Terug naar Joke Smit (2)
‘Alleen de kreten zijn over genomen, niet de analyse’ Marja Vuijsje laat zien waarom Smit juist koos voor de Partij van de Arbeid om haar feministische programma te helpen verwezenlijken. Later in haar leven raakte Smit teleurgesteld in de partij en vertrouwde ze eerder op feministische vrouwen van cda- en vvd-huize dan op de mannen van de PvdA.
marja vuijsje Dertig jaar geleden overleed Joke Smit. Achtenveertig was ze toen ze behalve haar kinderen ook haar getrouwen uit het sociaal-democratische deel van de feministische beweging verweesd achterliet. Een van hen was Hedy d’Ancona. ‘Hoe moet dat met mij; met de vrouwenbeweging zonder Jokes nimmer aflatende ideeënbron, haar “plannetjes”, haar kritische kijk op de mannelijke structuren en op de mannelijke kopstukken van de partij waar ze zelf deel van uitmaakte,’ schreef ze op 22 september 1981 in de Volkskrant. Zowel in de vrouwenbeweging als in de PvdA hadden Smit en d’Ancona tussen 1967 en 1981 een duo gevormd. Hun doel was ervoor te zorgen dat de linkse roep om eerlijke verdeling van kennis, macht en inkomen ook zou gaan gelden voor vrouwen. Meestal was het Joke Smit Over de auteur Marja Vuijsje is schrijfster en jour naliste Noten zie pagina 44 s & d 1 / 2 | 20 11
die in goed geschreven stukken ontvouwde wat er moest gebeuren en wierp Hedy d’Ancona haar spreekvaardigheid en haar contactuele eigenschappen in de strijd om die plannen te verkopen, zowel aan andere feministen als aan de partijtop van de PvdA. Hun samenwerking was begonnen nadat Joke Smit in 1967 het artikel schreef dat de geschiedenis in zou gaan als hét startsein voor de tweede feministische golf in Nederland: Het onbehagen bij de vrouw. In het literaire tijdschrift de Gids zette Smit uiteen waarom steeds meer vrouwen zich tekort gedaan voelden in het nieuwe tijdperk van toenemende welvaart. Volgens haar was dat omdat de individuele vrijheid die door en voor velen werd opgeëist niet van toepassing was verklaard op vrouwen. Vooral Nederlandse vrouwen kampten met geschreven en ongeschreven regels waardoor mensen die als meisje waren geboren, werden behandeld als (potentiële) moeders en huisvrouwen, niet als zelfstandige personen met eigen
f o t o o nbe ke nd | h o l l and s e h o o g t e
39
Terug naar Joke Smit Marja Vuijsje ‘Alleen de kreten zijn overgenomen, niet de analyse’
40
ambities. Omdat het gezin werd beschouwd als de ideale eindbestemming van elke vrouw werd het doorgaans verspilling gevonden meisjes te laten doorleren. Door de enorme onderwijsachterstand die ze daardoor opliepen, waren ze meestal aangewezen op banen die in het verlengde lagen van het huishoudelijke werk dat ze vanzelf al deden. Het was een vicieuze cirkel die leidde tot de instandhouding van een historisch gegroeide apartheid tussen de seksen: de meeste mannen hadden een huishoudster, de meeste vrouwen waren huishoudster. In Smits analyse was er nauwelijks onderscheid tussen fabrieksmeisjes, onderwijzeressen en vrouwelijke studenten aan de universiteit: zodra ze zwanger waren konden ze een actieve rol in het openbare leven vergeten. Ook onder de weinige vrouwen die hoogopgeleid waren, maakte het vormen van een gezin meestal een einde aan al hun professionele aspiraties. Werkende moeders werden beschouwd als ontaarde moeders en het waren de uitzonderingen die hun schouders ophaalden over dat ingesleten idee. Smits stuk sloot aan op de opvattingen van Simone de Beauvoir, die in haar boek Le Deuxième Sexe stelde dat meisjes niet als vrouw worden geboren maar tot vrouw worden gemaakt. Ook Smits ideeën waren gebaseerd op de aanname dat nurture doorslaggevender is dan nature. In de Gids pleitte ze voor maatregelen die ertoe zouden leiden dat vrouwen en mannen evenveel kans zouden krijgen op goede opleidingen en interessant werk buitenshuis, maar ook voor wat kort daarna ‘roldoorbrekende opvoeding’ ging heten. Alle onderwerpen waarvoor feministen in de jaren zestig en zeventig in touw kwamen, werden behandeld in dat artikel uit november 1967. Van ‘vrije abortus’ en anticonceptie tot en met gelijk loon en goedkope kinderopvang, van betere onderwijskansen voor meisjes en vrouwen tot en met arbeidstijdverkorting en het afschaffen van kostwinnersvoordelen in de belastingwetgeving. Joke Smit zou blijven hameren op arbeidstijdverkorting als voorwaarde om ouderschap en werk buitenshuis te combineren. De s & d 1/ 2 | 20 11
maatschappij die haar voor ogen stond was een ontspannen verzorgingsstaat waarin het er niet toe deed of je als man of als vrouw was geboren en waarin vaders en moeders evenveel voor hun kinderen zorgden. Het was een perspectief dat aansloeg. Op Het onbehagen bij de vrouw kreeg Smit zoveel reacties van mensen (m/v) die
Joke Smit hamerde op arbeidstijd verkorting als voorwaarde om ouderschap en werk buitenshuis te combineren ‘iets wilden doen’ om tot gelijkheid tussen de seksen te komen, dat ze besloot een vereniging op te richten. Het was haar eerste ‘plannetje’ waarvoor ze PvdA-politica Hedy d’Ancona warm kreeg, en Man Vrouw Maatschappij was de eerste actiegroep van de tweede feministische golf in Nederland. In de jaren daarna werd Joke Smit een boegbeeld van feministische vrouwen die er samen met feministische mannen voor wilden zorgen dat politieke partijen, vakbonden, onderwijsen overheidsinstellingen het tegengaan van sekse-apartheid tot een van hun belangrijkste taken zouden rekenen. Anders dan veel andere toenmalige feministen geloofde Joke Smit in samenwerking met mannen én in de parlementaire democratie als middel om haar doel te bereiken. Haar analyses waren vaak radicaal, maar ze was geen revolutionair. Ze riep niet op tot het saboteren van mannen, huwelijk, gezin en kapitalisme, maar tot een lange mars door de instituties. En tot het creëren van een paar feministische organisaties om die mars zo snel mogelijk ten einde te brengen. De institutie die zijzelf ging bestormen was de PvdA. Kort na verschijning van Het onbehagen bij de vrouw was ze lid geworden. Gedeeltelijk omdat ze vond dat haar egalitaire ideeën nog het meeste thuishoorden bij de sociaal-democratie,
Terug naar Joke Smit Marja Vuijsje ‘Alleen de kreten zijn overgenomen, niet de analyse’ gedeeltelijk uit pragmatische overwegingen. Links Nederland was in een winning mood en van alle linkse partijen maakte de PvdA de meeste kans op invloedrijke regeringsdeelname. Later schreef ze daarover: ‘Wie iets wil veranderen kan niet zonder politiek. Wie meer wil dan geweten spelen heeft een grote partij nodig. Bij de PvdA moest ik wezen: die was tegen ongelijkheid en kwam op voor de underdogs.’1 In Smits ogen waren vrouwen de underdog waarvoor moderne sociaal-democraten het moesten opnemen. Bij de PvdA liep lang niet iedereen warm voor dat idee. ‘Elitair’ was het woord dat regelmatig opdook. Nog heel wat partijgenoten vonden het feminisme meer iets voor dames uit de hogere middenklasse dan voor de arbeidersvrouwen voor wie socialisten traditioneel in de bres sprongen. Vooral het idee dat vrouwen tot meer zelfverwerkelijking zouden komen als ze zouden gaan werken, kreeg dat vernietigende predicaat ‘elitair’. Volgens socialistische critici stonden arbeidersvrouwen liever achter hun mannen en achter het aanrecht dan aan de lopende band. Overigens was het een reactie die Joke had kunnen verwachten. In een lezing die ze in het voorjaar van 1967 had gehouden voor de Rotterdamse nivon had ze er al aan gerefereerd dat de animositeit tussen socialisten en feministen die ontstond ten tijde van de eerste feministische golf nog steeds doorwerkte: ‘Als er in het streven naar de emancipatie van de vrouw twee groeperingen te onderscheiden zijn (…) dan komt dat doordat beide partijen voor één van beide typen vrouwen vochten: de arbeidersbeweging concentreerde zich op lotsverbetering voor de overbelaste arbeidersvrouw en dat impliceerde: haar terugbrengen in het gezin; de feministen vochten voor de onafhankelijkheid van het burgermeisje, en dat betekende: opname van deze vrouwen in het arbeidsproces.’ Het was een tegenstelling die Smit met goede argumenten dacht te slechten. Haar perspectief voor ongeschoolde vrouwen was niet de lopende band maar een opleiding waarmee ze interessanter werk konden krijgen dan het s & d 1 / 2 | 20 11
routinewerk dat ze thuis ook al deden. Dankzij de groeiende welvaart en beter onderwijs waren hun mannen al aan het doorstromen naar betere functies dan het spreekwoordelijke lopendebandwerk. Voor arbeidersvrouwen leek het haar een aantrekkelijker toekomstbeeld zelf een baan te hebben dan hun dagen ¬ al dan
Volgens socialistische critici stonden arbeidersvrouwen liever achter het aanrecht dan aan de lopende band niet gedrenkt in goedkope sherry ¬ te slijten in een van de treurige nieuwbouwwijken die toentertijd verrezen. Joke Smit voelde zich niet alleen verwant met feministen van eerdere golven, maar ook met de sociaal-democratische voorman Henri Polak (1868-1943). Polak was haar grote voorbeeld bij haar streven naar ‘volksverheffing’. Net zoals hij van de arbeiders zelfbewuste socialisten met belangstelling voor kunst en wetenschap wilde maken, rekende Smit onderwijs, (culturele) vorming en scholing tot de core business van het feminisme. Bij haar pogingen de PvdA te veranderen in een feministische partij speelden Smits opvattingen over onderwijs een belangrijke rol. Zo was ze betrokken bij de campagne ‘Marie wordt wijzer’, waarin meisjes werden opgeroepen door te leren. En voor de toenmalige Commissie Vormings- en Ontwikkelingswerk schreef ze de nota De moeder van Marie kan méér. Daarin pleitte ze voor aangepast tweedekansonderwijs voor vrouwen. De oprichting van moedermavo’s, speciale scholen waar volwassen vrouwen alsnog een diploma konden halen, beschouwde zij als een van de belangrijkste wapenfeiten van de emancipatiebeweging. In haar streven het onderwijs voor vrouwen van alle standen en alle leeftijden toegankelijk
41
Terug naar Joke Smit Marja Vuijsje ‘Alleen de kreten zijn overgenomen, niet de analyse’
42
te maken voelde Smit zich regelmatig gedwarsboomd door mannelijke kopstukken in haar partij, onder wie Jos van Kemenade. De man die als minister van onderwijs in het kabinet-Den Uyl verantwoordelijk was voor het mede door haar bepleite volwassenenonderwijs, wekte haar blijvende woede toen hij opmerkte dat hij liever iets deed voor Jan in de Jordaan dan voor Marie uit Wassenaar. Smit vond het onbegrijpelijk dat iemand die was gepokt en gemazeld in het gelijkheidsdenken weigerde in te zien dat onderwijsachterstanden minstens evenveel waren gekoppeld aan sekse als aan klasse. Hoewel Smit vaak boos was op hoge heren in de PvdA, waren er in haar partij ook mannen die zij als ‘verlicht’ beschouwde. Jeroen de Wildt ¬ haar mvm-maatje en tevens haar laatste partner ¬ was een van hen, maar ook het toenmalige Tweede Kamerlid Aad Kosto rekende ze daartoe. In hetzelfde nummer van Socialisme en Democratie uit september 1974 waarin Joke Smit een voorzet gaf voor de toenmalige discussie over een nieuw PvdA-beginselprogramma, schreef Kosto een stuk onder de kop ‘In beginsel een vrouwenprogramma’. Het bleef niet onopgemerkt. In de jaren zeventig werden er door Joke Smit en de haren een paar belangrijke overwinningen geboekt. Mede onder druk van Man Vrouw Maatschappij en de Rooie Vrouwen werden feministische standpunten over het herverdelen van betaald en onbetaald werk tussen mannen en vrouwen opgenomen in het nieuwe beginselprogramma dat eind jaren zeventig werd vastgesteld. Eerder al waren in het kabinetDen Uyl een paar besluiten genomen die direct bij Joke Smit vandaan kwamen. Een daarvan was de instelling van de Emancipatie Kommissie, waarin Smit zelf zitting nam. De Emancipatie Kommissie ging de overheid adviseren over een nieuw te voeren beleid: het emancipatiebeleid. Ook was het grotendeels aan de PvdA te danken dat er in 1977 een staatssecretaris voor emancipatiezaken kwam, een post die zijzelf graag had willen innemen als de PvdA in de regering was gekomen. s & d 1/ 2 | 20 11
Als er één partij is die heeft meegewerkt aan het opzetten van de door Smit gewenste feministische instituties dan was het de PvdA wel. Desondanks was ze aan het eind van haar leven vooral teleurgesteld in ‘haar partij’. Ze was al terminaal ziek toen Hedy d’Ancona haar voor de laatste maal opzocht om haar te interviewen
Het was grotendeels aan de PvdA te danken dat er in 1977 een staatssecretaris voor emancipatiezaken kwam voor het maandblad Opzij. Het werd een gesprek over de dreigende teloorgang van de tweede feministische golf en over Smits analyse dat de PvdA was blijven steken in ‘oud-socialisme’. In het ‘nieuw-socialisme’ waarvoor zij pleitte, stond het opheffen van sekse-ongelijkheid centraal. Het irriteerde haar dat het feminisme bij de PvdA werd beschouwd als een van de vele maatschappelijke bewegingen waarop ‘doelgroepenbeleid’ moest worden losgelaten. Alleen al om ervoor te zorgen dat de economie werd ingericht op buitenshuis werkende moeders en verzorgende vaders waren ingrijpende veranderingen nodig, niet hier en daar wat kleine vrouwenprojecten. Onder meer in Socialisme & Democratie schreef Joke Smit veel artikelen om aan te geven welke kant het op moest met de PvdA. Ze waren bedoeld om duidelijk te maken hoe dat eigenlijk moest, het herverdelen van kennis, macht en inkomen tussen mannen en vrouwen. De meeste van haar stukken werden interessant genoemd en werden vervolgens terzijde gelegd. ‘Als je de balans opmaakt zie je dat alleen de kreten zijn overgenomen, en niet de analyse’, zei ze in 1981 tegen Hedy d’Ancona. 2 En: ‘De mannenbond van de PvdA wordt tegenwoordig niet bevolkt door socialisten maar door klassenstrijders, en dat zijn hoge mannen, die om hun eigen machts-
Terug naar Joke Smit Marja Vuijsje ‘Alleen de kreten zijn overgenomen, niet de analyse’ positie veilig te stellen, zorgelijk doen over lage mannen. Dus je hebt daar Ollie B. van Kemenade, Ollie B. van Dam, Ollie B. van der Doef, ga zo maar door.’ Ook over Den Uyl had ze weinig goeds te vertellen. Hedy d’Ancona wees haar op een rede waarin hij had gezegd dat de vrouwenbeweging volgens hem de meest duurzame uitdrukking was van veranderingsgezindheid en zelfs ‘de meest duurzame kracht’. Smit vond het ‘schijnheilige praat’. Want: ‘Het blijft bij hoed af, diepe zucht en vrome wensen.’ Wat haar misschien het meeste dwars zat was dat de PvdA-leiding niets deed met het plan dat haar het meest na aan het hart lag: invoering van een 5-urige werkdag. Bij het tienjarig bestaan van de actiegroep Man Vrouw Maat-
In 2011 vindt bijna niemand meer dat sekseverschillen eerder het gevolg zijn van nurture dan van nature schappij was ze begonnen daarvoor te ijveren. Net zoals de socialisten in vroegere dagen de zegeningen van een 8-urendag op een affiche hadden gezet, kwam zij met tien voordelen van een 5-urendag. Alleen een zo drastische arbeidstijdverkorting zou de door haar gewenste ontspannen en op seksegelijkheid gebaseerde verzorgingsmaatschappij dichterbij brengen, een maatschappij waarin de zorg voor anderen net zo hoog zou worden gewaardeerd als economische nuttigheid. Behalve onder sociaal-democraten was ze bezig geweest voor de 5-urendag te ijveren onder vrouwen van andere politieke partijen. Veertien jaar na ‘Het Onbehagen’ vertrouwde ze eerder op feministische vrouwen van cda- en vvd-huize dan op de mannen van de PvdA. Onder meer om de 5-urendag een grotere kans van slagen te geven kwam ze zelfs met een pleidooi voor oprichting van een Vrouwenpartij. Overigens s & d 1 / 2 | 20 11
was dat een plan voor de lange termijn. ‘Als je nu begint heb je nog tien à vijftien jaar nodig, denk ik, want als je de zaak niet stevig opzet krijg je geen twintig Kamerzetels en zo moet het.’ Het idee van een vrouwenpartij was Smits enige ‘plannetje’ dat Hedy d’Ancona niet zag zitten. In 1981 waren er ∑berhaupt weinig mensen die nog warm liepen voor nieuwe feministische initiatieven. De tweede feministische golf begon alweer weg te ebben. En ook de sociaal-democratie begon aan een lange winter. De jaren van vooruitgangsoptimisme, links levensgevoel en alles-moet-anders waren voorbij. Een paar maanden voor haar dood schreef Joke Smit de liedtekst ‘Er is een land waar vrouwen willen wonen’. Daarin schetste zij haar toekomstfantasie. Nederland moest een land worden ‘waar steeds opnieuw wordt nagegaan wie zwak zijn en wie sterk. Waar allen zorgen voor wie hulp behoeven. En ’t brood verdienen met maar vijf uur werk.’ Haar gedicht is doordrenkt van de gedachte dat ook mannen gelukkiger zullen zijn in een land ‘waar dienstbaarheid niet toevalt aan één sekse’ en ‘niet vanzelf een man de leiding houdt’. Het eindigt dan ook met een couplet over een land waar mensen willen wonen: ‘Het land van de saamhorigheid’. Inmiddels ligt de tijd van grootse vergezichten over ‘een andere maatschappij’ ver achter ons. De samenleving waarin we terecht zijn gekomen lijkt weinig op de ontspannen verzorgingsstaat die Joke Smit voor ogen had. Ook raakte het idee uit de mode dat ongelijkheden tussen mannen en vrouwen veroorzaakt worden door handhaving van ingesleten tradities. In 2011 is er bijna niemand meer die vindt dat sekseverschillen eerder het gevolg zijn van nurture dan van nature. Dertig jaar na de dood van Joke Smit wordt het publieke debat over de positie van vrouwen in Nederland gedomineerd door discussies over de afwezigheid van vrouwen in topfuncties. Terwijl ze hun onderwijsachterstand glansrijk hebben ingehaald, zijn er nog steeds maar weinig vrouwen op hoge posten. Spraakmakende
43
Terug naar Joke Smit Marja Vuijsje ‘Alleen de kreten zijn overgenomen, niet de analyse’ publicisten zoals Heleen Mees, Elma Drayer en Elsevier-redacteur Marike Stellinga wijten het ontbreken van vrouwen in de hogere regionen van politiek en bedrijfsleven aan de vrouwen zelf. Sinds de jaren zeventig zijn Nederlandse vrouwen massaal gaan werken, maar meestal in parttime banen, en deeltijdwerk leidt zelden tot doorstroming naar de top. Met andere woorden: zolang vrouwen niet evenveel tijd aan buitenshuis werken besteden als mannen houden ze ‘het glazen plafond’ zelf in stand. In de marge van dat debat wordt af en toe bedacht hoe Joke Smit erover zou denken dat de meeste Nederlandse vrouwen hun moederschap nog steeds minstens zo belangrijk vinden als hun baan. Zou ze het toejuichen dat haar Nederlandse zusters de 5-urendag voor zichzelf al hebben ingevoerd om het werk buitenshuis met een gezin te combineren? Of zou ze knorrig zijn omdat ze er in Het onbehagen bij de vrouw al voor waarschuwde dat parttime werk wordt ‘geassocieerd met klusjes’ en weinig promotiemogelijkheden biedt? Smits dochter, Elisabeth Kool, is een van de publicisten die er zo nu en
Noten 1 Uit: Joke Smit, ‘Is het feminisme ten dode opgeschreven?’
44
s & d 1/ 2 | 20 11
dan op wijst dat haar moeder naast gelijkheid op de arbeidsmarkt ook gelijkheid bij het zorgen voor kinderen en andere dierbaren bepleitte. Onder de kop ‘Weg van de roofzucht, op weg naar zorgdragen’ beschreef ze in de Volkskrant van 27 september 2008 haar ideeën over een duurzame economische orde als alternatief voor de huidige gestreste samenleving die is gebaseerd op winstbejag. Zorgzaamheid was daarin een trefwoord, uitbanning van machismo een voorwaarde: ‘Het hervormen van de mannenrol is daarom het meest duurzame doel denkbaar.’ Er was een handjevol mensen (m/v) dat enthousiast op het stuk reageerde. Een van hen was Hedy d’Ancona. Net zoals andere getrouwen van Joke Smit ziet zij uit naar herleving van het feministische gelijkheidsdenken, een manier van denken die door de sociaal-democratische ‘oermoeder’ van het Nederlandse tweede golffeminisme in vele nog altijd leesbare artikelen werd verwoord. Van de hand van Marja Vuijsje verscheen in 2008 ‘Joke Smit, biografie van een feministe’.
Opgenomen in Tien over Tijd, tienjarige jubileumuitgave mvm. 2 Uit: ‘’t Kan helaas niet zonder vrouwenpartij’, interview door
Hedy d’Ancona, Opzij, 9e jaargang, nr. 9, september 1981.
