in plaats van de R² aangezien deze eerste factor gecorrigeerd wordt voor het aantal onafhankelijke variabelen in het regressiemodel (Janssens et al., 2008). Het basismodel (model 1) bevat enkel de controlevariabelen, geslacht en ESE en is niet in staat om groei-intenties statistisch te gaan verklaren (p > 0.1; adjusted R² =0.043). Wanneer we echter de karakteristieken van menselijk kapitaal opnemen in de meervoudige regressieanalyse (model 2), verbetert het model significant (p<0.05; adjusted R²= 0.290). Het base model samen met de karakteristieken van sociaal kapitaal (model 3) is dan weer niet significant (p > 0.1; adjusted R²=0.123). Het finale model is significant op een 0.01 level en verklaart 43,2 procent van de variantie in groeiintenties. Vanwege deze laatste p-waarde kunnen we de nulhypothese (H0: adjusted R²=0) verwerpen en is ons finaal model (model 4) zinvol. Er is met andere woorden een grote overeenkomst tussen het model en de data waardoor een verdere interpretatie van de regressiecoëfficiënten nuttig en mogelijk is.

66

Model 1 Kenmerken menselijk kapitaal Algemeen menselijk kapitaal Bachelordiploma Masterdiploma Jaren werkervaring Specifiek menselijk kapitaal Statuut van studentondernemer Uren ondernemerschapscursus Non-technologische opleiding Opstartervaring

Model 2

Model 3

Model 4

0,157 -0,099 0,008

0,248 -0,039 -0,100

0,165

0,325*

0,588****

0,524****

0,185 -0,018

0,178 -0,132

Kenmerken sociaal kapitaal Bruggenslaand sociaal kapitaal Bindend sociaal kapitaal Rol ouders Rol vrienden Rol familie Subjectieve norm

-0,005

-0,012

0,194 0,103 0,258 0,116

-0,094 0,058 0,355** 0,184

Klimaatmoderatoren Initiatief Veiligheid Controle variabelen Geslacht ESE

-0,220 0,175

-0,274 0,354**

-0,210 0,163

-0,224 0,371**

Constant

3,914****

2,248**

1,047***

1,066

Model F-statistiek 1,840 2,676** 1,742 3,010*** R-squared 0,095 0,462 0,289 0,647 Adjusted R-squared 0,043 0,290 0,123 0,432 Tabel 6: Meervoudige regressieanalyses van groei-intenties (eigen werk) De gestandaardiseerde regressiecoëfficiënten zijn weergegeven in bovenstaande tabel Niveaus van significantie: *p<0,10; **p<0,05; ***p<0,01; ****p<0,001; n=38

67

 Menselijk kapitaal

Met betrekking tot menselijk kapitaal, stelt hypothese 1a dat specifiek menselijk kapitaal een directe positieve relatie heeft met groei-intenties. In het finale model (model 4) kan voor deze hypothese slechts gedeeltelijk bewijs worden teruggevonden. Het is namelijk zo dat de gestandaardiseerde regressiecoëfficiënten van de variabelen statuut van student-ondernemer (β= 0,325; p < 0,1) en uren ondernemerschapscursus (β = 0,524; p < 0,001) statistisch significant zijn. De overige variabelen van specifiek menselijk kapitaal, het volgen van een niet technologische opleiding en eerdere opstartervaring, blijken geen significante impact te hebben op de groei-intenties van studentondernemers (p > 0,1). Naast de directe relatie tussen specifiek menselijk kapitaal en groei-intenties, verwachten we ook een indirecte relatie via het construct ESE (hypothese 1B). Om na te gaan of ESE daadwerkelijk deze relatie medieert, gebruiken we de vier stappen van Baron en Kenny (1986), zoals voorgesteld door Kenny (2013):

STAP 1: Toon aan dat de onafhankelijke variabele (specifiek menselijk kapitaal) gecorreleerd is met de afhankelijke variabele (groei-intentie). -> pad c op figuur 8 STAP 2: toon aan dat de onafhankelijke variabele (specifiek menselijk kapitaal) gecorreleerd is met de mediator (ESE). -> pad a STAP 3: Toon aan dat mediator (ESE) de afhankelijke variabele (groei-intentie) beïnvloedt. -> pad b STAP 4: Om vast te stellen dat er sprake is van een volledig mediatie-effect, moet het effect van de onafhankelijke variabelen (specifiek menselijk kapitaal) op de afhankelijke (groei-intentie) nul zijn als gecontroleerd wordt voor de mediator.

Wanneer aan deze vierde stap niet voldaan wordt, spreken we van een gedeeltelijk mediatie-effect in plaats van een volledig mediatie-effect (Kenny, 2013). Daarenboven, achten de meeste onderzoekers de eerste stap niet als noodzakelijk. Indien men aan de tweede en derde stap voldoet, wordt immers sowieso een impliciet verband tussen de afhankelijke variabele enerzijds en de onafhankelijke variabele anderzijds verondersteld. In wat volgt, testen wij deze vier stappen aan de hand van twee regressieanalyses (tabel 7).

68

a

a

b

Specifiek menselijk kapitaal

Groei-intentie

ESE

c Figuur 8: Illustratie van het mediatie-verband tussen specifiek menselijk kapitaal en groei-intenties (eigen werk)

Volledig model

Mediatie test

0,176

-0,006

0,579 ****

-0,242

0,163 -0,038

-0,168 0,386*

Controle variabelen Geslacht ESE

-0,258* 0,315*

-0,022

Constant

2,912***

18,347****

Onafhankelijke variabelen Specifiek menselijk kapitaal Statuut van studentondernemer Uren ondernemerschapscursus Non-technologische opleiding Opstartervaring

Model F-statistiek 4,022*** 2,200* R-squared 0,329 0,140 Adjusted R-squared 0,438 0,256 Tabel 7: Mediatie-effect van ESE (eigen werk) Gestandaardiseerde regressiecoëfficiënten zijn weergegeven in bovenstaande tabel Niveaus van significantie: *p<0,10; **p<0,05; ***p<0,01; ****p<0,001; n=38 Uit deze analyses wordt onmiddellijk duidelijk dat de voorwaarden voor volledige mediatie op een 10% significantieniveau vervuld zijn voor de variabele opstartervaring. Zo heeft opstartervaring een statistisch significant effect op ESE (model significant op p < 0,1; β: 0,386, p < 0,1). Daarnaast heeft de mediator een significant effect op groei-intenties (model significant op p < 0,01; β: 0,315; p < 0,1) en is opstartervaring niet significant in het volledig model. Deze resultaten geven een indicatie dat ESE de relatie tussen opstartervaring en groei-intenties volledig medieert. We kunnen met andere woorden hypothese 1b gedeeltelijk aanvaarden. Hypothese 2, tenslotte, heeft betrekking op algemeen menselijk

69

kapitaal. Zoals verwacht toont het volledige model geen significante relaties tussen het hebben van een bacherlordiploma, masterdiploma of werkervaring en groei-intenties bij student-ondernemers (p > 0,1).  Sociaal kapitaal Hoewel we een positieve associatie tussen bruggenslaand sociaal kapitaal en groei-intenties bij studentondernemers verwachtten (hypothese 3), vinden we deze associatie niet terug in onze resultaten ( p> 0,1).

De hypothese (4) rond bindend sociaal kapitaal, tenslotte, stelt dat er tussen deze vorm van sociaal kapitaal en groei-intenties bij student-ondernemers geen relatie waarneembaar is. Dit is echter niet waar voor het hebben van ondernemers in de familie. Deze variabele heeft een significante correlatiecoëfficiënt (β=0,355, p < 0,1) waardoor we hypothese 4 gedeeltelijk kunnen verwerpen.  Organisatorisch klimaat Na de bepaling van de individuele determinanten, brengen we de omgevingsfactoren in rekening. Aangezien er tussen bruggenslaand sociaal kapitaal en groei-intenties geen significante relatie waarneembaar is, kan klimaat voor initiatief en/of klimaat voor psychologische veiligheid deze (niet bestaande) relatie onmogelijk gaan beïnvloeden. We kunnen met andere woorden hypothese 6 en 8 onmiddellijk verwerpen. Hypothese 5, die stelt dat klimaat voor initiatief de relatie tussen specifiek menselijk kapitaal en groei-intenties modereert, en hypothese 7, die een moderend effect van klimaat voor psychologische veiligheid op de relatie tussen specifiek menselijk kapitaal en groei-intenties verwacht, heeft wel verder onderzoek nodig. Op een significantieniveau van 10% werd geen enkel moderend effect teruggevonden, waardoor ook hypothese 5 en 6 verworpen kunnen worden.

 Controlevariabelen

Wat de controlevariabelen betreft, had enkel ESE een positief significant effect (β: 0,371 ; p < 0,05). Dat er geen significante relatie teruggevonden werd tussen geslacht en groei-intenties is in tegenspraak met de algemene consensus binnen de literatuur van groei-intenties maar ligt wel in lijn met de bevindingen van Kolvereid (1992).

70

Samenvattend kunnen we stellen dat de meervoudige regressieanalyse een positieve relatie tussen het voltooid hebben van een ondernemerschapscursus en groei-intenties bij studentondernemers blootlegt. Hoe groter het aantal gevolgde opleidingsuren hoe hoger de groei-intenties. Ook het bezitten van een statuut van student-ondernemer blijkt uit onze resultaten positief geassocieerd te zijn met hogere groeiintenties. Een andere indicator van specifiek menselijk kapitaal, namelijk opstartervaring, heeft geen direct maar wel een indirecte relatie met groei-intenties. We kunnen aannemen dat een student met eerdere opstartervaring zich meer zelfzeker voelt op het vlak van ondernemen waardoor hij voor zichzelf hogere doelen vastlegt. Een kwalitatief onderscheid in opleding (technische versus niettechnische opleiding) blijkt niet van belang te zijn tijdens het verklaren van verschillen in groei-intenties. Algemeen menselijk kapitaal, geoperationaliseerd in een hoger niveau van diploma of het hebben van algemene werkervaring heeft geen invloed op de student-ondernemer zijn groei-intenties. Wat sociaal kapitaal betreft, vinden we verrassend enkel een relatie tussen het hebben van ondernemers in de familie en groei-intenties. In geen van beide omgevingsfactoren vonden we een significante moderator.

71

5.3. Post hoc analyse A.De sterk significante verklaringskracht van het aantal uren ondernemerschapscursus binnen ons finaal onderzoeksmodel, kan mogelijk op een mediatie-effect wijzen. Ook wij zagen in het aantal uren ondernemerschapscursus een potentiële mediator tussen opleiding en groei-intenties. We kunnen namelijk verwachten dat mensen met ondernemerschapsintenties die ingeschreven zijn in een technische opleiding een zekere ondernemingskennis missen omwille van een lager aanbod ondernemerschapsonderwijs in dergelijke richtingen. We kunnen bijgevolg verwachten dat zij, eerder dan niet-technische studenten, de niet formele opleidingen omtrent ondernemerschap zullen aanspreken. Dus hoewel de soort opleiding (technisch vs. niet-technisch) geen rechtstreekse relatie heeft met groei-intenties (tabel 6) onderzoeken we in deze post hoc analyse volgend verband:

Technologische opleiding

Aantal uren ondernemerschapscursus

Groei-intenties

Figuur 9: Post hoc analyse ondernemerschapscursus als mediator (eigen werk)

Bovenstaande relatie testen we opnieuw aan de hand van de vier stappen van Baron en Kenny (1986) (supra p. 68). uit een eerste regressie analyse (bijlage 9) blijkt onmiddellijk dat aan de noodzakelijke stap 2 niet voldaan is. Er is namelijk geen verband tussen de onafhankelijke variabele (technologische opleiding) en de mediator (aantal uren ondernemerschapscursus).

B.Initieel gezien voorspelden we enkel tussen specifiek menselijk kapitaal en groei-intenties; en bruggenslaand sociaal kapitaal en groei-intenties een verband, wat er toe leidde dat slechts voor deze twee relaties hypothesen omtrent organisatorisch klimaat werden opgesteld. Nu echter uit onze resultaten gebleken is dat er wel degelijk een significant verband tussen het hebben van een ondernemend familielid en groei-intenties bij student-ondernemers bestaat, kunnen we opnieuw moderende effecten verwachten. We kunnen namelijk suggereren dat groei-intenties van een studentondernemer zullen versterkt worden in een klimaat waar initiatief nemen gestimuleerd en aangemoedigd wordt. Dezelfde redenering geldt voor een klimaat waar het zich kwetsbaar opstellen niet afgestraft of bespot wordt. Dit brengt ons tot de volgende hypothesen:

72

Hypothese 10: Klimaat voor initiatief modereert de relatie tussen ondernemend familielid en groeiintenties bij student-ondernemers op zo’n manier dat hoge levels van klimaat voor initiatief de relatie tussen ondernemend familielid en groei-intenties versterken en vice versa.

Hypothese 11: Klimaat voor psychologische veiligheid modereert de relatie tussen ondernemend familielid en groei-intenties bij student-ondernemers op zo’n manier dat hoge levels van klimaat voor initiatief de relatie tussen een ondernemend familielid en groei-intenties versterken en vice versa.

De gestandaardiseerde regressiecoëfficiënten en bijhorende significantieniveaus zijn terug te vinden in tabel 8. Zoals blijkt uit de resultaten zijn ook hier de moderende effecten niet significant.

C.Als laatste deeltje binnen deze post hoc analyse, wensen we de variabele ‘type bedrijf’ in ons model op te nemen. Deze variabele kunnen we op verschillende manieren gaan operationaliseren. Naast een typering volgens industrie (Kim, et al., 2006), zoals een landbouwbedrijf, transportbedrijf, retailbedrijf, servicebedrijf, etc., worden bedrijven ook vaak getypeerd aan de hand van het business model. Hoewel deze modellen in het dagelijkse leven zeer veel gebruikt worden, werd er in de literatuur maar weinig aandacht aan geschonken. Dit leidde tot een gebrek aan consensus in definitie, natuur, structuur en evolutie van deze modellen (Morris, Shindehutte, & Allen, 2005). In de poging om één verenigd perspectief te bekomen, stelden Morris et al. (2005) zes vragen op die een business model typeren. Eén van deze vragen is: “hoe creëren we waarde?”. Dit is ook de vraag waarop we onze typering baseren.

In de enquête werd aan de student-ondernemer gevraagd om aan de hand van een zeven-punts Likertschaal (1= helemaal niet akkoord tot 7= helemaal akkoord) te antwoorden op volgende vraag: ‘Wanneer ik een bedrijf opstart zou ik een dienst aanbieden’ (item 1) of ‘zou ik een product op de markt brengen’ (item 2). We kozen voor de simpele opdeling product versus dienst omdat deze opdeling ook bij niet-economische studenten bekend in de oren klinkt. Een dienst kunnen we definiëren als een ontastbare activiteit of process die heterogeen verloopt van klant tot klant. Een belangrijk kenmerk hierbij is dat de productie en consumptie simultaan verlopen en diensten bijgvolg ook niet in een voorraad kunnen opgeslaan worden (Van Looy, Gemmel, & Van Dierdonck, 2003). Aangezien dit met goederen wel mogelijk is, kunnen we verwachten dat ondernemers met grote groei-intenties eerder een productbedrijf zullen opstarten dan een service. Zeker voor studenten die naast het ondernemen nog studeren is het op voorhand produceren of het kunnen plannen van productie, onafhankelijk van werkelijke consumptie, een zekere meerwaarde voor het laten groeien van hun onderneming. Ons nieuw onderzoeksmodel is zichtbaar in figuur 10.

73

Kenmerken menselijk kapitaal Algemeen menselijk kapitaal Bachelordiploma Masterdiploma Jaren werkervaring Specifiek menselijk kapitaal Statuut van studentondernemer Uren ondernemerschapscursus Non-technologische opleiding Opstartervaring Kenmerken sociaal kapitaal Bruggenslaand sociaal kapitaal Bindend sociaal kapitaal Rol ouders Rol vrienden Rol familie Subjectieve norm Klimaatmoderatoren Initiatief Veiligheid Initiatief X rol familie Veiligheid X rol familie

Moderator initiatief

Moderator psychologische veiligheid

0,263 -0,060 -0,102

0,353 -0,162 -0,074

0,377*

0,377*

0,551****

0,613****

0,135 -0,066

0,004 -0,140

0,022

-0,001

0,079 0,092 -0,133 0,108

-0,089 0,188 -0,410 0,210

-0,046 0,086 0,580

0,791

Controle variabelen Geslacht ESE

-0,145 0,381**

-0,294* 0,345**

Constant

1,897

3,641

Model F-statistiek 3,070*** 3,225*** R-squared 0,700 0,711 Adjusted R-squared 0,472 0,490 Tabel 8: Testen van moderatoren op de relatie ondernemend familielid en groei-intenties (eigen werk) De gestandaardiseerde regressiecoëfficiënten zijn weergegeven in bovenstaande tabel Niveaus van significantie: *p<0,10; **p<0,05; ***p<0,01; ****p<0,001; n=38

74

Specifiek menselijk kapitaal H1A

ESE H1B

Algemeen menselijk kapitaal H2 GROEI-INTENTIES Bruggenslaand sociaal kapitaal H4

Bindend sociaal kapitaal H3

P R O D U C T

Controle variabelen

Figuur 10: Het post hoc onderzoeksmodel (eigen werk)

In bovenstaand model onderzoeken we met andere woorden de rol van groei-intenties als mediator. Er werd via de stappen van Baron en Kenny (1986), geen significant bewijs voor dit model gevonden. Deze bevindingen liggen echter niet in lijn met Kolvereid (1992) zijn onderzoek. Hij vond wel een relatie tussen hoge groei-intenties en het starten van productbedrijven.

75

6. BESLUIT Aan de hand van een zelf gecollecteerde dataset onderzocht deze masterproef mogelijke determinanten van groei-intenties bij Gentse student-ondernemers. Specifiek gingen we op zoek naar relaties tussen menselijk en sociaal kapitaal enerzijds en groei-intenties anderzijds. Daarnaast bestudeerden we de modererende effecten van klimaat voor initiatief en klimaat van psychologische veiligheid op de gevonden relaties. In dit sluitstuk van onze masterproef vatten we de voorgaande hoofdstukken samen. We doen dit door achtereenvolgens de theoretische implicaties, beperkingen van het onderzoek, aanbevelingen voor toekomstig onderzoek en praktische implicaties te bespreken.

6.1. Theoretische implicaties Met deze masterproef dragen we eerst en vooral bij tot de literatuur van groei-intenties. Ondanks hun voorspellende kracht en het economische belang van innovatieve en groeiende bedrijven is onze kennis omtrent determinanten van groei-intenties eerder beperkt. Dit is opmerkelijk aangezien groei-gerichte ondernemers een niet te onderschatten invloed uitoefenen op jobcreatie en economische welvaart. Het is bijgevolg aangewezen om naast de literatuur van ondernemerschapsintenties ook onderzoek te verrichten naar de verschillen tussen groei-georiënteerde ondernemers en ondernemers met een pure overlevingsstrategie.

Het theoretisch raamwerk die in deze masterproef gebruikt werd, is opgebouwd uit zowel persoonsspecifieke als omgevingsfactoren. Het samenbrengen van deze twee sterk gerelateerde onderzoekstromen in één studie is een belangrijke contributie tot de bestaande literatuur die zich traditioneel focust op één van beide niveaus. Aan de hand van een multilevel analyse wordt de bovenstaande micro-macro scheiding overbrugd.

Als laatste geeft onze studie belangrijke inzichten in de groei-intenties van een specifieke groep van ondernemers, namelijk studenten. Ondanks het feit dat de huidige jongeren de bouwstenen van onze toekomst vormen en ondernemerschapsintenties bij studenten reeds vaak onderzocht werden, bleef onderzoek naar groei-intenties bij deze populatie grotendeels uit. In deze masterproef focusten we ons specifiek op de Gentse studenten met interesse in ondernemen. We kozen voor Gent omdat deze stad 76

samen met zijn universiteit en hogescholen een pionier is in het stimuleren en begeleiden van studentondernemers.

Uit onze analyse blijkt dat er een positieve relatie tussen het voltooid hebben van een ondernemerschapscursus en het hebben van groei-intenties bij studentondernemers aanwezig is. We kunnen bijgevolg stellen dat studenten die na hun schooluren op zoek gaan naar een geschikte ondernemerschapscursus hogere groei-intenties bezitten. Deze intenties stijgen naarmate het aantal gevolgde lesuren toeneemt. Ook het bezitten van een statuut van studentondernemer blijkt uit onze resultaten positief geassocieerd te zijn met hogere groei-intenties. Gentse Studenten die een statuut van hun universiteit of hogeschool bezitten, krijgen specifieke coaching en valorisatiediensten aangeboden. Een mogelijke verklaring voor deze positieve associatie kan bijgevolg ook liggen in deze aangeboden diensten. De ondersteuning door de universiteit of hogeschool kan leiden tot een daling van het gepercipieerd risico, wat zeer relevant blijkt te zijn bij het maken van strategische beslissingen (March & Shapria, 1987). Een andere indicator van specifiek menselijk kapitaal, namelijk opstartervaring, heeft geen direct maar wel een indirecte relatie met groei-intenties. We kunnen aannemen dat een student met eerdere opstartervaring zich meer zelfzeker gaat voelen in het identificeren van nieuwe business opportuniteiten, het creëren van nieuwe producten, het creatief denken en het commercialiseren van nieuwe ideeën of ontwikkelingen waardoor hij/zij zichzelf in staat acht om hogere doelen vast te zetten en te aanvaarden. Hoewel Dimov en Shepherd (2005) herhaaldelijk pleitten voor het gebruik van zowel kwalitatieve als kwantitieve meetschalen van menselijk kapitaal bleek een kwalitatief onderscheid van opleding (technische versus niet-technische opleiding) in dit onderzoek geen variantie in groei-intentie te kunnen verklaren. Algemeen menselijk kapitaal, geoperationaliseerd in een hoger niveau van diploma of het hebben van algemene werkervaring heeft geen invloed op de student-ondernemer zijn groei-intenties. In de post hoc analyse gingen we bovendien op zoek naar een volledig mediatie-effect van uren ondernemerschapscursus binnen de relatie technologische opleiding en groei-intenties. Dit mediatie-effect kon niet significant bevestigd worden.

Bouwend op de social capital theory, onderzochten we de determinanten bindend sociaal kapitaal en bruggenslaand sociaal kapitaal. Verassend vonden we enkel een relatie tussen het hebben van ondernemers in de familie en groei-intenties. Dit wijst erop dat studenten met veel rolmodellen in de familie hogere intenties tot groei hebben. Volgens deze resultaten heeft het bezit van een uitgebreid sociaal netwerk over de groepen heen, geen significant verband met groei-intenties, terwijl netwerken gekarakteriseerd door hoge levels van relationele wederkerigheid en vertrouwen dit wel hebben. Wij achten onszelf niet in staat om hier een gepaste, mogelijke verklaring voor te geven. 77

Binnen de omgevingsfactoren, tenslotte, werd er verwacht dat de contextuele omgeving binnen universiteiten en hogescholen in staat was om de groei-intenties van student-ondernemers te versterken bij de aanwezigheid van een klimaat voor initiatief en/of klimaat van psychologische veiligheid. In beide klimaatvormen werd echter geen significante moderator gevonden.

6.2. Beperkingen en aanbevelingen voor verder onderzoek Zoals elke studie, wordt ook deze masterproef geconfronteerd met enkele beperkingen. Eerst en vooral hebben we binnen de meervoudige regressieanalyse te maken met een eerder kleine steekproef. Wanneer we de grootte van de steekproef (hier 38) gaan vergelijken met het aantal te schatten parameters (hier 15) wordt het duidelijk dat deze steekproef niet voldoet aan de algemene vuistregel. Deze regel stelt namelijk dat het aantal observaties minstens 5 keer het aantal variabelen moet bedragen. Enkel en alleen dan kan een correcte indicatie voor de geschiktheid van het model worden weergegeven (Janssens et al. 2008). Volgens bovenstaande vuistregel zou ons onderzoek dus minstens 75 observaties moeten bevatten. Slechts 51% van dit streefgetal werd behaald. Om de responsgraad in toekomstige onderzoeken te verhogen, zou een verloting van cinematickets of andere beloningen, respondenten kunnen aantrekken. Dergelijke praktijken vragen echter wel enige voorzichtigheid. De kans is namelijk groot dat hierdoor ook andere studenten, zonder interesse in ondernemen, worden aangetrokken. Bovendien zijn we er van overtuigd dat een beter survey-programma, één met veplichte antwoordvelden en een overzichtsbalk, het aantal niet volledig ingevulde enquêtes zou kunnen verlagen.

Omwille van het beperkte tijdskader van deze masterproef was een longitudinaal onderzoek naar groeiintenties bij student-ondernemers onmogelijk. In plaats daarvan werd gewerkt met een cross-sectionele dataset. Deze vorm van dataverzameling brengt enkele beperkingen met zich mee. De grootste beperking van dergelijk onderzoek is dat het ons niet in staat stelt om uitspraken in verband met de causaliteit te doen. Zo blijkt uit onze resulaten dat er een positief verband tussen het aantal uren ondernemerschapscursus en de hoogte van groei-intenties waarneembaar is. Een causale richting kan jammer

genoeg

niet

worden

ondernemerschapscursus volgde

uitgesproken. dat

hij

Is

hogere

het

omdat

groei-intenties

de

student-ondernemer

heeft?

Of volgt

hij

een een

ondernemerschapscursus net omdat hij groei-georiënteerd is? Een longitudinaal onderzoek zou hierop een antwoord kunnen bieden en lijkt ons bijgevolg ook aangewezen. Daarnaast opent longitudinaal onderzoek nog vele deuren. Zo weten we tot op heden verrassend weinig over variërende intenties (Kreuger, 2000), hoewel er in de literatuur een consensus over veranderbare intenties heerst (Dutta & 78

Thornhill, 2008). Onderzoek naar verandering in groei-intenties bij student-ondernemers zou dus zeker en vast bijdragen tot de bestaande literatuur. Bovendien lijkt het ons best mogelijk dat groei-intenties veranderen wanneer de de student afgestudeerd is en uit de cocoon van student-ondernemer stapt. Ook kan longitudinaal onderzoek kijken of de onderzochte groei-intenties ook wel degelijk resulteren in een grotere groei van de onderneming. Bovendien kan in dergelijk onderzoek ook nagegaan worden of menselijk kapitaal een deel van sociaal kapitaal kan voorspellen ( zie Boxman, De Graaf, & Flap (1991)).

Daarnaast zou een meer uitgebreide populatie nuttige inzichten leveren. Ons huidig onderzoek focust zich nu enkel op Gentse student-ondernemers, maar mits enige aanpassingen in de vragenlijst kan dit onderzoek ook uitgevoerd worden op Vlaams of zelfs Europees niveau. Op deze manier zouden we niet enkel een meer algemeen beeld van de student-ondernemer verkrijgen maar zouden ook interuniversitaire en internationale vergelijkingen mogelijk zijn.

6.3. Praktische implicaties Deze masterproef brengt naast theoretische implicaties ook belangrijke praktische implicaties met zich mee. Zo kan het voor stakeholders van nieuwe bedrijven, zoals bijvoorbeeld venture capitalists, relevant zijn om te weten of de student-ondernemer al dan niet geneigd is om groei na te streven. VC’s zijn namelijk geïnteresseerd in groei-nastrevende bedrijven die uiteindelijk publiek gaan via een initial public offering of inkomsten generen door trade sale. Uit ons onderzoek werd duidelijk dat tijdens het due diligence process het belangrijk is om na te gaan hoeveel uur een student-ondernemer bijkomende cursussen omtrent ondernemerschap volgde. Ook het checken op een eventueel statuut van studentondernemer of het onderzoeken van rolmodellen in de familie, kan leiden tot een verlaagd aantal selectiefouten. Omdat het algemeen aanvaard is dat attitudes stabieler worden naarmate men ouder wordt, geeft dit onderzoek belangrijke implicaties voor alle actoren die betrokken zijn bij onderwijs (e.g. beleidsmakers, organisaties die ondernemerschap stimuleren, universiteit en hogescholen). Attitudes worden namelijk op jonge leeftijd gemakkelijker beïnvloed, waardoor het belangrijk is dat deze actoren over gepaste informatie beschikken. Enkel op deze manier kunnen attitudes in verband met groei tijdig worden aangewakkerd. Dit is niet onbelangrijk aangezien België laag scoort in de Europese ranking inzake groeiende en innovatieve bedrijven (Stam et al., 2012). Zoals blijkt uit de resultaten is er een sterk significante relatie tussen groei-intenties en het aantal gevolgde lesuren inzake ondernemerschap zichtbaar. Deze associatie zorgt er voor dat het belangrijk is dat beleidsmakers en organisaties die ondernemerschap stimuleren voldoende aandacht blijven schenken aan het opleidingsaanbod. Enkel op 79

deze manier kan verdere welvaartsgroei onderhouden worden. Het (voorlopige) unieke statuut van student-ondernemer, blijkt één van zijn doelen alvast niet te missen. De onderzoeksresultaten geven aan mensen met een dergelijk statuut hogere groei-intenties hebben. Voor de universiteit en hogescholen van Gent is het bijgevolg aanbevolen om dit concept voortdurend te evalueren en bij te sturen waar nodig. Bovendien kan dit statuut als voorbeeld voor andere onderwijsinstellingen dienen. Het aanbieden van begrip en extra ondersteuning door universiteiten en hogescholen, blijkt bijgevolg belangrijk te zijn

80

BIBLIOGRAFIE Acs, Z., & Armington, C. (1998). Longitudinal establishment and enterprise microdata (LEEM) documentation. U.S. Bureau of the Census, Center for Economic Studies, Discussion: 98-9. Acs, Z., & Armington, C. (2003). Endogenous growth and entrepreneurial activity in cities. U.S. Bureau of the Census, Center for Economic Studies, Discussion: 03-02. Adler, P., & Kwon, S.-W. (2002). Social capital: prospects for a new concept. Academy of management revieuw Vol. 27, No. 1, 17-40. Ajzen, I. (1991). The Theory of Planned Behavior. Organizational behavior and human decision processes 50, 179-211. Ajzen, I., & Driver, B. L. (2009). Application of theory of planned behavior to leisure choice. Journal of Leisure Research, 24, 207-224. Ajzen, I., & Fishbein, M. (1977). Attitude-behavior relations: a theoretical analysis and revieuw op emperical research. Psychological Bulletin 84, 888-918. Aldrich, H. E., Renzulli, L. A., & Langton, N. (1990). Passing on privilege: resources provided by selfemployed parents to their self-employed children. Research in Social Stratification and Mobility 16, 291-317. Amit, R., Muller, E., & Cockburn, I. (1995). Opportunity costs and entrepreneurial activity. Journal of Business Venturing, Vol. 10, No. 2, 95-106. Andrew, D. P., Pedersen, P. M., & McEvoy, C. D. (2011). Research methods and design in sport management. Hunt Valley, Maryland: Sheridan Books. Aronsson, M. (2004). Education matters- But does entrepreneurship education? An interview with David Birch. Academy of Mangament Learning and Education, Vol. 3, No. 3, 289-292. Autio, E., & Acs, Z. (2010). Intellectual property protection and the formation of entrepreneurial growth aspirations. Strategic Entrepreneurship Jounral 4(3), 234-251. Baer, M., & Frese, M. (2003). Innovation is not enough: climates for initiative and psychological safety, process innovations, and firm performance. Journal of Organizational Behavior, 24, 45-68. Bagozzi, R., Baumgartner, H., & Yi, Y. (1989). An investigation into the role of intentions as mediators of the attitude-behavior relationship. Journal of Economic Psychology 10, 35-62. Bandura, A. (1977). Self-efficacy: Toward a Unifying Theory of Behavioral Change. Psychological Review Vol. 84 No. 2, 191-215. Bandura, A. (1982). Self-Efficacy Mechanism in Human Agency Vol. 37, No. 2. American Psychologist Association, 122-147. Barney, J. (1991). Firm resources and sustained competitive advantage. Journal of Management 17 (1), 99-120. Baron, R. A. (2005). Social capital. In M. Hitt, & R. Ireland (Eds.), The Blackwell Encyclopedia of Management (second edition) (pp. 224-226). Oxford: Blackwell Publishing. Baron, R. A., & Markman, G. D. (2000). Beyond social capital : the role of social skills in entrepreneurs' success. Academy of Management Executive, Vol. 14, 1-15. Baron, R. M., & Kenny, D. A. (1986). The moderator-mediator variable distinction in social psychological research: concept, strategic, and statistical considerations. Journal of Personality and social Psychology, Vol. 51, No. 6, 1173-1182. Baum, J. R., Locke, E. A., & Smith, K. G. (2001). A multidimensional model of venture growth. Academy of Management journal, Vol. 44, No. 2, 292-303. Becker, G. (1993b). Nobel lecture: the economic way of looking at behavior. Journal of Political Economy, Vol. 101, No. 3, 385-409. Becker, G. S. (1993a). Human capital: a theoretical & emperical analysis with special reference to education (first published in 1964). Chicago, Illinois: Chicago University Press. Bellu, R. R., & Sherman, H. (1995). Predicting business success from task motivation and attributional style: a longitudinal study. Entrepreneurship and Regional Development, 349-363. V

Bird, B. (1988). Implementing entrepreneurial ideas: The case for intention. Academy of Management Review 13(3), 442-453. Birley, S., & Westhead, P. (1994). A taxonomy of business start-up reasons and their impact on firm growth and size. Journal of Business Venturing 9(1), 7-31. Bisschops, J. (Academiejaar 2011-2012). Ondernemerschap intenties bij onderzoekers: de rol van institutionele kenmerken. Onder leiding van Prof. Dr. Mirjam Knockaert. Blanchflower, D. G., & Oswald, A. J. (1998). What makes an entrepreneur? Journal of Labor Economicss, Vol. 16, No. 1, 26-60. Bordieu, P. (1983). Forms of capital. In J. Richardson, & Ed., Handbook of theory and research for the socioloogy of education (pp. 241-258). New York: Greenwood Press. Boxman, E. A., De Graaf, P. M., & Flap, H. D. (1991). The impact of social and human capital on the income attainment of Dutch managers. Social Networks 13, 51-73. Brockhaus, R. H. (1980). Risk-taking propensity of entrepreneurs. Academy of Management Journal, Vol. 23, No. 3, 509-520. Bruderl, J., Preisendorfer, P., & Ziegler, R. (1992). Survival chances of newly founded business organizations. Americal Sociological Review, Vol. 57, No. 2, 227-242. Bruggeman, W., & Everaert, P. (2006). Kostprijscalculate en management accounting (eerste druk in 1999). Leuven: Garant. Burt, R. S. (1992). Structural holes: the social structure of competition. Cambridge, MA: Harvard Business Press. Burt, R. S. (2001). Structural holes versus network closure as social capital. In N. Lin, K. Cook, & R. Burt, Social capital: theory and research. Sociology and Economics: Controversy and integration series (pp. 31-56). New York: Aldine de Gruyter. Carpenter, M. a., Geletkanycz, M. A., & Sanders, W. G. (2004). Upper echelons research revisited: antecedents, elements, and consequences of top management team composition. Journal of Management, Vol. 30, No. 6, 749-778. Cassar, G. (2006). Entrepreneur opportunity costs and intended venture growth. Journal of Business Venturing 21, 610-632. Cassar, G. (2007). Money, money, money? A longitudinal investigation of entrepreneur career reasons, growth preferences and achieved growth. Entrepreneur & regional development 19, 89-107. Chinoy, E. (1955). Automobile workers and the american dream. Garden City, New York: Doubleday. Chiu, C.-M., Hsu, M.-H., & Wang, E. T. (2006). Understanding knowledge sharing in virtual communities: an integration of social capital and social cognitive theories. Decision Support Systems, 42, 18721888. Cliff, J. (1998). Does one size fit all? Exploring the relationship between attitudes towards growth, gender and business size. Journal of Business Venturing, 13, 523-542. Cohen, W. M., & Levinthal, D. A. (1990). Absorptive capacity: A new perspective on learning and innovation. Administrative Science Quarterly, 35, 128-152. Coleman, J. S. (1988). Social capital in the creation of human capital. American Journal of Sociology 94, 95-120. Coleman, J. S. (1988). Social capital in the creation of human capital. American Journal of Sociology, Vol. 94 (S), s95-s120. Coleman, J. S. (1990). Foundation of social theory. Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard university Press. Cook, K., & Whitmeyer, M. (1992). Two approaches to social structure: exchange theory and network analysis. Annual Review of Sociology 18, 109-127. Cooper, A. (1993). Challenges in predicting new firm performance. Journal of Business Venturing 8, 241253. Cooper, A. C., & Kendall, A. W. (1995). Determinants of satisfaction for entrepreneurs. Journal of Business Venturing, Vol. 10, No. 6, 439-457. Cooper, A. C., Gimeno-Gascon, F. J., & Woo, C. (1994). Initial human and financial capital as predictors of new venture performance. Journal of Business Venturing, Vol. 9, No. 5, 371-395. VI

Cooper, A. C., Woo, C. Y., & Dunkelberg, W. C. (1988). Entrepreneurs' perceived chance of success. Journal of Business Venturing, Vol. 3, No.3, 97-108. Corbet, A. C. (2005). Experiential learning with the process of opportunity identification and exploitation. Entrepreneurship Theory and Practice, Vol. 29, No. 5, 473-491. Corbet, A. C. (2007). Learning asymmetries and the discovery of entrepreneurial opportunities. Journal of Business Venturing, 22, 97-118. Covin, J. G., & Slevin, D. P. (1997). High growth transitions: theoretical perspectives and suggested directions. In D. Sexton, & R. Smilar (Eds), Entrepreurship 2000. Chicago, IL: Upstart Publishing Company. Crant, J. M. (1995). The proactive personality scale and objective job performance among real estate agents. Journal of Applied Psychology, 80, 532-537. Davidsson, P. (1989). Entrepreneurship - and after? A study of growth willingness in small firms. Journal of Business Venturing 4, 211-226. Davidsson, P. (1989). Entrepreneurship- and after? A study of growth willingness in small firms. Journal of Business Venturing, 4, 211-226. Davidsson, P. (1991). Continued entrepreneurship: Ability, need, and opportunity as determinants of small firm growth. Journal of Business Venturing, Vol. 6, 405-429. De Clercq, D., & David, Z. (2004). menselijk kapitaal, sociaal kapitaal en ondernemerschap: een case studie van "best practices". een studie uitgevoerd in opdracht van steunpunt Ondernemerschap, Ondernemingen en Innovatie. De Pelsmacker, P., & Van Kenhove, P. (2010). Marktonderzoek : methoden en toepassingen. Amsterdam: Pearson Education Benelux. De Vocht, A. (2007). Basishandboek SPSS 15. Utrecht: Bijleveld Press. Dekeyser, Y. (2008). M&A: vakjargon ontdaan van zijn mystiek. Brugge: Die Keure. Delmar, F., & Davidsson, P. (2005). Firm size expectations of nascent entrepreneurs. Proceedings Babson-Kaufmann Entrepreneurship Research Exchange, 1-16. Delmar, F., & Wiklund, J. (2008). The effect of small business managers' growth motivation on firm growth: a longitudinal study. Entrepreneurship Theory and Practice, Vol. 32, No. 3, 437-457. Delmar, F., Davidsson, P., & Gartner, W. (2003). Arriving at the high-growth firm. Jounral of Business Venturing 18(2), 189-216. Denison, D. R. (1996). What is the difference between oranizational culture and organizational climate? A native's point of view on a decade of praradigm wars. Academy of Management Review, 21, 619-654. Dimaggio, P. (1992). Nadel's paradox revisited: relational and cultural aspects of organizational structure. In N. Nohria, & R. G. Eccles (Eds.), Networks and organizations (pp. 118-142). Boston, Massachusetts: Harvard Business School Press. Dimov, D. P., & Shepherd, D. A. (2005). Human capital theory and venture capital firms: exploring "home runs" and "strike outs". Journal of Business Venturing, Vol. 20, No. 1, 1-21. Diochon, M., Menzies, T. V., & Gasse, Y. (2008). Exploring the nature and impact of gestation-specific human capital among nascent entrepreneurs. Journal of Developmental Entrepreneurship, Vol. 13, No. 2, 151-165. Dohse, D., & Walter, S. G. (2012). Knowledge context and entrepreneurial intentions among students. Small Business Economics, 39, 877-895. Durlauf, S., & Fafchamps, M. (2004). Social capital. NBER Working paper 10485. Cambridge: MA. Dutta, D. K., & Thornhill, S. (2008). The evolution of growth intentions: toward a cognition-based model. Journal of Business Venturing 23, 307-332. Dyer, J. H., & Singh, H. (1998). The relational view: cooperative strategy and sources of interorganizational competitive advantage. Academy of Management Review, Vol. 23, No. 4, 660-679. Eagly, A. H., & Chaiken, S. (1993). The psychology of attitudes. Orlando, Florida : Harcourt Brace Jovanovich . VII

Edelman, L. F., Brush, C. G., Manolova, T. S., & Greene, P. G. (2010). Start-up motivations and growth intentions of minority nascent entrepreneurs. Journal of Small Business Management 48(2), 174-196. Edmondson, A. C. (2003, mei 05). Psychological safety, trust and learning in organizations: a group-level lens. Boston. Europese Unie. (2007, 08 08). Definitie van kleine, middelgrote en micro-ondernemingen. Opgeroepen op 02 19, 2013, van Officiële website van Europese Unie: http://www.europa.eu Evans, D. S., & Leighton, L. S. (1989). Some empirical aspects of entrepreneurschip. The American Economic Review, Vol. 79, No. 3, 519-535. Ferlander, S. (2007). The importance of different forms of social capital for health. Acta Sociologica, Vol. 50, No.2, 115-128. Fine, B. (2001). Social capital versus social theory: political economy and social science at the turn of the millennium. New York: Routledge. Frese, M., Kring, W., Soose, A., & Zempel, J. (1996). Personal initiative at work: differences between East and West Germany. Academy of management Journal, 29, 37-63. Fukuyama, F. (1995). Trust: Social virtues and the creation of prosperity. London: Hamish Hamilton. Gabbay, S. M., & Zuckerman, E. W. (1998). Social capital and opportunity in corporate R&D: The contingent effect of contact density on mobility expectations. Social Science Research, 27, 189217. Gadeyne, E. (Academiejaar 2008-2009). Link tussen sociaal kapitaal en psychische gezondheid in de Bloemekenswijk, een achtergestelde buurt van Gent. Onder leiding van Prof. Dr. Leo Maes, Dr. Sara Willems. Gambetta, D. (1988). Trust: Making and breaking cooperative relations. Oxford, England: Basil Blackwell. Gartner, W. B., & Vesper, K. H. (1994). Experiments in entrepreneurship education: successes and failures. Journal of Business Venturing, Vol. 9, 179-187. Gendron, G. (2004). Practitioners' perspective on entrepreneurship education: an interview with Steve Case, Matt Goldman, Tom Golisano, Geraldine Laybourne, Jeff Tayloer, and Alan Webber. Academy of Management Learning and Education, Vol. 3, No. 3, 302-324. Gimeno, J., Folta, T., Cooper, A., & Woo, C. (1997). Survival of the fittest? Entrepreneurial human capital and the persistence of underperforming firms. Administrative Science Quarterly 42, 750-783. Gist, M., & Mitchell, T. (1992). Self-efficacy: a theoretical analysis of its determinants and malleability. Academy of Management Review, Vol. 12, No. 2, 183-211. Gittell, R., & Vidal, A. (1998). Community organizing: building social capital as a development strategy. Londen: SAGE Publications. Glick, W. H. (1985). Conceptualizing and measuring organizational and pyschological climate: pitfall in multilevel research. Academy of Management Review, 10, 601-616. Glick, W. H. (1988). Response: organizations are nog central tendencies. Shadowbroxing in the dark, round 2. Academy of Management Review, 13, 133-137. Goethner, M., Obschonka, M., Siebereisen, R. K., & Catner, U. (2012). Scientists' transition to academice entrepreneurship: economic and psychological determinants. Journal of Economic Psychology 33, 628-641. Granovetter, M. S. (1973). The strength of weak ties. Amercian Journal of Sociologie 78, 1360-1380. Granovetter, M. S. (1992). Problems of explanation in economic sociology. In N. Nohria, R. Eccles, & Eds., Network and organizations: Structure, form and action (pp. 25-56). Bostom: Harvard Business School Press. Gundry, L. K., & Welsh, H. P. (2001). The ambitious entrepreneur: high growth strategies of womenowned entreprises. Journal of Business Venturing 16, 453-470. Hair, J. F., Black, B. J., Babin, R. E., & Anderson, R. E. (2006). Multivariate data analysis. New Jersey: Pearson Prentice Hall. Hambrick, D. C., & Mason, P. A. (1984). Upper echelons: the organization as a reflection of its top managers. The Academy of Management Revies, Vol. 9, No. 2, 193-220. VIII

Hamilton, B. H. (2000). Does entrepreneurship pay? An empirical analysis of returns of self-employment. Journal of Political Economy, Vol. 108, No. 3, 604-631. Hansen, E. L., & Allen, K. R. (1992). The creation corridor: environmental load and pre-organization information processing ability. Entrepreneurship Theory and Practivce, Vol. 17, No. 1, 57-65. Hansen, M. T. (1999). The search-transfer problem: the role of weak ties in sharing knowledge across organization subunits. Administrative Science Quarterly 44, 82-111. Hayes, J., & Allinson, C. W. (1994). Cognitive style and its relevance for management practice . British Journal of Managemetn, 5, 53-71. Henry, C., Hill, F., & Claire, L. (2005). Entrepreneurship education and training: can entrepreneurship be taught? Part II. Education and Training, Vol. 47, No. 3, 158-169. Herron, L., & Robinson, R. (1993). A structural model of the effects of entrepreneurial characteristics on venture performance. Journal of Business Venturing 8, 281-294. Honig, B. (1998). What determines success? Examining the human, financial, and social capital of Jamaican microentrepreneurs. Journal of Business Venturing, 13, 371-394. Honig, B., & Karlsson, T. (2004). Institutional forces and the written business plan. Journal of Management, Vol. 30, 29-48. Hough, J. R., & Ogilvie, D. (2005). An empirical test of cognitive style and strategic decision outcomes. Journal of Management Studies, Vol. 42, No. 2, 417-448. House, R. J., Shane, S. A., & Herold, D. M. (1996). Rumors of the death of dispositional research are vastly exaggerated. Academy of management Review, Vol. 21, No. 1, 203-224. Huyghe, A. (Academiejaar 2009-2010). The importance of protection ability as selection criterion for venture capitalists. Onder leiding van Prof. Dr. Mirjam Knockaert. Iyer, S., Kiston, M., & Toh, B. (2005). Social capital, ecnomic growth & regional development. Regional Studies, Vol. 29, No. 8, 1015-1040. James, L. R. (1982). Aggregation bias in estimates of perceptual agreement. Journal of Applied Psychology,67, 219-229. James, L. R., Joyce, W. F., & Slocum, J. W. (1988). Comment: organizations do nog cognize. Academy of Management Review, 13, 129-132. Janssens, W., Wijnen, K., De Pelsmacker, P., & Van Kenhove, P. (2008). Marketing research with SPSS. Harlow, England: Pearson Education Limited. Kahn, W. A. (1990). Psychological conditions of personal engagement and disengagement at work. Academy of Management Journal, 33, 692-724. Kahneman, D., & Lovallo, D. (1993). Timid choices and bold forecasts: A cognitive perspective on risktaking. Management Science, Vol. 39, No. 1, 17-31. Kenny, D. A. (2013, mei 1). Mediation. Opgeroepen op mei 19, 2013, van http://davidakenny.net/cm/mediate.htm Kerckhoff, R., Campbell, R., & Trott, J. (1982). Dimensions of educational and occupational attainment in Great Britain. American Sociological Review, 27, 347-364. Kim, P. H., Aldrich, H. E., & Keister, L. A. (2006). Access (not) denied: the impact of financial, human, and cultural capital on entrepreneurial entry in the United States. Small Business Economics 27, 522. Knockaert, M., Der foo, M., & Erikson, T. (2011). Determinants of entrepreneurs' growth intentions: a cognitive style perspective. Workingpaper. Kolvereid, L. (1992). Growth aspirations among Norwegian entrepreneurs. Journal of Business Venturing 7, 209-222. Kolvereid, L., & Bullvåg, E. (1996). Growth intentions and actual growth: the impact of entrepreneurial choice. Journal of Enterprising Culture, Vol. 4, No. 1, 1-17. Kozlowki, S. W., & Hults, B. M. (1978). An exploration of climates for technical updating and performance. Personnel Psychology 40, 539-563. Krackhardt, D. (1989). Graph theoretical dimensions of informal organizations. Paper presented at the annual meeting of the Academy of Management. Washington, DC. IX

Kreuger, N. F. (2000). The cognitive infrastructure of opportunity emergence. Entrepreneurship Theory and Practice, 24, 5-23. Krueger, N., & Dickson, P. (1994). How believing in ourselves increases risk taking: self-efficacy and perceptions of opportunity and threat. Decision Sciences, Vol. 25, No.3, 385-400. Lappé, F. M., & Du Bois, P. M. (1997). Building social capital without looking backward. National Civic Review, 86, 119-128. Lee, L., Wong, P., Foo, M., & Leung, A. (2011). Entrepreneurial intentions: the influence of organizational en individual factor. Journal of business Venturing, 26, 124-136. Levie, J., & Autio, E. (2013). Growth and growth intentions: a meta-analysis of existing evidence. Enterprise research center, 1-44. Liao, J., & Welsch, H. (2003). Social capital and entrepreneurial growth aspiration: a comparison of technology- and non-technology-based naxent entrepreneurs. The journal of high technology management research 14, 149-170. Lin, N., Cook, K., & Burt, R. S. (2001). Social capital: theory & research. Sociology & economics: controversy & integration series. New york: Aldine de Gruyter. Lin, N., Ensel, W. M., & Vaughn, J. C. (1981). Social resources and strenght of ties: structural factors in occupational status attainment. American Sociological Review Vol. 46, No. 4, 393-405. Liñán, F., & Santos, F. J. (2007). Does social capital affect entrepreneurial intentions? International Advances in Economic Research 13, 443-453. Linn, N., & Dumin, M. (1996). Access to occupations through social ties. Social Networks, 8, 365-385. Loury, G. C. (1977). A dynamic theory of racial income difference: Women, minorities, and employment discrimination. Lexington, MA: Lexington Books. MacCrimmon, K. R., & Wehrun A., D. (1990). Characteristics of risk-taing executives. Managemnet Science, Vol. 36. No. 4, 422-435. MacMillan, I., & Katz, J. (1992). Idiosyncratic milieus of entrepreneurship research: the need for comprehensive theories. Journal of Business Venturing, 7, 1-8. Madden, T. J., Ellen, P. S., & Ajzen, I. (1992). A comparison of the theory of planned behavior and the theory of reasoned action. Personality and Social Psycology Bulletin, Vol. 18, No. 1, 3-9. Mansfield, E. (1979). Microeconomics: Theory and Applications. New York: Norton. March, J., & Shapria, Z. (1987). Managerial perspective on risk and risk-taking. management Science, Vol. 33, 1404-1418. Marshall, A. (1961). Principles of Economics. Cambridge: MacMillan. Miller, A. (1987). Cognitive styles: an integrated model. Educational Psychology, 7, 251-268. Mincer, J. (1974). Schooling, experience and earnings. New York: Columbia University Press. Miner, J. B., Smith, N. R., & Bracker, J. S. (1994). Role of entrepreneurial task motivation in the growth of technologically innovative businesses: interpretations from follow-up data. Journal of Applied Psychology, Vol. 79, No. 4, 627-630. Mishira, A. K. (1996). Organizational responses to crisis. The centrality of trust. In R. M. Kramer, T. M. Tylers, & Eds., Trust in organizations (pp. 261-287). Thousand Oaks, CA: Sage. Misztal, B. (1996). Trust in modern societies: The search for the bases of social order. Cambridge, England: Polity Press. Mochrie, R., Galloway, L., & Donnelly, E. (2006). Attitudes to growth and experience of growth among Scottish SMEs. International Journal of Entrepreneurial Behaviour & Research, Vol. 12, No. 1, 720. Mok, A. L., & Tillaart, H. (1990). Farmers and small businessmen: a comparative analysis of their careers and occupational orientation. In R. Donckels, & A. Miettinen (Eds), New findings and perspectives in entrepreneurship. Alderschot, VA: Avebury. Morris, M., Shindehutte, M., & Allen, J. (2005). The entrepreneur's bisiness model: toward a unified perspective. Journal of Busines Research, 726-735. Morrison, E. W., & Phelps, C. C. (1999). Taking charge at work: extrarole efforts to initiate workplace change. Academy of Management Journal, Vol. 42, 403-419. X

Nahapiet, J., & Ghoshal, S. (1998). Social capital, intellectual capital, and the organizational advantage. Academy of Management Review, 23, 242-266. Nieminen et al. (2008). Measurement and socio-demographic variation of social capital in large population-based survey. Social Indicators Research 85, 405-423. Nutt, P. C. (1986). Decision style and strategic decisions of top executives. Technological Forecasting and Social Cahnge, 30, 39-62. Nutt, P. C. (1993). Flexibile decision styles and the choices of top executives. Journal of Managemnt Studies, Vol. 30, No. 5, 695-721. Oliver, A. (2004). Biotechnology entrepreneurial scientist and their collaborations. Research Policiy, Vol. 33, 538-597. Orser, B., Hogarth-Scott, S., & Riding, A. (2000). Performance, firm size, and management problem solving. Journal of Small Business Management, Vol. 28, No. 4, 42-58. Palich, L. E., & Bagby, D. R. (1995). Using cognitive theory to explain entrepreneurial risk-taking: challenging conventional wisdom. Journal of business Venturing, 10, 425-438. Pennings, J., Lee, K., & Witteloostuijn, A. (1998). Human capital, social capital and firm dissolution. Academy of Management Journal, 41, 425-440. Penrose, E. T. (1959). Theory of the growth of the firm. New York, NY: Willey. Peterman, N. E., & Kennedy, J. (2003). Enterprise education: influencing students' perceptions of entrepreneurship. Entrepreneurship Theory and Practice, Vol. 28, No.2, 129-144. Peterman, N., & Kennedy, J. (2003). Enterprise education: influencing student's perception of entrepreneurship. Entrepreneurship, Theory and Practice, Vol. 28, No.2, 129-142. Polanyi, M. (1967). The tacit dimension (First published in 1966). London: Routledge and kegan. Portes, A. (1998). Social capital: its origin and application in modern sociology. Annual Reviews Sociology 24, 1-24. Pritchard, R. D., & Karasick, B. W. (1973). The effect of organizational climate on managerial job performance and job satisfaction. Organizational Behavior and Human Performance, 9, 126-146. Putnam, R. D. (1993). The prosperous community: Social capital and public life. American Prospect, Vol. 13, 35-42. Putnam, R. D. (1995a). Tuning in, tuning out: The strange disappearance of social capital in America. PS: political science & politics Vol. 28 No. 4, 664-683. Putnam, R. D. (1995b). Bowling alone: America's declining social capital. Journal of Democracy, Vol. 6, 65-78. Putnam, R. D. (2000). Bowling alone: the collapse & revival of American community. New-York: SIMON & SCHUSTER PAPERBACK. Rappoport, A. (1996). The patient's search for safety: the organizing principle in psychotherapy. Psychotherapy, Vol. 34, No. 3, 250-261. Ring, P. S., & Van de Ven, A. H. (1992). Structuring cooperative relationships between organizations. Strategic Management Journal, Vol 13., 483-498. Ring, P. S., & Van de Ven, A. H. (1994). Developmental processes of cooperative interorganizational relationships. Academy of Management Review Vol. 19, 90-118. Rosa, P., Carter, S., & Hamilton, D. (1996). Gender as determinant of small business performance: insights from a British study. Small Business Economics 8(6), 463-478. Sanders, J., & Nee, V. (1996). Immirgrant self-employment: the family as social capital and the value of human capital. American Sociological Review, 231-249. Schein, E. H. (1985). Organizational culture and leadership. San Francisco, CA: Jossey-Bass. Schneider, B. (1975). Organizational climates: an essay. Personnel Psychology, 28, 447-479. Schneider, B., & Bartlett, C. J. (1970). Individual difference and organizational climate II: measurment of organizational climate by the multitrait-multitrater matrix. Personnel Psychology, 23, 493-512. Schneider, B., & Reichers, A. E. (1983). On the etiology of climates. Personnel Psychology, 36, 19-39. Schoonhoven, C., & Romanelli, E. (2001). Emergent themes and the next wave of entrepreneurship research. In C. Schoonhoven, & E. Romanelli (Eds.), The Entrepeneurship Dynamic: Origins of XI

Entrepreneurship and the Evolution of Industries (pp. 383-408). Stanford: Stanford Business Books. Schultz, T. (1959). Investment in man: an economist's view. Social service review, Vol. 33, No. 2, 69-75. Scott, J. (1991). Social network analysis: A handbook. London: Sage. Seibert, S. E., Crant, J. M., & Kraimer, M. L. (1999). Proactive personality and career success. Journal of Applied Psychology, 84, 416-427. Sexton, D. (1989). Growth decisions and growth patterns of women-owned enterprises. In O. Hagan, C. Rivchun, & D. Sexton, Women-Owned Businessess (pp. 183-193). New York: Praeger. Sexton, D. L., & Bowman-upton, N. B. (1991). Entrepreneurship: creativity and growth. New York: Macmillan. Shane, S. (2000). Prior knowledge and the discovery of Entrepreneurial Opportunities. Organzation Science, Vol. 11, No. 4, 448-469. Shane, S. (2003). A general theory of entrepreneurship: the individual-opportunity Nexus. Cheltenham: Edward Elgar. Shane, S., & Venkataraman, S. (2000). The promise of entrepreneurship as a field of research. The academy of Management Review, Vol. 25, No. 1, 217-226. Shapero, A., & Sokol, L. (1982). Social dimensions of entrepreneurship. In C. A. Kent, D. L. Sexton, & K. H. Vesper (Eds.), Encyclopaedia of entrepreneurship (pp. 72-90). Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice Hall. Shepherd, D., & Zacharakis, A. (1998). Conjoint analysis: a new methodological approach for researching the decision policies of venture capitalists. Venture Capital, 1, 197-217. Simon, M., Houghton, S. M., & Aquino, K. (1999). Cognitive biases, risk perception, and venture formation: how individuals decide to start companies. Journal of Business Venturing, 15, 113134. Sitkin, S. B., & Pablo, A. L. (1992). Reconceptualizing the determinants of risk behavior. Academy of Management Review, Vol. 27, No. 1, 9-38. Souitaris, V., Zerbinati, S., & Al-Laham, A. (2007). Do entrepreneurship programmes raise entrepreneurial intention of science and engineering students? The effect on learning, inspiration and resources. Journal of Business Venturing, 22, 556-592. Spence, M. (1973). Job market signaling. Quarterly Journal of Economics, Vol. 87, No.3, 355-374. Spender, J. C. (1996). Making knowledge the basis of a dynamic theory of the firm. Strategic Management Journal, 17 (Winter Special Issue), 45-62. Spender, J. C., & Grant, R. M. (1996). Knowledge and the firm: overview. Strategic Management Journal 17, 5-9 (Winter special issue). Stam, E., Bosma, N., van Witteloostuijn, A., de Jong, J., Bogaert, S., Edwards, N., et al. (2012). Ambitious entrepreneurship: a review of the academic literature and new directions for public policy. Report for de Advisory council for Science and Technology, Policy for the Flemish Concil for Science and innovation, 1-162. Steinmetz, G., & Wright, E. O. (1989). The fall and rise of the petty bourgeoisie: changing patterns of self-employment in the Postwar United States. American Journal of Sociology 94, 973-1018. Stewart, W. H., & Roth, P. L. (2001). Risk propensity differences between entrepreneurs and managers: a meta-analytic review. Journal of Applied Psychology, Vol. 86, No. 1, 145-153. Swift, W., & Copeland, J. (1996). Treatment needs and experiences of Australian women with alcohol and drug problems. Drug & Alcohol Dependence, Vol. 40, No. 3, 211-219. Taylore, C. W. (1972). Climate for creativity. Elmsford, New York: Pergamon Press. Ten Kate, S. (2010, september 14). Sociaal kapitaal binnen online communities. Opgeroepen op april 5, 2013, van Frankwatching: http://www.frankwatching.com/archive/2010/09/14/sociaal-kapitaalbinnen-online-communities/ Terpstra, D. E., & Olson, P. (1993). Entrepreneurial start-up and growth: a classification of problems. Entrepreneurship Theory and Practice, 17, 5-20. Thompson, E. R. (2009). Individual entrepreneurial intent: construct clarification and development of an internationally reliable metric. Entrepreneurship Theory and Practice, Vol. 33, 669-694. XII

Tjosvold, D., & Weicker, D. (1993). Co-operative and competitive networking by entrepreneurs: a critical incident study. Journal of Small Business Management, Vol. 31, No. 1, 193-213. Tkachev, A., & Kolvereid, L. (1999). Self-employment intentions among Russian students. Entrepreneurship and Regional Development,11, 269-280. Tominc, P., & Miroslav, R. (2007). Growth aspirations and cultural support for entrepreneurship: a comparison of post-socialist countries. Small Business Economics 28, 239-255. Tracey, B. J., Tannenbaum, S. I., & Kavanagh, M. J. (1995). Applying Trained Skills on the Job: The Importance of the Work Environment. Journal of Applied Psychology, Vol. 80, No. 2, 239-252. Tyler, T. R., & Kramer, R. M. (1996). Whither trust? In R. M. Kramer, & T. R. Tylers (Eds.), Trust in organizations: Frontiers of theory and research (pp. 1-15). Thousand Oaks, CA: Sage. Ucbasaran, D., Lockett, A., Wright, M., & Westhead, P. (2003). Entrepreneurship founder teams: factors associated with team member entry and exit. Entrepreneurship Theory and Practice, Vol. 28, No. 2, 107-128. Ucbasaran, D., Westhead, P., & Wright, M. (2008). Opportunity identification and persuit: does an entrepreneur's human capital matter? Small Business Economics, Vol. 30, No. 2., 153-173. University of Groninge. (2008, augustus 17). Mediator Analyse Interpretator. Opgeroepen op mei 2, 2013, van Methodologiewinkel: https://methodologiewinkel.webhosting.rug.nl/index.php?title=Mediator_Analyse_Interpretati e Uzzi, B. (1997). Social structure and competition in interfirm networks: The paradox of embeddedness. Administrative Science Quarterly, 42, 35-67. Van den Berghe, W., Lepoutre, J., Crijns, H., & Tilleuil, O. (2OO9). EFFECTO: op weg naar effectief ondernemerschapsonderwijs in Vlaanderen. onderzoeksrapport Flanders DC. Van Looy, B., Gemmel, P., & Van Dierdonck, R. (2003). Service management: an integrated approach. England: Pearson Education Limited. Vlaanderen in actie: Pact 2020. (2012). Traject van groei-ondernemingen (gazellen). Opgeroepen op mei 05, 2013, van http://www.vlaandereninactie.be/projecten/traject-voor-groei-ondernemingengazellesprong Vroom, V. H. (1964). Work and Motivation. New York: Wiley. Walker, G., Kogut, B., & Shan, W. (1997). Social capital, strutural holes and the formation of an industry network. Organization Science, 8, 109-125. Wall, T. D., & Jackson, P. R. (1995). New manufacturing initiatives and shopfloor job design. In A. Howard (Ed.), The changing nature of work (pp. 139-174). San Francisco, CA: Jossey-Bass. Wall, T. D., Jackson, P., & Davids, K. (1992). Operator work design and robotics system performance: a serendipitous field study. Journal of Applied Psychology, 77, 353-362. Walter, S. G., Parboteeah, K. P., & Walter, A. (2011). University departments and self-employment intentions of business sudents: a cross-level analysis. Entrepreneurship Theory and Practices, 175-200. Wasserman, S., & Faust, K. (1994). Social network analysis: Methods and applications. Cambridge, England: Cambridge University Press. Watson, G., & Gallagher, K. (2005). Managing for results (first published in 1999). London: Chartered Institue of Personnel and Development. Weick, K. (1996). Drop your tools: an allegory for organizational studies. Administrative Science Quarterly, 41, 301-314. West, M. A. (1990). The social psychology of innovation in groups. In M. A. West, & J. L. Farr (Eds.), Innovation and creativity at work: Psychological and organizational strategies (pp. 309-335). Chichester: Wiley. Wetenschappelijk Raad voor het Regeringsbeleid. (2007). Investeren in werkzekerheid. Den Haag, Amsterdam: Amsterdam University Press. Wiklund, J., & Shepherd, D. (2003). Aspiring for, and Achieving Growth: The Moderation role of Resources and Opportunities. Journal of Management Studies 40, 1919-1941. XIII

Wiklund, J., Davidsson, P., & Delmar, F. (2003). What do they think and feel about growth? An expectancy-value approach to small business managers' attitudes toward growth. Entrepreneurship Theory and practice, Vol. 27, No. 3, 247-270. Wiklund, J., Patzelt, H., & Shepherd, D. A. (2009). Building an integrative model of small business growth. Small Business Economics, 32, 351-374. Wofford, J. C., & Goodwin, V. L. (1990). Effects of feedback on cognitive processing and choice of decision style. Journal of Applied Psychology, Vol. 75, No. 6, 603-612. Woolcock, M., & Narayan, D. (2000). Social capital: implications for development theory, research and policy. The World Bank Research Observer, Vol. 15, No. 2, 225-249. Zarutskie, R. (2010). The role of top management team human capital in venture capital markets: evidence from first-time funds. Journal of Business Venturing, 25, 155-172. Zhao, H., Hills, G. E., & Seibert, S. E. (2005). The mediating role of self-efficacy in the development of entrepreneurial intentions. Journal of Applied Psychology, Vol. 90, No. 6, 1265-1272. Zohar, D. (1980). Safety climate in industrial organizations: theoretical and applied implications. Journal of Applied Psychology, 65, 96-102.

XIV

BIJLAGEN Bijlage 1: Markt-, hiërarchische en sociale relaties (Adler & Kwon, 2002, p. 19) Dimensie

Markrelaties

Hiërarchische relaties

Sociale relaties

Wat wordt er uitgewisseld?

Goederen en diensten worden gekocht of geruild.

Gehoorzaamheid aan de autoriteiten wordt uitgewisseld tegen materiële en spirituele zekerheid.

Attenties en geschenken

Zijn de kenmerken van de uitwisseling specifiek of wazig?

Specifiek

Wazig => Arbeidscontracten specificeren meestal niet alle plichten van de werknemers, maar enkel de plicht dat ze zullen gehoorzamen aan orders van de werkgevers. Nog andere hiërarchische relaties veronderstellen een verbintenis waar al op voorhand wordt vastgelegd dat ze zullen gehoorzamen aan de wetten, zelfs deze wetten die nog moeten bepaald worden.

Wazig => Een dienst die ik nu voor jou uitvoer, wordt uitgewisseld tegen een dienst op een nog niet bepaald tijdstip in de toekomst.

Zijn de kenmerken van de uitwisseling expliciet?

Expliciet

Expliciet => Het arbeidscontract is expliciet in zijn karakteristieken en condities, hoewel het niet specifiek is. Dit geldt ook voor andere soorten van hiërarchische relaties.

Stilzwijgend => een gunst voor jou vandaag gebeurt in een stilzwijgende verstandhouding dat er een gunst zal worden teruggegeven.

Is de uitwisseling symmetrisch?

Symmetrisch

Asymmetrisch => Hiërarchie is een vorm van dominantie

Symmetrisch => de tijdshorizon is niet gespecifieerd noch expliciet, maar gunsten worden uiteindelijk teruggegeven

XV

Bijlage 2: Online enquête Pagina: 1

Beste student, In het kader van mijn masterproef, voer ik een onderzoek uit bij studenten met een interesse in ondernemen. Aangezien je bent aangesproken (via onder andere FLYSE, durf ondernemen, iMinds, andere) behoor je tot mijn doelgroep en wil ik je dan ook vriendelijk uitnodigen om deel te nemen aan onderstaande enquête. Er bestaan geen goede of foute antwoorden en de gegevens blijven strikt vertrouwelijk. Het invullen van de vragenlijst neemt slechts 5 minuten van jouw tijd in beslag en je zou er mij alvast een zeer grote dienst mee bewijzen. Indien je verdere vragen hebt, aarzel dan niet om mij te contacteren. Alvast bedankt Tine Vandekerckhove 2 Master Handelsingenieur – operationeel management [email protected]

Start

Pagina: 2

1. Welk geslacht heb je?

Mannelijk

*

Vrouwelijk

2. Wat is jouw geboortejaar?

*

3. In welke onderwijsinstelling ben je momenteel ingeschreven?

Universiteit

*

Hogeschool Volgende

XVI

Pagina: 3

4. Welke opleiding volg je momenteel?

*

5. Behaalde je reeds één of meerdere bachelordiploma('s)?

Ja

*

Neen

6. Indien je reeds één of meerdere bachelordiploma's behaalde, in welke discipline(s) was dat?

7. Behaalde je reeds één of meerdere masterdiploma('s)?

Ja

*

Neen

8. Indien je reeds één of meerdere masterdiploma's behaalde, in welke discipline(s) was dat?

Volgende

Pagina: 4

9. Heb je al eerdere werkervaring, studentenjobs niet meegerekend?

Ja

*

Neen

XVII

10. Indien je al werkervaring hebt, hoeveel jaar werkervaring heb je dan al? 0

11. Heb je ooit een cursus ondernemerschap gevolgd?

Ja

*

Neen

12. Indien je ooit een cursus ondernemerschap gevolgd hebt, hoeveel uur heb je dan gevolgd? 0

13. Heb je een statuut van student-ondernemer?

Ja

*

Neen

14. Heb je reeds een bedrijf opgericht?

Ja

*

Neen Volgende

Pagina: 5

15. Duid aan of volgende stellingen op jou van toepassing zijn: Ja

Neen

Heb je reeds een idee voor jouw onderneming in gedachten? Ben je al begonnen aan het opstellen van een business plan?

XVIII

Ben je al gestart met de ontwikkeling van je product/dienst? Heb je al acties ondernomen in verband met marketing en promotie? Heb je een patent, copyright of trademark aangevraagd? Het je reeds grondstoffen, voorraad of componenten aangekocht? Heb je al grote items zoals bijvoorbeeld machines, onroerend goed, ... aangekocht of gehuurd? Heb je reeds informatie verzameld omtrent competitie, klanten, prijzen, geschatte verkopen en winst? Heb je reeds financiële instellingen of andere externen gevraagd voor fondsen? Het je reeds 1 of meerdere werknemers in dienst? Heeft jouw onderneming een eigen website?

16. Indien jouw onderneming een website heeft, wat is de link? Volgende

XIX

Pagina: 6

17. Hoe zelfverzekerd ben je in het succesvol...

1. Helemaal niet zelfverzekerd

2.

3.

4. Neutraal

5.

7. Zeer zelfverzekerd

6.

Identificeren van nieuwe business opportuniteiten? Creëren van nieuwe producten? Creatief denken? Commercialiseren van een idee of nieuwe ontwikkelingen?

Volgende

Pagina: 7

18. Duid aan in welke mate je akkoord bent met volgende uitspraken: Wanneer ik een bedrijf opstart, zou ik willen dat...

1. Helemaal niet akkoord

2.

3.

4. Noch akkoord, noch 5. niet akkoord

6.

7. Helemaal akkoord

mijn bedrijf een grootte heeft die ik zelf kan leiden of met de ondersteuning van een beperkt middenkader mijn bedrijf zo groot mogelijk wordt de verkopen gedurende de eerste 5 jaren verdubbelen

XX

de verkopen van het eerste jaar gelijkaardig blijven gedurende de opeenvolgende jaren het aantal werkkrachten verdubbelt gedurende de eerste 5 jaren dat mijn bedrijf operationeel is het aantal werkkrachten gedurende de eerste 5 jaar ongeveer gelijk blijft als in het eerste jaar

Volgende

Pagina: 8

19. Duid aan in welke mate je akkoord bent met volgende uitspraken: Wanneer ik een bedrijf opstart, zou ik...

1. Helemaal niet 2. akkoord

3.

4. Noch akkoord, noch niet akkoord

5.

6.

7. Helemaal akkoord

een dienst aanbieden een product op de markt brengen de productie baseren op repetitie. Alle producten/diensten zouden van A tot Z op dezelfde manier samengesteld en geleverd worden aan de consument

XXI

Het belangrijk vinden dat de producten/diensten steeds aangepast worden aan de wensen en eisen van de individuele consument willen dat het eindproduct een particulier bereikt (B2C) willen dat het eindproduct een andere onderneming bereikt (B2B)

Volgende

Pagina: 9

20. Is iemand van je ouders eigenaar (geweest) van een bedrijf?

Ja

*

Neen

21. Richtte iemand van je dichte vrienden reeds een bedrijf op?

Ja

*

Neen

22. Richtte iemand van je familie (behalve ouders) of kennissen reeds een bedrijf op?

Ja

*

Neen

23. Duid aan in welke mate je akkoord bent met volgende uitspraken:

1. Helemaal niet 2. akkoord

3.

4. Noch akkoord, noch 5. niet akkoord

6.

7. Helemaal akkoord

Ik ken veel mensen die me zouden kunnen

XXII

helpen bij het opstarten/runnen van een bedrijf Veel van die mensen ken ik persoonlijk (bijvoorbeeld familie, dichte vrienden, buren) Ik spendeer veel tijd aan het onderhouden van contacten met mensen die me mogelijks zouden kunnen helpen bij het opstarten/runnen van een bedrijf Ik communiceer vaak met mensen die me zouden kunnen helpen met het runnen/opstarten van een bedrijf

Volgende

Pagina: 10

24. Duid aan in welke mate je akkoord bent met volgende uitspraken: Ik denk dat...

1. Helemaal niet akkoord

2.

3.

4. Noch akkoord, noch niet akkoord

5.

6.

7. Helemaal akkoord

mijn dichtste familieleden vinden dat ik een onderneming moet oprichten mijn dichtste vrienden vinden dat ik een onderneming moet oprichten

XXIII

de mensen, die belangrijk zijn voor mij, vinden dat ik een onderneming moet oprichten.

25. Duid aan in welke mate je belang hecht aan wat...

1. Niet belangrijk

2.

3.

4. Neutraal 5.

6.

7. Zeer belangrijk

jouw dichtste familieleden vinden wanneer je er voor kiest om een onderneming op te richten jouw dichtste vrienden vinden wanneer je er voor kiest om een onderneming op te richten de mensen, die belangrijk zijn voor jou, vinden wanneer je er voor kiest om een onderneming op te richten

Volgende

XXIV

Pagina: 11 26. In welke mate heb je gedurende het voorbije jaar beroep gedaan op volgende informatiebronnen of hulp?

1. Niet gebruikt

2.

3.

4. Soms gebruikt

5.

6.

7. Veel beroep op gedaan

Accountant/Boekhouder Vrienden of familie Andere ondernemers Bankiers Advocaten Beschikbare boeken, handleidingen, etc. Business games (bv. Solvay business game) CvO (Centrum voor Ondernemen) Accio (Artevelde Hogeschool centrum voor creativiteit innovatie & ondernemingszin) FLYSE (Flanders Youth Society for Entrepreneurship) Unizo (Unie van Zelfstandige ondernemers) iMinds CenEka Zeus WPI Bryo (Bright & Young)

Volgende

XXV

Pagina: 12 27. Duid aan in welke mate je akkoord bent met volgende stellingen: Studenten in mijn universiteit/hogeschool ...

1. Helemaal niet akkoord

2.

3.

4. Noch akkoord, noch 5. niet akkoord

6.

7. Helemaal akkoord

pakken problemen effectief aan zoeken onmiddellijk naar een oplossing wanneer iets mis loopt grijpen altijd de kans om actief betrokken te zijn nemen onmiddellijk initiatief, meer dan studenten in andere universiteiten of hogere scholen benutten snel opportuniteiten met het oog op behalen van doelen doen gewoonlijk meer dan wat van hen gevraagd wordt zijn bijzonder goed in het realiseren van ideeën

XXVI

28. Duid aan in welke mate je akkoord bent met volgende stellingen: In mijn universiteit/hogeschool...

1. Helemaal niet akkoord

2.

3.

4. Noch akkoord, noch 5. niet akkoord

6.

7. Helemaal akkoord

zou niemand opzettelijk de inspanningen van een andere student ondermijnen worden studenten soms buitengesloten omdat ze anders zijn worden gemaakte fouten later vaak tegen iemand gebruikt is het moeilijk om hulp te vragen aan anderen is iedereen vrij om risico's te nemen worden unieke talenten en vaardigheden gewaardeerd kan iedereen problemen en lastige kwesties aan het licht brengen

Verzenden

XXVII

Pagina: 13 29. Wens je op de hoogte te blijven van de resultaten van dit onderzoek?

Ja

*

Neen

Volgende

Pagina: 14

30. Wat is jouw e-mailadres?

Verzenden

Pagina: 15

Hartelijk bedankt voor het invullen van mijn enquête. Tine Vandekerckhove

XXVIII

Bijlage 3: Overzicht van de bevraagde opstartactiviteiten (eigen werk, gebaseerd op Davidsson en Honig (2003)) Opstartactiviteit

Vraag

Idee

Heb je reeds een idee voor je onderneming in gedachten?

Business plan

Ben je al begonnen aan het opstellen van een business plan?

Ontwikkeling

Ben je al begonnen met het ontwikkelen van je product/dienst?

Marketing

Heb je al acties ondernomen in verband met marketing of promotie?

Patent/copyright

Heb je een patent, copyright of trademark aangevraagd?

Grondstof

Heb je reeds grondstoffen, voorraad of componenten aangekocht?

Uitrusting

Heb je al grote items zoals bijvoorbeeld machines, onroerend goed, … aangekocht of gehuurd?

Informatie

Heb je reeds informatie verzameld omtrent competitie, klanten, prijzen, geschatte verkopen en winst?

Financiën

Heb je reeds financiële instellingen of andere externen gevraagd voor fondsen?

Werkkrachten

Heb je reeds werknemers in dienst?

Contactinformatie

Heeft jouw onderneming een eigen website?

XXIX

Bijlage 4: Overzicht van de gemiddelden van de schaal ‘intensiteit van de zoektocht naar informatie’ voor A. universiteitsstudenten B. hogeschoolstudenten  A. universiteitsstudenten N

Minimum

Maximum

Mean

Std. Deviation

account_boekhouder

26

1

6

2,46

1,881

vrienden_familie

26

2

7

5,04

1,399

andere_ondernemers

26

1

7

4,38

1,813

Bankiers

26

1

7

2,58

1,748

Advocaten

26

1

6

2,46

1,838

boeken_handleidingen

26

1

7

4,73

1,888

business_game

26

1

6

2,73

1,909

CvO

26

1

7

2,08

1,809

Accio

26

1

4

1,12

,588

FLYSE

26

1

7

2,73

2,237

Unizo

26

1

6

2,88

1,986

iMinds

26

1

7

2,54

1,985

CenEka

26

1

7

1,85

1,713

Zeus_WPI

26

1

7

1,35

1,294

Bryo

26

1

6

2,04

1,800

Valid N (listwise)

26

 B. hogeschoolstudenten N

Minimum

Maximum

Mean

Std. Deviation

account_boekhouder

13

1

7

3,77

2,386

vrienden_familie

13

1

7

5,23

1,641

andere_ondernemers

13

1

7

4,38

1,981

Bankiers

13

1

6

2,77

2,006

Advocaten

13

1

6

2,62

1,758

boeken_handleidingen

13

1

7

4,38

1,660

business_game

13

1

6

2,08

1,801

CvO

13

1

7

3,62

2,142

Accio

13

1

7

2,31

2,213

FLYSE

13

1

7

2,62

2,256

Unizo

=13

1

7

2,38

2,142

iMinds

13

1

2

1,08

,277

CenEka

13

1

4

1,23

,832

Zeus WPI

13

1

3

1,15

,555

Bryo

13

1

3

1,15

,555

Valid N (listwise)

13

XXX

Bijlage 5: Histogram en normality plot (model 4)

XXXI

Bijlage 6: Kolmogorov-Smirnov test (model 4) Tests of Normality a

Kolmogorov-Smirnov Statistic Standardized Residual

df

,103

Shapiro-Wilk

Sig. 38

,200

Statistic *

,983

df

Sig. 38

,827

a. Lilliefors Significance Correction *. This is a lower bound of the true significance.

Bijlage 7: plot van gestandaardiseerde residuen tegenover gestandaardiseerde voorspelde y-waarden (model 4)

XXXII

Bijlage 8: Leverage values en cook’s Distance (model 4) Cook’s Distance 0,02365 0,09335 0,03479 0,13723 0,04131 0,01143 0,00403 0,03741 0,30814 0,17957 0,00152 0,06343 0,00182 0,01356 0,00205 0,00343 0,2840 0,00018 0,00083 0,32290 0,01103 0,05956 0,00234 0,08908 0,00420 0,00007 0,00298 0,00385 0,03613 0,05065 0,04939 0,11574 0,00804 0,00361 0,05450 0,05590 0,01206

Leverage Value 0,38401 0,37143 0,25486 0,25709 0,24940 0,47094 0,028664 0,40770 0,43981 0,37014 0,039898 0,41605 0,44534 0,33969 0,44013 0,40021 0,36428 0,34882 0,46848 0,40225 0,39422 0,46119 0,32815 0,40545 0,48643 0,26354 0,40303 0,28465 0,30212 0,39920 0,38475 0,43701 0,46755 0,34032 0,30610 0,35150 0,42215

XXXIII

Bijlage 9: Resultaten van de mediatietest => uren ondernemerschapscursus (stap 2) Model Summary

Model

R

1

,015

R Square a

Adjusted R

Std. Error of the

Square

Estimate

,000

-,028

25,53828

a. Predictors: (Constant), Technologische_opleiding

b

ANOVA Model 1

Sum of Squares Regression

df

Mean Square

5,213

1

5,213

Residual

23479,339

36

652,204

Total

23484,553

37

F

Sig. ,008

,929

a

a. Predictors: (Constant), Technologische_opleiding b. Dependent Variable: uur_cursus_ondernemerschap

Coefficients

a

Standardized Unstandardized Coefficients Model 1

B (Constant) Technologische_opleiding

Std. Error 9,375

5,213

,768

8,588

Coefficients Beta

t

,015

Sig.

1,798

,081

,089

,929

a. Dependent Variable: uur_cursus_ondernemerschap

XXXIV