2
ALG¡EMEENHEtr'EN EFIICA
lode Jaargans. Dit is het nunmer van december Lggz. is een driemaandelrlkse uitgave van oe l.terkgroep l,¡mtu¡;;-' Natuurgidsen, aangesloten bij NÀl,; NatuurbesctrermínjÃãctie l,iriburg Voorzitter: Roger schoebben, Dorpsstraat 62, 3742 Eigenbitzen. 41.31.g6 Secretariaat en penningmeesteres : Cécile Ulenaers, Steenweg LÍnde 66, 357O Llnde-peer. 73.52.79 . Rekeningnummer : 235-oot}24g _7 S . Redaktie: arle leden van de werkgroep Limburgse Natuurgidsen e.a. ERrcÀ
Redaktieraad: Theo Dreesen, Neeroeterenstraat
53. 3621 opoeteren silvaen Janssen, Dennenstraat 6, 3660 OpgfãUbeeX. Cecile Ulenaers, Steenweg Linde 24, 35?õ peer Vormgeving en productie: Jef LefJssen.
86.43.s4.
85.4 9.06.
73.52.79-
Druk, bundering en verzending: de famirie van Houtte.
Lrrca verschrjnt op: 2l rnaart, Tussennummers
op
2L Juni, 2L september 2L december
OI Mei
20 oogst
Coprj binnen op: 15 februari, 15 mei. . 15 oogst. 15 November. 15 maart. '
01 oogst.
il;;;-;;-;;ã;J; eliJke alleen toegelaten
overname van artikelen uit deze uitgave ten dienste van de natuurbescherming en pas na is conta ct met de respectieveliJke auteurs.
Meningen, stelJ.ingen en uitspraken, afgedrukt in deze uitgaven, striJdig met de doerstellingen van de vereniging, na beraad door de redaktieraad van commentaar voorzien. -neõútworden op antwoord ts evenwel ten allen tijde gewaarborgd.
3
ù
A
BFIIEF
VAN
W
trtE OC¡Fz¿ITTEFI Goede Vrienden,
/i*
V
,^1
tr|-f 'Ì 4'Jçlft
Weer staan wlJ aan de vooravond van een nleuwe Jaanrisseling. 82 g1?g 1n iJrtempo, zoars heer onze maatschappi3 overigens. 83 zien wiJ nochtans hoopvol tegemoet. iË úet nlet slecht op zulk moment even stfl te stãan biJ Misschfen onze eigen persoon aLs natuurgids en ons af te vragen: wie ben tk a-ts natuurõldsã Ben lk alleen maar de man die wandelingen 1eidt, veel op stap gaat en zlch lnzet voor de milleubewegingen... of gaat het dleper? Tracht ik op een andere manler te leveña õa ik diepãr
in op de dingen?
Natuurglds ztJn 1s lmmers ook,. . e auto eens 7.aten ataan en te voet gaan of de ih et lieht ín huis gebnuíken; níet onnodíg Laten- brandbn; fíeta a obe-r a¿jf in je uinke|aankopen, onzínníge ve"p akkingen uenmijden: n je aankope,n rekening houden net de geâondheí d, net de dende uene'|.d, met het kleíne uinkeltje op dehoek ítaar ze o ok moeten Leuen; h et glae- opepa,?en en naa? de glaecontainer bnen gen; h et,papíe? oe?zemeI.en, ndd? deeontaínen doen of beuaren 1)oo? een jeugd1,
beuegíng;
de temperatuun ín huíe een pad? graden uerl,agen; g.euoon gratís .t¿id naken om naar- de meneen t¿ Luíetenen; iemand beLanglooa bíj een geüone d.ageLíjkae kanwâi; -helpen mee-ops_tappen in de tredeebeuegíng en tegeh de beuapeníng; ie kinderen e"op uijzen dat enôep- en chiþe ongezond.'zíjni' je teLevíeiep?og?amma bewueter kiz,en.
Natuurglds zLJn ls: echt bewust leven met een verantwoord inzicht in wat de natuur en de ¡nens aangaat. Dft wensen lre Je voor 83, en namens gans de bestuursgroep daarbiJ ook nog een heel flJne kerst en een vredevol nieuwJaar, nlet alleen voor JezeLf, maar ook voor .ie gezln. Namens
het bestuur:
Roger Schoebben, Voorzltter.
4
AGTIEs¡
rrtqq u
VAN tr'E
n eNl
WEFIKG¡FIGIEÞ
Yorm i ng s act ivitei te n . 15 Januari 13 februarl
: :
17 april 15 mei 05 Junl 72 Juni
09 Juli 04 september : ,48 september : 09 october : 06 november : 11 december
:
voor hen die echt iete willen bijleren!
JaarvergaderÍng van de Werkgroep Llmburgse Natuurgidsen. winterwandeling in de Hoge venen: samenkomst g.oo uur a/h station te Genk, 8.30 uur autostrade Herderen. Vogelgezangen i,/h gosbioLogisch Centrum te C,enk. Dagexcursie naar Soulrne bfJ Matagne. Contactdag met de Nederlandse Natuurgidsen, Lommel. Spinnen in de Maten. Uilentocht op de KlnderboerderiJ te Kiewit. Daguitstap naar Àlrwaille en Comblain au pont. Nat-ionale natuurbescherrningsdag. Paddestoelentocht op de Kinderboerderlj te Kiewit. Geologische wandeling door Limburg, daguitstap. Zeeland, daguitstap. Samenstelling: Havee, Lumnen.
Wandelprogramma januari: 2
Beverst: De b.J¿.¡.:tt en Leenverd: weiden en akkers. Gids: Edgard Stevens. 14 uur: Parkins Schoonbeekstraat(richting kasteel) Beverst. 2 Januari: Lummen; tandeling te Linkhout: weiden en bossen. Gicls: Werkgroep Ecologie Lummen. L4 uur: Danclng ldeal, spoor$regovergang Linkhout, Lummen. 2 Januari: Nieuwenhoven: l.oof bos. Gids: Jos De Bruyn. 14 uur: Parkinq domein Nieuwenhoven, St.Truiden.
Iangs de baan Hasselt-St.Trulden. 6 februari:Beverst: Langhelde (staatsbossen): weiden en bossen.
Gids: Edgard Stevens. t4 uì,:r¡ Parklng Schoonbeekstraat (richting kasteel) Beverst. 6 maart ! Beverst : Boswlnning: beernden . Gids: Edgard St.evens 14 uur: parklns Schoonbeekstraat (richting kasteel) Beverst. 27 maart: Natuurwandeling te Merdert: holle wegen en bossen. Gids: werkgroep Ecologfe. Lwnmen. 14 uur: Kerk te Meldert, Lummen. Samenstelling: Céclle Ulenaers,Peer.
INFc'FlÍNATIE
5
// a
\l
I
trIAG¡
L¡EVE MENSEN, trTAG¡
ALLEMAAL
Ruin 50 curoisten hebben te St.Truiden de CURSUS NATUURCIDS tot het einde gevolgd. Ot ze zich allenaal lange het evaluatiegeeprek in onze werkgroep hebben ingewerkt, is one op dit ogenblik nog niet bekend. In elk geval: I{ELKO}í, we hebben je nodig. Ook de cureÍeten die niet deeindgtreep haalden, kunne contact houden mt onze lrerking en deelnemen aan onze activiteiten door een ABONNEUENT TE NEMEN OP ERICA. Ondanks de etij$ende kosten van papier en port, houden we het bij 25O FRAI{K. Í{e hopen dat ook de natuurgideen door het Btorten van een VRIJE BIJDRAGE het voortbeetaan va¡r Erica zullen veilig etellen. Dank! t{ij geven wat ne kunnen. Voor het, eerst bieden we.ook onze Nederlandee vrienden en natuurgideen die van over de grene de cursue kwamen volgen, de gelegenheid om gemakkelíjker voor Erica een atorting te doen: 14 GULDEN op 57,66.19-019 ABN-Bank Stein, t.¡1.v. Vereniging LÍnburgee Natuurgideen. Ook jullie bijdrage io van harte welkm. I.¡IELBÍ.IAALAFDELING BREE vierde op 24 october 11. zijn lO-jarig beetaan. llartelijke gelukweneen aan hen die zo een gevarieerde werkíng al die tijd rnogelijk hebben gemaaktl Dat daar heel wat vrÍenden natuurgideen bij zijn, ie voor on6 een reden tot fierheid. Specíale gelukwensen aan Jaak Paaeeen, Frans KoBtens en Jacky Jacobs en hrm medewerkere, die bij deze gelegenheid een prachtwerk uitgaven dat toch ergena een epíegel is van hun jarenlange atreven: "In en om het Stracooierbroek". En ten elotte, vergeet de datrrn van 15 JAI{UARI'f983 NIET te noteren ale je een nieuwe agenda voor 1983 aanlegt. tle hadden je graag gezien op de JAAR\TERGADBRING ÎE COOLEN...Ook ale je niet zo actief wae ala natuurgids de laatste tijd, naar je toch nog interesoeert voor war onze tferkgroep doet, ben je daar die dag zeker op de juiate plaato. En als je wiat rrat voor noeite Líliane, onze gaetvrouw, doet om iete lekkers te kunnen aanbieden, dan zou je haar beeliet niet wille teleurstellen. llil je æewerken aan ons publiek WANDBLPROGRAIÍMA? Dan zouden we het erg op prije etellen, ale je onderetaand atrookje ingevuld zou ureebrengen naar hogergenoemde jacvergarlering of opaturen naar ono oecretariaat tegen 15 januari 83. Let op de duidelijke opgave vdr uur en vertrekpunt. Dank voor de roedewerkÍng. Voor de reot, alvast een gelukkig nieuwjaar voor allenaalllllllllllllltlllllltllll Cécile Ulcnaere, Linde-Peer.
6
Bij leven en Welzijn rN
MEMORTÀI'!
tEF
DREESEN,
een sfeerbeeld van een begrafenis.
Dinsdag, 26 october, IO.OO uur in de morgen. Een schrale zon doet pogingen om door de ochtendneveLs te breken en tovert een zilveren scherm over de naJaarsvelden waarop de laatste bieten worden gerooid. Een bronzen horlzon riJgt de hemel aan de aarde. Om beurt zongen groen en geel, rood en bruin een vers in het loflied aan de kleur, rìâêF langzaam herkennen boom en struik zichzelf in het stakerig gepeinzen van hun houten scelet. Een pracht van een herfst is het gevteest...maar Pa Dreesen is gestorven...desondanks. Met tlentallen en tientallen zj-Jn ze van heinde en ver gekomen naar het rìergelblonde kerkJe van Gerdingen blj Bree, een kerkJe dat steun zoekt tegen de vierkant Kempfsche keikoppentoren, die met zlJn scherpe spits de oneindigheld beschriJft op de etsplaat van de rulmte. Getuigen willen ze zLJn van de laatste gang van Jef Dreesen, dê vader van onze ondervoorzitter Theo en schoonvader van Mia Moors, ook actief natuurgfds. Met heelder klochten komen ze blnnen gevallen, eIkaar van ver begroetend met de gtimlach van het bIiJ herkennen of het opgestoken handgebaar van wiJ zíJn er ook. Lang voor tiJd zitten de witte beuken eivol en is er letterliJk geen zLt- of staanplaatsJe meer te bemachtigen. Velen moeten btiJven buiten staan en vormen spontaan de erehaag als Jef wordt binnen gedragen. De chrlstus boven de lngang spreidt de armen wiJd in het verzoenend gebaar van de vereniging. Onbewust ziJn allen gekomen als soortgenoten en tastbaar is de eendrachtssfeer die gellJkdenkenden kenmerkt. Àandachtig zftten ze te luisteren naar de profijtelijke klanken en de malse tonen die uit het orgel neerdruppelen en als met een gouden gieter over de ingetogen koppen worden uitgegoten. WonderliJk is het, hoe Je e1k woord van de droevlqe gezangen verstaat, die het vijfkopplg dorpskoortJe op het twee-vierkante-meter-doxaal met een nasale stem aaneenrlJgt als de kralen aan een noster. Zuiver als een klaterende beek rilt de akoustiek door de beschilderde baldakiJnen van de donkerbruine eikenhouten zolderlng. Wat een verschil met die holklfnkende vaten die men tegenwoordig kerken pleegt te noemen, maar waarin geen
sfeer te krijgen is. Vol mededogen staan de gedrapeerde helligen in het gulden retabel mee te leven met al die honderden, die een laatste groet komen brengen aan één van hun stamvaders, gebuur of kennls. Mufsstil zltten ze in het zilverlg licht dat afdaalt langs de stralenbundels, die schuin tegen de hoge gothische ramen staan. Ontroerd lufsteren ze naar het eresalut van de zieleherder aan het simpele leven van Jef Dreesen. Een leven zonder franJes of roemruchte daden, een leven daarentegen van Kempfsche soberheid en eenvoud, van hard werken en rrerìuldio zor-
Ìtat de gemeenechap die van hem hietd, aan vader Dreegen verliest. Z I{lJ nemen dan ook op een heel blJzondere wiJze net Moederker ¡nêtTheo, met Mfa en hun dferbaren dèel aan het leed dat hun treft en dat het heengaan van deze bescheÍden man nalaat. Een man, die zoals Theo altlJd zeLr gemekkeliJk 1oo Jaar kon woraãn, dle zlch vÒQr ztjn dood met de echte Kempische gelatenheid dtå maar hem ergen-wãL, had neergelegd blJ het feit dat 8o voor hem aL rufmschoots voldoende was...ln Gods naam, zoals hijJaai pracni-tã zeqgen. altlJd Tot ziens, ,Jef t ,.ref LelJssen, overpelt, namens de redaktieraad van Erlca. MIJN
VADERT,JE.
h¿J uas rechttaan díg heúd. .oade-rtie, il¿i had den zúa?en laet op zích gei aden een eerlí jk ma,n te zíjn ín aoord en daad. Dat íe het sehone duaze kaaad U.:i."
ttaa?, na ons Here Jezus Chríetus de etenkete man aan onden gaat, Zi.jn oog uae nuetíg blauu: een oe??e zee. Zíjn woord oan,b|ijheíd eoms plotee fueee,
etalen naeht, H¿i Laehte nood en zoende onúeruaeht níjn dwaae hanen en níjn jong gedacht. De. echepen díe de Scheî.de droeg. Hij.hoge uíet hun Laden oaet en eehoon ú etunen. Hy had hun namen 'l.ief , o.m mee-te epeLen- a'Le een kínd naief : Karatehi, PantoB, CaLeutta, f¿ik sehoon kanaLen. IIíj uist de hauen, heímuee en oendníet, b¿i Þ?oegen nongenmíet en in de late avond on/,er Luíd en rauu aírenentíed. heef,t de boaeen.úen zijn ieug C bemincl. l¿.¡. H¿i kende bomen l¿jk wíj nbnsbn í<enn"r, Híj uiet de wínden en den ooget, en uou míjn hand aan 't nuu bedrijf der jagere uennen. j j aae re ehtvaardigheí d. Y¿.j." -oadent e , hí H¿i had de goede Líefde tot de etílï' en ua?e dínaen. onder de eehaduu úan een "donp"e kenk Lígt nu zíjn sobere zeyk, Ik t)e e t hoe zí j n ge denken , geLíik ?en Lichte uoTk behoed, ^!i zíjn node, bange handen, híeld híi sterl)end Chríetus tegemoet, Een
I.. o
a.
:'
, a
o
-."
o
MARNIX GIJSEN.
In extremls vernemen $re het overliJden van de vader van Rlk Onkelinx. Ook aan hem en aan zLln geachte famille bieden wÍJ onze bliJken van
deelnemlng aan biJ dit verscheiden.
I
Jaarverslqg I
VERGÀDERTNGEN.
1. 2. 3. 4. 5. II.
Jaarvergaderinq op 9 Januari 1983 in de KommanderlJ Aldenbiezen. werkvergaderlngen bestuur: gaan door fn MaJestic, Europalaan, Genk op L2 febr, 30 aprll, 2g Juni, 24 sept, 12 november. Redaktlevergadpringen: 4 in getal, telkens één maand voor het verschiJnen van het contactblad. Bureauvergaderingen van het CentruÍr te Antwerpen worden btJgewoond door Cyriel Ilsbroux en Ar¡dré Vandesande. Conmissie Cultuurconservering: Luc Langie vertegenwoordigt ons in deze Provinciale Corunissie.
KÀDERVORMING.
1.
Cursus natuurqids: De cursus natuurgids wordt meer en meer door Werkgroep Llmburg ze)-f georganiseerd 1n samenwerking met het C.V.N.-Antwerpen, dit om de cursbt.een meer streekgebonden opleidlng te geven. Dit Jaar ging de cursus door te St.Truiden met binnenlessen in het RHITO Terblest. 77 deelnemrs startten op 6 maart 82. tlugo Vanderllnden zorgde.met wlelewaal St.Truiden voor een degelijke begeleiding van deze grote groep. Leden van onze werkgroep verzorgden voor deze cursuss -algemene begelelding van lessen en excusies, ad¡ninistratle. (X ¡ uur). -lessen: 10 lesonderwerpen van het progra¡nma gesplitste groepen. van st.udie-excursfes, steeds 1n -lelden van stage-excursies. -begeleiden -bijkomende lesteksten naast het lespa-ket van het Centrum. medewerking aan het evaLuatlegesprek. 2. Vorminqsdagen voor onderwllzers. In Reglo Tongeren werden onder inpuls van Plet Fraussen vormingsdagen voor onderwÍJzers ingerlcht in verband met biologielessen Jn de basisschool. Binnenlessen gingen door in het Parochiaal Centrum St.Jan, Tongeren. Zj-J werden afgewisseld rnet exeusies in de omgeving. Data: 20 en 27 september, 6 en LO october en 22 november. f¡e reeks gaat verder in 1983. 3. Studie-exc_usies. Deze zíJn bedoeld aIs blJscholing voor natuurgids 14 feb: Bezoek aan het waterzuiveringsstation van C¡enk. 07 mrt: Grindqaten aan de Maas, Roger Meynen. 2l mrt: Mossenwandeling met Pater Lande$tald Janssen. 04 apr: Bunderbos te EIsIo.
apr: Vogelgelulden j.n BokriJk, Jan GabrieIs. o9 mei: Daguitstap naar Mattagne, Hugo Vanderlinden. 15 mei, Uilentocht, Chrls Onkallnkx. 16 mei: Contactdag Nederlandse Natuurgfdsen te Spaubeek. 13 jni: Grassenwandeling, Schulens Broek, Hugo Vanderlinden. o5 str: Terril van Wlnterslag, vervangen door wandellng Stlemer. 19 str: Nationale Natuurbeschermlnsgdag te Malmedy. L7 okt: Paddestoelentocht te Klevit, Rfk Libbot. O? nov: Geologische wandelfng door Llmburg, Frans Keyers. 12 dec: daguitstap naar Zeeland. 18
.
.I-rI
CONTÀCTBLÀD ERTCA.
I
Naast een drlemaandeliJkse uitgave, vermeerderd met een Nal-aanhangsel, verschenen ln 1982 ook nog 3 tussentiJdse uitgaven en een herdenklngsnunìmer Theo Oeyen. Natuurgidsen kriJgen ln princfpe Erica gratls. Velen storten gelukkig een VRIJE BfJDRÀGE als steun voor de werklng van de vereniging. et om het voortbestaan van het ttJdschrtft mogeliJk te maken. Wandelaars die regeLmatig op de hoogte wlllen zLJn van onze activitelten kunnen zlch abonneren voor 25O FRÀ¡[K. In L982 waren er "12 abonnees.
IV.
DEELNAIVIE
AÀN TENTOONSTELLINGEN.
Een lnformatleve stand van 3 panelen met tekst en foto's, aangernrld met een biJhorende folder en wandelprogrammafs werd geplaatst op: 24 aprll: Symposlum Grenzeloos Landschap, Luc Diepenbeek. 18/23 Juni: rdeeën voor groene ruLmten, Bree cemeentehuls. L2 sept-ember: Open deur d.g, Natuurhulpcentrum Opglabbeek. 03 october: Natuurmarkt Klnrooi, Technische School.,
V.
NATUURWANDELINGEN VOOR HET GROIE PUSUEK.
Naast de kadervorming die de laatste Jaren nog uitbreidde, bliJven deze natuurwandelingen een hoofdbrok vormen van onze activiteit. De IiJst moest Ín de loop van het Jaar regeJ.matig worden aangevuld en beloopt 125 WANDELINGEN, gfespreld over gans de provlncie en de vfer sefzoenen. Dft wandelprogramma wordt doorgegeven aan de pers, radio, dag- en weekbladen om alzo het grote publtek te berelken.
VI.
ÀÀNGEVRAAGDE WANDDLINGEN.
ÀIlerlei jeugdbewegingen, verenigingen en scholen. enz...doen regelmatig beroep op een natuurgids. Aanvragen van de scholen opvangen blijft een probleem. VooraL in de Week van het Bos werden weer tientallen klassen rondgeleid. Kleinere groepen richten zich vaak rechtstreeks tot een plaatselijke qids. Het Juiste aantal 1s daardoor niet exact op ons secretariaat bekend, maar beloopt zeker
21O ÀÀI\TGEVRÀÀGDE WANDELINGEN. VII. SECRETÀRIÀAT- INFORMATTE.
Vragen naar informatie, aanvragen voor wandelingen, telefonische oproepen, enz...proberen wij in de mate van het mogelÍJke te beantwoorden. Ook van buiten de provincie, zelfs vanuit Nederlands Lirnburg informeert men bfJ ons naar wandelmogellJkheden voor groepen,
scholen. privé-personen, enz... vragen van studenten naar documentatie, enz...moeten wlJ vaak onbeantwoord laten, omdat wi¡ niet over voldoende tijd en documentatie beschikken. Gelukkig kunnen v¡ij hen verwijzen naar de natuurcentra. VIII. CONTACT MET HET I.V.N -NEDERLAND.
Reeds meer dan 10 Jaar onderhoudt onze Werkgroep contacten met het
fnstituut voor Natuurbeschermingseducatie, afdellng Nederlands Limburg. JaarllJks 1s er een studle-contactdag 1n een Lnteressant natuurgebied of rond een bepaald thema. Beurtellngs organiseren we die dag. Zo waren we dit Jaar te gast te Spaubeek, waar vooral educatieve actlviteiten met Jongeren aan bod kwamen. Samenstelling: CéciIe Ulenaers, Linde-Peer'
ro
Jaarvergadering de Werkgroep Limburgse Natuurgidsen. wÀlfNEER? Zaterdag, 15 Januari 1983. t{ÀÀR? rn het Klooster van cooren te Kerniel blJ Borgroon. INRICHTER:
HOE BERETKEN?
Als Je in Borgloon de weg naar Diepenbeek neemt, 1s Kerniel het eerste dorp op Je route. Voor Je 1n Kerniel bent, zle Je een vrljzerplaat: KLOOSTER VAÀI COOLEN. Daar moet Je Ìinks afslaan. De smalLe bochtfge weg efndlgt onder een oude lngangspoort. Daarboven staat. de elgenllJke naam van het klooster te lezen: MÀRIENLOF, lof aan Maria. Het is daar dat de lamp brandt. Het is daar dat Jullle allen, Llmburgse Natuurgldsen, weLkom ziJn in deze unieke abdlj, een werkeliJke oase van rust in een wereld van Jachten en Jagen. PROGRAI'TMÀ:
10.OO UUR,/ VOORMIDDAG!{ÀNDELTNG door
het riJ-
zend en dalend landschap rond Coolen. Dat gebeurt onder de gewaardeerde leldlng van ken-
ner biJ uitstek: de heer Hendrfckx, de man ult Hendrieken, door aIIe natuurgfdsen ge,5 kend als deman dle zoveel weet dat h1J ons 4 steeds ïreer verbaast, een man dle alles op de Juiste wiJze weet aan te brengen, een man Ìraarop we nooit vergeefs beroep doen. 12.OO UUT: LUNCH TN DE REFTER VÀII HET KLOOSTER VÀN COOLEN.
13.OO
Daar Kunnen
de eigen meegebrachte boterhammen gegeten worden biJ een aangeboden hete tas koffie of een bord warme erwtensoep naar keuzé. Het ars monLtrnent geklasseerde klooster van cooren gaat terug in de tljd tot 1439. De gebouwen llggen rond een bLnnenplaats verspreld en aan het klooster ztJn nog steeds een boerderiJ, een tuin en randeriJen verbonden, alles safnen goed voor een L2 taL hectaren. Sinds het begln van vorlge eeuw 1s l¡arlenlof een abdiJ voor cistercienzerlnnen, een strenge orde dus. 12 zusters verrilelen heden ten dage nog steeds hun tiJd tussen gebed en werk op het land, de boerderlJ en het klooster. Het ls hard werken geblazen, want de zusters voorzfen ln hun eJ.gen onderhoud. De voornaarnste bestaansreden in het heden van de blddende gemeenschap van Coolen is er een van "zlJrì,,, als een levende aansporlng tot bezlnning. Tevene heeft zlJ een dlenstbare taak bfJ het onthaal van de zoekende, dlkwlJls opgejaagde en soms ontspoorde mens uit dat zogenaamde moderne leven van tegenwoordlg. Eõn praats waar men zich kan laven aan de stllte, de rust en de inkeer dle van het complex en de gemeenschap uitgaat. uur: BEzoEK ÀÀN HET KLoosrER vÀN cooLEN. Buiten Limburg 1s het nauweliJks geweten, dat dit klooster zulk groot aantal mer)<waardlge kunstschatten bewaart. Het massieve edelhoutwerk, vooFal eik, zou vandaag de dag mflJoenen kosten.
';\
-':Ltvhtañ'
- u*{,\.¡.*. -
-
44^L\ t!a.r :,o4.rlrrrn. l¿
Het kunstpatrimonlum dat hier te bezlchtigen rs, bestaat ult 1 1 vloeren, lambrf zeringen, bldstoelen, commdes, enz...dle de sacrÍstle, de kerk en de spreekkamers sleren. we vfnden hfer een uitzonderllJke ultstalllng van de Louls xvstlJl die zlJns gellJke niet vfndt. deze stijr biedt qua uirerlijk geen grondig verschll met de Régence-stfJr met dewelke hlj gewoonllJk 1n één adem wordt vernoend. De Louls XV voert echtei de nleuwe vormen tot het uiterste door. HiJ fs vooral een versierlngsstlJl, waarbfJ wel de symetrie ult de Louis XfV verdwlJnt maar niet het evenwlcht ln het ornament. Het fs nu nteer een speJ. geworden van llJnen en vLakken. Een vraag die wlJ ons kunnen stellen is wel, hoe het komt dat een kunstvorm, die als geen ander een echte ulting is van de nakende decadentie 1n de maatschappelfJke samenlevJ.ng, in een zo ruime mate 1s terug te vinden 1n de interfeurs van een kLooster als dlt. Daar zl.t lnderdaad een duarlteit 1n, maar het is zeker een gevolg van de functie die het klooster ten tfJde van de inrlchtlng vervulde. De vertrekken waarin het publiek toegang had zLJn maar arleen zo l-uxueus ingerlcht, de verbriJfplaatsen van de zusters zeJ-f zLJn ufterst sober en overeenkomstig strenge regels voorzien van het alleen maar nodige. Met weergaloze fantasie en verscheldenheid wisten de kunstenaars hun grll11g fiJne versierlngen kwlstlg aan te brengen. Deze kenmerken vindt men terug zovrel 1n meubels en betimmerlngen als in de bouwr¡erken uit een perlode die bepaard wordt door de data 1775-1793. zLJ vergde de uiterste bek$raamheid van de vaklieden en deze stlJl geldt dan ook als het vlsltekaartJe voor de meu-
bel-en Ínterleurkunst, Coolen valt onder deinvloedsfeer van de Luikse meubellndustrle. Bepaald door de ParlJse rfchtllJnen (als het parlJs regent, dan druppelt het ln Lutk), werd de Louls XV landeltJk en regionaal ultgevoerd. De constructie 1s degetÍJker en beredeneerder. Het materl,aal ls a1tiJd massief elkenhout, zonder opplawerk, voor zlen van uLterst sierllJk steekwerk dat een excentrische aanbreng heeft. Zle hoe all.es hler glimt en blinkt onder de belangloze lnzet voor het behoud, rulk de boenwas dle het symbool is van de zorg voor het behoud van deze unfeke verzamellng. In de sacrist.le wordt het beschllderde schrfJn van Sinte Odilla bewaard en dat is de oudste bekende houtschildering In de Nederlanden en dle dateert van L292. In de kerk kan Je het oudst bewaarde zitmeubel van Belgle zlen. Het ls de zogenaamde koorstoel van Sinte Lutgardls. Deze Romaanse stoel met ziJn heel prfmaire vormgevlng is meer dan 8OO Jaar oud. 14.OO UUT: JAARVERGADERING VAN DE WERKGROEP LTFBURGSE Welkom door Roger Schoebben, Voorzitter.
NÀTUURGTDSEN.
Werkingsverslag door CéctIe Ulenaers, secretaresse, penningmeeste Vormingsactiviteiten door Hugo Van der Linden.
14.15 uur: SPRBEKBEURT: De natuurgids ln de crlsistlJd. gastspreker : Herman Delaunois: Medevoorzltter Verbond voor Natuurbescherming. Voorzitter Bond Beter Leefmllieu, Vlaanderen. 15.OO uurs GEZELLIGE BÀBBEL bij brood, kaas en wfJn ult de 3de wereld.
Coordinatie: Ontvangst: Gldsen: Tekst:
Cécile ULenaers, Llnde-Peer. Llliane Dedroog, Maasmechelen. MiJnheer Hendriks, Hendrieken. Zuster van het klooster vqn Coolen. Jef LelJssen, Overpelt.
12
? (t
a.
ErEzlrnnlnc¡
\\
t¿
EVEN NIIJMEREN OVER DE EENVOUDIGE MENSEN VAN VROEGER EN NU. Ihrinner jij je ook nog uit- je lagere-echooltÍjd, de leseen over de oude Belgen. Stoere vprhalen over de jacht en de viavangat, waarbij je lekker geen data hðefde van buiten te teren. van druiden die rBi eån gouden aíkkel een marerak gingen enijden, díep in hec woud. Natuur en godedi"n"t ãtaan bij alle primitieve iorËen naul, rÊt elkaar in verband. De æneen gingen offere brenlen in de donkere wouden. Nu moet je rtiet denken aan zo een dennenbos van nu, neen, díe zijn helaae aangeplant. Vroeger zijn hier onnetelijke boeeen geweest: eikån- en bãrkenboseen, ãtzenbroek- en machtige beukenboesen. Stel je voor: die dikke rechte staÍrnen, naarvan de kruinen naar elkaer toeh'elfden. Diã zich in een
je þoofd I loten Toen in latere lfiddeleer¡¡en de kathedraken gebouwd werden, lrae dat nog een nabooteing van het roud. De pilaren stelden bo¡nen voor. Spreekt men niet.r"ñ "t"r-"beukenr'? Zíj welkfden naar elkaar toe, net ale de boonkruinen. DE kleÍne rondboogvenetertj€o lieten zo weinig lícht door, dat sren dezelfde ¡ombere indruk kreeg ale diep in het woud. Hier kon de MiddeteeuÌrer stil en ingetogen zijn. ven
Die kathedralen werden gebound door handwerklui. Iedereen kwam helpen, geeatdriftig en belangloos. De bouw duurde honderden járen. I{Íe eraan reererkte zag tret bouwwerk in zijn ganse leven ¡nieechien hooguit lO r¡eter groeien. Dat trij het eindrcaultaat niet kon zien vond de Míddeleeuner niet erg. Hij bouwde iurerã niet voor zichzelf, maar voor God en voor het nageslacht. Hij vo¡¿ ãict¡zelf daarbij van geen te1. l'¡8t een gchril contËast met de opvattingen van nu. Nu draait allee om het eigen pereoontje. Hat heb IK er{¡an ie de hoofdvraag. I.lie na mij komt moet ¡naar zieñ. Als tte d¿ Middeleeùw¿r een kathedraalbouwer mogen noer,nn,
13
MET EEN KGIFIFIEUruE ZGIUT OVER DRUTVELAÀRS, OPVOEDING EN TEELTCOMBINÀTTES.
drufvelaar pranten, ên dan? voor er erg in hebt, heeft die levenslustige knaap honderd scheuten Je gezet die naar overal uttzwiepen en 1n mekaar strengelen. Àls leek sta Je er beteuterd bi1. Hoe kriJg ik daar nu een knoesti-ge, overzichtetfJke wingerd van? In de oudheid ls ook wiJn gedronken, dus maar te iade blj verglrius. t'Spaar de plant nie t ale ze o\g ie . ttanneen zi j gelukkíg .i en fien omhoo g eeh íe t, gebnui-k-het enoeímes nog níêt. Bne-ng uat Lícht bín nenin d oo" met dd-tand uat btaderei af te pl.uk-ken, Maan, a\, 8ze st evig uitgegnoei,d íe, kort dan haar a?men ín, kníp haar ho ofdhaan bíj. Het staal van het snoeímes moet zii kunne n vendnagen. l,lees een l¡ande meeeter en eníj aLLe oúe rto l, L íg e ranken ueg". Tot daar Vergfl-lus, maar wat goed is voor de drulvelaar, is ook goed voor het kfnd, zou men hierblJ kunnen denken. Laat het kind dus vrlj als ee! voger opgroeien, tot het moment gekomen is om het tucht en orde op te leggen. Doe dat dan met vãste hand. De vergeriJking kan ook verder gaan. rn verglrius, tijd had men, om een druivelaar vast te bindenr gêêtr geimpregneerde palen, Iaat staan van betonpalen. Maar de natuur voorzag tñ aft tei
I
I
I I
!{INTEROCHTEND.
Vanuít uu bed door geadende nuítopeníng mug
8en
ùùaa?nemen
úenieg tjoekende trein zaagt een onÐezenLíjke BreugheL in echerpe aegmenten node
t¡-r.
:rl. -
I
\
J
I
bat díe uegkaatet
op onuerzíl,'¿erde epíegele tot uaa" e?gene uítte draden Ð?oege engelen zoenen, PETER DIETRICH.
\
14 ar
JGING¡ G¡ELEEFItrI
o
,TL
cIIJtrI G¡EtrlAAN
JAARVERGADERING '
DEEL VIER.
Een probleem, dat zich de laatste jaren rnanifesteert ie het toeneupnde geweld. Deze tendeng ie één der gevolgen van overbevolking, werklooeheid en coneumptie. Vooral dit lãatatè verpticht beide orrðår. re gaan werken en ie er vaak de oorzaak van dat de kleinete aan hun lot wãrden overgelaten. Scholen en jeugdgroeperingen kregen daardoor ook nog een eociale taak. Ze werden dikwÍjIe opvangcentra van alleen gelaten kinderen. Hoe moeten deze worden oPgevangen? Vele natuurgideen zijn ware encyelopía van kennie, *ear hebben zelden aandacht voõr didaktiek, het HOE BREI{G JE HET AAN? En dat wordt noeilijker naargelang de luieieraare kleiner zijn. Dat probleem ldaa punt 4, dat in beperkte kring werd bediecueeieerd op onze jaarvergadering die in januari laatetleden doorging in Aldenbiezen. Een eamenvatting daarvan is nu aan de beurt. J.L.
NÀTUURGIDSEN EN DE KLEINSEN.
heeft miJ_gevraagd lets te vertellen over denatuur, over wat Je aan kinderen reren kan en vooRAL hoe Je hen dat vertelt. jaa! geleden was men 1n de natuu¡:wetenschappen nog volop aan ?o-1o de determinatie toe. Vandaar dat natuurkennis beól,ond uit het-noemen de naarn van dit plantje, de naam van gfndse vogel , enz...Het ls maar sedert onlangs dat men is beginnen spieken ovei, biotopen, verbanden, gevaren, alternatieven, enz. . . Een stap verder, dan wat in de cursus natuurgfds -hoofdstuk: pedagoglenadrukkellJk gezegd wordt is: maak er geen sãale opsomming vai, *ã.t vertel er de anekdoten blJ, reer de zaãk in haar cðntekst-zien. Nog een stap verder ls ge$¡oon helemaal geen namen te citeren, tenziJ als voorbeeld of op het einde van een verhaal. Natuurbegelelding is een kwestle van aandacht houden en dat kan alleen als men boeiend is en geen zagevent ln de zin van t 20 namen van bomen, Men
bladrandsoorten, vruchtvor¡nen. enz... Dat hoeft echt niet. ¡Iat boeit wel? Een aantal fiJne onder$rerpen zoals daar zLJn: krfngloop en ziJn verstoring, evenwicht en plagen, soortenriJkãom, zLeí. en gezond, afbreekbaar en niet afbreekbaai, voedselpyramtde, groottevergellJking van biotopen, âIle vlees is gras, gil in de voedsel_ pyramide, ls een koekoek lui, mechanismen zoals wlldgroef....enz... We praten dus over zichtbare dingen en geven werkelijkheidsonderricht op een ervaringsgerichte manier. MllieubewustziSn moãten vre aankweken, want daar gaat het toch om.
15
Laten $¡e even een voorbeeld geven hoe een krlngloopverhaaltJe kan beglnnenz er oaLt een blad op de grond, oolgend iaan hangt het terug op de boom, neaetiee Þa,n ongetoof , ., Iaten ue nu eens kiiken uat die blaren op de grond doen, Laten wiJ nog een meer uitgebreid voor bee.ld geven over het konlJn. GewoonlfJk beperkt de 1es zfch tot: opsomming van onderdelen, belloe deden wlJ dat op de spreking van oren, tanden, poten, enz KlnderboerderiJ te Klewit? Hoe zou een koníintie Lopen ale e" een úos aelzteraan zít? 0f een hond, een uoLf? ALe e? geoaar ie? SNEL, Ja natuurliJk, anders heeft het hele¡naal geen kans. Misschien loopt het eerst rechtdoor -fn een rechte liJn- maar dan heeft de hond het snel te pakken, de hond loopt immers sneller dan een koniJn. Zogauw echter, als het konlJn de warrne adem van de hond ln zLjn hats voe1t, gaat het pLots naar links en rechts uttwiJken. Het koniJn zegt. niet aan de hond: pas op hond, het is nu dat ik rechts ga. De hond is dus erg verrast, het koniJn had ook llnks kunnen uitschLeten. Het koniJn begint ZIG-ZAG te lopen. Ïlat doet dus het konlJn? 1. ZLg-zag lopen, 2. Het maakt grote sprongen. Hoe ?,oopt nu die hond aehter dat koníin? Laten uii eens kiiken. Met ziJn neus op de grond, êI snuffelend, I(tJk zol hiJ ruikt het spoor van de eerste sprong, maar het spoor van de volgende sprong 1s al weer een meter verder. Het vinden van die achtereenvolgende sporen kost dus t1jd. Ondertussen heeft het konlJn zLtn voorsprong vergroot tot 10 meter en is het beestje gered. Het koniJn maakt dus grote sprongen om het reukspoor te onderbreken. Voor dle grote sprongen heeft het langere gesplerde achterpoten nodig. l,tad doet een konijn om bij geúaa,? z,ijn oriendies te oeruúl:tígen? SteI je een mooei zandheuvel voor met op de top ervan een paar oude dennen, wat struikgev¡as, enkeLe eiken. Onder de wortels van dfe oude den, het hol. Een twaalftal koniJntJes spelen buiten. plotseling dreigt er gevaar. Vanult de lucht komt een prooivogel of vanop de grond nadert een sluipende vos. Hoe verwlttfgen koniJnen etkaar biJ gevaar? Kunnen zLtn geluiden maken? Is hun lichaam daarop gebouwd? Neen, tenziJ: 1. Hartverscheurend gillen a1s ze gedood worden. Dit gebeurt niet alÌen uit doodsangst, maar ook om de anderen te verwittigen. 2. of met de achterpootJes snel op degrond roffeLen; 3. of snel wegritsen 1n het hol,- de anderen zlen dat en lopen allen tegeliJk zo snel mogellJk naar het hol. HoeoeeL deuyen moet ingangen?
zo'n
ho?, dan
uel hebben? IIoeveeL píjpen?
HoeveeL
Dle L2 koniJntJes kunnen nlet ln een lange riJ gaan staan aanschulven om binnen te geraken. AIs er een proolvogeL in de lucht hangt, dan moeten de kontJntJes ln één seconde onder de grond zitten of het 1s telaat. Dus: koniJnenholen moeten veel ingangen hebben . Vele deurtJes aan één hol. Het is ook nj.et zot dat het koniJntJe dat het eerst het gevaar gehoord heeft dankzlJ zLJn LANGE LEPELOREN, stilletJes zlJn hol 1¡t_sluipt, denkend laat die prooÍvogel maar een ander konfJntJe pakken, nee t KoniJntJes ziJn erg solidair met elkaar, zLJ leven ln groep. Groepsdleren zijn altiJd erg solldair. Er !s altfJd wel een konijntje
16 dat het gevaar lets eerder heeft gehoord of gezlen en dat konlJnr [e verwlttigt dan de ganse groep . Ook het ulteenstulven uerkt verwarrend voor de viJand. OPMERKING:
Na het werken in de stallen, ondermeer fn de koniJnenstal, kan nen met een konlJn naar een lokaal gãan; kinderen 1n een wlJde kring, het koniJn ln het mldden van de ring Ís een fiJne opstelllng het koniJn zal niet wegspringen aangezfen deze dLeren een erge hoogtevrees hebben. Niet direct "Wat zLen ure?", want dan kriJgen rìre een droge opsommfng van onderdelen. We laten het beestJe heel en praten over ziJn leefgewoonten, gedrag, voedselpatroonr SêVâEên¡ enz...dan volgen de onderdelen vanzelf. BESLUTT:
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
Laat kinderen geen onderdelen van bulten leren, maar help hen de kontekst onthouden door een aangepast verhaal. Pas woordkeuze, toonvariat,le, spreeksnelheid en lnhoudswaarde aan aan de leeftfJd en het studieJaar. Natuurlessen ziJn in het ondenrlJs drlngend aan vernleuwlng toe. Normaalscholen moeten een andere klemtoon leggen ln de opleidlng. Minder nomenclatuur, meer nadruk op verbanden. ZeLf weinig praten, kinderen laten spreken. Elke opmerkfng van een kind moet het vertrekpunt ziJn van een aangepast verhaal. Even klein en Jong worden als de lulsteraars. Tom Goemans,
oF
$ET Recrr¡ Vl¡v oe 9T€4¡g lC
Nog even een doordenkertJe.. .een
fiJnproevertJe.. .een prikJe.
Indien gfj nlet wordt als deze kleinen, zult glJ het ri J k der nlet binnen gaan. Bi J bel.
hemelen
..
t7
ÐVOLUTIE HOOFDSTUK
VIER: FOSSIELEN, EEN BELANGRIJKE
BRON VÀli¡ INFORMATIE DE EVOLUTIETHEORIE.
VOOR
belangrtJke bron van gegevena voor de evolutÍetheorle vormen de fosslelen. Eender welk zichtbaar teken van vroeger leven, ln een gegteente of een bodem, kan als een "fossiel" beschouwd worden: hout, schelpen, afdrukken, afgietsels, versteende vormen, krulpsporen,enz. .. Vroeger dachten sommlge mensen dat fossielen slechts grillige toevalligheden vraren ln de natuur. Anderen dachten dat het overbliJfselen rúaren van de zondvloed of van vele grote overstromingen. Nu Ís men het erover eens, dat fossielen ons aanwiJzigfngen geven over organismen dLe in vroegere tÍJden op aarde gel-eefd hebben, In verband met "evolutLe" zLJn er vele dingen duidellJker geworden door de vondsten van fossielen van organismen dle qua structuur kunnen vergeleken worEen
den met de thans levende vormen. De leeft-i-jd van fosslelen kan ren met allerlei technieken -o.a. speciale geochemische methoden- bepalen. De ene dateringsmethode is aI nauwkeuriger dan de andere. Aanvankelljk vond men slechts fosslelen in gesteenten dle ten vroegste 600 mllJoen Jaar geleden werden afgezet. Het betreft hier de macro-fossÍelen welke afkomstig zljn van harde delen van grote organismens hout, schelpen, beenderen...Soms zLJn deze delen pracÇisch niet veranderd van samenstetllng, meestal echter ziJn ze op een{andere wiJze versteend. BiJ het, proces van de vestening worden de oorspronkeliJke organische stoffen beetje biJ beetje vervangen door mineralen uit het grondwater. Mineralen zlJn anorganJ.sche stoffen. Hoewel de scheikundlge samenstelllng volledlg verandert bIlJft de vorm van de organisnten in vele gevallen tot in het microscopische detail, bij voorbeeld de celwand, bewaard. Fossielen kunnen ook gevormd ziJn uit dunne laagJes koolstof. Deze koolstof , een i:restanddeel van alle organische verblndlngen, 1s het enige dat overbliJft nadat alle "Ievende materlaal'r ls afgebroken. Bladeren van planten zi-Jn vaak 1n deze vorm bervaard gebleven. Fossielen kunnen ook afdrukken en afgfetsels zLJn, maar deze geven enkel informatle over de vorm en missen de inwendige detallstructuur zoal.s in het geval van de versteende overbLlJfselen. In de Jaren 50 van deze eeuw begon men meer Lnteresse te tonen voor de studle van micro-fossielen. Men had namellJk ontdekt, dat gesteenten soms microseoplsch klelne fosslelen bevatten. Deze kan men onder de lichtmlcroscoop bestuderen door zeer dunne, practlsch doorschlJnende plaatJes varr dat gesteente te sllJpen. De oude micro-fossielen die tot hiertoe gevonden werden hebben een ouderdom van ongeveer 3,1 mllJard Jaar. Van sommlge diergroepen werden zoveel fosslelen van verschlllende ouderdom verzameld, dat het mogeliJk ls de veranderingen te volgen die in die bepaalde diergroepen over een tiJdspanne van milJoenen Jaren zlJn opgetreden. Een bekend voorbeeld hlervan is de evolutie van het paard. ziJn vroege voorvader was niet groter dan een hond InmiddeLs werden ook sonunige fossfelen gevonden van sorunlge "mlssÍng Ilnks" of ontbrekende schakels tussen bepaalde ver:rrant veronderstelde diergroepen. Deze vondsten tonen, hoe het ene dler naar het andere evolueerde. Toch btiJven daarnaast nog massa's onopgeloste "mlssing
links " .
18
ls, dat het veel vaker voorkomt dat de overbliJfselen van een dler niet fossiliseren dan wel. En al fossiliseren zê, dan bestaat bovendien de kans, dat ze noolt terug gevonden worden. Fossilistaie treedt meestal op ln zeeën en meren, t{aar er een voortdurende afzetting Is vaf, materlaal op de bodem. Zand, modder en schelpmassars worden er lmmers voortdurend aangevoerd- onder andere door stromen en rlvieren- en afgezet Dleren die 1n zee levenr ê! sterven en naar de bodem zlnken, zullen daar stllaan door afzettlngsmateriaal bedekt worden. Of dlt proces plaatsgrijpt, hangt. nog van een heleboet andere factoren af. Door de eeuwen heen, kan de steeds dlkker wordende afgezette laag zotî druk gaan ultoefenen op deresten van het dode dier, dat deze gelelcteliJk De oorzaak hfervan
gaan verstenen.
HOE FOSSIELEN KT'NNEI ONTSÎAAN
s
dÈ(
DÔ
tro*ren , r iv
ieren
voeren
voortdurend nateriaal ean in zeeën en meren
'l
dit materiaal bezinkt en vorrnt na vele duizendc jaren een dikke ).aag se-
ÉÞ
Ci I j j¡
:. ì
€.
nenten
allerlei or6anismen - bvb. vissen - sterven en kornen op de boden terecht
recten zoaLe okeì.ett
och:¡bben en an
I
jaren geleide).ijk
aan
overdekt met Ce seJ ir¡enten
€< €. 't
na verloop ven Juizende of miljoene jaren zal de sedimentenlaag zo dik zijn dat de resten van het or6anisrne door de enorme druk langzaaß verstenen
op het land echter qrlJpt er voortdurende erosfe plaats en daarom bllJven de afzettingen er noolt lang behouden. Daãruit volgt dat op het land levende dieren slechts gefossiliseerd worden aIs ãe op een of andere manier in het r.rater terecht komen, verdrlnken en naar de bodem
verzinken.
Het ls dus niet ve¡:wonderllJk, dat we niet ln staat zLJn aan de 19 hand van fosslelen van landdieren, een volledlg overzlcht van hun evoluatLegeschiedenis te bekomen. Dleren die fn de oceaan leven, zoals vissen, weekdleren, zeesterren en koralen, leveren meer fossielen op. Toch treedt fosslllsatle betrekkellJk zelden op. In gebfeden die welnlg verstoord werden, Llggen de afgezette lagen op elkaar gestapeld als de bladziJden van een boek. Elke "bladzlJde" levert en leert ons yteer wat meer over de geschfedenLs van het leven. In de Grand Canyon biJ voorbeeld, kan men deze gelaagdheld zeer goed zien. De oudste lagen llggen onderaan, de Jongste bovenaan.Deze gelaagde rotsen zLJn soms ult zacht, soms ult hard gesteente opgebouwd, en meestal bestaan zLJ ult zandsteen of kalsteen en ontstonden zLJ, doordat kalk en zand werden afgezet op de bodem van ondlepe zeeën die eens dlt deel van Noord-Amerika bedekten. Àls Je rotsen nader beklJkt., dan za1 men soms hlaten opmerken ln de opeenvolging van delagen. Er ls bfj voorbeeld een plotse overgang van een laag van 2OO ml}Joen Jaar oud naar een van 18O mllJoen Jaar. Deze hiaten ontstonden in tlJden dat het land steeg en de zeesplegel daalde, waardoor de bodem tiJdeliJk droogviel en biJgevolg niets meer afgezet kon worden. Er trad dan eerder erosle op zodat de meest recent afgezette lagen $¡eer verdwenen. Wanneer het land vervolgens weer daalde, nam de zee terug bezlt van het land en begon de afzettlng van materiaal weer opnleuw. Het resultaat van die ganse opeenvolgenglng van afzetting, erosie en opnieuw afzetting fs echter een hiaat in de ouderdom van de op elkaar volgende lagen. eielen ! Lekken uithouuen, Poe
ha, ha, ha,
/l
U!. u
t
ha!
h
het begin van de 19de eeun onderzoekt men de opeenvolgfng van fossielen nauwkeurfg. In de eerste helft van diezelfde eeuw werd de betekenls d1e de wetenschap aan fossielen gaf nlet door iedereen aanvaard: sorunige tegenstanders van de evolutfegedachte, meenden zelfs dat dedulvel de fossleLen ln de rotsen had gestopt om de mensen aan het r9chepplngsverhaal te doen twiJ felen. fn de loop van de geschiedenis van è'aarde zlJn gesteentelagen gebroken, geplooid of verschoven. Soms was de ploollng zo sterk dat oude lagen boven de Jongere kwamen te llggen. Soms ook ziJn fosslelen uit oudere J.agen geërodeerd en opnieuw ln Jongere afgezet. Om de hele geschiedenis te reconstrueren, moete paleontologen de Iagen van een bepaalde plaats met lagen van andere plaatsen vergellJken. Reeds vanaf
2O Op basls van zogenaamde'glds'fossielen, die men in de verschlllende Iagen aantreft, Ís men dan gekomen tot de geologlsche tfJdschaal en de ouderdom van de verschfllende lagen. De grote breuken, scheuren en gebergten op de aardkorst heeft men aan de hand van verschlllende theoriën trachten te verklaren. Tekst en tekening: Krj.s Struyf, Berchem. Karikatuur: Dan Jacob, Lummen.
GE,OLOGIE DEEL VIER EN SLOT. BESLUIT.
speelt een grote rol in het landschappeliJk karakter van Limburg en het Land van Herve. Het heuvelachtlge vochtige wellandenlandschap van Herve ls voor een groot'deel te wiJten aan de onlaatbare "smeetlet"laag. Het golvende Droge Haspengouw heeft zLJn uitzicht te danken aan de poreuze krlJtondergrond, terwfJl Vochtig Haspengouw zlJn meer gesloten landschap te danken heeft aan de kLelige ondergrond van het Ollgoceen. Het hoger gelegen, droge Kempisch Plateau, ontstaan op de grlnden van de Maas, vormt weer een wereld op zLchzelf met zLJn aangeplante naaldbossen, zLJn dulnen en ziJn orachtige heide. E¡.¡ dan zíJn er nog de riJke aluvlale vlakten en terassen van de Maas. Tekst en fossielentekeningen: Frans Keyers, Maaseik. Nota van de redaktie. De geologlsche ondergrond
¿
h
I
Ë,
o o ¡r¡
I À .
l¡¡
o J o
z
ut lt¡
lliermee eluíten wij deze reeks over de Geologieche ondergrond van Limburg af. We danken Frans Keyere heel hartelijk voor zijn medewerking aan ons blad. tlij ie een van de weínigen die ong zonder vragen aanbood een reeks artikelen over dit moeilijk onder*rerp te schrijven. Een zeldzaamheid, de dag van vandaag, iemand díe zich aanbiedt iets te doen. Op I novenber hadden rre dan nog eens het bijzondere genoegen s¡et hem op geologieche wandelÍng door Li¡nburg te trekken en de theorie te toetsen aan de werkelijkheíd. Een rijke ervaríng werd dat. Ook Paul Denie wae daarbij. Tueeen beide heren ontspori zich een epontane, open en aanvullende gedachtewieeeling over het onzichtbare dat het Limburge landachap bepaalt en dat hier en daar aan de oppervlakte komt. De hierna volgende foeeielentekeningen geven een beeld van wat er te vinden is op zo'n tocht. zí: zijn eveneens toepaeselijk op het verhaal van Eric Struyf en op het verolag van Paul Denie. Dank U, Frane, voor deze tekeningen. o z Alhoewel wij one natuurlijk wel een en ander herinnerden uit een vroeger leven, wao het bijzonder leerrÍjk deze toch nog eens over te doen. Í I{ae het niet Bach, de achrijver van Jonathan Saegull die zei: onder¡L wijzen ie een ander herinneren aan wat hij reede lang wiet.? Daarin zijn de heren geelaagd en daarom: hartelijk dank allcbei: Prane én Paul. Helaas !üaren er te weinig getuigen.,.en die afuezig waren hadden deze keer meer dan ongelijk. tle plannen deze geologieche wandeling nog eens in de volgende jaargang van onze activíteiten. Hopelijk zijn er dan meer belangetellenden. Het ie een friase neus meer dan waard. J.L.
21 E
,Þ nkelc Vr;i! - losstelen
-Iirl;
;
a r15lttt, EXO&IRâ LQ
els
x alz l<'3 t
ni, - lorsiel¿n
úa 1
C./Pnn* f I v¡r¿rt trÉr
5
)(4
/nocraa rtu_s t4gttgrus
.B.y
-5a. n6,¿4
'-tù$# rehév çc-,ii¡,c'f* I I I
za"olcf
4".
ur*tersç,
.t
2
:i :l t;
3
j:
te"e4rytytLLtc
ll
/-,
rfE
. ôl;7ocee n ' ¡Vueu/a. soorlen
lĿre". in"rorssn{n r 3/,t x
41,
1 7
Bou¿rr
S ehoqu +
taot It
6 ftteì v.#cr,ig
22 -T,.,vrìI ello .earl-en -
Cor,lLruùt-soarfc.4
Çt i loceen
O ti 1oc.ce n
c
I f t.
Turritcllo.
9
t0
t
j'fl
L edo^ 5oo " 0li7oc een
)(a
Itr
¿r
- 4oo,fo-
€ e¿ e c
4,
+ 0/;7oêcc
q
løneL'alula ntdtt'.4 x a/¿ /"î ;acc ¿n -7/;¿a¿¿ ¿
4^
3,t elraer¡s Jlyeyner;1
9J;r.cc. h+ )'tÀ.r*
' SÐNIXCOg &UggC Ug,Lgrd
'a+uln¿ ub?+e¿op ap u? ,rovuaoo+ a4,C??4u?uo4 ap uoo uaddo+¿aÙuta ap +?n .uauupXo ap ua uayuoa ap eqo7,:! uaya.rq cdoo¡ao'Ln¿p ap uÞo e.r.apv a+¿Daz aP u? lp.ro& .raY4oT ,toolaooa
laq 84Dat+e 8?þ
',f,DO¡4
?aqsoo 1¿ aoa al! ?1,( a?u?a apa.]o 04,C?7¿apDo¿ooa ap a+uan.t ua4uo¿p ap uÞa ,""i#?r\t"i ií, elv úaanXelaoau ap qtaaa ,r.aa7?z pno ":"^ '
p :
'a17?1s ap uoo dyaqos aP uauulq aoaoy ap ?qcaX¿aPao ldooye 4vDTJlaonaq ap do paoo0aoog aP !Vqaco¡ 'ùaïulQ Ap uO& euasaolgúapu?To ap ¿aPuo uairo?¿oaq ¿aqu'd?aP UDO ua44o+ auunp ao 'ugü,Nrôr
"\rt
gq Nr
ouvvÐli¡oog
+:'.- \.
¡ 'Þ-
,t t(
i....-r,-1,Ft t;a¡r.Ír".lr,.;."4,,
t
,l:t '\¿':
tÅ
tñ,ií-
,1:
..'+ a
-. t
,t'..
.. .
'...
'4
¡"t::i: -_-l¡.
8?
3N3.o.z13CI tr3CI
gNvtlx
3CI NI
24
TEFluc
NAAR tr'E NATUUR I I
r..rþ
rJ
Natuur en Tuin. DE TUTN BESCHUTTEN TEGEN DE
VTIND.
De tufn beschutten tegen de wlnd kan gebeuren door middel van hagen en omhefningen. Vooral op het noorden en het westen 1s extra beschermlng nodig. De heersende wlndrichting kan verschillend zlJn per streek en men moet zlch daaraan aanpassen. Wlnd koelt de grond af, doet hem ultdrogen en verdrlJft het koolzuurgas dat uft de grond opstiJgt. Het bIiJven hanqen van koolzuurgas is belangrlJk. BiJ windst,llte wordt het op-
door de onderkant van de bladeren en omgebouwd tot suiker en zetmeel. De grond zeLf, kunnen we in dammen leggen, haaks op de windrichting om ziJn invloed te verlagen. Voor een succesvolle tuinbouw is windkerlng een absolute voorwaarde. Van ousher ziJn hoge muren rondom een tuin bekend. Windkering is noodzakeliJk voor flJne en vroege groenteteelt en ook voor de fruitteelt. De windkering is niet alleen goed voor de cultuur zelf , maar het merendeel der tulnbouwproducten beantwoord een goede windkering met een hogere opbrengst. Ook de luchtvochtigehetd is bij windkering fn de tuin groter, wat tot een sterkere groei Leldt. Een paar fruitbomen maken hlerop een uitzonderlng: walnoot, kers, sommige appel- en peresoorten, waarmee men kan rekening houden biJ de keuze van de soorten. Een haag is het goedkoopste wlndscherm. fn een vochtig Jaar zal een haag over het algemeen goed doorgroeien op goede grond, zonder dat deze daar speciaal woidt voor klaar gemaakt. Het is nodig dat een haag ook van onder goed afsluit. Nochtans ontwikkelt het Jonge hout zich aan de bovenkant, niet van onder. Het gevolg is een kale haag en dat is niet de bedoeting. Daartegen kan men de haag schuin naar boven aflopend snoeien. Daardoor ontstaat een betere lichtaanvoer en en zal de haag van onder ook goed uitlopen. In droge tiJden maakt men de haag telkens nat. Men geeft ze eventueel een bemesting door grondbedekking. De haag snoeit men tweemaal per Jaar: eenmaal in de winter en eenmaal in de zomer na St.Jan. Een onder snoei gehouden haag neemt weinig rulmte in. Men kan ook een vriJgroeiende haag aanleggen, waarbfJde struiken ongehinderd kunnen dooigroeien. Men dunt ze hoogstens hier en daar wat uit... De vriJ groeiende haag neemt veel plaats 1n en 1s dus aLleen maar brulkbaar waar genomen
er veel plaats ls. Nog te vermelden is dat een streng gesnoeide haag practisch niet bloett of vruchten draagt, wat hetzelfde geldt voor- een wefnig gesnoeide haag. Eên vriJ groeiende haag daarentegen is geschikt a1s vruchtendragqnde haag. Denken wij aan hazelnoot, vlier, hulst, Fozebottel, haagbeuk, sleedoorn, meidoorn, inheemse soorten waarvan wiJ de aanplanting aanraden om het typische karakter van de streek te onderliJnen en te bevorderen. Jos Berghs, LeoPolsburg.
f{ atuur en revalid atie }¡AruURI{U,PCENTRI.¡,T STÀRT MgT ZOM:IEREbIÀSIEL EN IÍINTER\/ERBIJJPTÀÀíNS
¿5
VæR rcEI,S.
Door Jarenlang bezig te zlJn met deverzorging van wl.Ide vogels, word Je regelmatfg geconfronteerd met hulpbehoevende wilde zoogdleren. Denk aan eekhoorn, wezel, hermellJn,bunzlng,vos, ree, egel, enz ..... À1 deze dferen hebben een andere verzorging en een andere aanpak nodigt stellen andere elsen aan de revalidatiekoolen, a,/d aanpaãsingskoolen, a/h voedsel, enz...Kortom, witden we deze dleren een opttñaIe kans_geven, dan dlende lets totaal nteuws utt de grond gestänpt, temeer daar het reeds bestaande vogelaslel vriJwel altlJd vol ztl. Uitelndelljk was het één v/d leden dle de handschoen opnam en v,/h verzorgen v/d witde dieren een levenstaak wflde maken. De heer sitvaln Peeters van Neeroeteren werd bereld gevonden deze zware taak op zich te nemen. Natuurlljk gesteund door onze dlerenartsen, door het vogelasiel én ntet finanelëIe hulp van het natuurhulpcentrum, dat nu l/d toekomst de geldetfJke problemèn van TWEE asiels ãa1 behartigen. Samen met het vogelasiel werd de wlnterverbLfJfplaats voor egels als onderdeeL v/h aslel opgericht. De bedoeling is Jonge, zfeke of uitgeputte dl.eren v,/d vrlesdood te redden door hen in huls op te nemen, bij te voederen en hen dan een gecontroleerde winterslaap te laten doen, om hen 1,/h voorJaar weer de vrlJheld terug te geven. Dat is tegen de natuurliJke selectie ln, zal Je zeggen. Misschien wel, maar vte gaan v/h standpunt ult dat de egelpopulatie veel te tiJden heeft v,/d autovregen, waarlangs kllometer na kilometer egeltJes liggen. Hier komt, de natuurliJke selectie ook niet aan te pas. Àls de mens dus a,/d ene zlJde een diersoort het voortbestaan moelllJk maakt, ls het langs de andere zlJde een mensellJke plicht om de weegschaal terug in evenwlcht te brengen. Verder ls het nog zo, dat gezonde en sterke moederdieren tweemaal per Jaar werpen. EenmaaL I/h voorJaar en eenmaal t/h najaar. Met de Jongen v,/h voorJaar: geen probleem, maar met de worp v/h naJaar ls het anders gesteld. Door het laat L/a zomer of zelfs nog L/d herfst ter wereld komen, kunnen Jonge dieren niet voldoende ln gewlcht aanzetten voordat de wlnter lnvalt en is de kans op doodvrlezen zeet groot, daar ztJ, wanneer hun opgedane vetreserves uitgeput geraken, ult hun winterslaap ont$¡aken en met knipperende oogJes 1/d sneeuw komen te staan. Hetzelfde gebeurt met het, moederdj.er, dat zeer veel energle ts kwlJtgeraakt door het ter wereld brengen en groot trekken v,/d klelne bengels, zodat ook zLJ zeeÊ dikwiJls de lente nlet meer haalt. Een grootse taak dusl t'tocht U dus op één van Uw wandeLingen i,/d toekomst Jonge egels, al dan nlet vergezeld van hun moeder ontmoeten: gelfeve hen dan op te nemen en het aslel te verwittigen. Hetzel.fde geldt voor overdag actlef ztJnde dieren, daar deze 1n 95 26 van de gevallen ziek ziJn. SiI Janssen, Opglabbeek,
Finantieel hulpbetoon ie wenaelijk en nodigl Het ve relag bewijat datl HeIp hent ! t t t I
Natuurhulpcentrum, IÞnneetraat 6, 3660 Opgfabbeek. Tel : Ol I I 854906. Rek z 457-2O3142L-53. Stevene, Oude Baan 46, 3650 Lanklaar. Te 1: ot I lTsSLso . Rek : 735-3200043-0l . Faro. Neye, Rozenboe 93, 38ll Nier¡erkerke Tel : ot Ll 6753t8. Rek: 735-13t 1716-70.
26
Natuur en Voeding. I.lanneer voedsel geen voedoel meer ie, wordt de natuurlijke lichanelijke weeretand çbroken. Een goed aaængeeteld oenu geeft æeetal allee wat wenodig hebben. Dit prÍncipe ie echter totaal uit het oog verloren. De rnogelijkheden híertoe worden nog steede verder ingekrornpen door de diveree behandelinge- en conserveringenethoden, om over de groei- en kweekæthoden nog æer te znijgen. Deze heten dan wel gezond, usar in werkelijkheid heeft
het ueeete voedeel de zon niet eene gezíen en ie het mestal alleen gaaf aan de buítenkant. De groenten worden tijdene de groeí neermaals behandeld net gif. Voorbe'eld? Aardappelen die vroeger reglnatig op uitlopere werden beKek en, krijgen nu een laagje vergif over zích uitgestrooid. Snakelijk. Het ie tragiech dat we verval van de wereld te danken hebben aan de voorr¡it-gang. I{e onderneæn hiertegen individuele of collectieve ecties, gæd bedoel.d, maar weinig opleverend.
Eergt saænhrerking, dan tegenwerking en daarna: aie niet ueet, díe u?eet maar door; uie níet ueet, did ureet aieh dood. De induetrie ie níet zo heppig daar enige verandering aan te brengen. Inderdaad, leirend voedeel ie laetig om te behandelen en íe vlug aan bederf onderhevig. f{e laten ona due n¡ar voor de gek houden door een emaakmakertje of een kleuretofje. Een minder of æer maakt níet veel uít. tlen kan hierover een intereesant boek raadplegen: Voedsel in Nederland, geechreven door Rob Símone. lþt voedeel bederft dan ¡relie¡raar niet zo enel, s'aar daar levend voedeel dit wel doet, snspt u wel dat dit æer dood voedeel dan levend ia. Iævend voedsel ie laatig en laat zich zoale hoger reede gezgð noeilíjk verwerken. Ze maken het zíelloos en harteloos door de geur, kleur en smaakstoffen en proberen het daarna
weer
hartelijk te
naken.
I{e leren allenaal rekenen, lezen en echrijven tot onze laatete eník, maar wsarom leren we ook niet eten zoals het hoort, want dat doen we ook tto onze laatete enik. Het voedeel dat wij eten, bepaald inr¡era voor een groot deel hoe wij denken. tfie zijn denkleven in bedwang wi1 houden, zaL zíjn patroon van voeding moeten nazien en eventueel veranderen. Voor de neeote ænaen ie het vebazend moeílijk de lekkere dingen zuo en de heerlíjke dingen zo te laten Btaan, ook al weten ze heel goed dat het elecht voor hun gezondheid ís. !ilel zal æn onder druk der ornetandígheden beeluíten tot herziening van a1lerlei elechte genoo'nten om. ..aodra de toeetand weer wat is verbeterd, in de oude fouten te hervallen. De æno is nu eenmaal een gewoontedier en on verkeerde dingen af te leren die nen heeft toegepast van in zijn jeugd ie híj niet zo gelukkig, want dat kost enoñîe ínepanning, zelfdíeciplÍne en volharding.
ALc.nc,
S<^-.çr-
27
I{eten wat euiker en ¡ritbrood voor ven¡oeeting aanrichten, is het et¿rteein voor de integrale afwijzing. Het ie opvallend dat ænoen die proberen zich benuet te worden van hetgeen ze willen of doen, automr¡tisch aan htrn voedíng gaan echaven. Laten wij deze gulden etelregel goed onthouden: GBESTELIJKE GRERICHTHEID I¡ERKT AtnOUAÎISCH VERSOBERING IN DE HAND. Vereobering kan bovendien heel enakelijk zijn, dat íe enkel afhankelijk van de eigen crestiviteit. Ga terug naar de natuurlijke ooreprong der dingen, kweek zoveel mogelíjk uw groenten zelf. Kneek groenten die van nature ovenrÍnteren zoadt U níet meer aangewezen bent op de kant en klaar producten die er ten Blotte ¡lleen uraar zijn voor de geldbeugel van de makere.
\¡
a
.t
a
recepten êa!!êryELs!4_gr_B4W!99I . Niernre aarappelen ic de echíl koken. Handval epínazíe halen. Een eaueje van 4 lepela olie en 2 lepele citroen naken. I fijngesnipperd uitje , íeta tamari en zeezout. Aardappelen laten afkoelen, in etukken enijden, mengen Det het eaueje en de çhakte epinazie. Dit kan nog aangevuld worden rnt genalen brandneteltoppen. Serveren tret tomstens 1a.
Spinazie bevat: 9 soorten vitanienen naarvan de voornaanste vÍt l. Door het oxaalzuur minder geechikt voor reumapatienten. Verde bevat ze mineralen als: calcium, kaliurn, natrium, nagneeium, íjzer, zrravel, chloor en jodiun. Snakelijk. }TORTELSI.A.
worteltjeo naaoen en niet echillen, gezien onder de echil de grootete hoeveelheíd mineralen zitten. Raepen en mengen Det een eaueje van olie en appelazijn. l{ortelen bevatten vitanienen: A, B, C en zelfs E. SOJABONENSALADE.
lOO gran gare eojaboontjee, ll2 uí, Il2 appel, I zoetzure augurk, I theelepel ken¡el, I eetlepel tonatenpuree, I eetlepel ciderazijn, 1 eetlepel koudgeperste olie, zeezovL. Saueje maken net olie, toúatepuree, ciderazijÃ, zeezovt en gehakte kervel. Daarin
Dengen: fijngeeneden augurk en eojaboontjes. Even laten íntrekken. Deze ealade kan sret aardappelen of granen geaerveerd worden. FRA}ICINE SCRAYEN. ZONHOVEN.
28
natuur en boek LÀ}¡DSCHAPSWÀNDELING DOOR HET DOMEIN ÀLDEN-BIESEN
het provinclaal Natuurcentrum te Rekem-Lanaken, ontvfngen wiJ ter recentie een boekJe over .è.lden-B1esen, waarin een landschapswandeling wordt aangeboden. t{ie kent het nlet, ALden-Biesen: dát prachtige kultureel erfgoed dat ziJn geliJke nlet heeft en dat heel Van
Europa ons mag benlJden. Een handig boekJe 1s het geworden dat passend in de hand llgt en gemakkeliJk fn de zak glfjdt. 24o X 1o5 mm groot is het, 42 bladzfJden dlk, voozien van mooie foto's, relieftekeningen en plattegrondkaárten. Een goede vondst ziJn de symbolen vraarmee de onderscheiden aspecten woorden aangeduid naargelang ziJ in de wandering voorkomen. .IaarllJks worden langs de eindwerken in de cursus natuurgids veÌe wandelgidsen samengestetd. rk stel miJ dan ook de vraag of het nlet opportuun zou zlJn, die symbolen met eventuele toevoeglng van andere te laten gebruiken ln die eindwerken, zodat eindeliJk eens wat meer uniformlteft wordt berelkt fn de aanbiedlng en verwerklng. De ultgezette wandellng is werkelijk goed besproken. Kort, bondig en veelziJdlg 1s de commentaar duidelijk gegeven. Misschlen komt de reliefbespreking lets te veel aan bod en de flora fets te weinig, terwlJl het ontbreken van defaunaopgave zonder twfJfel velen zal verdrieten. Dit ln tegenstelllng met andere wandelgldsen waarln van het laatste wel eens te veel wordt aangeboden. De zeldzame waarde van het gebled was anders nog meer tot haar recht gekomen. De lay-out is verzorgd. Alleen de letterkeuze fiJkt mlJ een fetsJe ongelukkig. Men koos een dunne gesprelde letter voor de landschapspunten en een dtkke dicht opeen staande letter voor de uftleg. Nu is de drukker verpllcht de fnktaanvoer te regelen op de dunne letter. Het gevolg daarvan is dat de dlkke letter iets teveel wordt bediend wat de leesbaarheld ongunstig beinvloedt en de nochtans prachtige, met zorg gekozen foto's te zwart heeft laten uitvallen. Voor de rest: niets dan goed op het request. Een waardevolle uÍtgave Ís het die navolging verdient, êD waarvan wlJ het vervolg met belangstelling tegemoet zien. Deze gids is verkrlJgbaar biJ het Provlnclaal Natuureentrum Rekem. , Populierenstraat, 30, 362C Rekem-Lanaken. Telefoon: 01l/71. 44.44.
Jef LeiJssen, Overpe1t.
T
#
ì
,r@>y r\- J a
FIJNE
WANtrTEL]ÐLEKJE
HOGE VENEN, DEEL DRIE.
In de vorige aflevering van "H0Gt VENEN" hadden we beloofd wat te vertellen over bqnen en bossen en daarbij enkele tips te geven voor kleurrijke herfstwandelingen. Aangezien dit artikeìtje echter verschijnt rond 15 december, vergeten we even de herfst en profiteren van de winter om ons te verdiepen in het hoe en waarom van een aantal dingen op het Hoog Plateau. lle kunnen dan bij volgende wandelingen trachten deze kennis, onontbeerlijk voor de natuurgids, te toetsen aan de werkelijkheid. de hunkerende wandelaar niet te ontgoochelen hebben we toch aan het einde van dit stukje een interessante uitgestippelde wandeling opgenomen.
0m
DE GROTE SPONS
Bij
een wandeling door de Hoge Venen wordt soms de vraag gesteld
:
"l,laarom
is het hier toch altijd zo nat ?" Het antwoord lijkt eenvoudig : "0mdat het hier zoveel regent". Nochtans is dit maar een stulqje van de waarheid. In de Hoge Venen is het zo nat omdat het overvloedig neervallende water niet onmiddelliik wegstroomt door de aanwezigheid van veen : laagveen en vooral
hoogveen. De bovenlaag van een hoogveen, de veenmoslaag dus, kan, zoals we in een vorige aflevering gezien hebben, een massa water vasthouden. Men heeft berekend dat een veenmostapijtje van I m2 groot en 20 cm dik 57 liter water ophoudt of 570 ton per hectare. De grootste hoeveelheid water zit echter niet in de bovenste veenmoslaag, maar in de onderliggende turflaag die op sormige plaatsen tot 7 m dik is. Turf bestaat nl. voor 97l uit water. I m3 turf bevat dus 970 liter water. In de Hoge Venen bedraagt de totale veenoppervlakte ( = open venen + bossen op veengrond) 22.000 ha. Indien de turflaag gemiddel d 2 m dik is kun je zelf eens een berekeningetje maken. De aanwezigheid van veen verhindert dus het sneì afvloeien van neerslagwater. Regenwater wordt beter opgenornen wanneer de grond al nat daar het via de natte bovenlaag gemakkelijker doordringt tot de diepere lagen, in dit geval de turflagen. De bovenste veenmoslaag heeft dus een rol als bevoorrader van de grondwaterlaag. Maar het hele compìex van veenmos- en turflagen heeft ook de eigenschap het opgespaarde water langzaam te kunnen afgeven. Daardoor blijven in het Hoogveen, zelfs lange droogteperiodes, de beekjes vloeien.
is,
bîj
29
30 ONTSTAAN
dit reusachtig waterspaarbekken met zelfregelend debiet danken aan het wonderlijke samenspel van drie factoren :
Het ontstaan van hebben we
te
1. Klimaat : nat en koud. Door zijn hoogte tot bijna 700 m is het gebied de eerste hindernis voor de overheersende oceanische winden op hun tocht naar het oosten. De afkoeling van ong. loC per 100 m hoogteverschil veroorzaakt een grote verzadiging aán gecondenseerd water. Gevolg : er valt jaarlijks gemiddeld 1400 rm neerslag tegenover slechts 700 nm in ìaag België.
doet zich zeer dikwijls voor. Daarbij kan de ene zijde van een.helling volledig in de mist zitten, terwijl het aan de andere zijde gans helder is. l,tanhoop dus niet wanneer je ter hoógte van Baraque Michel-door de erwtenbrii riidt en probeer het eens wat verdei voorbij Botrange bergafwaarts. Ook mistvorming
De gemiddeìde jaartemperatuur bedraagt slechts 6r5oC. Sedert de waarnemingen van 1880 zijn de volgende records opgetekend (gemiddelde temperatuur over een ganse maand :
)
warmste koudste warmste koudste
2.
Rel
iëf
maand maand maand maand
jul i
juli
januari januari
2"C oc
9 4 oc 5
I
-3
I oc
:
ijn noemt men terecht "LE HAUT hooggeìegen zacñtheuúelend plateau waar hei water en stagneert in de depressies.
Het ganse gebied boven de 500 m hoogtel
het is een relatief
zaam
l8
vloeit
3. 9ndergfond
PLATEAU,,
lã;g:
:
Leisteen en kwartsiet vormen de rotsachtige ondergrond. Het zijn zeer oude metamorfe gesteenten van sedimentaire oorsprong, daterend uit het Cambrium, dus 500 miljoen jaar oud. Kwartsiet, wit dooraderd, komt hier en daar aan de opPÇrvlakte als geïsoleerde rotsbìokken in het landschap en ook als "perriers" of--steenhopen' zoals we verder zulìen zien. De laatst afgezette leemlaag, "löss" genaamd, heeft door afbraak een ondoordringbare kieilaag gevorm¿-ðie mede het ontstaan en de ontwikkeling van veenvorming heeft mogelijk gemaakt. I.IAT
IS
VEEI{
?
i!
egn opeenhoping van dode ptantenresten die niet volledig afgebroken Geologisch gezien is veen, èvenals zand en klei, een gestãenté. Zand qn k!ei zijn anorganische gesteenten terwijl veen een organisch gesteente is dat ter plaatse uit afgestórven pìantenresten ¡rordt opgebour{d. Dõ term "veen" 9lbruiken we ook vcor aanduiding van een streek of lai¡ðschap waar veenvorming Veen
ziil:
plaats vindt of
vond
31 HOE ONTSTAAT VEEN ?
Veenvorming veronderstelt aanwezigheid yan een plas water en een vegetatie. Vanaf de oevers dringen moeras- en waterplanten de plas binnen. llanneer deze planten afsterven kunnen ze niet verder worden afgebroken door het ontbreken van de aërobe bacteriën. Deze bacteriën kunnen alleen werkzaam zijn als er voldoende zuurstof in het water aanwezig is. Nu is het water van de Hoge Venen zeer zuurstofarm, zodat er weinig of geen werking van aërobe bacteriën is. De dode pìantenresten beginnen zich op te stapelen op de bodem van de plas en vormen er een compacte massa die we turf nòemen. De veenvorming speelt zich nog onder het grondwaterniveau af en we hebben te doen met laagveen. Een laagveen wordt gevoed door grond- en oppervlaktewater uit de omgeving en het veennateriaal zelf ligt laag ten opzichte van dit water en van de omgeving. ONTI.IIKKELING VAN LAAG- TOT HOOGVEEI{
Wanneer de plas vol raakt met turf treedt een belangrijke verandering op in de waterhuishouding. Het uit de omgeving aangevoerdð water wordt in ñet-veen vastgehouden. De invloed van regenwater wordt steeds groter. tlanneer de turf eindelijk_boven de grondwaterlijn uitkomt, verschijnen op de natte plaatsen els_en wilg en op de drogere berk en den. Zeggesooiten, llaapmossen'en riet spelen nu-een belangrijke rol. Er ontstaat een moerasbos waarbij dode planten en_afgevallen bìaderen zich opstapelen en een dikke laag vormen. De bodem zelf wordt zuur en voedselarm, waardoor de boomwortels ãfsterven.0p dat ogenblik wordt het terrein overmeesterd door de veenmossen en krijgôn we
hoogveen.
I'letenschappeliik wordt hoogveen gedefinieerd als een geomorfologisch-botanisch compìex dat door actieve groei is uitgerezen boven het niveau van het grondwater in de omgeving. De begroeiing houdt het regenwater zodanig vast dat een eigen verhoogde tvaterspiegel ontstaat. Hieronder wordt dood plantenmateriaal in zuurstofarrne omstandigheden opgeslagen. De veenvorming gaat dus verder boven het niveau van het grondwater uit de omgeving en de turfvorming gebeurt dus "in het droge". Het veenmateriaal ligt hõog tñ tret landschap. De produktie in een hoogveen is heel gering, het benadert uiterste rust. Er is dan ook maar weinig voor nodig om die rust te verstoren en de aanzet tot aftakeling te geven. Drainering, turfafgraving en veenbranden zijn natuurtijk fataal, maar zelfs een kleine verschuiving in-de zwaartekracht ván het veen zelf of geringe veranderingen in de atmosferische omstandigheden kunnen ineenstorting van een hoogveen veroorzaken.
In de Ho-gg. Venen-is. "Fagne de Clefay" (ten noordoosten van Fagne t'lalonne) een geschikt gebied om veen en veenvorming te bekijken. Alle stadia van Stagnerend grondwater met indringende planten, tot actief laagveen, tussenveen en hoogveen komen er voor. Het actief hoogveen tekent een-donkere ovaal af in het centrum van dit open gebied. Het ié opgebouwd in zadelvorm (gewelfd hoogveen).
32 DT HOGE VENEN DOOR DE EEU[.|IN
is de veenvonning begonnen aan het einde yan de laatste ijs-
Il 4e dus zo'n_10.000 jaar geleden.-l,len tiiden, weet nu dat de ijskap die NoordE9¡opa bedekte slechts reikte tot de zuidelijke rand van Nãderiand. Anderziids lag ook het A'lpenmassief onder een enorme ijskap. De ijsvrije zone tusHoge Venen
sen deze twee gletsjergebieden onderging de invloè¿ vän het koude-klimaat, uitte in een toendrabegroeiing.
wat zich
I_!g!_Þçgi.n van de 20ste eeuw veronderstelde de Luikse hoogleraar Lêon FREDERICQ dat tiidens de ijstijden ook de Hoge Venen bedekt-waren door een ijskap. Hii steunde zich hiervoor o.m. op de-aanwezigheid van steenophopingen' de zgn. "perriers" aan de rand van het veenplateau.Hij beschouirde'nl. deze steenhopen als resten van morenen. Men weet'nu dat dezã "perriers" op een andere.wiize tot stand zijn gekomen. Aan het einde van de i¡sti¡aen Uä-
gon-eerst de bovenlaag te ontdooien. Daardoor begon een modderile fiì¡ van smeìtwatel, !lei en kwartsietblokken te gìijden õp de nog niet õntdooide ondergrond. To'n verschuiving kwam tot stilitan¿ ôp plaa[sen u,aar de valleien samenkomen, smal worden of uitlopen op vlak teriein. De grotere blokken kwartsiet die men hier en daar in nät lahdschap ontmoet, zijn daar tijdens hetzelfde glijproces ter plaatse gekomen. Deze'blokken,'die-uiteraard-minder bet{eeglijk waren, zijn eerder dan de lichtere materiaìen tot stilstand gekomen en mede door erosie van de omringende grond gqTsoteerd geworden. De perriers vind je .terug op de kaarten van "Les A¡nis de la Fagne". Ze ìiggen alle in of nabi de bedding van de veenrivieren en zijn duidelijk waaineembaar. Sonmige z ijn vele tientallen meters lang.
j
PALYNOLOGI E
met de_ijskap-hypothese veronderstelde Léon FREDERICQ dat de vegetatie van het veenìandschap gedurende duizenden jaren na de ijstijden vrijwõl onveranderd was gebleven.. Hij steunde zich hiervoor o.m. óp dé aanwezìgheid thans-van pìanten van het boreaal-montane type. Dank zij'de palynololie of de pollenanalyse weet men nu echter dat het-legetatiektäed vän äe Hole Venen sterk veranderd is sinds de ijstijd. Samen
De palynologie gaat
als volgt te werk. Uit het veen uprdt een vertikaal staal op de diepte van de ondoordringbare kleilaag, dus de basis van de begroeiing..Uit dit staaì worden stuifmõelkorrels geiéoleerd en gedetermineerd door ze te vergelijken met de korrels van thans-nog levende sõorten. Men noteert ook welke hoogte in het staal deze korreli gevonden zijn. Dit alles i.s.mogelijk9pomdat de buitenste wand van de stuifmeellorrets zeeÉ goed bestand is tegen.de^nadelige inwerking van verveningsprocessen. Door teiltng van het aantal stuifmeelkoirets per soort, rekening-gähouden met hun hoogtein het staal, verkrijgt men een inzicht iñ ¿e opeeñvótging van de verschíllende vegetaties nn iñ de dominantiegraad in eeh bepaaÍaê"perioue. genomen
t9!
In de I9g. Venen werd een palynologisch onderzoek gedaan door de Universiteit van Luik. Men boorde door de turflãag tot op de onãoordringbare kleilaag en nam een staal van 3,6-m. De begroeiiñg en vêenvorming is hier ornstreeks7.000 v.C.. begonnen. Gans ondeñaan in-de turflaag viñdt men resten van holpiiPl veenbies, wijfjesvaren en woìfsklauw. Vrij-vlug doen veenrnossen in beperkte mate hun intrede. 0p een hoogte van 60 cm ¡ovãn de kleilaag - de veen-
33
vorming is.dan r.000 jaar bezig - vinden
we resten yan yeenmossen en scheuchzeria, een inmiddels uii de Hoge venen yerdwenen piani.-Omstreeks 3.000 v.C. wordt het klimaa[ geìeideiijk zàcntã;-ä; verschijnen y9]lesraq en dopheide. Rond 1.500 v.C. is het hoógveen aì voldóende ontwikKeld en doen de planten uit de familie van de heiðeachtigen trede. Het veen neernt dan ongeveer zijn huidige vorm aan. missaal hun in-
in de boombegroeiing rond en tussen de veenplassen hebben zich yoortdurend-wijligingen voorgedaan. Rond 7.000 v.C. do¡nineerden ú¡[ ã; grove den. vanaf 5.000 v.c..versðhiinen hazelaar en eir èl làiãr-iïnãã'än-ötñ, trãarùôo, het berkebos verdrongen w9r!t, De beuk àoet tiJn intrede rõnã"g.ooo en verdringt de olm. Tussen 1.500 en 800 v.C. worãen eik en linJe-rree" v.C. verdrongen en overheersen beuk, hazelaar en els. Rond 800 v.C. tensìõtie woraen hazelaar Ook
en
els verdrongen'door
haagbeuk.
PINGO'S
I'le.hebben-gezien dat veenvorming tot ontwikkeling komt in een depressie in het terrein en aanwezigheið van watôr àn-een vegetatie. Nu zijn in de Hoge.venen vele..depressj.t een eigànaáraite-wijze ontstaan tijdens de laatste ijstijden. I're bedoeren Þp hier de víviers oi pin!õ;s.
tilt
Een.pingo is een duidelijke rondg_of ovgle depressie, omringd door een wal. De.diameter gaat gewoonliik van 15 tot 150 m-ãn oe hóotie-rãñ ã. waì van tot 5 m. De oorsprong is lang raadseìachtig g"Ùteven. úèñ àãär,I.un water-2 reservoirs uit vroegere tiiden, overblijfsõlí vgn turfontginning of putten door de voorhistoriiche.meñs gégraven om er puuiäo"ñ.;-i;';;"¿ä richten. In (viviei Frédericq .n iluið¡ fi'qüäti'uðña rnen n.reiïjk 1:^:lÍ:l:::f!"..pinso's. overÞlìJfsels van een houten constructie, verstevigA mit sienen, dat onweerl legbaar het werk was van mensenhlnden. i,í viiiÀr uãrqùei uõñä-ren bovendien potscherven en bewerkte silex.
Uit wat hieronder.volgt bìiikt dat de mens deze pingo,s niet
gegraven heeft, heeft van wat de natilur voor hem 6eieid had Door vergelijking met geìijkaardlge verschijnselen in Alaska en Siberië,
maar geÌ'{oon gebruik gemaakt
dit thans nog vooikomt, aanvãardt men ñu ãrõàr"än åã-Jðlõänoe-ùeriíaring. Tiidens de Iaatste iistii¿en bevindt ziðñ onde; ãã bõürñiaãõ'üãn to.ndrabegroeiing een.permanent bevroren.laag,.de-permãtrost. Vanuii'not di.pà¡ liõ_ gende en nooit bevroren waterriire öñdertägen,wordt waiài *rtõõggestuwd door barsten el sp!eten.in de.permafiost. nan àã-uó;;;i.";;;ä ;il-ãå permafrost gekomen, bevriest dit watär onmiddelliii eñ ¡ðéìnt zich àen-it"àos aangroeiende iislens te vormen die de bovensre gionãlaãõ.imet-iõärãräuãõròÀiiñõi'i.'ããrlgutltuutt.kan 9n opzij duwt. Er ontstaat dus ãen uuil'tÀ net terrein. Door barsten in oppervlaktewater indringeñ.ñ-wõtãi ae ijit.ñs uetåikbaar voor !!9 Het bovensre vãn de ijsìens uesiñt-iã sràiten en de T:l!!:r,lflq:fgtrnen. daarop liggende laag aarde glijdt met de moúderstrooñ naar de zijkanten en Ygqnt er.de wal, samen met de reeds.eerder gnzij gestuwJã g.õnã. Hanneer de ijslens helemaal is afgesmoìten uli¡ii ee; ãü;"eðn wai orËiñôãe depressie 9v9r'vol'!ç¿!gç $af!n op ,een-ondoordringbyg onderìaag (rlei) ñ.t-örónã"ãt.. stagneert. Het .arsme'lten van de-iislenieñ ii-üermoe¿ål ijt ileäñti aan her einde van de iJstijden sebeurd. 0p dat-oeenuifu is'õð'i ãð-ùèö"oãiiñö-rijiàr õã*òräãñ en kon op een ideáre wijze äe veeniorming nemen. waar
"ãn-ãänvang
34 Een pingo is een boeiend schouwspel. I'tennerkt duidelijk het yerschil in begroei.ing tussen de wal en het ceñtrum. De wal is opgebóuwd uit de vroegere grondlaag van de toendrabegroeiing. l.len yindt er ni¡-de planten van dã ãroõe heide. Het uitzicht van het centrlru of de depressie daai.entegen nangi áf-iãn het stadir¡m in de veenvorming. Geu¡conltjt träft men er een dik veerñostapiJt
aan.
Vooral in het Brackvenn-(links en rechts van de weg Eupen-Monschau, juist ygof q. grens) zijn^mooie pingo's.te bekijken. Zet-de wagen op de paittng, komende.van Eupen., ?00 m voorbiJ de 30 m hoge netalen brãndwafnttoi"en, tíñts van de baan. Steek de grote baañ over en neán het pad dat Ín iui¿wesiélijie richting loopt. Na 400.m heb je links van dit pad al een eerste pingo. Op.de kaarten van "Les A¡nis de'la Fagne" zuì je äcn[er nog vele andere pingo's aantreffen, de ene aì mooier dañ ¿e andeie. POUHONS
Een ander merkwaardig verschijnsel in de Hoge Venen zijn de "pOuHONS,,. Een.pouhon is een brón die roódgekleurd watãr afgeefi,-àai-¿e'tòur neett van rotte eieren. Aan de bron zelf ãiet men òpborreiãn¿ wátei en-.ãn rode modderige pap di.e langzaam afglijdt naar een nä¡ijgelegen ¡eek.-oaãi¿oor is het water van de beek soms kiìometers lang rooa gõfteúrd. Denk maar aan de Eau Rouge die haar naam niet gestolen treeit
Een pouhon ontstaat als volgt : op somnige plaatsen kan regenwater 20 tot 50.m diep doordringen tot tñ tret lesteen[e.'Dit water blijía dãar soms weken tot maanden staan en wordt er verii¡kt met ijzer, mangaanl calcium, magne-
sium, natrium en lithium.
Door chemische inwerking Jgst het ijzer op, de zuurstof wordt verjaagd en alleen de.opggloste zouteñ ulijven ovãr. Dit-is de oorzaak van de róde-kleur en de karakteristieke geur, wanñeer het water terug aan de oppervlakte komt. Merkwaardige pouhols : de pouhon de Bernister op de Eau Rouge, de pouhon des^Cuves op dg Trôs Marêts, de'pouhon Pietkin op de'Roer-en àe-[oútrons van de.Bayehon en de..Spoorbach. Deze-pouhons vind je'terug op de tãai^ten van ,,Les funis de la Fagne".
tiil
BRONNEN
Eigenìiik
kan men het.hele.gebied van de Hoge Venen beschouwen
als
éên grote
bron. Dlt komt doordat de béekjes niet gevoõd worden door duideìijk zicñtbare bronnen' maar door de ontelbaré watersliertjes die uit tet-veãñ-siSpeten. Het heeft dus niet veel zin te trachten een veenriviertje toi-àan ñäar oorsprong te volgen. Er zijn nochtans weì enkele duidelijk zichtbare bronnen. De gekendste zijn de Fontaine Périgny.(800 m ten oostén van Baraque I'lichet) en de Verdte Fontaine (200 m ten nõoi'aèn van Fontaine Þerignyj,-riáártangi ' een pad loopt.
35 RIYIEREN
De kamlijnen van
het plateau verdelen de waterlopen in drie stroongebieden : 1' de ROER : ontspringt in het Fagne..Halonne en mondt te Roermond uit in de llaas ; de bijrivieñen die_op t¡ãl-fröõg-pTãtãu, onrspringen zijn de Schwarzbach en de Schwalm
of
perléh¡act¡
2' de vtsDER : ontsprilg! !n het steinleyvenn Luik ; bekendste-biiiivieren
en rnondt
uit in de Maas te
ontsprtñi.ñä in ¿e Hõge-úãnän , u.lte, Hoëgne, Gileppe, Steinbach,-Getzbain, S[õõrOäËñl-Sóor, Statte, Sawé en Louba. 3. de I,IARCHE : ontspringt eigentijk buiten de Hoge.Venen, nl . nabij Bllllingen, maar wordt vooral gevoed door ãrie^uiJ"iviereñ ¿ie w;i vp ;ó'nät Hoog plateau ontsprinsen' rrJ . gãvqr,on, 'r(
Trôs.maicii"än'Ë;;-;id;;.""'
uif in ¿é nmui¿vð,-ãã nruiåiu in de ourthe en de 0urthe te Luik in de ... Maas. De I'larche mondt
ziet dus dat alle water van de Hoge Venen naar de Maas loopt, langs verschillende wegàn.
Men
zij
het
dan
I.'ANDELEN LANGS DES BTIKJES EOORD
vooral Helle en Hoëgne.zijn bij een betrekkelijk ruim publiek bekend.gok ìangs de Trôs Marêtõ, ae.Éàyehón en ¿e waictre îs het soms nogal druk. valleitjes met minder goedé
zijn
paden-õi
doorgaans veeì^ruitiger. de Spoorbach en de Soristãne.
ver¿e";;;;íö.n
Ik
uun.parkings-en openbare ¡{eg, denk .uñ-¿ã"õäwé, de statte, de Steinbach,
Mijn persoonlijke voorkeur gaat echter beslist, uit naar de vallei van de schwalm, heìemaal in het ooíiàn van de noõå'üãn"n en misschien daarom door l:t9g:ll!9n Tinder bekena. ¡rãñ'-noemt de sðtrwaim ook de pertenbach omdat daarrn vroeger naar,parers werd gezochtr^afkomslig van een soort parermosser. hebben däze zome' no!-in de-scnwãim-åãn'iäuã;ä.'ö;;.ufiårr.l sevon-
Hi:ttf
Zonder al te veel kaartìeeservaring kan ie..hiernavolgende wandeling gemakkemaken. ,Je gebruikt beii ùã-r.àã.f-ü.ñ-,,i-åi'iu,r, ¿. la Fasne,,, btad nr 4. (Ter herinnerin! : je kan ãezã-raa"ten kopen in de meeste boekhandels van
liik
î":irg:üJhr*;,fti,';lrr"i:r;;.ti.r, !ëliro'i'i'¡i'Íi'irlii:tlstii,:?,:li.i naal Geosrafisch Instiruut tfueIÌ..pli_op ; ;;'ãà speciare kaarr ,,Hoge venen,, (l :25.000 / recto-verso)'ùãn-áet NcI ;taai'dii gebied niet op !
Je rijdt met de wagen via Kalterherberg (= Duítsl.and) naar het plaatsje HEISTER, dat zich 6evinoi preiies 2,S Ë,rn'te;-;;ìdoosten van de kerk van Kaì_ terherberg.
In Heister staat-maar één huis, geltgezellig restaurant dat je, na geparkeerd te hebben, laat links liggen. (rt-tañ Jã..ñtäi-uanraden senheid dit restauranr eõñs rttÈi tiñ[s'te-i;;ä ligggl). bij een andere geleSrap even tangs de verharde wes richting zuid ffi ünöl-ãä scneiding tussen bos wei (het pad ìoopt enkelð meters"n-ãuai tn-tret ¡ösi-äñ-nii" de Heisterbach die jeenover-
36 steekt (= Belgisch-Duitse grens), waarna je de Erongersigf 9lrgomopwaarts volgt zó yer je kunt. Je wandeìf nu verder, steeds in zuidelijke richting' over de Hohe ilark, een geklasseerd landschap, dat eigenlijk tot het mili-
tair domein van Elsenborn behoort, maar waar de vredelievende en ongewapende wandelaar geduld wordt. I'le beyinden ons hier in een gebied met veel herten en reeën. Nader steeds behoedzaan een krulsing van wegen of brandgrachten en kijk links en rechts. Misschien zie je wel een troepje dieren grazen en dan kan je ze lang bespieden. Steeds verder naar het zuiden stappend, komen we aan de rand van het oefenterrein van het kamp van Eìsenborir. Je zult er niet naast zlen ! Vervolg nu je weg langs deze rànd in oostelijke richting tot je uitkomt bii de Schwalm' die je begint te volgen stroomafwaarts, dus richting noord. Je begint nu aan een bevreemdend mooi stuk natuur. Beklim even verder de Bieleyrots (gemakkelijk) en bewonder van daarboven dit unieke desolate landschap, met middenin de zich in tatrijke bochten kronkelende Schwalm.0p de beboste flanken van de zachte heuvels bemerk je ronde open pìaatsen. Dit zijn rust- en graasplaatsen voor het wiìd. Vanop de Bieleyrots zie je ook in noordwesteliike richting vlakbij (slechts 500 m) de Galgenberg, een kaìe heuvel. Terug beneden ga je rond of over de Galgenberg en verlaat ie de Schwalm. Voìg nu het pard op de rechteroever van de JiÍgersief, een biiriviertie van de Schwalm. Blijf dit pad volgen wanneer het in noordelijke richting wegdraait van de Jägersief en houd nu zoveel mogelijk de richting noord aan om na ong. 2 km uit te komcn bij de Fuhrtsbach, een andere bijrivier van de Schwalm. Je voìgt nu de F'uhrtsbach stroomafwaarts, dus in westelijke richting. Neem bij voorkeur het pad op de rechteroever. Ongeveer 300 m voorbij de samen¡'loeiing met de Schwalm kom je uit op de grote baan (Kalterherberg-Höfen) Ur'j de Höfener I'tuhle, een gezellig café dat echter in de winter gesloten is. Nr¡
¡oêt je de eerst.e
300 m dezelfde weg terug tot aan de samenvloeiing nu de Schwalm volgen in zuidelijke richting geduom op het juiste ogenblik cte Schwalm te verlaten Heistr:r te bereiken, het vertrekpunt van de wandeling.
Schwa.lm-Fuhrtsbach. Blijf rende u.ng. 3 km. Ki.ik uit
en alzo terug
-
-
toch niet Deze wanotrling is 1,1 km lang en gezien het gevarieerde terrein van cle lic,'rtste.0m deze wandel'ing op een aangename wijze te doen heb ie'
rusttijden inbegrepen, toch wel 5 à 6 uur nodig.
Ik kan je dezr: wandeiing ook bii sneeuw aanbevelen. Je hebt het voordeel dat je niet zult overhoo¡r gereden worden door een troep stuurloze luidruchtige ianglaufers (wat wel het geval is in de onrgeving van Botrange en Erackvenn !). Hou er echter wel rekening mee : hoe dikker de sneeuw, hoe ìastiger het stappen. De hierboven, uitgestippelde wandeling kun ie echter gemakkelijk inkorten, a1 naargelan.3 de weersomstandigheden en de toestand van het terrein
(en
van de deeìnemers).
VeeI
wandelgenotl
1o november
1982.
Kalender. 83. uur: Dia-avond: 20 Januarl
13 febrUAriS3:
2O.oO
Rik Schulten, Diest.
SCHOTLÀND,
Hubert Lehaen.
organisatie: Davindsfonds Opoeteren.
BUSUTTSTÀP NÀAR ZEELAIiID:
vertrek: 06.00 uur op de markt van lúaaseik. Iangs de gehele RiJksweg L'l tot Maasmechelen. aangeven; Marc Stevens, Tivoli 3, Lanklaar, tel275.56.52. Organl"satle : Wielewaal Maasland.
37 t,
INHGIUtrl
IJAN ÞTT NUMTVIEFI Brlef van de voorzitter : Vormlngsactlvfteitenplan Ítandelprogranma fnfornatle: dag lleve mensen
Àctles
BfJ leven en welziJn MtJn VadertJe
Evolutle 4 Cieologie 4 Krans der selzoenen:l{fnter Terug naar de natur:r: Natuur en tuln Natuur en revalldatie
Natuur en voeding Natuur en boek FtJn glandelplekJe: Hoge Venen
Kalender
4
5
r'7
7
8rg 10,
l1
L2 13 13
4
14, 15 ,L6 17,Lg ,L9 2c-,2L ,22
23 24 25
26,27
28 3
29,3c^,31, 32,33, 34,35, 36 36
fnhoud
Aan
4
6
Jaarverslag 82 Jaarvergaderlng 83 Bezlnning: even miJmeren
KorreJ.tJe zout l{lnterochtend Jong geleerd3 Jaarvergadering
3
93
37.
alle "groendenkenden" een flJne Kerst en een gelukklg 93 van de vo1talflgè redaktleraad.
TI vuAPENrv6 fre¡D
VLEß' e?r€// 4ô IN ÞÊ
R,
rÐ Het zLJ zol
