Aardrijkskunde lessen voor het weblog: wereldvensters Thema: duurzame ontwikkeling
Student: Daniëlle van Dorp Studentnummer: 0823259 Klas: 2P Docent: Vincent Bax Korte uitleg Dit bestand bevat drie lessen over duurzame ontwikkeling. De thema’s zijn: o o o
Duurzame energie Mexico-‐Stad Drinkwater
De lessen bevatten verschillende werkvormen. De lessen zijn allemaal op dezelfde manier opgebouwd: het doel, de middelen, de inleiding, de kern, de verwerking en de differentiatiemogelijkheden. In elke les komen één of meerdere filmpjes voor. De letterlijke tekst hiervan is uitgewerkt na de verwerking en de differentiatiemogelijkheden. De les over duurzame energie bevat een powerpointpresentatie. Na de filmpjes staat er achtergrondinformatie voor de leerkracht. TIP!: Begin met de les over duurzame energie. Deze kan een goed middel zijn om de lessenreeks in te leiden.
Aardrijkskunde les 1: duurzame energie Doelen: * de leerlingen weten de verschillende energievormen * de leerlingen weten wat ze kunnen doen om energie te besparen Middelen: -‐ digibord -‐powerpoint -‐ papier / schrijfblok / pen Inleiding (10 min. interactief / luisteren) Wat is eigenlijk energie? Wat weten de leerlingen al? Wat zou dan duurzame energie zijn? Het volgende korte filmpje legt uit wat energie is. Filmpje: http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20051031_energie01 (uitleg energie) Kern (30 min., interactief / luisteren) In de kern komt naar voren welke duurzame energiebronnen wij kennen. Dit gaat aan de hand van een powerpoint presentatie.
In de powerpoint staan afbeeldingen en links naar filmpjes die de energiebronnen nader toelichten. Bij elke energiebron wordt eerst aan de leerlingen gevraagd wat zij zelf al weten. Informatie bij de dia’s: * windenergie: filmpje * waterkracht: bij vallend of stromend water kan hydro-‐elektriciteit worden opgewekt. De centrales hiervan komen vooral voor in berggebieden, zoals Noorwegen en Zwitserland. Ook zijn er plekken waar gebruik wordt gemaakt van de eb-‐ en vloed verschillen. Een getijdencentrale gebruikt de kracht van stromen water bij eb. Vraag naar eb en vloed aan de leerlingen! (zie afbeelding). * zonne-‐energie: filmpje * geothermische energie: door warme ondergrond, bijv. vulkanen in IJsland, kun je gebouwen verwarmen of met stroom generatoren in elektriciteitscentrales laten draaien. * biomassa: met houtresten, groent-‐ en tuinafval kun je energie opwekken. De energie komt vrij door afval verbranden. Weten de leerlingen hoe dit hergebruik heet? Recycling. Eventueel filmpje, hang af van het niveau van de leerlingen i.v.m. de woordkeuze. Verwerking (20 min., samenwerken) Natuurlijk weten de leerlingen dat er dingen “op de markt zijn” om energie te besparen. De leerlingen gaan in groepjes de klassen af met de volgende vragen: * Zet de leerkracht het licht uit in de pauze? * Staat de TV op standby wanneer deze niet gebruikt wordt? * Staan de computers op standby wanneer deze niet gebruikt wordt? * Hoeveel leerlingen komen NIET met de auto naar school? * Heeft de klas spaarlampen? Stel er zijn 12 klassen in de school en je hebt 24 leerlingen. Groepjes van 2. De leerlingen kunnen dan vrij eenvoudig te werk gaan. 1 vraagt, ander notuleert. Bij meerdere leerlingen kunnen er meer rollen verdeeld worden: tijdbewaker, presentator, stiltekapitein (niet rennen door de school!). Stel wel de leerkrachten op de hoogte! In de klas kunnen de leerlingen de resultaten vergelijken. De resultaten kunnen door de gevorderde rekenaars in een grafiek worden gezet. Differentiatie / wat te doen als de leerlingen klaar zijn * Poster maken om energie verantwoord bezig te zijn in de school * Grafieken maken * Eigen vragen verzinnen * Maak vragen voor je familie! Hoe gaat het er thuis aan toe? * Maak vragen voor je klasgenoten!
Letterlijke tekst van de filmpjes.
Filmpje: Uitleg over energie Energie is overal, al kun je het niet vastpakken. Met energie kun je wat doen. Bewegingsenergie! Dit is zonne- en warmte-energie: planten gebruiken die energie om te groeien. Met energie kun je dingen laten gebeuren. Hier! Geluidsenergie! En een bliksemflits heeft zowel licht- als elektrische energie. Elektrische energie kun je niet zien. Maar als je de stekker in het stopcontact doet, dan wel. Elektrische energie zie je alleen als die energie wordt gebruikt. Elektriciteit bestaat uit miljarden minideeltjes die hier door een draad stromen. Maar die elektrische deeltjes hebben wel een duwtje nodig! Deze elektrische batterij heeft bij de plus kant veel elektrische deeltjes en bij de min kant weinig. Als je die min- en pluspunten met elkaar verbindt? dan stromen al die elektrische deeltjes van veel naar weinig. De stroomkring is gesloten. Hier wordt ook Hier wordt ook een stroomkring gesloten: zo stroomt elektriciteit van de volle naar de lege accu. Zelf sluit je thuis heel wat stroomkringen. Aan, kring gesloten, uit, kring verbroken. Filmpje: Hoe opwekken? Allessandro volta! Een knappe kop die eerste batterij, de eerste accu uitvond. Zuilen van metalen schijven, water en zout. Zo wekte hij elektrische stroom op. En daar hebben we nu nog plezier van. Maar James Watt heeft ook zijn steentje bijgedragen aan het opwekken van elektriciteit. Hij verbeterde de stoommachine. Want stoomkracht wordt nog steeds gebruikt in elektriciteitscentrales. Door met olie, gas of steenkool vuur te stoken krijg je stoom. Die stoom heeft de centrale nodig om een grote dynamo te laten draaien. Die dynamo wekt dan elektriciteit op voor de centrale. Maar ja? hoe lang nog? Een centrale heeft olie, gas of steenkool nodig. En dat raakt op! Gelukkig komen er andere energiebronnen. Hier, windenergie! Daar maakten ze vroeger al gebruik van. Maar moderne windmolens zetten geen
raderen in beweging, maar een dynamo die elektriciteit opwekt. Waterkracht! Nog zo'n milieuvriendelijke energiebron die vroeger al werd gebruikt. Nu wordt er energie opgewekt met waterkracht. Ook hier kunnen ze water met kracht naar een soort waterrad laten stromen. En dat waterrad zit weer aan een dynamo vast. De zon! lelijke dingen die panelen, maar ze zetten wel warmte om in elektriciteit. Wat je nu ziet, werkt allemaal op zonne-energie. Filmpje: Zonnepanelen Dit zijn nulenergie-woningen. Huizen die zelf energie kunnen winnen op verschillende manieren. Als ze net zoveel energie verbruiken als dat ze winnen, zijn het nulenergiewoningen. De balans is nul. Energie winnen kan bijvoorbeeld door zonnepanelen op je dak te plaatsen. Zonne-energie wordt dan omgezet in elektriciteit. Een andere manier is zonneboilers. Dat zijn zwarte panelen, waar water door stroomt. Door de zwarte kleur wordt veel zonne-energie opgenomen. Naast energiewinning kun je ook op verschillende manieren energie besparen. Door natuurlijke lichtinval en dus veel zon in huis, kan de verwarming lager worden gezet worden en het licht overdag uit worden gelaten. Dubbele ramen isoleren veel beter dan enkele. Dat komt doordat er stilstaande lucht tussen die twee ramen zit. Stilstaande lucht heeft een laag warmtegeleidingscoëfficiënt. Dat wil zeggen dat er weinig warmte door verdwijnt. Met glaswol of ander isolatiemateriaal kun je muren, plafonds en vloeren isoleren, zodat warmte niet onnodig wegstroomt. Er kan ook veel energie bespaard worden door zuinige apparatuur te gebruiken. Dat begint al bij zuinige spaarlampen. Maar ook een apparaat als een warmtepomp is energiebesparend. Die zorgt voor de verwarming in huis. In een warmtepomp wordt koude lucht samengedrukt en die wordt dan warm. Een warmtepomp is zuiniger dan een ketel op gas. Een warmtemuur is een alternatief voor verwarmingsradiatoren. Een hele muur straalt warmte uit omdat er buizen doorheen lopen die gevuld zijn met warm water. De ruimte is snel warm met minder energie. Een nieuwe vorm van energiebesparing is het werken met sensoren. Die zien waar wel of geen mensen aanwezig zijn in huis. De computer kan dan de verwarming en het licht uit doen in gedeeltes van het huis waar niemand is. Filmpje: Biomassa Omdat onze fossiele brandstoffen kolen en gas opraken en erg milieuvervuilend zijn, gebruiken we tegenwoordig andere materialen om energie op te wekken in elektriciteitcentrales. Bijvoorbeeld hout of mest. Hout en mest zijn voorbeelden van biomassa. Biomassa is de verzamelnaam voor biologische materialen, hout, mest, cacaodoppen of bermgras, die door de natuur worden voortgebracht en die gebruikt kunnen worden om energie op te wekken. Als je materialen verbrandt, komt er onder andere kooldioxide, CO2, vrij. Dat gebeurt ook bij biomassa. Alleen neemt biomassa op tijdens de groei ook CO2 op. Dit proces heet fotosynthese. Uit biomassa kun je op verschillende manieren energie halen. Je kan het verbranden, zoals hout, cacaodoppen of bermgas. Dan heet het verbranding En je hebt vergisting. Dan wordt het biologische materiaal afgesloten bewaard, zodat het gaat rotten en het brandbare gas methaan ontstaat. Dit gebeurt vaak met drijfmest, koeienstront. In Nederland is niet genoeg hout. Daarom wordt er ook veel uit het buitenland gehaald. Uit Canada bijvoorbeeld, waar hout in bossen geproduceerd wordt volgens bepaalde regels. Dat betekent dat voor elke boom die gekapt wordt er een nieuwe geplant wordt. Deze bossen zijn dus eigenlijk een soort houtfabrieken. Naast dit hout, wordt er ook resthout van zagerijen en snoeihout gebruikt. Resthout zijn vaak de ronde buitenste delen van bomen waar geen planken van gezaagd kunnen worden. En snoeihout komt vaak uit bossen en parken in
Nederland. Zo wordt biomassa gebruikt om elektriciteit op te wekken. En dit noemen we de groene stroom.
Extra informatie voor de leerkracht: Geothermische energie Aardwarmte of geothermie is energie die kan ontstaan door het temperatuurverschil tussen de aardoppervlakte en diep in de aarde gelegen warmtereservoirs. Deze aardwarmte kan ingezet worden voor de winning van energie. Vooral in vulkanische streken (IJsland) liggen die op zo'n geringe diepte dat winning economisch lonend is. Ook in Nederland en België is deze techniek in opkomst, met name voor de temperatuurregeling in gebouwen. Een andere techniek om de ondergrond te gebruiken voor duurzame energieproductie is koude warmte opslag. Grondwater, vaak op een diepte van zo'n 100 m, wordt opgepompt en 's winters gebruikt als (basis-‐)verwarming van gebouwen waarna het weer de bodem wordt ingepompt. In de zomer kan het grondwater dienen als koeling. Minder diep kan ook. Aardwarmte kan zowel direct gebruikt worden, bijvoorbeeld om te verwarmen en te koelen, maar ook voor de opwekking van elektrische stroom of in een warmtekrachtkoppeling. Met aardwarmte wordt zowel de wetenschappelijk technische bezigheden met aardwarmte als de wetenschappelijke bezigheden met de thermische situatie van de aarde, geothermiek, bedoeld. Duurzame energie Duurzame energie is energie waarover de mensheid in de praktijk voor onbeperkte tijd kan beschikken en waarbij door het gebruik ervan het leefmilieu en de mogelijkheden voor toekomstige generaties niet worden benadeeld.
Dit betekent dat er bij duurzame energie gebruik wordt gemaakt van oneindige bronnen van energie die in de natuur aanwezig zijn. Denk hierbij bijvoorbeeld aan windenergie of zonne-‐energie. Bij het opwekken van duurzame energie vervuilen we onze aarde niet zodat de generaties die na ons komen ook een schone aarde hebben. Biomassa Wat zit er in biomassa? Er zijn er twee hoofdstromen van biomassa. Specifiek voor energiedoelen geteelde of geoogste biomassa (energieteelt) en organische reststromen. Voorbeelden van de organische reststromen zijn: • • • • • • •
Snoeiafval (uit plantsoenen en bossen); Dunningshout uit bossen; Rest-‐ en afvalhout uit industrie (bijv. houtzagerij); Groente-‐, fruit-‐ en tuinafval (GFT); Agrarisch restmateriaal (stro en mest); Oud papier; Cacaodoppen.
Afval Sommige reststromen vallen in de categorie afval. Als er niets anders meer met het afval gedaan kan worden dan storten, kan het beter gebruikt worden voor energieopwekking. Uit het brandbare deel van het afval, dat in belangrijke mate uit biomassa bestaat, kan via diverse conversietechnieken energie worden gewonnen. Voorbeelden van deze reststromen met een mix aan organische en anorganische materialen zijn: • • • • •
Slib uit rioolwaterzuiveringsslib; Baggerspecie; Verpakkingsmateriaal; Huishoudelijk afval; Sloopafval.
Eb / vloed Eb is een getijde waarbij het zeewater afloopt, in tegenstelling tot vloed waarbij het watervlak stijgt.
Aardrijkskunde les 2: Mexico stad
Doelen * aan het eind van de les weten de kinderen de oorzaak van de sterke groei in Mexico-‐Stad * aan het eind van de les kunnen de kinderen een krottenwijk omschrijven Middelen: * digibord (met toebehoren zoals de stiften) * kartonnen vellen * reisgidsen * scharen * lijm * computers met internetvoorziening * printpapier * printer * sombrero Inleiding (15 min., interactief) Wat weten de leerlingen al over Mexico? Woordweb maken op het digibord. Waarschijnlijk komende de leerlingen met de ligging, eten en drinken, Mexicaanse muziek, kleding e.d. Van te voren heeft de docent plaatmateriaal (zie bijlage) verzameld om het woordweb te ondersteunen.
De leerlingen komen waarschijnlijk niet op het feit dat Mexico een van de grootste steden van de wereld is en dat het verschil tussen arm en rijk erg groot is. Om ze hierover te informeren kan dit korte filmpje gebruikt worden. Filmpje: 1) http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20071204_mexicomix01 Extra filmpjes van gemiddeld 5 minuten die aansluiten op het woordweb zijn, maak wel een keuze i.v.m. de tijdsduur: 2) http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20071204_mais01 (Mexicaans eten) 3) http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20071204_cacao01 (export van Mexico) 4) http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20071204_mexicostad01 (Mexico Stad) Kern (20 min. luisteren / interactie) LET OP! Zorg dat het informatieve gedeelte duidelijk naar voren komt en zeker niet wordt overgeslagen. In de kern bespreekt de leerkracht met de leerlingen nogmaals de verschillen tussen arm en rijk. Waar vind je meeste vervuiling plaats? Krottenwijken! Hier bij bespreken wat mensen zouden kunnen doen om een krottenwijk te veranderen in een woonwijk. Informatie gedeelte krottenwijken: Voorzieningen zijn er niet. Er is van alles dat ontbreekt. Zo zijn er vaak geen scholen of ziekenhuizen. Er is geen elektriciteit. De mensen hebben thuis geen drinkwater en moeten schoon water halen bij een kraan die vaak voor het hele dorp is. Er is geen riolering. Dat gaat natuurlijk ontzettend stinken! Er zijn geen wegen, dus als het geregend heeft wordt het een enorme modderbende. Je kunt zomaar uit je huis gezet worden, want deze huisjes (voor zover je het huizen kan noemen) worden gebouwd zonder toestemming. Als de grond volgens de wet voor wat anders gebruikt moet worden, gaat deze wijk plat. Langzaam kunnen de wijken verbeteren doordat er gespaard wordt en de bewoners stenen en / of ramen kunnen kopen. Als ze van de gemeente mogen blijven wonen, kan er pas verbeterd worden. Anders gaat het toch plat… Speel in op het gevoel van de leerlingen: * Hoe zou jij je voelen als je in zo’n wijk leefde? * Wat zou je doen om gelukkig te zijn met zo weinig geld? * Maakt geld je gelukkig? Ook wordt er nadruk gelegd hoe het komt dat deze stad zo groot is. Waarom trokken mensen naar de stad? Hoe heet dat? Aan de hand van deze vragen wordt het begrip migratie uitgelegd. Informatief gedeelte verstedelijking en migratie: Mexico-‐Stad is één van de grootste steden ter wereld. Er zijn meer dan 20 miljoen inwoners. De groei van bewoners heet verstedelijking. De stad is gegroeid door migratie. Dat zijn de miljoenen mensen
die verhuizen van het platteland naar de stad. Waarom dat zo is, dat komt doordat er geen werk meer was op het platteland. De migranten hoopten op een beter bestaan. Verwerking (30 min. samenwerken / luisteren) De leerlingen maken per tafelgroepje een poster over Mexico stad, waarin zowel armoede als rijkdom naar voren komt. De kinderen kunnen gebruik maken van het internet, maar ook reisgidsen. Geef duidelijk de criteria aan: * alleen afbeeldingen * neem een voorbeeld aan het woordweb * krottenwijken * chique resorts * ligging Na afloop presenteren de leerlingen hun werk. Om de presentator een beetje aan te kleden krijgt hij / zij de sombrero op. Zo is het gelijk duidelijk wie er aan het woord is. Tijdens de presentatie haakt af en toe de leerkracht in op bijzonder plaatmateriaal. Ook komen de begrippen verstedelijking en migratie nogmaals aan de orde. Voor de verwerking zijn een aantal mogelijkheden groepjes te maken. Voorbeelden hiervan zijn: * Geef de leerlingen taken zoals “stiltekapitein, tijdsbewaker, notulist, ….” . Deze kun je aanwijzen of willekeurig doen door briefjes uit te delen. Dit is wel voor de leerlingen die ervaring hebben met samenwerken. * Tafelgroepjes * Jongens / meisjes * Ieder een nummer geven en alle nummers 1 bij elkaar, 2 bij elkaar etc. Differentiatiemogelijkheden / wat te doen als de leerlingen klaar zijn * Vragen verzinnen die je zou willen stellen aan mensen die in krottenwijken leven. * Reclame maken voor een rondreis naar Mexico (A4tje op de computer met de hoogtepunten van de reis e.d.) * Ontwerp een hoofddeksel voor de Nederlanders, net zoals de Mexicanen tijdens dansen een sombrero dragen. * Zoek 5 Mexicaanse recepten en bundel deze tot kookboekje.
Letterlijke tekst van de filmpjes. 1) Algemeen filmpje tekst Mexico is één grote mix, echt waar. Want wat je daar allemaal ziet! Moet je kijken joh: het lijkt wel alsof de mensen verschillend móeten zijn hier in Mexico. Hoe anders, hoe beter. Het is natuurlijk allemaal best oppervlakkig, een kwestie van mode en smaak, maar toch zegt het iets over het wezen van Mexico. Mexico is een mix. De Mexicaanse ziel is niet één, maar wezenlijk veel. Daarom noemen ze Mexicanen “Mestiezen”, een “vermenging”, alles loopt bij hen door elkaar. En dat heeft alles te maken met de geschiedenis. Een geschiedenis die Mexico volledig door elkaar heeft geschud. Heel wat breuklijnen van de recente geschiedenis lopen dwars door Mexico heen. En de Mexicanen, die proberen overeind te blijven door al deze breuklijnen toch te integreren. Maar laten we beginnen bij de meest spectaculaire breuklijn: de breuklijn die verantwoordelijk is voor de grootste cultuurbeving van de menselijke geschiedenis: de Conquista oftewel de verovering van Mexico door de Spanjaarden. En het is niet alleen bij veroveren gebleven hè, de Spanjaarden wilden een nieuwe wereld stichten en de Indianen moesten worden bekeerd. In de praktijk kwam het erop neer, dat alles wat Indiaans was vernietigd werd en vervangen moest worden door Spaans. Natuurlijk is dit niet voor de volle 100% gelukt. Een cultuur wis je niet zomaar. Ook al werden de Spanjaarden in hun vernietigingsdrang stevig geholpen door ziektes die veel Indianen hebben gedood. Toch leven er vandaag de dag nog altijd Indianen in Mexico, maar dit zijn minderheden. Het gros van de Mexicaanse samenleving bestaat uit Mestiezen, halfbloeden. Maar ook bij hen zie je nog heel wat invloeden van de Indiaanse voorouders. En dat zie je ook al gewoon in het Mexicaanse straatbeeld. De veelheid en felheid van kleuren bijvoorbeeld en de geometrische vormen. Het zijn duidelijke sporen van pré-Spaanse beschavingen, want ook de Indianen schilderden vroeger alles in felle kleuren en hadden een obsessie voor geometrische orde.
Maar ook in de Mexicaanse ziel zitten nog voor-Spaanse sporen. Ja, in het streven naar harmonie in relaties bijvoorbeeld. En zelfs met de doden. Wat heel duidelijk van Spaanse afkomst is, is het Katholieke geloof. Tja, er waren natuurlijk geen kerken en heiligen bij de Indianen. Indianen waren heidenen, die niks wisten van het Goddelijke Licht en de Christelijke Waarheid. Het waren de Missionarissen die de Kerk en Heiligen aan de Mexicanen cadeau hebben gedaan. Maar de invloed van de Spanjaarden reikt veel verder dan het geloof: ook de gitaren komen uit Spanje. Tja, nu typisch Mexicaans. En de kaarsen, de Indianen kenden geen vuur in een potje of op een stokje. En ook het meel, de Indianen hadden alleen maïs, maar ze maken nu ook veel dingen van meel. Maar Mexico is niet alleen een kwestie van onderdrukte Indianen en dominante Spanjaarden, want net op het moment dat Europa een grote rol speelde in Mexico, openden zich langs de Westkust handelsroutes met China en India. Bovendien brachten de Europeanen veel Afrikaanse slaven met zich mee en dat heeft allemaal invloed gehad op de Mexico-mix. Duizendklappers, gillende keukenmeiden, een Mexicaans feest kan niet zonder vuurwerk. Maar wel van origine Chinees of het Papel Picádo, typisch Mexicaans, maar ook met Chinese roots. En hier: de piñata: typisch Mexicaans. Het is nu op elk feest, maar wel made in Italy, het zijn de Franciscaanse Missionarissen die dit hebben ingevoerd. Het zou een truc zijn geweest om het Christelijke geloof uit te leggen: “het goede zit van binnen”, net zoals de snoep in de piñata. En hier: zaterdagmorgen, danson, ritmes recht uit Afrika, nou ja, uit Afrika?, Cuba en dan Mexico. In ieder geval hebben de Mexicanen deze danspasjes te danken aan de Afrikaanse slaven. Mexicanen zijn meesters in de integratie. Het is alsof ze getraind zijn in het vermengen, in het toe-eigenen van wat vreemd is en dat tot op de dag van vandaag. Neem nou de Dag van de Doden, een traditioneel Mexicaans feest, een pré-Spaans landbouwfeest in een Katholiek jasje. Dat feest wordt helemaal overspoeld door Halloween en dat is geen kwestie van vervreemding of besmetting, nee, nu is dat juist typisch Mexicaans: het vreemde vermengen, een plaats geven, opnemen. 2) Mexicaans eten Ja, maïs en Mexico, hoe zal ik dat nou zeggen? Het is een verhaal van leven en dood. Ja, want denk bij maïs en Mexico nou niet aan zoiets als kaas en Nederland of wijn en Frankrijk, nee, denk eerder aan een vliegveld en een landingsbaan. Mmm, of, ja, hoe zeg je zoiets?, aan een berg en een dal. Ja, dat klinkt er al beter. Want een berg maakt het dal en het dal maakt de berg. Of om het simpel te houden: maïs heeft de Mexicaan gemaakt en tegelijkertijd heeft die Mexicaan maïs gemaakt tot wat het nu is. Maar laten we beginnen bij de feiten, dat is meestal het beste. Feit numero uno: maïs is rond 4000 voor Christus door creatieve boeren in Mexico ontwikkeld uit een grassoort. Een kwestie van zaaien en selecteren. Maïs krijgen wij van de natuur. Maar om er de vruchten van te dragen moeten wij de natuur een handje helpen. En dan zijn we bij feit numero dos: maïs groeit nog altijd niet in het wild. Zonder de zorg van de mens zou maïs uitsterven. Ja, er zijn boeren nodig om maïs te laten groeien. Aan de andere kant heeft de maïs ooit de Mexicaan gemaakt. En dat doet maïs tot op de dag van vandaag. Maar okay, laten we beginnen bij het begin hè. De grote pré-Spaanse beschavingen hebben hun bestaan volledig te danken aan de maïs. Als de maïs er niet was geweest, dan waren die beschavingen er ook niet geweest. Zonder maïs geen Maya’s en Azteken. En niet omdat ze niets te eten zouden hebben gehad, nee, het is de basis, de grondslag van hun samenleving. Door maïs te telen konden ze zich op één plaats vestigen en een stad stichten. Bovendien hadden ze veel vrije tijd, want om maïs te telen ben je nog geen 100 dagen per jaar bezig. De rest van de tijd konden ze zich bezighouden met cultuur: kalenders maken, complexe rituelen houden, boeken schrijven en lekker tegen elkaar vechten. Tot op de dag van vandaag is maïs essentieel voor de Mexicanen. Het is nog altijd het hoofdbestanddeel van de dagelijkse Mexicaanse maaltijd. Meestal in de vorm van een tortilla. Tja, zowel op het land als in de steden in Mexico worden er dagelijks miljoenen tortilla’s naar binnen gewerkt. En laten we beginnen bij de kolf: eerst ontgranen. Nadat de graankorrels geweekt zijn in lauw water met wat gebluste kalk, worden de korrels gemalen. Je krijgt dan deeg of “masa” zoals de Mexicanen zeggen. En van dat deeg maak je kleine pannenkoeken.
In de dorpen doen ze dat met de hand. En in de straten met een handige pers. En in de Tortillaria’s met een handige machine. En nou bakken! En de tortilla’s: “listo!” oftewel: “eten!”. Zo krijg je tortilla’s in allerlei kleuren en maten, en natuurlijk zijn die van het platteland lekkerder dan die in de stad. Maar de Mexicaan haalt meer uit maïs dan tortilla’s alleen. Van de maïsplant gaat niets verloren. Ze gebruiken er alles van, van de maïsbaard tot de wortel. Dieren worden er bijvoorbeeld mee gevoed en mensen genezen. Er wordt zelfs zeep van gemaakt! Wat het eten betreft zijn er al 600 manieren om maïs te eten. Bijvoorbeeld “Elote”: gekookte maïskolven met room en kaas. En dit zijn gordita’s: maïsmeel gevuld met vlees. Een andere variant is esquilles: maïs in een potje met room, kaas, chilipoeder en limoen. En hier: Quesadillas; taco’s, maar dan met kaas ertussen. Tja, ze eten zelfs de schimmel die op de maïs groeit. “Huitlacoche”, een echte delicatesse is dat in Mexico.
3) Export van Mexico Hé, kijk: twee Concheros. Azteekse soldaten zijn dat. Nou ja, waren dat. Elitetroepen van de Azteekse Keizer. Een Keizer die kunst hoog op zijn agenda had staan. Hij was totaal bezeten van dansen en dichten. Grappig om te zien wat er op een pré-Spaans boodschappenlijstje staat, want wat niet veel mensen weten is, dat er heel wat uit onze supermarkten van Mexicaanse origine is. Hier, kijk maar: cacaopoeder. Chocolade is 100% Mexicaans. Chocolade wordt gemaakt van cacaobonen. Deze bonen zijn zaden van de cacaoboom. “Chocolatl” noemden de Azteken deze bonen. Ze waren erg belangrijk. In pré-Spaanse tijden kon je er namelijk mee betalen en er werd een speciale drank van gemaakt. Cacaomelk was een echte delicatesse, een godendrank. Een beetje bitter en waterig, gekruid met wat pikante pepers of met vanille. Totaal niet te vergelijken met de chocolademelk die wij nu kennen. In sommige Mayadorpen in Mexico en Guatemala drinken ze deze traditionele cacaodrank nog steeds. Ahaaa, en kijk eens even hier: tomatenketchup! Tomaten zijn ook een authentiek exportproduct uit deze regio. “Tomato”, zoals de Azteken zeiden. De eerste tomatenboeren woonden in het Andesgebergte van Zuid-Amerika. Ze kweekten al duizenden jaren lang tomaten in Mexico en dat kunnen wij in Europa niet zeggen! Nee, 200 jaar geleden dachten wij namelijk nog hier, dat tomaten giftig waren. Ze stonden alleen maar als sierplanten bij chique mensen op de veranda. En dan guacamole natuurlijk, typisch Mexicaans, een saus gemaakt van avocado’s of “Ahaucatl ” zouden de Azteken zeggen. Avocado’s worden trouwens niet alleen gebruikt om saus mee te maken, nee, ze worden ook in geneesmiddelen verwerkt en zelfs in zeep en crèmes. Oh, lekker! Tequila! Ook made in Mexico, ja, van feesten hebben ze wel verstand in Mexico! Tequila is sterk spul. Je keel staat er van in brand. Tequila wordt gemaakt van het sap van de agave, een cactusachtige plant. Echte Mexicanen drinken Tequila met een stukje zure limoen waarop ze speciaal zout strooien. Sal de gusano: “zout vermengd met gemalen wormen en larven”. En chilipepers, ook zo lekker sterk. Mexicanen, die eten graag pikant. Op de markt vindt je ze in alle kleuren en vormen. Ze zeggen trouwens, dat chilipepers verslavend zijn. De oude Indiaanse culturen gebruikten de chilipepers ook als geneesmiddel. Het zou bijvoorbeeld goed zijn voor
de bloedcirculatie en voor de spijsvertering. Ja, hohoho, dat karretje is natuurlijk nog lang niet vol! Daar kan nog veel meer bij! Hier: vanille! Ja, vanilleijsjes en puddinkjes, dankjewel Mexico! Vanille is eigenlijk de gedroogde vrucht van een geelgroene orchidee die in het tropische Mexico groeit. Ze worden voor ze rijp zijn al geplukt. Kijk: het lijken wel sperziebonen! Die bonen moeten drie tot zes maanden drogen waarbij ze veranderen in een zwart glimmend vanillestokje. Ah, kijk eens even aan! Cornflakes natuurlijk! Ja, want dat wordt gemaakt van maïs en dat is en blijft natuurlijk hét Mexicaanse topproduct. Maïs, geboren en getogen in Mexico. Mexicanen eten dan ook elke dag maïs. Vooral in de vorm van tortilla’s natuurlijk en het liefst samen met bonen. Dat is het Mexicaanse basisvoedsel, al eeuwen lang. Supervoedzaam en heel duurzaam. En kijk eens: wat is dat? Kauwgom? Oh ja, komt dat ook uit Mexico? Jajaja, dat had je niet gedacht hè?! In Mexico zeggen ze “chiclé”, gemaakt van een rubberachtig goedje dat ze van de boom aftappen. Het lijkt wel alsof ze er een tapkraantje insteken met een soort kommetje eronder dat het vocht opvangt. Die witte dingen, dat is een soort rubber, en daar maken ze elastiekjes van en autobanden, en: ook kauwgom. En hier: pinda’s! “Cacahuetes ”, zoals ze in het Spaans zeggen. Geen popcorn, geen pinda’s, geen chocola, geen kauwgom, geen vanille-ijsjes, kan je het je voorstellen? Er viel niet veel te snoepen in Europa voordat de Spanjaarden naar Amerika vertrokken. “E gracias, amigos! ”.
4) Mexico-Stad Ja, Mexico Stad! Die stad bruist joh! Het is ongelooflijk. Er wonen 25 miljoen mensen, alleen in Mexico Stad. Elke dag komen er 1000 nieuwe inwoners bij. Elk jaar worden er 145.000 kinderen geboren en elke 40 seconde vertrekt of landt er een vliegtuig. Dat zijn cijfers om van te duizelen. En dat is geen toeval, nee, want duizelen, dat doe je echt in Mexico Stad! En niet alleen omdat de lucht er zo vervuild is door al die auto’s, maar ook omdat de lucht er heel ijl is. Ja, want Mexico Stad ligt op 2000 meter hoogte. Mexico Stad is echt duizelingwekkend! Lucht is één van de vier elementen waar ik het nou over wil hebben. Lucht, aarde, water en vuur. Want deze vier elementen bepalen in grote mate het leven in de stad. Soms positief, soms negatief. Maar wacht, ik zal beginnen met water voordat je er helemaal niks meer van snapt. Mexico Stad is op een meer gebouwd, sterker nog: Mexico Stad is geologisch gezien nog steeds een meer. Wacht, ik zal het je laten zien. Dit meer troffen de Azteken aan toen ze in 1150 hier arriveerden. Door omstandigheden zijn ze op die kleine eilandjes terechtgekomen. En van daaruit zijn ze met een grote klus begonnen: met het winnen van land. In het Zuiden van Mexico Stad kun je dat nog steeds goed zien. Daar bestaat het meer en de Azteekse landwinning nog steeds. De boeren die daar wonen en werken doen dat precies zoals de Azteken dat 1000 jaar geleden deden. Ze maken een soort landbedden met kanaaltjes ertussen, ze planten bomen in de grond tot er een vierkant ontstaat en dan storten ze dat vierkant vol met aarde. Zo wonnen de Azteken letterlijk terrein. Ze verbouwden hierop hun groente en fruit en bouwden er huizen op. Een andere plek waar je nog steeds sporen aantreft van het meer is Xochemilco, hier komen elk weekend duizenden Mexicanen om rust te zoeken, met hun vrienden en familie varen ze tussen de drijvende tuinen door. Het water in Mexico Stad is zo het decor van amusement geworden.
De strijd tegen het water is niet alleen succesvol, want het feit dat Mexico is gebouwd op een uitgedroogd meer maakt dat de grond nog altijd langzaam inklinkt. Mexico Stad is daardoor de laatste 100 jaar wel 10 meter naar beneden gezakt! En wat ook het probleem is, is het drooghouden van de stad in de regentijd. Het afwateringssysteem met gigantische pompen en kilometers buizen is één van de knapste uitvindingen van de wereld. En dan de lucht: dat is een verhaal om minder trots op te zijn. De lucht boven Mexico Stad is afschuwelijk vervuild. En dat komt niet alleen door de vuurtjes waar het Mexicaanse ontbijt op klaar wordt gemaakt, nee, het komt vooral door de 5 miljoen auto’s die in de stad rondrijden. Mexicanen houden heel erg van auto’s, het liefst groot en koel. Ze zijn er zó gek op, dat je soms helemaal niet meer aan rijden toe komt, want er staan er files jongen, dat wil je niet weten. Ze hebben daarom ook een ringweg gebouwd, met verdiepingen. Aarde wordt omgezet in vorm. Ja, van bouwen weten ze ook wel iets in Mexico. Vroeger en nu. Dat was voor mij echt een ontdekking: die prachtige Mexicaanse architectuur. En dan niet alleen de tempels en de kerken, nee, de moderne en hedendaagse architectuur is er werkelijk fantastisch! En dan: het vuur. Hier zou je kunnen vertellen hoeveel lichtjes de stad elke avond verlichten of hoeveel kaarsen er elke dag worden aangestoken, maar het mooiste wat je in Mexico over vuur kunt vertellen is het Nieuwe Vuur. Tja, dat was een gebruik in de tijd van de Azteken. Om de 52 jaar moest al het vuur in de stad gedoofd worden. Iedereen moest zijn vuur uitdoen die dag en dat in de tijd waarin vuur nog niet uit een fles of uit een aansteker kwam. Alleen in Ixtapalapan, een kleine heuvel met een tempel, mocht het vuur blijven branden. En van dat vuur kreeg iedereen de volgende dag het Nieuwe Vuur.
Ondersteunend plaatmateriaal voor woordweb
Aardrijkskunde les 3: drinkwater Doel: * Aan het eind van de les weten de kinderen waar drinkwater vandaan komt * Aan het eind van de les weten de leerlingen dat drinkwater niet overal even schoon is en kunnen zij hier voorbeelden van noemen Middelen: -‐ plaatmateriaal (zie inleiding) -‐ digibord voor de filmpjes. -‐ computer voor maken van lijst Inleiding (15 min., samenwerken) Gebruik onderstaand plaatmateriaal. Alle leerlingen krijgen een briefje met een afbeelding erop. Deze kunnen ze even in hun zak stoppen.
Er zijn dubbele afbeeldingen. Dus meerdere leerlingen hebben hetzelfde plaatje. Door middel van het stellen van ja / nee vragen moeten de leerlingen elkaar zien te vinden. Je kunt er ook voor kiezen de afbeeldingen te voorzien van tekst of alleen tekst. Vereenvoudigen: voorbeeldvragen op het bord te noteren. Heeft ieder elkaar gevonden? Wat hebben alle afbeeldingen gemeen? Waar zou deze les overgaan?
Kern (15 min., interactief) Wat denken de leerlingen waar water vandaan komt? Filmpje: http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20060411_drinkwater01
Laat een leerling heb filmpje na vertellen. Verduidelijk dat water uit de natuur komt! Zouden de mensen overal water hebben? Hoe zouden zij aan water komen? Is dat schoon? Filmpje: http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20081218_drinkwater Weten de leerlingen nog meer landen waar in drinkwater niet vanzelfsprekend is? Laat een leerling navertellen hoe de mensen in Nepal aan water komen. Speel in op het gevoel van de leerlingen: * Zou je de mensen uit Nepal willen helpen, hoe? * Wat zou je voelen als je geen water had en waarom? Verwerking (week, individueel) Met de klas gaan jullie een week bij houden hoeveel je aan water verbruikt. De leerkracht stelt samen met de klas items op die in de gaten gehouden moeten worden, zoals douchegebruik, tanden poetsen, toiletbezoek, drinken, koken e.d. Deze lijst maak je zelf, of een leerlingen en geeft deze mee naar huis. Ook in de klas wordt het gebruik bijgehouden. Het aantal liters wordt erna uitgerekend bij enkele leerlingen. Maak een turflijst van de klas met toiletbezoeken / handen wassen e.d. Aan het eind van de week worden de resultaten besproken. Wie is het zuinigst? Waar zouden de mensen jaloers op je zijn? Waarom? Waar kwam het water ook alweer vandaan? Voorbeeldlijst om te turven zie bijlage. Differentiatiemogelijkheden / wat te doen als de leerlingen klaar zijn * Maak een woordslang met allerlei woorden die te maken hebben met water. Begin met water en ga erna met de eindletter (de “r”) verder. Bijv. water -‐ regen – nat…… * vul de lijst aan met dingen die je zelf nog wilt bijhouden.
Letterlijke tekst van de filmpjes.
Filmpje: Waar komt het water vandaan? Ons water halen we uit de natuur. Maar er moet heel wat gebeuren voor we het kunnen drinken. Eerst laten we water in een buis stromen. In de wand van die buis zit een gat met een rooster ervoor. Hier gaat het water doorheen, maar zónder grote dingen als takken. Via de buis stroomt het water naar het pompstation, waar het wordt voorgefilterd. Een grote draaiende zeef zorgt ervoor dat afval, vissen en gras niet meekomen. Daarna wordt het water de zuiveringsinstallatie ingepompt. Het is dan nog behoorlijk smerig en het stinkt. Er wordt dan actieve koolstof bijgedaan, een stof die de oplosmiddelen en bestrijdingsmiddelen uit het water haalt. Het water is daardoor direct veel minder vies, maar nog lang niet schoon genoeg. Het water gaat naar een tank waar aluminiumsulfaat in zit. Dat is een stof die ervoor zorgt dat er vlokjes in het water komen. Die vlokjes zijn kleverig, en dat is handig, omdat er zo bacteriën, modder en andere viezigheid aan blijven plakken. Met vlokjes en al gaat het water dan naar de volgende tank. Hier zit een chemische stof in die polymeer heet. Die stof zal ervoor zorgen dat alle viezigheid naar de bodem zakt. Door vijf buizen wordt er heel fijn zand
in het water gespoten: micro-zand. Het polymeer gaat om de zandkorreltjes heen zitten en wordt kleverig. Het plakt dan aan de vlokjes in het water, die dan zó zwaar worden dat ze naar de bodem zakken. (Hier zie je dat in het klein gebeuren.) Nu is het water dan eindelijk helder. Maar nog niet drinkbaar, want er zitten nog veel bacteriën, virussen en andere organische stoffen in. De volgende stap is dus: filteren. Het water komt de filter in en stroomt dan eerst door een laag antraciet en dan door zand. Dat haalt alle organische deeltjes uit het water. Nu de virussen en bacteriën nog. Daarom wordt er per liter water 1,9 milligram chloor toegevoegd. Genoeg om álle ziektekiemen te doden. Als laatste wordt er een mineraal in het water gedaan: 'silicaat' heet het. Silicaat zorgt ervoor dat er geen kalk in de waterleiding komt. De overheid controleert voortdurend of het water wel veilig te drinken is. Er mag bijvoorbeeld in een liter water nooit meer dan 0,6 milligram chloor zitten. Het chloor dat ze in de waterzuivering gebruiken, is heel erg giftig. Als een chloortank zou lekken, moet in een straal van 10 kilometer alles ontruimd worden!Daarom liggen de chloortanks in een zwaarbeveiligde ruimte. Deze waterzuivering maakt water in 45 minuten drinkbaar. Nu moet het alleen nog naar je huis worden gepompt. Filmpje: Nepal Kinderen hebben speciale rechten, maar die moeten ze natuurlijk wel krijgen. Unicef werkt daaraan. En die rechten, ja, dat kan gaan van het recht op onderwijs tot het recht op spelen en ontzettend belangrijk: het recht op schoon drinkwater. Voor ons is het heel normaal: schoon drinkwater. Maar in heel veel landen op de wereld is daar een enorm tekort aan. Bijvoorbeeld hier in Nepal. Sushila woont hier samen met haar familie. Behalve haar ouders en broer wonen ook haar oma en tante bij haar. Iedereen helpt een handje mee. Niemand heeft hier een kraan in zijn huis, dus ik ben heel benieuwd. Where do you get your water? We have to go a bit far. Okay, can I walk with you? Yes. Okay. Hier? Oh, hoeveel liter zou hier ingaan? Jij zei heel veel, dus als je dit dan hebt opgebruikt, moet je snel weer. And how many times a day you do this walk? Two times. Two times? Okay. Dat is kennelijk toch genoeg water om voor het hele gezin alles mee te doen. Okay, so this is it? The water comes from this hose. En je vraagt je af: “ja, waar gaat die slang naartoe?”. Where does the water come from?” From the mountain Now there is water, does it always work here, this hose? So, only in the rain season? And that is like the once or something? Okay. And what is this water for, what do you do with it? For drinking? And are you sure that it’s clean, you are not contaminated? It looks clean, but you are absolutely sure? Nou, dat is nogal wat hè, als je hier woont en je hebt dorst, dan moet je dus eerst hiernaartoe lopen, dan geluk hebben dat er water uitkomt en dan maar hopen, dat het schoon is. Het ziet er op zich ook wel okay uit, maar er is maar één manier om er echt achter te komen bij water en dat is een test doen. En met dit flesje kan dat. Zo. Nou, nu moeten we een paar uur wachten. Blijft het zo helder als het nu is, ja, dan is het op zich schoon. Maar als het verkleurd is of donkerder wordt, dan is het vervuild water. Het is tijd voor de uitslag van de test van het drinkwater van Sushila. Het flesje heeft nu lang genoeg gestaan. En de uitslag is, ja, schrikken, want hoe donkerder het water, hoe slechter het water. Nou, moet je zien! Dit water is in een paar uur gewoon zwart geworden! En dat betekent, dat er heel veel poepbacteriën in zitten. En dit drinkt Sushila elke dag, hier wast ze zich mee, hier wast ze ‘r eten mee. Het is gewoon vervuild met poep! Slecht nieuws dus. Tijdens deze reis besef ik steeds meer hoe belangrijk het is, dat kinderen kennis krijgen over schoon water en hygiëne. Unicef gaat binnenkort lessen geven op de school van Sushila en ook komen er toiletten. Ik hoop, dat ze daar snel mee beginnen, want er is hier in Nepal water. En als iedereen leert om daar goed mee om te gaan en om toiletten te bouwen, dan blijven de kinderen hopelijk gezond en krijgen ze waar ze recht op hebben.
Waterverbruik lijst van ………………………………………… Toiletbezoek: Douchen: Handen wassen:
Drinken: Afwassen: Planten water geven:
