SHL-Groep is een modern toegerust diagnostisch centrum dat laboratoriumonderzoek en ander diagnostisch onderzoek verricht bij patiënten op verzoek van huisartsen en verloskundigen. Dankzij een fijnmazig netwerk van prikposten en diagnostische steunpunten in de regio is SHL-Groep makkelijk bereikbaar voor alle inwoners van ons werkgebied.
Afname instructie Microbiologie en Occult bloed (iFOBT)
Stichting SHL-Groep Bredaseweg 165, 4872 LA Postbus 228, 4870 AE Etten-Leur ●
T (076) 502 91 00 E
[email protected] www.shl-groep.nl ●
●
KvK 20057835
Afnameinstructie_microbiologie_DEF.indd 1
07-05-12 09:37
INHOUD
Inleiding
pag. 2
Inleiding
pag. 5
Materialen
pag. pag. pag. pag.
6 6 6 7
Afname instructie Urine Kweek Chlamydia trachomatis / Neisseria gonorrhoeae Overbrengen van urine in desbetreffende urinebuis
pag. pag. pag. pag.
9 9 9 10
Afname instructie Feces Occult bloed Elicobacter Pylori Acute / Chronische diarree - wormen en wormeieren
Alvorens materiaal voor microbiologisch onderzoek af te nemen, verzoeken wij u deze afname instructie nauwgezet door te nemen. De kwaliteit van het microbiologisch onderzoek is namelijk rechtstreeks afhankelijk van de manier van afnemen en bewaren van het materiaal. Daarnaast verzoeken wij u de monsters goed te identificeren (naam + geboortedatum) en alle relevante (klinische) informatie te vermelden op het aanvraagformulier. De volgende gegevens zijn absoluut noodzakelijk voor een goede interpretatie van de resultaten: - Onderzocht materiaal (urine, feces, pus, genitaal etc.) - Locatie afname (oor, oog, knie, etc.) - Tijdstip en datum afname - Eventuele behandeling met antibiotica - Specifiek voor urines: de aanwezigheid van een catheter De volgende afnames worden in deze instructie besproken: Urine: - Kweek - Chlamydia trachomatis / Neisseria gonorrhoeae Feces: - Acute/chronische diarree - wormen en wormeieren - Helicobacter pylori - Occult bloed (iFOBT) Genitaal: - Kweek - Groep B streptokokken zwangeren - Chlamydia trachomatis/ Neisseria gonorrhoeae - Trichomonas vaginalis - Humaan papillomavirus + cervix cytologie 2 Afnameinstructie_microbiologie_DEF.indd 2
Diverse materialen: - Herpes simplex 1/2 - Pus (uitstrijkjes voor kweek wond, oor, oog, etc.) - Sputumkweek - Schimmelkweek - MRSA screening - ESBL screening
pag. 11 pag. 11 pag. 12 pag. 13
Afname instructie Genitaal Onderzoek Kweek Chlamydia trachomatis / Neisseria gonorrhoeae / Trichomonas vaginalis Humaan papillomavirus detectie + cervix cytologie
pag. pag. pag. pag. pag. pag. pag.
Afname instructie Diverse Materialen Herpes simplex 1 en 2 Pus (uitstrijkjes voor kweek wond, oog, oor, etc.) Sputumkweek Schimmelkweek MRSA screening ESBL screening
14 14 14 14 15 15 16
pag. 17
Overige Informatie
pag. 18
Afbeelding Materialen
Art. 30303039 - versie 2
AFNAME INSTRUCTIE MICROBIOLOGIE EN OCCULT BLOED (IFOBT)
3 07-05-12 09:37
MATERIALEN
4 Afnameinstructie_microbiologie_DEF.indd 3
Materiaal Urinepotje met geïntegreerd afnamesysteem Urinebuis bacteriologie (groene dop) Urinebuis Biochemie/Chlamydia/GO (beige dop) Steriel potje met lepeltje iFOBT (occult bloed) buisje eSwab Gen Probe Aptima Swab: afname door arts Gen Probe Aptima Swab: afname door patiënt Steriel potje 30ml HPV cervixcytologie (Surepath)
Bestelnr. 95790001 95790002 95790003 10801306 95400020 10001288 99050001 99050034 10800218 10019004
Informatie: Afname Instructie Microbiologie en Occult bloed iFOBT Afnamemateriaal SHL-Groep Verzamelen van urine voor microbiologisch onderzoek Afname instructie urinemonsters Helicobacter pylori ademtest Helicobacter pylori fecestest Afname instructie Occult bloed Afname instructie: zelf een vaginale afname uitvoeren Instructie verzenden PostNL
Bestelnr. 30303039 30303065 30303037 30303052 30303097 30303055 30303096 50505093 30303046
Art. 30303039 - versie 2
De volgende afnamematerialen/informatiefolders worden gratis ter beschikking gesteld aan aanvragers van microbiologisch laboratoriumonderzoek. Ze zijn te bestellen via de website: www.shl-groep.nl/artsen.
5 07-05-12 09:37
wordt dan ook als de eerste keuze diagnostiek beschouwd. - Voor vrouwen ligt de gevoeligheid op urine beduidend lager voor Neisseria gonorrhoeae dan op een genitale swab. - GO diagnostiek moet dan ook steeds op een genitale swab.
Kweek
Overbrengen van urine in desbetreffende urinebuis
Materiaal - Urinepotje met geïntegreerd afnamesysteem - Urinebuis bacteriologie (groene dop) Patiënteninformatie - Verzamelen van urine voor microbiologisch onderzoek - Afname instructie urinemonsters Afname Voor een betrouwbaar resultaat moet gebruik gemaakt worden van midstream urine die minstens 3 uur in de blaas aanwezig was. - Reinigen uitwendige genitaliën met water (geen desinfectans gebruiken, resten kunnen in urine terechtkomen en het onderzoek belemmeren). - Man: voorhuid terugschuiven en de eikel met water wassen. - Vrouw: schaamlippen spreiden en driemaal schoonvegen met een vochtig gaasje van voor naar achteren. Telkens een schoon gaasje nemen. - Eerste portie urine lozen in toilet. - Tweede portie urine (= midstream) opvangen in urinepotje. - Derde portie urine lozen in toilet. - Overbrengen urine in desbetreffende urinebuis (zie Overbrengen van urine in desbetreffende urinebuis).
Materiaal - Voor kweek: groene dop - Voor Chlamydia trachomatis / Neisseria gonorrhoeae: beige dop - Voor volledig urineonderzoek: beige dop. Patiënteninformatie - Afname instructie urinemonsters. Afname - Verzamel voldoende urine in het potje en schroef de dop er goed op. Bij het sluiten van het potje moet het afnamepunt (naald) in de urine gedompeld zijn. - Meng de urine in het potje voor de monstername. - Trek de beschermende sticker los (niet verwijderen). Let op: onder de sticker zit een naald. - Plaats de (vacuüm) buis met de stop naar beneden op de nu zichtbare naald en druk voorzichtig de buis naar beneden. De buis wordt gevuld met urine. Wacht tot de buis volledig gevuld is. - Buizen met groene dop na vulling mengen door de buis een acht tot tienmaal te kantelen tot de preservering (poeder) volledig is opgelost. - Wanneer beide buizen gevuld moeten worden: starten met de urinebuis met de beige dop, daarna de urinebuis met de groene dop. - Plaats de beschermende sticker terug op het potje.
Chlamydia trachomatis / Neisseria gonorrhoeae Materiaal - Urinepotje met geïntegreerd afnamesysteem - Urinebuis Biochemie/Chlamydia/GO (beige dop) Patiënteninformatie - Afname instructie urinemonsters Afname - In tegenstelling tot de kweek maken we hier gebruik van de first voided urine (FVU) = eerste portie urine (tweede en derde portie lozen in toilet). Let erop dat er ten minste 1 uur tussen de vorige urinelozing moet zitten. - PCR onderzoek op urine voor Chlamydia trachomatis en Neisseria gonorrhoeae is voor mannen even gevoelig als een urethrale swab en 6 Afnameinstructie_microbiologie_DEF.indd 4
Art. 30303039 - Versie 2
AFNAME INSTRUCTIE URINE
7 07-05-12 09:37
Identificatie Zowel op het urinepotje, met geïntegreerd afnamesysteem, als op de gevulde buizen de volgende gegevens vermelden: - naam + voorletters - geboortedatum - geslacht - plasdatum en plastijd
Transport Materiaal, vergezeld van een volledig en correct ingevuld aanvraagformulier, kan op drie manieren naar SHL-Groep. - Afgeven van het materiaal op een prikpost van SHL-Groep. Het urinepotje met geïntegreerd afnamesysteem en de (gevulde) buizen afgeven op een prikpost. Wanneer de urinebuizen niet gevuld zijn zal een medewerker van SHL-Groep, de nodige urinebuizen vullen. - Afgeven van het materiaal bij het laboratorium van SHL-Groep, Bredaseweg 165, 4872 LA Etten-Leur. - Indien de vorige 2 opties niet mogelijk zijn: verzenden via PostNL (zie Instructie verzenden PostNL). Om optimale transportcondities te krijgen moeten bij deze optie de urinebuizen gevuld zijn. Het urinepotje met geïntegreerd afnamesysteem hoeft hierbij niet meegezonden te worden naar het laboratorium.
AFNAME INSTRUCTIE FECES
Occult bloed
Helicobacter pylori
Materiaal - iFOBT (occult bloed) buisje Patiënteninformatie - Afname instructie Occult bloed Afname - Open de groene dop door deze linksom te draaien. - Trek de dop omhoog. - Bestrijk het oppervlak van de feces met het stokje, zorg ervoor dat de groeven volledig bedekt zijn. - Stop het stokje terug in het afnamebuisje en druk het dopje stevig aan (na dichtdrukken niet meer openen!). - Materiaal in de koelkast bewaren en zo snel mogelijk afleveren op het laboratorium (zie Transport). Transport
Materiaal - Steriel potje met lepeltje (blauwe dop) Patiënteninformatie - Helicobacter pylori fecestest Afname - Een kleine hoeveelheid materiaal in potje brengen (potje niet helemaal vol doen!!) - Dekseltje goed vastdraaien. - Materiaal in de koelkast bewaren en zo snel mogelijk afleveren op het laboratorium (zie Transport). Transport
Het afnamebuisje
1.
Correcte manier
2.
groeven Open de groene dop 1. Draai dop linksom 2.trek de dop omhoog
Stop het stokje terug in het afname buisje en druk het dopje stevig aan. rukken Doord ik! kl tot de
* Na dichtdrukken niet meer openen
8 Afnameinstructie_microbiologie_DEF.indd 5
Bestrijk het oppervlak
Stuur de afnamebuisjes na de laatste afname op.
* Na afsluiten koel bewaren
Bedek de groeven volledig
Art. 30303039 - Versie 2
Vul hier s.v.p. uw voorletter(s), achternaam, geboortedatum, geslacht en afnamedatum in.
9 07-05-12 09:37
Bij acute diarree wordt gekeken naar Salmonella speciës/Shigella speciës/ Campylobacter speciës, Giardia lamblia en Cyptosporidium parvum door middel van moleculaire diagnostiek. Bij een positieve PCR wordt een kweek voor het bepalen van de gevoeligheid ingezet. In functie van de consistentie van het monster en de leeftijd worden zo nodig bijkomende testen aangemeld (adeno/rotavirus, Entero-hemorragische E. coli, Clostridium difficile etc.). Het kweken van Yersinia enterocolitica, Vibrio speciës, Plesiomonas shigelloides en Listeria monocytogenes gebeurd alleen na specifieke aanvraag. Bij chronische diarree wordt gekeken naar Blastocystis hominis/Cryptosporidium parvum/Dientamoeba fragilis/ Entamoeba histolytica en Giardia lamblia door middel van moleculaire diagnostiek en antigeendetectie. Wormen en wormeieren betreft het microscopisch onderzoek naar o.a. Entorobius vermicularis, Taenia speciës etc. Bij verdenking op Schistosoma of Strongyloides stercoralis graag dit duidelijk vermelden op het aanvraagformulier. Materiaal - Steriel potje met lepeltje. Afname - Een kleine hoeveelheid materiaal in potje brengen (potje niet helemaal vol doen!!). - Dekseltje goed vastdraaien. - Materiaal in de koelkast bewaren en zo snel mogelijk afleveren op het laboratorium (zie Transport). Transport
Identificatie Op ieder potje de volgende gegevens vermelden: - naam + voorletters - geboortedatum - geslacht - afnamedatum
Transport Materiaal, vergezeld van een volledig en correct ingevuld aanvraagformulier, kan op drie manieren naar SHL-Groep: - Afgeven van het materiaal op een prikpost van SHL-Groep. - Afgeven van het materiaal bij het laboratorium van SHL-Groep, Bredaseweg 165, 4872 LA Etten-Leur. - Indien de vorige 2 opties niet mogelijk zijn kan het materiaal verzonden worden via PostNL (zie Instructie verzenden PostNL). Let op: de kans om bacteriën bij een positieve PCR te kweken wordt hierdoor kleiner. 10 Afnameinstructie_microbiologie_DEF.indd 6
AFNAME INSTRUCTIE GENITAAL ONDERZOEK
In relatie tot de klachten en de risico inschatting voor SOA kan gekozen worden uit verschillende aanvragen: • Kweek - gisten/Gardnerella vaginalis/Trichomonas vaginalis - Uitgebreide genitale kweek: gonokokken/gisten/Gardnerella/ richomonas/Streptococcen groep B/bacteriën in overmaat aanwezig + gevoeligheidsbepaling van de bacteriën - Enkel: Streptococcen groep B (zwangeren). • Chlamydia trachomatis/Neisseria gonorrhoeae/Trichomonas vaginalis PCR • Humaan papillomavirus + cervixcytologie. Volgende algemene opmerkingen zijn van toepassing: • 1 uur voor afname niet urineren. • Tijdens de menstruatie wordt bij voorkeur geen materiaal afgenomen.
Kweek Materiaal - eSwab. Afname - Lamp instellen en handschoenen aandoen. - Speculum (een kwartslag draaiend) inbrengen (nat of met speciale glijstof). - Open de eSwab verpakking. - Breng de wattenstok in contact met de te onderzoeken fluor. Draai de wattenstok een slag rond. - De wattenstok na afname in de vloeistof plaatsen en afbreken. - Sluit goed af. - Materiaal op kamertemperatuur (20-25ºC) bewaren en zo snel mogelijk afleveren op het laboratorium (zie Transport). Transport Opmerking: Voor kweek Neisseria gonorrhoeae bij mannen urethrale afname. Op aanvraag zijn eSwabs met een minitip verkrijgbaar. - Breng de swab 2 tot 4 cm in de urethra. - Roteer 5 seconden onder lichte druk, zodat een goed contact met de urethrale wand wordt verkregen. - De wattenstok na afname in de vloeistof plaatsen en afbreken.
Art. 30303039 - Versie 2
Acute / Chronische diarree - wormen en wormeieren
11 07-05-12 09:37
Materiaal - Gen Probe Aptima Swab: afname door arts. Hierin bevinden zich 2 wattenstokken. De witte is voor het verwijderen van overtollig mucus, en deze moet direct na gebruik worden weggegooid. De blauwe swab is voor de afname van het materiaal. - Gen Probe Aptima Swab: afname door patiënt. Hierin zit slechts 1 roze afnamestok, dit is een dikke stok wat de afname door de patiënt zelf vergemakkelijkt. Patiënteninformatie - Afname instructie: Zelf een vaginale afname uitvoeren. Afname Vrouwen - Lamp instellen en handschoenen aandoen. - Speculum (een kwartslag draaiend) inbrengen (nat of met speciale glijstof). - Open Gen Probe Aptima Swab. - Verwijder eerst met de witte wattenstok eventueel overtollig mucus. Gooi dit afnamestokje weg. - Breng de blauwe swab 1-1.5 cm in het cervicale kanaal en roteer gedurende 5 seconden tegen de endocervicale wand. - De wattenstok na afname in de vloeistof plaatsen en afbreken. - De dop vastschroeven, wattenstok NIET verwijderen. - Materiaal bewaren op kamertemperatuur en zo snel mogelijk afleveren op het laboratorium (zie Transport). Transport Opmerking: een vaginale afname door de vrouw zelf lijkt even gevoelig te zijn als de cervicale afname op de huisartsenpraktijk. De werkwijze is identiek aan wat hierboven staat, alleen wordt de swab dan door de vrouw zelf ±5 cm vaginaal ingebracht. Afname Mannen Voor het opsporen van Chlamydia trachomatis en Neisseria gonorrhoeae bij mannen volstaat een eerste portie urine (zie tekst afname eerste portie urine). De gevoeligheid van de testen op een urethrale uitstrijk is niet hoger dan op een eerste portie geloosde urine. Enkel voor Trichomonas vaginalis moet gebruik gemaakt worden van een Gen Probe Aptima Swab: afname door de arts. - Breng de swab 2 tot 4 cm in de urethra. - Roteer 5 seconden onder lichte druk, zodat een goed contact met de urethrale wand wordt verkregen. - De wattenstok na afname in de vloeistof plaatsen en afbreken. - Materiaal bewaren op kamertemperatuur en zo snel mogelijk afleveren op het laboratorium (zie Transport). Transport 12 Afnameinstructie_microbiologie_DEF.indd 7
Humaan papillomavirus detectie + cervix cytologie Materiaal - HPV cervixcytologie (Surepath). Afname - Lamp instellen en handschoenen aandoen. - Speculum (een kwartslag draaiend) inbrengen (nat of met speciale glijstof). - Eventueel overtollig slijm verwijderen met een gaasje. - De cervix-Brush inbrengen met de borstelharen tot in het endocervicale kanaal. Onder zachte druk 4 tot 5 maal rond draaien met de wijzers van de klok mee. - Verwijder de cervix-brush, trek hem van het steeltje en doe hem in het medium - Potje goed sluiten. - Materiaal bij kamertemperatuur bewaren en zo snel mogelijk afleveren op het laboratorium (zie Transport). Transport
Identificatie Op de materialen de volgende gegevens vermelden: - naam + voorletters - geboortedatum - geslacht - afnamedatum
Transport Materiaal, vergezeld van een volledig en correct ingevuld aanvraagformulier, kan op drie manieren naar SHL-Groep: - Afgeven van het materiaal op een prikpost van SHL-Groep. - Afgeven van het materiaal bij het laboratorium van SHL-Groep, Bredaseweg 165, 4872 LA Etten-Leur. - Alleen indien de vorige 2 opties niet mogelijk zijn verzenden via PostNL (zie Instructie verzenden PostNL) Art. 30303039 - Versie 2
Chlamydia trachomatis/Neisseria gonorrhoeae/ Trichomonas vaginalis
13 07-05-12 09:37
AFNAME INSTRUCTIE DIVERSE MATERIALEN
- Materiaal in de koelkast bewaren en zo snel mogelijk afleveren op het laboratorium (zie Transport). Transport
Schimmelkweek Materiaal - eSwab. Afname - Lamp instellen en handschoenen aandoen. - Open de eSwab verpakking. - Blaasje openprikken met een fijne steriele naald. - Swab 5 seconden roteren, onder lichte druk, over de bodem van het ulcus (cave pijnlijk!). - De wattenstok na afname in de vloeistof plaatsen en afbreken. - Materiaal bij kamertemperatuur (20-25º) bewaren en zo snel mogelijk afleveren op het laboratorium (zie Transport). Transport
Pus (uitstrijkjes voor kweek wond, oog, oor, etc.) Materiaal - eSwab. Afname - Open de eSwab verpakking. - Breng de wattenstok in contact met de te onderzoeken pus. Draai of wrijf de wattenstok over het te onderzoeken oppervlak, zorg ervoor geen gezonde huid te raken (contaminatie met huid commensalen). Indien mogelijk pus uit de diepte van een wond nemen. - De wattenstok na afname in de vloeistof plaatsen en afbreken. - Materiaal bij kamertemperatuur (20-25º) bewaren en zo snel mogelijk afleveren op het laboratorium (zie Transport). Transport
Sputumkweek Materiaal - Steriel potje 30ml (witte dop). Afname - Het beste is om ochtendsputum uit de bronchiën te verzamelen (een goede opgehoeste fluim, geen speeksel!). 14 Afnameinstructie_microbiologie_DEF.indd 8
Materiaal - Steriel potje 30ml (witte dop). Afname - Haren: de aangetaste haren met een pincet uittrekken en in een steriel potje doen. Haren niet afknippen! - Nagels: de aangetaste nagels zo kort mogelijk afknippen en in een steriel potje doen. - Huidschilfers: van de aangetaste plaatsen huidschilfers afkrabben en in een steriel potje doen. - Materiaal bij kamertemperatuur bewaren en zo snel mogelijk a�everen op het laboratorium (zie Transport). Transport
MRSA screening Voor het opsporen van dragerschap van Methicilline Resistente Staphylococcus Aureus (MRSA) wordt op verschillende plaatsen materiaal afgenomen, met name neus, keel, perineum en eventueel andere geïnfecteerde plaatsen. Bij een catheter à demeure in de voorgeschiedenis tevens urine inleveren. Materiaal - eSwab Afname - Draag handschoenen. - Open de eSwab verpakking. - Strijk in een draaiende beweging volgende plaatsen uit: - Neus: Binnenzijde beide neusvleugels (neuspeutergebied). - Keel: De beide tonsillen, of tonsilbogen. - Perineum: Gebied vanaf vagina of testikels tot anus. - Gebruik voor elke afname een nieuwe swab! - Bij aanwezigheid wonden, huidlaesies, sputum of catheter a demeure deze uitstrijken en of materiaal opvangen in het daarvoor bestemde recepiënt. - De wattenstok na afname in de vloeistof plaatsen en afbreken. - Materiaal bij kamertemperatuur (20-25º) bewaren en zo snel mogelijk afleveren op het laboratorium (zie Transport). Transport
Art. 30303039 - Versie 2
Herpes simplex 1 en 2
15 07-05-12 09:37
Identificatie Op de materialen de volgende gegevens vermelden: - naam + voorletters - geboortedatum - geslach - afnamedatum - Voor MRSA en ESBL kweken: de afnameplaats.
ESBL screening
OVERIGE INFORMATIE
Voor verdere informatie kunt u tijdens kantooruren contact opnemen met onze arts-microbioloog of klinisch chemicus (voor iFOBT), via het centrale telefoonnummer (076) 502 91 00.
Voor het opsporen van dragerschap van Extended Spectrum Betalactamase producerende gramnegatieve staven (ESBL) wordt op verschillende plaatsen materiaal afgenomen, met name keel en rectum. Tevens sputum bij productieve hoest, urine bij aanwezigheid catheter en wonduitstrijken. Materiaal - eSwab. Afname - Draag handschoenen. - Open de eSwab verpakking. - Strijk in een draaiende beweging volgende plaatsen uit: - Keel: de beide tonsillen, of tonsilbogen - Anaal/Rectaal - Gebruik voor elke afname een nieuwe swab! - Bij aanwezigheid wonden, huidlaesies, sputum of catheter a demeure deze uitstrijken en of materiaal opvangen in het daarvoor bestemde recepiënt. - De wattenstok na afname in de vloeistof plaatsen en afbreken. - Materiaal bij kamertemperatuur (20-25º) bewaren en zo snel mogelijk afleveren op het laboratorium (zie Transport). Transport
Materiaal, vergezeld van een volledig en cor-rect ingevuld aanvraagformulier, kan op drie manieren naar SHL-Groep: - Afgeven van het materiaal op een prikpost van SHL-Groep. - Afgeven van het materiaal bij het labora-torium van SHL-Groep, Bredaseweg 165, 4872 LA Etten-Leur. - Alleen indien de vorige 2 opties niet mogelijk zijn verzenden via PostNL (zie Instructie verzenden PostNL)
16 Afnameinstructie_microbiologie_DEF.indd 9
Art. 30303039 - Versie 2
Transport
17 07-05-12 09:37
AFnAMe MATeRiAAlKAART
AFBEELDING MATERIALEN
Kleuren kunnen afwijken van de afbeelding.
Urine
Feces
Urinepotje met geïntegreerd afnamesysteem
Diarree (acute/chronische) Helicobacter pylori
(95790001) Kweek midstream
Urine volledig
Urinebuis Bacteriologie (groene dop)
Urinebuis Biochemie/ Chlamydia/GO (beige dop)
(95790002)
(10801306)
Occult bloed
iFOBT (95400020)
Bacteriële kweek Pus (wond/oor/etc.) MRSA, genitaal, etc. PCR Herpes, Bordetella, Influenza, etc.
Sputum Schimmels
Chlamydia/GO Trichomonas
HPV Cervixcytologie
eSwab
Steriel potje 30ml
(10001288)
(10800218)
Genitale swab Gen Probe Aptima Swab
(10019004)
Surepath
arts patiënt (99050001) (99050034)
Art. 30303039 - Versie 2
(95790003)
Steriel potje met lepeltje
Diverse materialen
18 Afnameinstructie_microbiologie_DEF.indd 10
19 07-05-12 09:37
