Adviezen en praktijken Voedselaanbevelingen en keukentips in België tijdens de Eerste Wereldoorlog
Yves Segers en Brecht Demasure Centrum Agrarische Geschiedenis Agribex, Brussel, 6 december 2013
Inhoudsopgave • 1. Vraagstelling • 2. Voedselsituatie tijdens de oorlog • 3. Voedingstips en kookboeken • • • •
3.1. Initiatieven NHVC 3.2. Doktersadvies 3.3. Huishoudkunde 3.4. Keukenrecepten
• 4. Eten in de stad en op het platteland • 5. Besluit • 6. Selectieve bibliografie
1. Vraagstelling
Voedselbevoorrading en –problematiek tijdens WOI diverse malen bestudeerd
België: onderzoek naar organisatie voedselbevoorrading, problematische voedselsituatie en – consumptie en sociale onlusten
Nieuw perspectief: voedingsadviezen en kooktips
Welke? Evolutie? Onderscheid naar bevolking toe? Overeenkomsten en verschillen verschillende instanties? Impact adviezen adhv egodocumenten
2. Voedselsituatie tijdens de oorlog
Bevoorradingsprobleem: alle import van levensmiddelen viel stil
Dramatisch: België importeerde 80% broodgraan Beschikbare reserves slonken zienderogen Schaarste en honger loerde om de hoek
Falende voedselhulp en binnenlandse productie
NHVC: invoer, verdeling en rantsoenering Landbouwproductie: gebrek aan mankracht, afname areaal en veestapel, tekort aan mest en zaaigoed, misoogsten…
SOMA AA1561 map 3: documenten familie Goiris betreffende landbouw en kleinhandel in Denderstreek.
2. Voedselsituatie tijdens de oorlog
Hongerwinter 1916-1917
Enorme prijsstijgingen
Prijspeil 1917 bijna 100% hoger dan in 1916 Vlees en zuivel onbetaalbaar – zwarte markt bloeit
Consumptiepatroon volledig ontwricht
Veevoeder bestemd voor menselijke consumptie
Calorieënbehoefte nooit bereikt 80% bevolking verloor 2 à 3 kg lichaamsgewicht Aardappelen en brood domineerden gezinsbudget
Liefdadigheid en soepbedelingen
G. Rency, La Belgique et la guerre. Tome I. La vie matérielle durant la guerre mondiale, Brussel, 1920, p. 239.
3. Voedingstips en kookboeken Diverse aspecten ter verbetering voedselsituatie Uitgave van brochures, kookboeken, culinaire gidsen met adviezen en tips over ‘rationele’ voeding en oorlogskeuken
NHVC, geneesheren, wetenschappers, huishoudleraressen, sociaal-culturele organisaties Regionaal verspreid Eenvoudige publicaties, weinig opmaak, goedkoop
Wellicht matig ingrijpen van de bezetter
3.1. Initiatieven NHVC A. Compère, La Pomme de terre (1915) Doelpubliek: iedereen
Rationeel-economisch gebruik van aardappelen met belangrijke rol voor de huisvrouw: spaarzaamheid
Voedingswaarde, samenstelling, teelt, onderhoud Kosten-batenanalyse één hectare aardappelen
“La ménagère est la gardienne vigilante de la santé familiale…”
Aandacht voor sociale plichten: elk had zijn taak
3.1. Initiatieven NHVC
M. Rasquin, Vers le Régime Végétarien (1915)
Dierlijke producten (vlees, zuivel) daalde drastisch productiestijging groenten en fruit Daling excessief vleesverbruik goede zaak Evenwicht zoeken tussen ‘régime carné et végétarien’: oproep tot gematigd vegetarisch regime Biedt alleen maar voordelen Peulvruchten, aardappelen en rijst als basismenu
Oorlog als gelegenheid om voordelen van vleesloos dieet te benadrukken + staving recent wetenschappelijk onderzoek (DK)
Titelpagina’s uit: Grondregels voor Voeding (Antwerpen, 1916) en M. Rasquin, Vers le Régime Végétarien (Charleroi, 1915).
3.2. Doktersadvies
A. Delsemme en F. Putseys, Wat eenieder behoort te weten omtrent de Rationeele voeding (1917)
‘12 geboden van de rationele voeding’
2 talen, minstens vier oplages Langzaam eten, goed kauwen, vleesgebruik matigen S’morgens fruit, s’middags vlees en s’avonds groenten Géén tussendoortjes en onregelmatig eten Vrolijke stemming, propere tafel, smakelijke presentatie Water als te verkiezen drank
Modern inzicht: teveel eten is even slecht als te weinig
3.2. Doktersadvies
M. Herman, Considérations utiles sur… (1916)
Brood vervangen door rijst en maïs Vlees door vis en mosselen, boter door reuzel Suiker is belangrijk, gevaar van pessimisme
A. Clerfayt, Hoe moeten wij ons voeden? (1916)
Stapte af van een dieet gebaseerd op vlees Gerookte haring 70g bevat meer kcal dan 100g rundsvlees Ontbijt 830 kcal, middag- en avondmaal 750 kcal = gem. inname van 2330 kcal • Maar bevolking geraakte daar niet aan…
Titelpagina van: A. Delsemme, Wat eenieder behoort te weten omtrent de Rationeel voeding, Luik, 1917 met daaruit een tabel inzake de dagelijkse benodigde calorieën.
3.3. Huishoudkunde Ontstaan eind 19de eeuw, praktijkgericht Tijdens oorlog spreekbeurten en kookdemonstraties Kookboekjes met recepten voor goedkope, gezonde en smakelijke gerechten L. Mannaert, Praktisch en Spaarzaam keukenboekje.
Aandacht voor conserveringsmethodes: steriliseren, opleggen Verwerken van fruit in geleien en confituren Bewaren via een zoutoplossing
Zo weinig mogelijk verlies, tekorten overbruggen
3.3. Huishoudkunde M. Parent, Recettes de Guerre (1916) Samenstelling zowel goedkoop als smakelijk, met een minimum aan vlees
Recepten: granen, rijst en maïs (17), pasta (10), peulvruchten (12), kaas (8), vis (10), aardappelen en groenten (14) en soepen (13)
Belang van een goede ademhaling, bevordert spijsvertering en zorgt voor nachtrust ‘Honger is de beste saus’
Uit: L. Mannaert, Nuttige wenken over spaarzame en voedzame keuken,(Antwerpen, 1916), p. 2-3.
3.3. Huishoudkunde
Tante Claire, La viande nous est-elle indispensable?
Diverse richtlijnen
Promotie plantaardige producten zoals peulvruchten en noten via vleesloze recepten Doel: vleesmatiging, ook na de oorlog (!) Vlees <120g, 3x/week vervangen door eieren met kaas en groenten, vlees als “aliment médicament” Vleesinname in g komt overeen met lichaamsgewicht in kg
Tips voor gezonde voeding maar gebruik van oorlog om eigen agenda te promoten
J. Vander Vaeren, Guldenboek van den Belgischen Landbouw – le Livre d’Or de l’Agriculture belge, s.l.,1939.
3.3. Huishoudkunde Vrouwelijke auteurs vulden voedingsadviezen dokters aan Verbetering eetgewoonten om beschaafde en gezonde manier van leven na te streven Traditie vs moderniteit
Spaarzaam en zuinig met voeding omgaan Centrale rol van de huisvrouw Matigen vleesconsumptie, belang van ontbijt Inname ideale hoeveelheid calorieën
3.4. Keukenrecepten
Oorlogsrecepten kern van de brochures
Klassieke sterkhouders zoals aardappelen in diverse gedaanten en hoeveelheden “het benuttigen van Amerikaanse producten” Oorlogswafels en oorlogspeperkoek
Hoge oplage, meerdere herdrukken, afname aan het einde van de oorlog Recepten met aardappelen, groenten, rijst/pasta, peulvruchten vormden hoofdbrok Ruimte voor ersatzproducten
Uit: Grondregels voor Voeding (Antwerpen, 1916), p. 10-11.
4. Eten in de stad en op het platteland Bereik van de kookboekjes? Opvolging advies? Toetsen aan egodocumenten zoals dagboeken Getuigenissen dagelijks leven in de stad en op het platteland, van West-Vlaanderen tot Limburg
Tegenstelling stad – platteland Creatieve omgang met schaarse levensmiddelen Tekort aan vlees en dierlijke producten
Op het platteland (uitgez. WVL en OVL): schaarste viel mee; kweken van aardappelen, groenten, fruit, soms ook vee beschikbaar
Bron: Uilenspiegel, 28 juli 1918 (AMSAB, Gent)
4. Eten in de stad en op het platteland
Tegenstelling kookboekjes: er is niet veel wijsheid nodig om een maaltijd te bereiden
Veel levensmiddelen waren niet beschikbaar
Zelf ‘recepten’ uitdokteren
Opgewarmde appel bestrooid met suiker Niets van het vlees ging verloren: bloed, darmen, organen, hersenen, poten, oren: alles werd verwerkt Gestold kippenbloed met snippers ajuin Rapen en raapkolen voor menselijke consumptie Cavia’s en katten in de pan – ‘smaakt als konijn’
4. Eten in de stad en op het platteland S. Streuvels, In Oorlogstijd, (Ingooigem) Net zoals stadsbewoners vegetarische eetgewoonten overnemen
Rund vervangen door gezouten spek en droge haring “we worden allen gedwongen vegetariërs”
V. Loveling, In Oorlogsnood, (Gent)
Beschrijft gala-kerstdiner (1917): “… zes oesters, karpels met roode wijnsaus, filet, reebok en gans, nagerecht…”
G. Rency, La Belgique et la guerre. Tome I. La vie matérielle durant la guerre mondiale, Brussel, 1920, p. 122.
5. Besluit Problematische voedselvoorziening Adviezen agronomen en voedingswetenschappers werden ‘vertaald’ door huishoudleraressen Eenvoudige recepten die inspelen op beschikbaarheid van de levensmiddelen Oorlogsrecepten: knolgewassen, peulvruchten en groenten soepen! Goedkope calorieën vervingen duurdere calorieën Reikwijdte en draagkracht kookboeken onbekend
6. Selectieve bibliografie
B. Demasure en Y. Segers, ‘Adviezen en praktijken. Voedselbevoorrading en keukentips in België tijdens de Eerste Wereldoorlog’, in: Volkskunde, 114 (2013), nr. 3, p. 257-278. (te verschijnen) G. Nath, Voedselschaarste en voedselbedeling, tactieken en strategieën. Twee episodes uit bezet België tijdens de Eerste Wereldoorlog (Masterproef Geschiedenis, UGent), 2011. E. Niesten, Tweemaal oorlog, driemaal honger (Keuken en Tafel, 2), Antwerpen, 2012. P. Scholliers, ‘Oorlog en voeding: de invloed van de Eerste Wereldoorlog op het Belgische voedingspatroon, 1890-1940’, in: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, 11 (1985), p. 30-50. P. Vanoutrive, De allerlaatste getuigen van WOI, Tielt, 2011. D.-J. Verdonk, Het dierloze gerecht: een vegetarische geschiedenis van Nederland, Amsterdam, 2009.
www.HetVirtueleLand.be www.cagnet.be
