Afscheid
van Indië Nationaal Archief
Actueel Margaret Leidelmeijer Johan van Langen
Zoektocht naar onbekende buitenlandse archief stukken over de dekolonisatie van Nederlands-Indië
Nederlands-Indië, met uitzondering van Sumatra, Ook voor de Indonesische bevolking veranderde
Amerikaans naar Brits opperbevel. Onder
viel onder het opperbevel van de Amerikaanse
er veel. Nationalistische bewegingen kwamen op
commando van Lord Mountbatten bezetten de
generaal MacArthur. Sumatra behoorde tot de
en de aanstaande onafhankelijkheid werd in hoog
Britse troepen Java en Sumatra. Deze troepen
regio waar de Britse admiraal Lord Mountbatten
tempo voorbereid onder leiding van Soekarno.
waren verantwoordelijk voor het accepteren van
het gezag voerde. De Nederlands-Indische
Maar de Indonesiërs ondervonden ook de nega
de Japanse overgave en de afvoer van Japanse
militaire staf viel dus onder geallieerd opperbevel
tieve gevolgen van de Japanse bezetting. De
troepen. Daarnaast hadden zij tot taak de orde
en had geringe invloed op de strategie.
Japanners zagen hen weliswaar als een Aziatisch
en de rust te handhaven totdat de Nederlands-
‘broedervolk’, toch waren ze ondergeschikt aan
Indische regering het gezag kon overnemen. Het
hun Japanse ‘grote broer’.
gezag in Oost-Indonesië berustte bij Australische
Verpaupering, honger en ziektes Tijdens de Japanse bezetting veranderde het
Met de komst van de Japanners werd het
legereenheden. Zij werkten samen met de NICA,
dagelijks leven in Nederlands-Indië drastisch.
gehele economisch leven ontwricht. Bovendien
die het herstel van het Nederlands burgerlijk
Na de capitulatie maakten de Japanners de
werden honderdduizenden Indonesische mannen
gezag moest bewerkstelligen.
militairen tot krijgsgevangenen en interneerden
door de gehele Indische archipel ingezet als
ze de meeste overgebleven (Indo-)Europese
arbeidskrachten, de zogeheten romusha’s. Ook
Tijdens de Japanse bezetting had het nationa
mannen in kampen. Deze mannen werden
zij werden over heel Azië verspreid. Hun levens
lisme zich sterk ontwikkeld. Op 17 augustus 1945
tewerkgesteld, niet alleen bij werkzaamheden
omstandigheden waren vergelijkbaar met of zelfs
riepen Soekarno en Hatta de onafhankelijkheid
binnen de archipel, maar in heel Azië. Velen
slechter dan die van de Europese geïnterneerden.
uit. In de daarop volgende maanden brak de
werkten aan de beruchte Birmaspoorlijn en in
Zo troffen verpaupering, honger en ziektes het
bersiapperiode uit, waarin Indonesische vrijheids
de zout- en steenkoolmijnen in Japan. In een
grootste deel van bevolking in de archipel.
strijders op verschillende plaatsen de macht
later stadium van de oorlog ging de Japanse
Dat herstel verliep echter uiterst moeizaam.
grepen. De Britse troepen stonden hier vrijwel
bezetter over tot internering van vrouwen en
Moeizaam herstel van gezag
machteloos tegenover en konden het militair
kinderen. Overigens werden niet alle Europeanen
In de loop van 1944 werden delen van oostelijk
gezag slechts op een beperkt aantal plaatsen
geïnterneerd. Dit verschilde per eiland en zelfs
Nederlands-Indië bevrijd door Amerikaanse
laten gelden. De bersiapperiode vormde één
binnen een gebied.
en Australische troepen. De Australische
van de gewelddadigste en bloedigste periodes
Degenen die buiten het kamp bleven,
troepen leverden strijd op Borneo. In mei en
uit de laatkoloniale geschiedenis. Deze periode
moesten zich maar zien te redden. Salarissen
juni 1945 veroverden zij de voor Nederlands-
heeft diepe sporen nagelaten in de Indische
en pensioenen werden niet meer uitbetaald,
Indië belangrijke oliewinplaatsen Tarakan en
gemeenschap. Naast de ongeregeldheden
banktegoeden werden bevroren. Voor sommige
Balikpapan terug op Japan. De bevrijding van
die op grote schaal plaatsvonden, werden
bevolkingsgroepen, zoals de vrouwen van
Java stond op het programma, maar nadat
vanaf oktober voornamelijk op Java grote
Molukse en Indo-Europese KNIL-militairen,
Borneo was heroverd, wijzigde Generaal
groepen met name Indo-Europeanen door
zetten de Japanners daarom opvangkampen
MacArthur zijn strategie en maakten de
de nationalisten gevangen genomen en (vaak
op. Om toch aan geld te komen, verkochten
Amerikaanse troepen direct opmars richting
opnieuw) geïnterneerd in de Republikeinse
de meesten hun bezittingen of probeerden ze
Japan voor de grote invasie. Deze wending was
kampen. Deze bevonden zich vooral op Midden-
inkomsten te vergaren door het opzetten van
voor veel inwoners van Indië desastreus: een
en Oost-Java. Voorbeelden hiervan zijn het
een handeltje of de verkoop van snacks. Verder
hoog percentage stierf juist in deze periode aan
Gunturkamp in de Bergenbuurt in Malang en het
breiden ze tegen een geringe vergoeding sokken
ondervoeding en ziektes.
kamp Soemobito. De meeste geïnterneerden
voor de Japanners of verrichtten ze fabriekswerk,
Op 15 augustus 1945 capituleerde Japan.
bleven tot juni 1946 in gevangenschap en werden
waarvoor de beloning vaak in natura (een portie
Toevallig werd op deze datum ook het commando
naderhand geëvacueerd naar Batavia, Semarang
rijst) werd verstrekt.
over Nederlands-Indië overgedragen van
of Soerabaja.
Collectie National Archives Londen, WO 106,
Collectie National Archives Londen, WO 203,
inv. nr. 4817
inv. nr. 2519
Deze kaart geeft weer hoe de Amerikanen en
De herovering van Bali in maart 1946 wordt op
Britten het opperbevel in de regio verdeelden.
deze kaart in beeld gebracht.
Na jaren van politiek getouwtrek maakte het kabinet-Kok in 2001 een langverwacht gebaar naar de Indische gemeenschap. Behalve geld voor individuele uitkeringen voor Indische mensen kwamen er fondsen beschikbaar voor collectieve doelen voor erfgoedbehoud. Het Nationaal Archief besloot toen om zijn eigen bijdrage te leveren aan de geschiedenis van en voor de Indische gemeenschap. In Britse, Amerikaanse en Australische archieven speurde een team wetenschappers naar onbekende documenten die de dekolonisatie van NederlandsIndië van een andere kant kunnen belichten. Projectcoördinator Margaret Leidelmeijer en historicus Johan van Langen berichten van hun overzeese ontdekkingstocht.
Het plan om de buitenlandse bronnen over
Nieuw licht
verdediging van de archipel was een groot
Nederlands-Indië op te sporen en bijeen te
Hoewel het project nog volop bezig is, valt nu
probleem. De kolonie beschikte met het
brengen in een digitale onderzoeksgids kwam
al te verwachten dat het bronnenmateriaal op
Koninklijk Nederlands-Indisch Leger (KNIL)
van Fried Fischer, frequent studiezaalbezoeker
sommige kwesties nieuw licht zal werpen. Om
weliswaar over een professionele strijdmacht,
en representant van de Indische gemeenschap.
te beginnen op de gecompliceerde verhouding
maar die zou niet opgewassen zijn tegen een
Fischer deed onderzoek naar de rol van Groot-
tussen de landen die in de jaren veertig betrokken
tegenstander als Japan. De Indische regering
Brittannië tijdens de dekolonisatie en stuitte
waren bij de dekolonisatie van Nederlands-Indië.
zocht daarom samenwerking met Groot-
op de beperkingen van het Nederlandse
Al deze landen hadden hun eigen visie op het
Brittannië, de Verenigde Staten en Australië. Na
archiefmateriaal. Hij stelde daarom voor een
dekolonisatieproces waarbij ze voornamelijk hun
de aanval op Pearl Harbor op 7 december 1941,
schaduwarchiefbestand aan te leggen. In dit
eigen belangen nastreefden. In het verzamelde
werd het American-British-Dutch-Australian
archiefbestand zouden niet alleen kopieën
materiaal komen deze belangen uitgebreid
Command (ABDACOM) gevormd. Het mocht
van Britse bronnen een plaats moeten krijgen,
aan de orde, waardoor een meer genuanceerd
niet baten. Java viel op 8 maart 1942 in handen
maar ook relevant Amerikaans en Australisch
en gedetailleerd beeld ontstaat. Daarnaast
van Japan. Drie maanden na de aanval op Pearl
materiaal. Die droom ging in vervulling dankzij
zijn bronnen verzameld van de Australische
Harbor was de Japanse overheersing van geheel
een gift van het kabinet-Kok. Zo ontstond het
strijdkrachten over de bevrijding en bezetting
Nederlands-Indië een feit.
project Afscheid van Indië.
van Borneo, Celebes, de Molukken, de Soenda-
Na de val van Java weken restanten van het
eilanden en Nieuw-Guinea. Deze regio’s staan
Koninklijk Nederlands Indisch Leger, het KNIL,
schappers uit het Nationaal Archief aan een
doorgaans veel minder in de belangstelling dan
uit naar Ceylon en Australië en werkten vandaar-
schaduwarchiefbestand met voornamelijk
Java of Sumatra. Het verzamelde materiaal over
uit mee aan de bevrijding van de archipel. In de
geallieerde archiefbronnen uit de jaren
deze eilanden kan een impuls geven aan nieuw
loop van 1944 vestigde de Nederlands-Indische
1940 – 1949. Deze gaan over de oorlogsperiode,
onderzoek, omdat het naast veel onbekend
regering in ballingschap zich in Camp Columbia,
het verloop van het dekolonisatieproces en de
materiaal ook zeer gedetailleerde informatie
dichtbij Brisbane. Hier werd de Netherlands
lotgevallen van de Indische samenleving. Het
bevat over de lokale situatie tijdens en vlak na
Indies Civil Administration (NICA) actief, die in het
einddoel is een digitale onderzoeksgids die deze
de Japanse overgave.
kielzog van de geallieerde troepen het Neder-
Sinds augustus 2005 werkt een team weten
collectie grondig en gemakkelijk raadpleegbaar
lands bestuur in de veroverde gebieden moest
zal maken op de website van het Nationaal
Regering in ballingschap
Archief. Naar verwachting is deze eind volgend
Na de bezetting in mei 1940 verloor Nederlands-
jaar klaar.
Indië de verbinding met het moederland. De
voorbereiden. Het strijdtoneel in Azië was opgedeeld in verschillende gebieden (zie kaart p. 6).
Collectie Archieven Strijdkrachten in
die na de Tweede Wereldoorlog naar Indië
Collectie Archieven Strijdkrachten in
Nederlands-Indië, (1938 – 1939) 1941 – 1957
gingen.
Nederlands-Indië, (1938 – 1939) 1941 – 1957
(1960), 2.13.132, inv. nr. 4780
(1960), 2.13.132, inv. nr. 4780
Foto van de T-Brigade tijdens de eerste
Soldaten op de kade nemen afscheid van
politionele actie. De brigade bestond
collega´s die uit Indië vertrekken.
voornamelijk uit Nederlandse vrijwilligers
w
De Britten bleken in de periode 1945 – 1946 niet
Voor de Verenigde Staten zijn dezelfde thema’s
de Indonesiërs. Zij beschreven de angst bij de
in staat om het gezag in Nederlands-Indië te
van belang en daarnaast is de Amerikaanse
Brits-Indische manschappen voor de pemoeda’s,
herstellen en het land kwam grotendeels in
houding tegenover Nederland en Indonesië na de
nationalistische jongerengroeperingen. Daar
handen van de nationalistische troepen. Uit deze
oorlog relevant, zoals die in haar rol als lid van de
naast vonden de onderzoekers documenten
periode stamt het gevoel van twijfel aan de Britse Commissie van Goede Diensten. Australië was de
waarin de ergernissen van Britse officieren
loyaliteit, dat nog sterk leeft bij een deel van
hele periode 1940 – 1949 nauw betrokken bij alle
werden beschreven over de vermeende onwil
eerste generatie, die het verlies en de gevolgen
ontwikkelingen in Nederlands-Indië, zowel bij de
van de Nederlanders om hun Molukse troepen
hiervan aan den lijve heeft ondervonden. Zij
oorlogsvoering als bij het dekolonisatieproces.
onder controle te houden in Batavia/Djakarta.
Vorig jaar heeft het team onderzoek verricht
Ook maakten zij melding van het vele geweld,
hebben de indruk dat Groot-Brittannië niet ingreep, omdat het op het punt stond zijn eigen
in deze drie landen. Na een intensief onderzoek
gepleegd door pemoeda’s tegen vrouwen
koloniale kroonjuweel India te verliezen en
met de zoekmachines van de betreffende
en kinderen. De Britse officieren vonden het
Nederland zijn kolonie misgunde.
archiefinstellingen, hebben ze de relevante
onbegrijpelijk dat de Nederlanders hierover niet
series goed in kaart kunnen brengen. Voor het
in de publiciteit traden.
Commissie van Goede Diensten
schaduwarchiefbestand willen ze zoveel mogelijk
Na de periode van Brits militair gezag probeerde
complete series reproduceren.
de Nederlands-Indische regering met onder
Zo hebben de speurders in de National
handelingen en met militaire inzet haar autoriteit Archives in Londen prachtige bronnen gevonden
Het onderzoek in de Verenigde Staten bij de National Archives and Record Office verliep een stuk moeizamer dan in Londen. Collecties waren slecht ontsloten en daardoor slecht
te herstellen. Maar dat mislukte. Toen de
uit de periode van het Brits militaire gezag
toegankelijk. Vaak was het materiaal in de
Nederlanders in de zomer van 1947 overgingen
op Java in de collectie War Office 203, South
betreffende collectie niet aanwezig of bestond
tot de eerste politionele actie, bleek dat de
East Asia Command: Military Headquarters.
dit slechts uit fragmenten over Nederlands-
internationale gemeenschap weinig voelde voor
Deze collectie bevat documenten die een
Indië. Het was duidelijk dat Nederlands-Indië
herstel van de oude koloniale verhoudingen.
gedetailleerd beeld geven van deze periode, zoals
voor het Amerikaanse opperbevel aanzienlijk
De Verenigde Naties eisten meer invloed op
de situation reports waarin per dag of per week
minder interessant was dan bijvoorbeeld de
de onderhandelingen tussen Nederland en
de lokale situatie en ongeregeldheden werden
herovering van de Filippijnen en het veroveren
de Indonesische Republiek. Een zogenaamde
beschreven in verschillende plaatsen op Java.
van Japan. Toch trof het team ook hier series aan
Commissie van Goede Diensten werd in het
Ze troffen bijvoorbeeld uitgebreide verslagen
die zeer de moeite waard zijn voor het schaduw
leven geroepen om een uitweg te vinden uit dit
aan van Britse militairen over de strijd tegen
archiefbestand, bijvoorbeeld uit Record Group 59 w
slepende conflict. Deze commissie telde drie leden: een Belgisch commissielid dat Nederland vertegenwoordigde, een Australisch lid dat Indonesië vertegenwoordigde en een Amerikaans commissielid. Deze drie commissieleden voerden besprekingen met vertegenwoordigers van de Nederlands-Indische regering en met de Republiek Indonesië. De regeringen van Australië en de Verenigde Staten volgden deze onder handelingen nauwgezet en gaven waar gewenst sturing. Samen met Groot-Brittannië waren zij de hoofdrolspelers in het dekolonisatieproces van Nederlands-Indië. Hun nationale belangen en visies waren van grote invloed op het verdere verloop. Archiefonderzoek in het buitenland In hun zoektocht naar documenten voor het schaduwarchiefbestand hebben de onderzoekers zich laten leiden door de betrokkenheid van de verschillende landen in de periode 1940 – 1949 bij een aantal thema’s. Wat betreft Groot-Brittannië ligt het zwaartepunt van het onderzoek bij de politieke en militaire samenwerking in het ABDAcommand, de commandowisseling in 1945 en de periode van militair gezag in Nederlands-Indië.
Australian War Memorial, Canberra Met het schilderij “Group of Dutch Servicemen” uit 1943 heeft William Dargie drie mannen van de in Australië aanwezige Nederlandse krijgsmachtonderdelen (Luchtmacht, Marine en KNIL) vastgelegd.
Department of State: Decimal Files 1945 – 1949. Deze files betreffen de uitputtende correspondentie tussen het Amerikaanse ministerie van Buiten landse Zaken en haar ambassades en consulaten over de Indonesische kwestie. In totaal beslaat deze correspondentie vijftien dozen, waarvan inmiddels dertien zijn gedigitaliseerd. Tijdens het digitaliseren werd er ook een serie fotoportretten gevonden van de belangrijkste Indonesische nationalisten. Ten slotte overtrof Australië de stoutste ver wachtingen. Hier waren veel bronnen zowel op politiek als militair gebied goed geordend in series aanwezig. De onderzoekers vonden bijvoorbeeld veel gedetailleerde informatie over OostIndonesië: Borneo, Celebes, Halmaheira, Ambon, Timor en Nieuw-Guinea tijdens de bevrijding en de daaropvolgende periode. Daarnaast kwamen de speurders bronnen tegen over de oorlogstijd, afkomstig van inlichtingendiensten, zoals de Service Reconnaissance Department en de Netherlands Forces Intelligence Service (NEFIS), respectievelijk de geallieerde inlichtingendienst en de Nederlandse inlichtingendienst. Hoewel er veel overlap is met bronnen bij het Nationaal Archief, blijft hier nog veel uniek materiaal over dat geschikt is voor het schaduwarchiefbestand. Aansluiting bij het Nationaal Archief Er moet nog hard gewerkt worden om het project tot een goed einde te brengen. Na het onder zoek in de buitenlandse archieven wordt dit jaar het schaduwarchiefbestand gerealiseerd. OnderzoekerJohan van Langen zal de relevante bronnen in Londen en Washington gaan foto graferen. De digitalisering van de bronnen in Australië wordt uitbesteed aan de archief
in het archief van het Hoofdkwartier Militaire
als slecht en kil ervaren. Er was weinig aandacht
instellingen zelf.
Luchtvaart, Kantoor Inlichtingen, (1938 – 1939)
en veel onbegrip voor de oorlogservaringen
1942 – 1950. Daarnaast zijn in het archief van
van deze groep. Het oorlogsverleden werd diep
de collectie van het Nationaal Archief, die op het
schout-bij-nacht b.d. Salm, Liaison Officier/hoofd
weggestopt.
gebied van de dekolonisatie van Nederlands-Indië
Netherlands Forces Intelligence Service (NEFIS),
heel veel te bieden heeft. Van bijzondere waarde
1941 – 1946 documenten aanwezig met informatie
gemeenschap op zoek naar gegevens uit de
is bijvoorbeeld de collectie van het Ministerie
over de oorlogsperiode.
oorlogstijd en de naoorlogse periode om hun eigen
Het schaduwarchiefbestand zal aansluiten op
Tegenwoordig gaan veel leden van de Indische
familieverleden beter te begrijpen. Het project
van Defensie, met name de collectie Archieven Strijdkrachten in Nederlands-Indië, (1938 – 1939)
Verschillende generaties
Afscheid van Indië wil hen hierbij helpen. In samen
1941 – 1957 [1960] die pas is overgedragen. (Zie
Net als Fried Fischer hebben veel leden uit de
spraak met de wetenschappelijke begeleidings
ook Aanwinsten p. 26). Hierin zijn verschillende
Indische gemeenschap de periode 1940 – 1949
commissie en de klankbordcommissie wordt
archieven die voorheen aparte collecties vormden
persoonlijk meegemaakt. Een tijd die niet
de website daarom opgezet voor onervaren
in het Centraal Archieven Depot van het Ministerie
alleen bij de direct betrokkenen sporen heeft
tot minder ervaren onderzoekers, die zowel
van Defensie, samengevoegd tot één collectie.
nagelaten, maar ook bij latere generaties. Eén
oppervlakkige als diepgaande informatie willen
Hoewel de nadruk ligt op de periode na 1946, zijn
van de gevolgen van de Japanse bezetting en de
verwerven over het Indisch verleden. De website
hier ook documenten aanwezig afkomstig van de
soevereiniteitsoverdracht was de grote uittocht
wordt laagdrempelig en zal de bezoekers de weg
geallieerde commando’s en de geallieerde landen
van (Indische) Nederlanders en Molukkers naar
wijzen naar verschillende soorten informatie. Via
(zie ook p. 26). Veel bronnenmateriaal is te vinden
Nederland. De opvang in Nederland hebben velen
interactieve tijdsbalken, interactieve kaarten, een
Collectie National Archives Washington
National Archives Australia, Canberra
Twee hoofdrolspelers bij de bevrijding van
Japanse eedsaflegging van Jhr. A.W.L. Tjarda
de Indische archipel: Lord Mountbatten en
van Starkenborgh Stachouwer, de
generaal MacArthur.
Gouverneur-Generaal van Nederlands-Indië in het begin van de oorlog.
onderzoeksgids en een zoekmachine kunnen zij
Denk mee en stel vragen!
Inhoudelijk wordt verder samengewerkt met
steeds dieper graven. In de onderzoeksgids zal
Het Nationaal Archief voert het project
het project Voorouderlijke Sporen van Stichting
bij de verschillende thema’s worden verwezen
Afscheid van Indië niet alleen uit. Om de
Pelita, het project Indisch Knooppunt van
naar zowel het schaduwarchiefbestand als
kwaliteit te waarborgen en om de stem van
het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en
naar relevante archieven in de collectie van het
de Indische gemeenschap te doen gelden,
Volkenkunde (KITLV) en met Museum Bronbeek.
Nationaal Archief. Eind volgend jaar kunnen
zijn twee commissies samengesteld die het
bezoekers de onderzoeksgids via de website
project ondersteunen: een wetenschappelijke
onderzoeksgids kunnen hun zegje doen. Het is
van het Nationaal Archief raadplegen. Dan
begeleidingscommissie en een klankbord
de bedoeling de gids op te zetten op basis van
gaat de wens van onze initiator Fried Fischer
commissie. Leden van deze commissies hebben
vragen die leven bij leden van de Indische en
eindelijk in vervulling. Helaas zal hij het niet meer
naast wetenschappelijke kennis over de Indische
Molukse gemeenschap. Het projectteam verzoekt
meemaken, hij overleed in november 2006.
geschiedenis affiniteit met, of zijn afkomstig
lezers daarom vragen die hen bezighouden te
uit, de Indische gemeenschap. De directeur
mailen of te sturen, zodat wij de onderzoeksgids
Margaret Leidelmeijer is projectcoördinator
van het Nationaal Archief, dr. Maarten van
inhoudelijk hierop goed kunnen afstemmen.
Afscheid van Indië bij het Nationaal Archief.
Boven, is voorzitter van de wetenschappelijke
U kunt uw vragen sturen naar: Afscheid van Indië,
Johan van Langen is historicus en werkt bij
begeleidingscommissie.
Postbus 90520, 2509 LM Den Haag of e-mailen
Maar ook de toekomstige gebruikers van de
naar:
[email protected]
het Nationaal Archief.
of
[email protected].
Toegangen
Geraadpleegde overzeese archieven:
National Archives Londen, onder meer ‘War
Ministerie van Defensie, collectie
National Archives and Record Office
Office 203, South East Asia Command: Military
Archieven Strijdkrachten in Nederlands-
Washington, onder meer ‘Record Group
Headquarters’.
Indië, (1938 – 1939) 1941 – 1957 (1960)
59 Department of State: Decimal Files
National Archives of Australia, Canberra,
2.13.132.
1945 – 1949’.
‘Service Reconnaissance Department en de Netherlands Forces Intelligence Service
(NEFIS)’.
