Aanbod van levensmiddelen in schoolkantines
Versie 1
Datum Status
12 januari 2011
DEFINITIEF | Schoolkantines | 12 januari 2011
Colofon
Projectnaam Projectnummer Versienummer
Aanbod levensmiddelen in schoolkantines ZD 09 1613 1 T 040 291 15 00 061 503 62 55 F 040 291 16 00
Pagina 3 van 8
Schoolkantines | 12 januari 2011
Inleiding De snelle ontwikkeling van overgewicht ( 25≤BMI<30) en obesitas (≥30) vormt zowel wereldwijd als in Nederland een toenemende bedreiging voor de volksgezondheid. De groei van overgewicht en obesitas onder kinderen, groepen met een lage sociaal economische status en allochtonen is verontrustend. Van de 12-15 jarigen is 15-20% te dik. De gevolgen van overgewicht en obesitas zijn zeer ernstig voor kinderen. Deze kinderen vertonen een toename van glucose intolerantie en diabetes type 2. Daarnaast hebben kinderen met obesitas vaker een gebrek aan zelfrespect en zelfvertrouwen. Ook bij kinderen ontstaat overgewicht door een verstoring van de energiebalans. Kinderen brengen veel tijd door op school en kunnen ook steeds vaker eten kopen op school. Scholen beschikken over bijvoorbeeld automaten, een eenvoudige uitgiftebalie of zelfs een professionele kantine. De school kan een belangrijk aandeel hebben in het ontwikkelen van een gezond eetpatroon, door een verantwoord aanbod van levensmiddelen te hebben. Ook kan een school tijdens lessen aandacht besteden aan gezonde leefgewoonte. Het programma ‘De Gezonde Schoolkantine’ van het Voedingscentrum biedt scholen praktische informatie en ondersteuning om een Gezonde Schoolkantine te maken. Ter ondersteuning wordt jaarlijks een financiële stimuleringsprijs uitgereikt voor de beste Gezonde Schoolkantine. De nVWA heeft in 2005 een nulmeting uitgevoerd bij 60 middelbare scholen, hieruit bleek dat er geen enkele school was met een gezond aanbod. Twee belangrijke oorzaken waren gebrek aan kennis en geen prioriteit geven aan het onderwerp (‘Het aanbod van levensmiddelen op middelbare scholen’; VWA juli 2006).
Doel Het doel van dit nVWA project is om inzicht te krijgen in het huidige beleid, aanbod, reclame en promotionele activiteiten met betrekking tot de voorziening van levensmiddelen in middelbare scholen dmv inspecties. Ook wordt gekeken naar het effect van het Voedingscentrum programma en stimuleringsprijs bij deelnemers aan deze prijs in 2008.
Werkwijze Van oktober tot en met december 2009 zijn 30 middelbare scholen (VMBO, HAVO en VWO) door controleurs van de nVWA bezocht. Tien scholen hebben een bezoek gekregen die ook in 2005 zijn bezocht, tien scholen zijn bezocht omdat deze scholen in 2008 mee hebben gedaan met de stimuleringsprijs en er zijn tien nieuwe scholen bezocht. Type school bezocht in 2009
VMBO
VMBO/HAVO
VMBO/HAVO/VWO
HAVO/VWO
Speciaal Onderwijs
2005*
4
0
3
2
1
2008**
7
1
2
0
0
2009
1
0
8
1
0
Totaal
12
1
13
3
1
***
*
scholen die in 2005 ook door de nVWA zijn bezocht
**
scholen die in 2008 mee hebben gedaan aan de stimuleringsprijs
***
scholen die nieuw in 2009 zijn bezocht
De inspectie bestond uit twee delen. Het eerste deel was een gesprek met een leidinggevende van de school, waarbij de nadruk lag op het beleid rondom ‘gezonde’ voeding. Het tweede deel bestond uit het in kaart brengen van het aanbod van de kantine (uitgiftebalie en/of automaat) inclusief reclame en promotionele activiteiten, waarbij ook vragen gesteld werden aan kantinebeheerder en/of conciërge. Tijdens iedere inspectie zijn van diverse onderdelen foto’s gemaakt. Het aanbod werd beoordeeld op een tijdstip vlak voor aanvang van de pauze. De vragenlijst bestond uit een aantal onderdelen: algemene vragen, beleidsvragen, sponsoringsvragen, aanbod van de uitgiftebalie, aanbod in automaten, reclame en promotie. Het aanbod van producten is in kaart gebracht door per productgroep aan te geven hoeveel verschillende producten aanwezig waren. De producten werden ingedeeld volgens criteria van het Voedingscentrum (VC). Pagina 4 van 8
Een kantine heeft volgens het VC een gezond aanbod als er alleen producten uit de vijf vakken van de schijf van vijf worden aangeboden. Een gezonde kantine betekent een gevarieerd en evenwichtig aanbod: Variatie met voldoende basisproducten uit alle vijf vakken van de Schijf van Vijf, zoals brood, fruit, melkproducten, vlees, smeersels en dranken. Evenwicht door een goede verdeling binnen het aanbod basisproducten uit de Schijf van Vijf en extra's. Aanbod basisproducten uit de Schijf van Vijf op scholen via een balie of automaten: Brood: verschillende soorten volkoren en bruin brood, mueslibollen, krentenbollen. Melk en melkproducten: magere/halfvolle melk, karnemelk Groente en fruit: alle soorten verse groenten en vers fruit. Smeersel: margarine uit kuipje voor op brood (max 40% vet) Vlees, vis, kaas en ei Dranken: water, koffie, thee In het ideale geval bestaat het kantineaanbod uit honderd procent basisvoedingsmiddelen (Schijf van Vijf). Scholen die nog geen ideaal aanbod hebben kunnen streven naar een betere verhouding tussen basisvoedingsmiddelen en extra's.
Naast het in kaart brengen van het aanbod van productgroepen op scholen is ook aandacht geweest voor de aanwezigheid van kingsize producten en mini verpakkingen. Een kingsize product is gedefinieerd als een product waarvan ook een kleinere verpakking in omloop is (al dan niet van hetzelfde merk) of als op de verpakking de nadruk wordt gelegd op de grote portie (bijvoorbeeld super gevulde koek, extra grote stroopwafels, king size). Een mini verpakking is gedefinieerd als een product waarvan ook een ‘normale’ verpakking in omloop is (al dan niet van hetzelfde merk) of als op de verpakking de nadruk wordt gelegd op de kleine portie (mini) of losse verkoop van snoep. In de inspectielijst wordt ook gevraagd of promotie of reclame aanwezig is. Promotie is gedefinieerd als kortdurend, verkoopbevorderend, acties en aanbiedingen. Reclame is gedefinieerd als materiaal met een logo van een voedingsmiddel/merk/fabrikant.
Factsheet schoolkantine| 12-01-2011
Schoolkantines | 12 januari 2011
Resultaten Uit het bezoek aan de scholen bleek dat 21 (70%) van de 30 scholen bekend zijn met ‘De gezonde schoolkantine’. Van deze 21 scholen zijn 10 scholen in 2008 deelnemer geweest aan de stimuleringsprijs en 5 in 2005 bezocht door de nVWA. Aantal Ja, bekend geen participatie
9
Ja, bekend participatie ism GGD
8
Ja, bekend zonder participatie GGD
1
Anders, nl
3
Nee
9
Totaal
30
* ‘Anders’: scholen die eerder wel hebben deelgenomen.
In 2005 was 48% van de bezochte scholen bekend met ‘de gezonde schoolkantine’. Het bezoek aan de deelnemers aan de stimuleringsprijs verklaart onder andere deze stijging in bekendheid. Aan scholen die deelnemers zijn of waren aan het programma, is gevraagd naar ervaringen en tips. Hieronder volgt een opsomming van deze resultaten: Broodjes gezond worden zeer goed verkocht; 90 broodjes per dag De school heeft te weinig tijd om te controleren of afspraken worden nageleefd Draagvlak creëren; durven doorpakken; kantinebeheerder en leerlingen betrekken Gewoon proberen, niet van tevoren zeggen dat het niet werkt. Broodjes gezond worden zeer goed verkocht. Neem risico's je moet het leuk vinden. Je moet investeren in apparatuur; alles is 1 euro (projectvorm) Kost heel veel tijd; VC begeleidt niet Niet de nadruk leggen op gezond, maar op sfeer en spellen Onduidelijk tav eisen Voedingscentrum TIP: koppelen aan prestatie en sport Zonder prijs zou het beleid ook anders zijn geweest
Invloed op het assortiment Er is 1 school die aangeeft geen invloed te hebben op het assortiment in automaten of uitgiftebalie. 22 van de 30 scholen (73%) hebben zowel invloed op het assortiment in automaten als uitgiftebalie. Beheer Er zijn 25 scholen met zowel een uitgiftebalie als automaten, 5 scholen hebben alleen een uitgiftebalie. 12 automaten zijn in beheer van een cateraar, de andere 10 zijn in eigen beheer. Van de 30 scholen met een uitgiftebalie, zijn 21 uitgiftebalies in eigen beheer, 5 uitgiftebalies zijn uitbesteed aan een cateraar en 4 zijn verpacht. Beleid Is er beleid ten aanzien van Gezonde Voeding en kantine? Aantal Ja
23 (77%)
Nee
7 (23%) Pagina 6 van 8
Voorbeelden: Automaten zijn weg uit de kantine, bruin brood voor tosti, geen gefrituurde producten, genoeg keuze: meer broodjes, minder snacks, alleen light producten in automaat, verse smoothies, aanbod verkleint: geen repen en chips meer, geen Redbull, appelsnacks in automaat. Is er beleid ten aanzien van Gezonde Voeding en automaten? Aantal Ja
17 (71%)
Nee
7 (29%)
Nvt
6
Voorbeelden: appels en melk, geen frisdrank, geen energiedranken, geen snoep, allen frisdrank zonder suiker, veel light producten, minder ongezonde koeken. Is er beleid ten aanzien van Gezonde Voeding en verbod op producten? Aantal Ja
8 (27%)
Nee
22 (73%)
Voorbeelden: alcoholverbod, energiedrank, geen automaten, geen snoep en fris, geen chips (vanwege rommel), geen gefrituurde producten, geen kauwgom (vanwege rommel). Op het gebied van beleid lijkt er niet veel veranderd ten opzichte van het nVWA onderzoek in 2005. Ook toen gaf meer dan de helft van de scholen aan beleid te hebben op het gebied van Gezonde Voeding. Schoolomgeving Bij 26 van de 30 scholen (87%) zijn er in de nabijheid van de school één of meerdere verkooplocaties: cafetaria (6x), snackbar (11x), supermarkt (26x), bakker (1x), winkelcentrum (1x), mobiele ijscokar (2x), anders (pizzeria, tankstation, Turkse bakker). 11 van de 26 scholen (42%) geven aan dat leerlingen hier geen gebruik van kunnen maken, omdat leerlingen niet van terrein af mogen (of alleen bovenbouw). Er is één school die een afspraak heeft gemaakt met winkeliers, als leerlingen daar komen wordt de school geïnformeerd en volgt er straf. 8 van de 26 scholen (31%) geven aan dat het assortiment op school bepaald wordt door de aanwezigheid van deze verkooplocaties. Er wordt bijvoorbeeld wel chips, snacks en snoep verkocht om leerlingen op het terrein te houden. Aanbod automaten (in 25 scholen) 15 scholen (60%) hebben één of meer warme dranken automaten (max. 2) 13 scholen (52%) hebben één of meerdere koude dranken automaten (max. 4); het aanbod van deze drank automaat is ideaal 11 scholen (44%) hebben een cooler 17 scholen (68%) hebben één of meerdere zoetwaren automaten (max. 3) 1 (4%) school heeft een food automaat; het aanbod in deze automaat wordt gekwalificeerd als ‘beste’ 7 (28%) scholen hebben een combi automaat Portiegrootte aanbod automaten Er worden op 9 van de 25 scholen (36%) 19 kingsize producten aangeboden. Deze 9 scholen zijn zowel nieuwe scholen, door de nVWA in 2005 bezochte scholen en deelnemers aan de stimuleringsprijs. De producten zijn verpakt en vallen binnen de categorie ‘extra’. Voorbeelden: appelkoek, B’tween big, gevulde koek, kanjers, stroopwafels en cake. In alle gevallen is de reguliere variant niet aanwezig en worden ook geen mini verpakkingen aangeboden. In 2005 werd op 50% van de scholen met automaten één of meerdere kingsize producten aangeboden.
Factsheet schoolkantine| 12-01-2011
Schoolkantines | 12 januari 2011
Aanbod uitgiftebalie
15
15
10
Uitgiftebalie
2 5
1 1
1
3 Minder
0
7
Beste
1 Geen
Beste
5
Minst
1 Minder
2 Ideaal
0
10
15
8
Ideaal
11
5
2009 1
2008 2005 1 Geen
20
Minst
20
De figuur links geeft het aanbod in de uitgiftebalie in 2009 weer. De rechter figuur geeft de verdeling van dit aanbod aan over de 10 nieuwe scholen (2009), de scholen die mee hebben gedaan aan de stimuleringsprijs (2008) en de scholen die al eerder bezocht zijn door de nVWA (2005).
Er zijn twee scholen waar sprake is van een ‘ideaal’ aanbod in de uitgiftebalie. Eén school is in 2005 bezocht door de nVWA en de andere school heeft in 2008 meegedaan aan de Stimuleringsprijs. Ook de school met het ‘beste’ aanbod is in 2005 door de nVWA bezocht. Er worden ook ‘extra’ belegde broodjes aangeboden bij de scholen. Variërend van één tot zes dubbel belegde broodjes. Veel gegeten broodjes zijn: broodje gezond, broodje shoarma, broodje kipfilet, broodje ei, broodje (knak)worst, tosti’s. Portiegrootte aanbod uitgiftebalie Er worden op 6 van de 30 scholen (20%) 8 kingsize producten aangeboden. Deze 6 scholen zijn zowel nieuwe scholen, door de nVWA in 2005 bezochte scholen en deelnemers aan de stimuleringsprijs. De producten zijn bijna allemaal verpakt, één kingsize product is onverpakt. De producten vallen binnen de categorie ‘extra’, behalve één. Voorbeelden zijn: broodje (basis), stroopwafels, chocolade en speculaaspop. De regulier variant is niet aanwezig en mini verpakkingen worden niet aangeboden. In 2005 werd op 43% van de scholen met een uitgiftebalie vergelijkbare kingsize producten aangeboden. Kingsize producten worden nergens aangeprezen. Reclame Op 16 van de 30 scholen (53%) is reclamemateriaal aanwezig. Voorbeelden van reclame zijn prullenbakken en afbeeldingen op automaten. De reclame heeft betrekking op drank, ijs, soep en snoep. Op 3 van de 30 scholen (10%) is er sprake van promotie. De promotie is in de vorm van een combikorting: drank + broodje voor een prijs. In 2005 werd op 90% van de scholen reclame gemaakt voor dezelfde producten. En op 45% van de scholen was er sprake van promotie.
Conclusie De resultaten zijn vergeleken met de bezoeken aan middelbare scholen in 2005. De resultaten komen redelijk met elkaar overeen. Toen bezocht de nVWA 60 middelbare scholen en was er geen enkele school met een ‘gezond’ aanbod in de uitgiftebalie. Tijdens dit onderzoek zijn er twee middelbare scholen met een ideaal aanbod en één school met een ‘beste’ aanbod. De school met het ‘beste’ aanbod en één school met een ideaal aanbod zijn in 2005 ook bezocht. Eén school had voorheen alleen melkproducten in de uitgiftebalie en nu een completer aanbod. De andere school heeft nu een cateraar in dienst die de uitgiftebalie beheert. Op grond van dit kleine aantal scholen is niet te zeggen of de stimuleringsprijs of het eerdere bezoek van de nVWA een effect hebben op het aanbod van levensmiddelen in scholen nu. Wel is de algemene indruk dat er meer aandacht is voor ‘gezondheid en voeding’ op middelbare scholen. Pagina 8 van 8
