tested emotion
music
AMAZON MODEL ONE
‘Amazing Amazon’
73
Vinyl is nog steeds bezig met een opmars, ondank de komst van een online wereld. Over vijf- tot tien jaar worden er, voor het grote publiek, geen fysieke geluids- en beelddragers meer gemaakt. U mag dan voor elke seconde kijken en/of luisteren gaan betalen. ‘De cd houdt op te bestaan’, riep onlangs een manager van een bekende platenmaatschappij. Hij vergat even dat op hetzelfde moment ook de meeste platenmaatschappijen zullen ophouden te bestaan. Artiesten hebben in toenemende mate géén belangstelling meer voor platenmaatschappijen. Ze hebben de kracht van zélf opnemen, zélf produceren en zélf verkopen via het net ontdekt. Aan de andere kant zullen bestaande platen en cd’s nog decennialang verzameld en gedraaid worden. Aanschaf van een platenspeler, zoals de Amazon uit deze recensie, heeft dus nog steeds zin. NEXT
tested emotion
music 74
Er zal een soort democratisering met betrekking tot informatie ontstaan. Iedereen produceert content en iedereen kan dat vrij sharen en verspreiden. Mogelijkerwijs gaan zelfs voor het copyright andere regels gelden. Daarnaast blijft er mijns inziens een grote subcultuur ontstaan van individuen en/of kleine organisaties die nog materiaal op vinyl, cd, sacd en blu-ray uit zullen brengen. De groep die afspeelapparatuur zal blijven gebruiken voor deze dragers, zal nog erg groot blijven. Amazon Model One
De plint van deze draaitafel is gebouwd uit twee platen zwarte ICI kunststof met een geringe spreiding van resonanties. Het materiaal is gegoten en heeft een hoge interne demping. Tussen de beide platen zitten zes zogenaamde Low Resillience Polymeer (LPR) elementen, die de basis ontkoppelen van de bovenplaat. De basisplaat staat op verstelbare spikes. Het plateau weegt vijf kilo en bestaat uit metacrylaat. Door materiaal en constructie ontstaan géén resonanties tussen de 9kHz en 13kHz. Dat is een kritisch gebied voor draaitafelresonantie. Het zogenaamde geïnverteerde lager heeft een hoog draaipunt en minimaliseert derhalve het ‘kiepen en pendelen’ van het plateau. Bovenaan is een keramische kogel in een oliebad en aan de lagerbasis is een oliebad dat continue alle draaiende delen smeert. De losse motorunit koppelt met een dunne snaar aan het plateau en heeft een elektronisch geregelde DC-motor. Fijnafstelling gebeurt met twee trimmers. De motorunit heeft een ingebouwde accu-
voeding. Een micro-controller houdt de accu’s op spanning. Het laden gebeurt steeds als de motor niet draait. Bij het aanschakelen, draait de motor meteen op de accuspanning. Led’s op de voeding geven de status van de NiMh accu’s en van het laadproces aan. Het armboard is uitwisselbaar en in principe passen op de Amazon diverse merken toonarmen en tangentiaal toonarmen. Bij het recensie-exemplaar werd de Mørch DP-6 geleverd en dit merk heeft de voorkeur van de ontwerper Hartmut Janssen. Mørch werkt met verwisselbare arm-tubes. Het is dus heel makkelijk om een analoog systeem te hebben met snel uitwisselbare phono cartridges. Omdat de arm-tubes met verschillende massa komen, kan een arm gekozen worden die past bij de eigenschappen van de phono cartridge. Op die manier schuif je de fundamentele resonantie van de arm/element combinatie buiten het kritische gebied. De DP-6 heeft een dubbel lager. De horizontale beweging van de arm is standaard gedempt. De verticale beweging kan naar keuze gedempt worden. Voor de rest heeft deze toonarm alle standaard instellingen. De antiskating gebeurt met een veer en is instelbaar. Door de beide saffierstaafjes, die het lager vormen, in hoogte te stellen is de azimuth in te stellen. Bij elkaar neemt de Amazon met motorunit best wat oppervlak in gebruik. De combinatie zal niet op de allerkleinste audioracks passen. Opbouw
De Amazon komt in een tweetal dozen en de Mørch zit in een derde verpakking.
Uit de grootste doos wordt eerst het plateau getild (tijdsduur openen doos en uitpakken plateau is 20 seconden). Vervolgens de zwarte acryl bovenplaat (10 seconde). De onderste zwarte acryl plaat komt uit de doos en wordt op het audio rack geplaatst (15 seconden). De bovenste acrylplaat bevat de zogenaamde ‘shaft’ van het lager. Daar wordt olie overheen gegoten en de opening waarin de keramische bal komt, wordt gevuld met olie. Daarna wordt de keramische bal geplaatst en het buitendeel van het lager (bearing bush) over de shaft geschoven (totaal 30 seconden). Het oliereservoir onder het lager wordt gevuld en het plateau wordt over het buitenlager geplaatst (30 seconden). Het toonarm board is al bevestigd. De basis van de Mørch arm wordt in het montagegat geschoven en vastgezet door het aandraaien van één enkele hex schroef (30 seconden). De kabel met vijfpolige SMEmount wordt onderin de toonarm basis gestoken. In een gelijktijdige beweging wordt de kabel door het gat in de acryl basisplaat gestoken, de bovenste acrylplaat op de onderste gezet en de kabel in de phono-versterker geplugd (20 seconden). De Mørch arm tube, met een al aanwezige phono cartridge, wordt op de toonarm basis geplaatst en vastgezet met één schroef (25 seconden). De motorunit wordt links van de draaitafel geplaatst, de snaar gaat om de motorpoelie en het plateau en met een snelle beweging wordt de snaar op spanning gezet (door de afstand van de motorunit tot de plint te veranderen). De lader van de motor gaat in een netcontact (40 seconden).
Het ritueel
Vervolgens komt dan het ritueel. Die reeks van ambachtelijke- en mystieke handelingen die voor vele generaties haast genetisch vastgelegd was en net zo vanzelfsprekend als leren lopen of aan de borst hangen. De plaat gaat uit de hoes, zonder haar aan te raken. Natuurlijk allemaal erg moeilijk als je énige skill bestaat uit het kunnen indrukken van een ‘play’-toets. Dan op de mat. Platenborstel in startpositie en de beroemde ‘National’ om de statische lading weg te halen. De echte discofielen hadden natuurlijk de ‘Dustbug’. Luisteren
De Amazon is uitgerust met een Transfiguration Aria phono cartridge die met 2 gram spoort. Het gelegenheidssetje om te luisteren bestaat deze keer uit Kef Reference 205/2 monitoren. ‘Powered by Goldmund, Spectral en Marantz’, zoals dat zo mooi heet. De phono pre-amps zijn van Sphinx en Manley. Bij elkaar een match die een spectaculair uitgebalan-
tested
ceerde- en ruimtelijke prestatie neer kan zetten, zélfs met compact discs. De analoge ervaring met behulp van een écht goed systeem is heel bijzonder. Het eerste dat opvalt is dat er meteen een soort ‘ruimte’ over je heen valt, die zich soms uitstrekt tot helemaal opzij- en boven de luisterpositie. Het is een beetje de ervaring die je hebt als je een kathedraal binnengaat. Eigenlijk is er géén- tot nauwelijks geluid, maar je bent je bewust van een soort ruimtelijkheid of atmosfeer die zich om je heen sluit. Hoewel digitale systemen, vooral degenen met een hogere sample-rate en veel bits, een ruimte laten horen die in diepte en breedte niet af hoeft te wijken van wat een analoge bron presteert, is er toch een belangrijk verschil. De ruimte wordt écht overal gevuld met geluid. Net zoals met de cd hoor je natuurlijk de vocal en de instrumenten op fraai gefocusseerde plaatsen in de soundstage, maar bij analoog is er ook heel veel informatie tússen die stemmen en instrumenten. Bij analoog valt ook de echtheid- en directheid van stemmen en instrumenten op. Dat doet digitaal natuurlijk ook best goed, maar toch is er in mijn beleving een verschil. Bij analoog is het toch natuurlijker, echter en tastbaarder. Het is moeilijk om onder woorden te brengen, maar digitaal lijkt een soort ‘gepolijstheid’ te hebben die in werkelijkheid niet bestaat. Al bij de eerste platen die op de Amazon draaiden vielen bovenstaande eigenschappen direct op. Het is niet nodig om
emotion
leggen wat voor @#9&!-ing zooi er nu weer binnenkomt, maar zodra de eerste analoge klanken de ruimte vullen, zal de kritiek snel verstommen. Met een draaitafel en wat elpees zul je de WAF minder snel triggeren dan met een tweetal luidsprekers uit de zeventiger jaren. In ieder geval ben je in de analoge business en dat leidt al snel tot een onstuitbare jacht op de zwarte schijven.
music
Het afstellen bestaat hier uit het met een elektronische ‘weegschaal’ op 2 gram zetten van de naaldkracht (40 seconden) en het meteen daarna draaien van een plaat. Na 15 seconden pianomuziek blijkt dat de draaitafel iets te snel draait, want je hoort dat een A nét geen A is. In een willekeurig stuk van Beethoven kun je een zogenaamde A4 (A in het vierde octaaf) horen. Dat is de eerste A die je tegenkomt na de zogenaamde middle C. Die A heeft een frequentie van 440Hz. Als je die in gedachte neemt, hoor je meteen of een draaitafel de juiste snelheid heeft. Ook de VTA staat niet goed, want de tonale balans is teveel naar het hoog geschoven. Correctie van de VTA en de snelheid duurt 20 seconden en na opnieuw dezelfde 15 seconden pianomuziek staat de zaak goed. Luister tijdens de afstelling van de VTA trouwens ook meteen naar wat er ‘ruimtelijk’ gebeurt. In vijf minuten en tien seconden is dit analoge systeem in ieder geval up & running. Velen beweren dat het opbouwen en inregelen van een draaitafel enorm veel tijd in beslag neemt… Wellicht is dat generatiegebonden, want voordat je muziek gedownload hebt in je iPod of mp3-speler, begrijpt hoe die dingen werken en vervolgens af kunt spelen, ben je uren verder. Edoch, over handleidingen met plaatjes en het opbouwen van een Ikea kastje, valt natuurlijk te redetwisten. Voor velen is dat een langdurig traject, terwijl het eindresultaat lichtelijk- tot significant af kan wijken van het model uit de catalogus.
75
De analoge ervaring
Het niet kennen van de ‘analoge ervaring’ betekent voor consumenten en recensenten een gemiste kans. Voor beide groepen bestaat de therapie uit een bezoek aan een rommelmarkt of kringloopcentrum. Met een beetje geluk scoor je daar een in de steek gelaten Dual, Thorens of Philips en een doos muf ruikende langspeelplaten. Vooral het klassieke- en jazz repertoire daarin is vaak in mint conditie, want wie zijn platen op zo’n markt dumpt stroomt niet altijd over van muziekhistorisch bewustzijn. Als je thuiskomt heb je vervolgens nog uit te
NEXT
tested emotion
music 76
daar moeilijk over te doen. In het archief werden even wat originele singletjes opgepikt. Onder de vele voorbeelden zijn er gewoon twee die op een ongelooflijke manier aantonen wat er in het bovenstaande verhaaltje wordt bedoeld. Luister maar naar ‘Marije’ van Ramses Shaffy (Philips 327 963) en de originele 1964 ‘Pretty Woman’ track (Orbison) op London FLX 3135. Die laatste klinkt heel anders dan de door Optimod-achtige processoren verziekte versie die de Nederlandse zenders regelmatig ten gehore brengen. Wat hier hoorbaar werd vanaf de Amazon-speler, gaat écht verder dan wat cd- en sacd-spelers kunnen. De Amazon- Mørch combinatie blinkt vooral uit in het afbeelden van levensechte images. Goed, uit directe vergelijkingen blijkt dat de Amazon niet helemaal de razendsnelle- en ‘blow your brains out’ dynamiek en de authoritatieve rust heeft van de Pluto, de Vyger Indian en de SME’s. Die spelen nog net in een andere league en die maakt luisteren helemaal tot een schokkerende ervaring, zeker voor verstokte digitaalaanhangers. Maar, het Amazon-systeem schildert op een heel vanzelfsprekende wijze de warmte, de harmonische inhoud, het brede- en meeslepende middengebied en de fraaie harmonische opeenvolgingen en texturen. Dat gebeurt met een enorme subtiliteit en fijnzinnigheid. Om de een of andere reden is fijndynamiek, subtiele tekening en microdynamische informatie op een heel ander niveau dan met compact disc. Natuurlijk is het geluidsbeeld hier de optelsom van element, arm en het loopwerk. Dat is feitelijk altijd het verhaal met een draaitafel. Door combinatie van de ‘drie’ ontstaat er een groot aantal mogelijkheden om een bepaalde match te maken en evenzoveel mogelijkheden om het compleet fout te doen. Er zit iets fout op het moment dat de analoge weergave vrijwel vergelijkbaar is met wat een cd- of sacdspeler presteert, hoewel de afstand van sacd met analoog natuurlijk wat kleiner is. Bij een magische match neemt de analoge aftaster een grote voorsprong op de beide digitale bronnen. De combinatie van de Amazon, de Mørch-arm en de Aria is zo’n magische match. Dat
is niet helemaal toevallig natuurlijk, want het element met de betreffende armbuis geven hier een fundamentele toonarmresonantie, die buiten het gebied geschoven is waar interferentie met het audiosignaal mogelijk is. De fundamentele toonarm-resonantie wordt bepaald door de compliantie van het element, het gewicht van het element en (gedeeltelijk door) het gewicht van de toonarm. Een hoog compliant element heeft doorgaans een lage tracking force en vraagt om een lichte toonarm. Dat geeft dan de laagste effectieve massa. Dat is overigens niet het hele verhaal. Soms is het nog steeds ondoorgrondelijk waarom de ene draaitafel subliem presteert en een andere gewoon niet die magic heeft. Vaak worden dezelfde materialen gebruikt voor de bouw. Opvallend bij het luisteren naar deze combinatie is de projectie van de stage en de ambiance. Er is een enorme informatiedichtheid, ook op de plaatsen waar géén gefocusseerde stemmen en instrumenten aanwezig zijn. Digitale weergave laat doorgaans de stemmen en instrumenten horen als onderdeel van de akoestiek van de ruimte waarin de weergave plaatsvindt. Analoog ‘superponeert’ schijnbaar de akoestiek,
zoals die tijdens de opname aanwezig was, over de akoestiek van de luisterruimte heen. Je hebt dus veel méér het gevoel alsof je meegenomen wordt naar de oorspronkelijke opnamelocatie. Het opvallende van de Amazon is dat deze draaitafel heel duidelijk alle bijzondereen kenmerkende eigenschappen van analoog geluid laat horen. Daar hoort bij dat sommige analoge opnamen extreem verrassend uit kunnen pakken. Digitaal klinkt vaak als méér van ‘hetzelfde’. Sommige platen kunnen daarentegen verbazingwekkend ‘anders’ klinken. Het lijkt of het aantal expressiemogelijkheden in analoog groter is. Je kunt in de platenbak struinen, iets opzetten en totaal gevloerd worden. Eén van de subcollecties hier in het platenarchief is ‘Nederlandstalige muziek/Nederlandstalige artiesten’. Daar staat alles van Tom Manders, Focus, Q’65, Tante Leen en Rita Reys tot de Dolly Dots, Golden Earring, Herman Brood en Trea Dobbs. Het is verbazingwekkend hoe extreem goed de opnamekwaliteit is van deze muziek en hoe verrassend verschillend die platen kunnen klinken. Aan de andere kant heeft het misschien te maken met de manier van produceren. De variëteit in studioproductie, apparatuur en opnametech-
tested Zonder problemen
Pratend over draaitafels en bitaftasters, wordt vanzelfsprekend de voortdurende discussie over digitaal en analoog geraakt. Die discussie zou niet in termen van ‘beter’ of ‘slechter’ moeten worden gevoerd, maar op basis van ‘anders’ en hoe dat dan komt. Er zijn namelijk eigenschappen binnen het analoge domein, die toegevoegd zouden kunnen worden aan digitale weergave om daar tot nog betere prestaties te komen. Ook moet de discussie op basis van zuivere gronden worden gevoerd. Idealiter dienen de deelnemers veel analoge- en digitale luisterervaring te hebben. Sommige audiofielen hebben géén platen, maar wél een mening over analoog. Soms is die mening gekleurd door frustratie. Je weet namelijk dat er tienduizenden zijn die vrijwel alle fraaie opnames op Blue Note, EmArcy, Decca, Metro, Verve en de andere toplabels al hoog en breed in de kast hebben staan. Je hebt de boot
en focussering relateren deels aan de kwaliteit van de geluidsapparatuur, maar zijn ook duidelijk een eigenschap van de opname. Wel, de Amazon doet het allemaal zonder problemen. De laatste plaat is één van de meest spectaculaire schijven die je op een groeftaster kunt draaien. Een mooi slot van de testperiode met de Amazon. Het gaat om ‘Duel’, afkomstig van het album ‘A Secret Wish’ van Propaganda. Maar dan de 45 toeren elpee-uitvoering.
emotion
gemist en de rest van je leven zul je rommelmarkten afstropen, huiswaarts kerend met mint exemplaren van Heintje, de Deurzakkers en de Bossche Bollen… Die enkele keer dat je nog een originele Beggar’s Banquet tegenkomt (Decca SKL 4955 68 UK-persing), moet je diep in de buidel tasten. Omgekeerd kunnen verstokte zwarte schijf fanaten verkeerde denkbeelden hebben over digitaal. Met digitaal zijn enorm goede prestaties te halen. Hoe afwijkend is deze draaitafel van anderen? Goed getunede analoge weergave ligt tegenwoordig dicht bij elkaar. Tussen de allerbeste draaitafels zijn best kleine verschillen maar, net zoals bij cd-spelers, zijn het géén verschillen die afgronddiep zijn. Door de vele verschillende typen toonarmen, loopwerken en elementen is de spreiding in prestatie natuurlijk wél iets groter dan bij digitale bronnen, maar ook hier geldt dat analoge weergave maar in een beperkt aantal gevallen is zoals het hoort te zijn. De bandbreedte waarbinnen de weergave ‘klopt’ is dan ook betrekkelijk smal. Dat is wederom géén kwestie van persoonlijke voorkeur, maar van redeneren vanuit een simpel lijstje met criteria. De fundamentele maatstaf of een draaitafel ‘erbij hoort’ of identiek presteert aan een cd-loopwerk, heeft te maken met de communicatie van de ‘analoge’ eigenschappen en of dat gebeurt met de nodige levendigheid en betrokkenheid. Daarnaast moeten ‘standaard-eigenschappen’, zoals dynamisch gedrag, tonale balans, detaillering, laagextensie, laagdefinitie, snelheid, harmonische inhoud en klankweergave natuurlijk op een bepaald niveau zijn. Ruimtelijkheid
music
nieken was vroeger misschien groter. Veel moderne muziek wordt gemaakt met steeds dezelfde range aan plugins, masteringcompressors en mengtafels (SSL). In ieder geval opereert de Amazon met een enorme subtiliteit en fijnzinnige detaillering. De herkenbaarheid van het gebruik van vroegere studio-randapparatuur wordt daarmee erg vereenvoudigd. Je identificeert heel makkelijk een EMT-plaatgalm, een Roland Spaceecho of het geluid van bepaalde typen microfoons. De Amazon geeft ook bij een aantal opnamen een verbazingwekkende breedte van de stage, maar communiceert ook de opbouw van vele lagen in de diepte binnen die stage.
Conclusie
De Amazon Model One is een ware referentie-draaitafel. Het enorme prestatieniveau is vanzelfsprekend ook deels afhankelijk van de topklasse Mørch DP6 toonarm en het Aria element. Bij elkaar een succesvolle match, die je mijns inziens niet meer in hoeft te ruilen voor veel kostbaarder analoge apparatuur. Hoewel alle eigenschappen op een bepaald niveau zijn, treft vooral de levendige-, realistische- en plastische manier waarop images worden neergezet in een extreem brede en in de diepte fraai gelaagde stage, het oor. Daarnaast de fraaie ambiance en de uitgewogen tonale balans met een diep-, strak- en genuanceerd laag. De pure verslavende werking van de weergave maakt dat je alle vinyl wel uit de kast zou willen trekken. Helaas een onbegonnen zaak.
77
Tekst en fotografie: Ruud Jonker
HANSTED AUDIO TEL: 020-4965480 E-MAIL:
[email protected] WWW.HANSTEDAUDIO.NL END
