ABSTRAK KAJIAN AKULTURATIF INTERIOR ISTANA MAIMUN DI MEDAN-SUMATERA UTARA (Periode Sultan Makmun Alrasyid Perkasa Alamsyah, 1873-1924) Oleh NOVALINDA NIM : 27105006
Istana Maimun merupakan salah satu peninggalan budaya Melayu yang masih ada di Medan sampai saat ini. Istana ini dibangun tahun 1888 pada masa pemerintahan Sultan Makmun Alrasyid Perkasa Alamsyah yang dibantu oleh seorang arsitek kebangsaan Belanda TH. Van Erp. Sekilas terlihat, istana ini memberi kesan sebuah mesjid karena terdapat atap kubah diatasnya, namun kadang-kadang terlihat seperti rumah tinggal besar. Ketika melihat perpaduan atap kubah dan atap limas yang selaras, dan gaya arsitektur yang dipakai di ruang interior menimbulkan pertanyaan apakah Istana Maimun akulturasi atau bukan. Untuk meneliti Istana Maimun, maka digunakan metode deskripsi-kualitatif dengan pendekatan sejarah yaitu menceritakan kembali kondisi politik dan sosial budaya yang terjadi pada masyarakat di pesisir Timur Sumatera Utara sebelum istana itu dibangun. Didukung oleh teori bentuk, gaya interior-arsitektur dan ornamen untuk menganalisa ruang teras, ruang penerima tamu, ruang Balairung dan ruang makan. Kesimpulan dari penelitian ini adalah tidak terbukti adanya akulturasi pada interior istana Maimun tetapi lebih menunjukan tanda-tanda penetrasi. Kata Kunci : Istana Maimun, budaya Melayu, deskripsi-kualitatif, dan sejarah gaya interior-arsitektur, ornamen
i
DAFTAR ISI
Abstrak ................................................................................................................ Abstract ............................................................................................................... Pedoman Penggunaan Tesis ................................................................................ Ucapan Terima Kasih.......................................................................................... Peruntukan .......................................................................................................... Daftar Isi.............................................................................................................. Daftar Gambar..................................................................................................... Daftar Tabel ........................................................................................................ Daftar Skema....................................................................................................... Daftar Istilah........................................................................................................
i ii iii iv v vi viii ix x xi
Bab I 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6
Pendahuluan ......................................................................................... Latar Belakang .................................................................................... Permasalahan........................................................................................ Tujuan Penelitian ................................................................................ Manfaat Penelitian ............................................................................... Asumsi ................................................................................................. Metode Penelitian................................................................................. I.6.1 Objek Penelitian ....................................................................... I.6.2 Teknik Pengumpulan Data ....................................................... Kerangka Pemikiran ............................................................................. Sistematika Penulisan .......................................................................... Kerangka Penelitian .............................................................................
1 1 2 3 3 3 4 4 4 5 5 6
Landasan Teori..................................................................................... Kebudayaan.......................................................................................... Perubahan Sosial Budaya ..................................................................... Sejarah Dalam Kebudayaan ................................................................. Teori Ruang Arsitektur dan Ruang Interior ......................................... Elemen Pembentuk Ruang ................................................................... Konsep Bentuk dan Gaya dalam Arsitektur......................................... Bentuk dan Gaya dalam Arsitektur Istana ........................................... 2.7.1 Istana di Eropa.......................................................................... 2.7.2 Istana di India ........................................................................... 2.7.3 Istana di Kepulauan Malaka..................................................... Ragam Hias dalam Ruang Interior Istana ............................................ Simpulan ..............................................................................................
8 8 9 17 19 20 24 26 32 36 39 40 43
Tinjauan Budaya Melayu Di Pesisir Timur Sumatera Utara ............... Asal Usul Melayu................................................................................. Perkembangan Melayu ....................................................................... Kepercayaan Masyarakat Melayu ........................................................ 3.3.1 Masyarakat Melayu Sebelum Islam ......................................... 3.3.2 Masyarakat Melayu Setelah Islam ...........................................
44 44 45 46 46 49
1.7 1.8 1.9 Bab II 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7
2.8 2.9 Bab III 3.1 3.2 3.3
vi
3.4 3.5 3.6 3.7
3.8
3.9
Bab IV 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5
4.6
Lapisan Masyarakat Melayu ................................................................ Konsep Kekuasaan Raja Melayu ......................................................... Falsafah Hidup Orang Melayu ............................................................. Arsitektur Rumah Melayu.................................................................... 3.7.1 Pola Kampung Melayu............................................................. 3.7.2 Konsep Rumah Melayu............................................................ 3.7.3 Tipologi Rumah Melayu .......................................................... 3.7.4 Organisasi Ruang ..................................................................... Sejarah Kerajaan Deli di Medan .......................................................... 3.8.1 Kerajaan Deli dan Istana Maimun di Medan ........................... 3.8.2 Raja dan Pemerintahannya ....................................................... 3.8.3 Simbol Kerajaan Deli ............................................................... 3.8.4 Sultan Makmun Alrasyid ......................................................... 3.8.5 Kawasan Istana Maimun .......................................................... 3.8.6 Gambaran Umum Tentang Istana ............................................ 3.8.7 Tampak Istana Maimun............................................................ Kedatangan Bangsa Portugis dan Belanda........................................... 3.9.1 Keadaan Masyarakat ................................................................ 3.9.2 Keadaan Masyarakat ................................................................ 3.9.3 Jalur Perdagangan .................................................................... 3.9.4 Kerjasama antara Sultan Makmun Alrasyid dengan Belanda.. 3.9.5 Penguasaan Belanda atas Wilayah Sumatera Timur ................
50 50 51 55 55 57 58 59 75 75 77 79 80 81 82 84 86 86 86 87 89 91
Analisa Proses Akulturasi Pada Istana Maimun .................................. 97 Titik Awal proses Akulturasi ............................................................... 97 Lahirnya Istana Maimun ...................................................................... 99 Kerjasama dengan Belanda ................................................................. 101 Konsesi Tanah ...................................................................................... 102 Analisis Istana Maimun........................................................................ 104 4.5.1 Orientasi Istana......................................................................... 105 4.5.2 Tampak Istana .......................................................................... 113 Analisis Interior Istana ......................................................................... 114 4.6.1 Ruang Teras ............................................................................. 114 4.6.2 Ruang Penerima Tamu ............................................................. 117 4.6.3 Ruang Balairung....................................................................... 120 4.6.4 Ruang Dapur ............................................................................ 131
BAB V Kesimpulan dan Saran.......................................................................... 134 5.1 Kesimpulan .......................................................................................... 134 5.2 Saran..................................................................................................... 135 Daftar Pustaka ..................................................................................................... 136 Lampiran
vii
DAFTAR TABEL
Tabel 2.1.3.a. Tabel 2.1.3.b Tabel 2.7 Tabel. 3.9.4.
Taraf-taraf masuknya pengaruh Barat................................ Perbedaan Filsafat Timur dan Filsafat Barat...................... Periode perkembangan gaya arsitektur .............................. Masa pemerintahan tiga Sultan Deli ..................................
ix
16 17 29 89
DAFTAR SKEMA
Skema 1.7 Skema 1.9. Skema 3.2
Kerangka Pemikiran........................................................... 5 Kerangka Penelitian ........................................................... 7 Periodesasi Perkembangan Melayu.................................... 46
x
