a l s p o l i t i e k e e n

Universiteit Gent Faculteit Ingenieurswetenschappen Vakgroep Architectuur & Stedebouw Voorzitter: Bart Verschaffel

Mariale a l s

heiligdommen

p o l i t i e k e

r e l i g i e u z e i n

e n

p r o p a g a n d a

F r a n k r i j k, 1 7e e e u w

Ilse Luypaert Promotor: Maarten Delbeke Scriptie tot het behalen van de academische graad van burgerlijk ingenieur-architect schooljaar 2005-2006

Universiteit Gent Faculteit Ingenieurswetenschappen Vakgroep Architectuur & Stedebouw Voorzitter: Bart Verschaffel

Mariale a l s

heiligdommen

p o l i t i e k e

r e l i g i e u z e i n

e n

p r o p a g a n d a

F r a n k r i j k, 1 7e e e u w

Kaftillustratie: Les voeux du roi et de la reine à la Vierge Gravure van Abraham Bosse Bron: Cabinet des Estampes

Ilse Luypaert Promoter: Maarten Delbeke Scriptie tot het behalen van de academische graad van burgerlijk ingenieur-architect schooljaar 2005-2006

Overzicht

Scriptie ingediend tot het behalen van de academische graad van burgerlijk ingenieurarchitect. Titel:

Mariale heiligdommen als politieke en religieuze propaganda in Frankrijk, 17e eeuw.

Auteur:

Ilse Luypaert

Promoter:

Maarten Delbeke

Schooljaar:

2006-2007

Instantie:

Universiteit Gent Faculteit Ingenieurswetenschappen Vakgroep Architectuur & Stedebouw

Voorzitter:

Bart Verschaffel

Samenvatting: Het belang van deze studie bevindt zich in de toepassing van een nieuwe methode waarbij twee verschillende historiografische tradities aan elkaar gerelateerd worden: de politiekreligieuze en de architectuurhistorische traditie. Het resultaat is dat ik een beeld heb kunnen vormen van de complexiteit van de architecturale impact van de mariale propaganda van het koningshuis in het algemeen en de voeu van Lodewijk XIII in het bijzonder. Daarbij werd vastgesteld dat ondanks de grote betekenis van deze voeu, de architecturale impact niet rechtstreeks is af te lezen uit de ontwikkeling van de religieuze architectuur in de 17e eeuw in Frankrijk. De voeu heeft een onrechtstreekse impact waarvan we een aantal belangrijke parameters zullen definiëren. De bevindingen worden ten slotte getoetst aan de hand van een casestudiy: de Notre-Dame van Parijs.

Trefwoorden: Maria - Koningshuis - Frankrijk - Architectuur - Notre-Dame

Toelating tot bruikleen

"De auteur geeft de toelating deze scriptie voor consultatie beschikbaar te stellen en delen van de scriptie te kopiëren voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting de bron uitdrukkelijk te vermelden bij het aanhalen van resultaten uit deze scriptie." 2 juni 2006

Dankwoord

De voltooiing van mijn thesis representeert voor mij het culminatiepunt van mijn studies. Dit moment bracht mij tot een reflectie over de voorbije vijf jaar aan de Universiteit Gent en tot een terugblik op het boeiende en niet altijd even eenvoudig parcours. In deze laatste etappe van mijn studies wil ik heel speciaal mijn dank betuigen aan mijn promotor, Maarten Delbeke, omwille van zijn continue en duidelijk voelbare steun. Reeds van bij de aanvang van de thesis werd ik op regelmatige tijdstippen door hem opgevolgd en begeleid. Hij introduceerde mij in de onderzoekswereld en hielp mij bij het aanleren van een wetenschappelijk correcte schrijfstijl. Graag wil ik hem uitdrukkelijk bedanken voor de vele uren die hij vrijmaakte om samen de onderzoeksresultaten te bespreken en om mij te helpen bij de ontwikkeling van mijn argument. Tot slot wil ik hem bedanken voor de snelheid en de grondigheid waarmee hij mijn werk heeft gelezen en gecorrigeerd en voor zijn bereidheid om samen met mij de samenhangendheid van de thesis steeds weer te verbeteren. Verder wil ik mijn dank betuigen aan Fabian de Achaval voor zijn inbreng bij het vormen van de globale inzichten en voor het geduld en de verdraagzaamheid die hij opbracht tijdens mijn schrijfperiode die gepaard ging met sterke humeurschommelingen. Tot slot wil ik ook mijn moeder bedanken voor haar enthousiasme en de nauwkeurigheid waarmee ze de teksten heeft nagelezen en verbeterd.

Inhoudstafel

1. INLEIDING ___________________________________________________ 1 2. ALGEMENE CONTEXT ___________________________________________ 3 1. MARIALE DEVOTIE ______________________________________________________3 1.1 Historiek in Frankrijk _______________________________________________3 1.2 Maria als symbool _________________________________________________6 1.3 Bruikbaarheid ___________________________________________________11 2. POLITIEKE SITUATIE: OPBOUW VAN EEN ABSOLUTE MONARCHIE _______________________12 3. RELIGIEUZE SITUATIE: TOPPUNT VAN DE CONTRAREFORMATIE ________________________15 4. EÉN GEMEENSCHAPPELIJK DOEL: NATIONALE EENHEID _____________________________18 3. DE VOEU VAN LODEWIJK XIII ___________________________________ 20 1. WAT IS DE VOEU? _____________________________________________________20 1.1 Motivatie en daad ________________________________________________21 1.2 Beslissingen _____________________________________________________23 2. OMSTANDIGHEDEN ____________________________________________________25 2.1 De inname van La Rochelle: godsdienstig ______________________________25 2.2 De ziekte van de koning: persoonlijk _________________________________26 2.3 Oorlog met Spanje: militair _________________________________________26 2.4 Verraad: politiek _________________________________________________28 3. TOTSTANDKOMING _____________________________________________________29 3.1 De lamp ter ere van Maria: een pril begin______________________________30 3.2 De ordonnantie op 10 februari 1638 __________________________________30 3.3 De viering op 15 augustus 1638 _____________________________________31 4. DE VOEU ALS BRANDPUNT VAN MARIALE DEVOTIE ________________________________32 4.1 Problematiek ____________________________________________________33 4.2 Interventie van Maria _____________________________________________34 4.3 De geboorte van Louis-Dieudonné____________________________________35 4.4 De troonopvolger als hefboom voor de voeu____________________________37 5. DE DRAAGWIJDTE VAN DE VOEU ____________________________________________38 5.1 Politiek & religieus ________________________________________________38 5.2 Architecturaal ___________________________________________________39 4. ARCHITECTURALE IMPLICATIES _________________________________ 41

1. AXIOMA ____________________________________________________________41 2. METHODOLOGIE ______________________________________________________41 3. WERKHYPOTHESES ____________________________________________________43 4. HET KONINGSHUIS ALS AGENT VOOR MARIALE ARCHITECTUUR ________________________46 4.1 Notre-Dame-des-Victoires __________________________________________46 4.2 Val-de-Grâce ____________________________________________________50 4.3 De kapel van het Louvre ___________________________________________55 4.4 Notre-Dame van Parijs ____________________________________________55 4.5 Besluit _________________________________________________________56 5. HET KONINGSHUIS ALS AGENT VOOR RELIGIEUZE ARCHITECTUUR ______________________57 5.1 Actieve ondersteuning van katholieke instellingen _______________________58 5.2 Financiering van katholieke projecten _________________________________60 5.3 Vervulling van een representatieve rol ________________________________62 5.4 Oprichting van monumenten ter ere van het koningshuis__________________63 5.5 Aanstelling van koninklijke kunstenaars _______________________________64 6. DE MARIADEVOTIE ALS AGENT VOOR RELIGIEUZE ARCHITECTUUR ______________________65 6.1 De bouw van Mariakapellen_________________________________________66 6.2 De naamgeving van de instituten ____________________________________68 6.3 Aandacht voor de Assumptie ________________________________________68 7. BESLUIT ___________________________________________________________70 5. CASESTUDY: DE NOTRE-DAME VAN PARIJS _________________________ 71 1. INLEIDING __________________________________________________________71 2. HISTORISCHE ACHTERGROND ______________________________________________72 3. ARCHITECTURALE BESCHRIJVING VÓÓR DE VOEU _________________________________75 3.1 Omgeving ______________________________________________________75 3.2 Buitenkant ______________________________________________________78 3.3 Binnenkant _____________________________________________________81 4. INTERVENTIES NA DE VOEU _______________________________________________87 4.1 Lodewijk XIII ____________________________________________________88 4.2 Anna van Oostenrijk ______________________________________________89 4.3 Lodewijk XIV ____________________________________________________90 4.4 Kardinaal van Noailles _____________________________________________98 5. BESLUIT __________________________________________________________100 6. BESLUIT ___________________________________________________ 101 7. BIBLIOGRAFIE ______________________________________________ 103 8. BIJLAGE ___________________________________________________ 105

1. Inleiding

Ongeveer een jaar geleden besloot ik om een scriptie te schrijven over de bouw van Mariale heiligdommen als politieke en religieuze propaganda. Deze keuze werd vanuit mijn interesse voor geschiedenis en religie reeds snel gemaakt. Bovendien werd ik gefascineerd door het woord ‘propaganda’ dat bij mij een mechanisme opriep waarbij Staat en Kerk van elkaar gebruik maken om hun doel te bereiken. Het onderwerp had nood aan begrenzing in tijd en ruimte. Vanuit mijn buitenlandse ervaring in Parijs kwam ik terecht bij de Franse monarchie. Het hoogtepunt van de Mariadevotie in Frankrijk bracht ons vervolgens bij de 17e eeuw: het is de voeu van Lodewijk XIII waarin Maria wordt uitgeroepen tot beschermster van Frankrijk. Bij het zoeken naar geschikte literatuur kwam ik al snel tot de vaststelling dat de boeken die ik in mijn handen kreeg, onder te verdelen waren in twee verschillende historiografische tradities. Enerzijds was er de politiek-religieuze literatuur die zich toespitst op het Franse koningshuis met zijn overwinningen en tegenslagen. Binnen deze traditie onderscheiden we nog eens twee categorieën: de eerste is zuiver geschiedkundig en de tweede richt zich meer op de religie waaraan ook een politiek belang wordt toegekend. Deze tweede categorie wordt gekenmerkt door nostalgie naar de glorietijden van de monarchie en het katholicisme. Anderzijds was er de architectuurhistorische literatuur die gekarakteriseerd wordt door gedetailleerde beschrijvingen van de architectuur zonder echter aandacht te schenken aan het opdrachtgeverschap of de financiering van desbetreffende bouwwerken. Deze verschillende historiografische perspectieven kennen geen enkel raakpunt en de moeilijkheid van de scriptie was dan ook om deze twee verschillende werelden met elkaar in verbinding te brengen. Hiervoor ging ik op zoek naar religieuze architectuur die terug te vinden was in beide historiografische tradities én die in verband kon worden gebracht met de voeu. Op basis van deze inventaris besliste ik om mij te concentreren op Parijs en om de architecturale interventies onder te brengen in drie grote categorieën.

Binnen elk van

deze categorieën werd een analyse gemaakt van de mogelijke propagandascenario’s. Tot slot heb ik mijn bevindingen getoetst aan de hand van een casestudy.

1

Het resultaat is dat ik een beeld heb gevormd van de complexiteit waarbinnen de voeu van Lodewijk XIII tot stand is gekomen. Ondanks de grote betekenis van de voeu merken we dat de architecturale impact niet rechtstreeks valt af te lezen van de religieuze architectuur. In eerste instantie zal ik trachten inzicht te brengen in het mechanisme van mariale propaganda waarbij zowel het Franse koningshuis als de Kerk een rol spelen. Om beter vat te krijgen op deze problematiek gaan we kijken naar de voeu van Lodewijk XIII. Vervolgens vragen we ons af wat de impact is van deze voeu op de ontwikkeling van de religieuze architectuur. Deze problematiek wordt ontwikkeld in vier delen. In het eerste deel onderzoeken we hoe het mechanisme van propaganda in elkaar zit door het analyseren van de verering en van de symboliek van Maria en door het schetsen van de politieke en religieuze situatie in Frankrijk in de 17e eeuw.

In het tweede deel concentreren we ons op de

betekenis van de vœu van Lodewijk XIII als koninklijke uitdrukking van Mariale devotie. Wat waren de aanleidingen? Wat zijn de gevolgen? Om vervolgens in een derde deel de architecturale

implicaties van

de voeu

te

onderzoeken

aan

de

hand

van

een

werkhypothese en een methodologie. In een laatste deel worden deze architecturale implicaties in detail onderzocht aan de hand van een casestudy: de Notre-Dame van Parijs.

2

2. Algemene context

1. Mariale devotie 1.1 Historiek in Frankrijk De verering van Maria is een van de oudste en levendigste tradities van het nationale leven in Frankrijk.

Aan deze traditie werd met dwang en zachtheid een wereldlijke

continuïteit gegeven doorheen verschillende fases van de Franse geschiedenis1. Vandaar de vaak herhaalde uitdrukking Regnum Galliae, Regnum Mariae: het Franse koninkrijk is het koninkrijk van Maria2. Al van voor haar geboorte werd de moeder van de Verlosser vereerd door Gallische stammen. In de 3e eeuw voor Christus werden dankzij de vertaling van de Septuagint3, de goddelijke voorspellingen uit het Oude Testament en voornamelijk uit de Profeten verspreid over het Oosten en het Westen.

Deze voorspellingen drongen door tot in de

heidense kringen en baarden de Grieken en de Romeinen heel wat zorgen.4

Ze

kondigden de komst aan van een Koning van de vrede die over een oneindige soevereiniteit zou beschikken. Er werd gesproken over een hernieuwende kracht uit Judea en over een Verlosser. De toekomstige moeder van deze Messias werd door de Romeinen geëerd en ook de Galliëres vereerden een zwangere Maagd. Archeologische ontdekkingen hebben uitgewezen dat in de oudste steden reeds een primitieve verering van een Maagd bestond5. Vanaf het ontstaan van de Kerk werd Maria gevierd. De Mariacultuur in Frankrijk werd versterkt en aangewakkerd door een aantal belangrijke Franse theologen6.

De eerste

Mariale katholieke doctrine werd in de tweede eeuw na Christus ontwikkeld door 1

Christian Notre-Dame de France 1938 p10.

2

Laurentin: Le voeu de Louis XIII, passé ou avenir de la France? 2004 p13-14. en Christian Notre-Dame de

France 1938 p9. 3

De Septuagint (
autoriteiten werd gerealiseerd in Alexandrië door 70 geleerden. De legende zegt dat de 70 geleerden ieder apart de integrale tekst vertaalden en dat op het moment dat hun werk vergeleken werd, bleekt dat de 70 vertalingen identiek waren. 4


5


6

Delattre: Le voeu de Louis XIII (1638-1938) 1937 p91.

3

Irenaeus, een Frans priester7. In zijn werk Adversus Haereses vinden we twee belangrijke ideeën terug. Ten eerste verkondigt hij op basis van de menswording van God, de waardigheid van de Maagd als moeder van God8. Maria was volgens hem niet enkel een hulpmiddel in de verlossing van de mensen. Doordat ze haar Zoon vrijwillig naging, had ze zelf ook een eminente rol in de verlossing. Medeverlosseres van haar Zoon.

Maria schenkt genade als

Dit onderwerp zal de komende eeuwen steeds meer

naar de voorgrond treden in het christelijk denken. Een tweede belangrijk aspect in het werk van Irenaeus is Maria als de nieuwe Eva9. Omdat de mens zich in het Aards Paradijs wilde verheffen tot God, was de zondeval over hem gekomen. Nu daalde God af onder de mensen om via zijn Zoon dit kwaad ongedaan te maken. Jezus moet als tweede Adam teruggeven wat de eerste verloren had: de gelijkenis en de vriendschap met de Schepper. Maria moet als tweede Eva meehelpen in de verlossing en het kwaad herstellen dat door Eva werd veroorzaakt. Zoals de maagdelijke Eva uit ongehoorzaamheid naar de slang luistert, zo ontvangt en aanvaardt de Maagd Maria vol geloof en gehoorzaamheid de boodschap van de aartsengel. Nadat Eva de dood had teweeg gebracht, zorgt Maria nu voor de redding10.

De cyclus van de Verlossing: Eva sluit het paradijs af voor de mensheid, maar Maria opent opnieuw de poort

naar

de

hemel.

Paolo,

The

Annunciation

(detail), c. 1445. Bron: National Gallery of Art, Washington DC, Samuel H. Kress Collectie.

In de twaalfde eeuw volgde een tweede belangrijk theoloog. Bernardus van Clairvaux viert in zijn Missus est Angelus Maria als Medeverlosster en als Koningin van de Martelaren. Hij herneemt het thema van de zondeval en verheerlijkt Maria die als nieuwe Eva het leven teruggeeft aan haar voorouders en haar kinderen. Een tweede thema is het lijden van Maria tijdens de Kruisweg van haar Zoon. De pijn die Maria ervaart als moeder tijdens de Lijdensweg van haar Zoon is volgens Bertrand zelfs

7


8

Dit zal officieel bevestigd worden op het 3e Concilie van Efese in 431.

9

Warner: Alone of all her sex. The myth and the cult of the Virgin Mary 1976 p59-60.

10

Christian Notre-Dame de France 1938 p20-21.

4

groter dan de lichamelijke pijn.

Haar vereenzelviging met het lijden van haar Zoon

getuigt van een onevenaarbare liefde die haar tot martelaar maakt. Als Jezus moest lijden om Koning te worden van de mensen, dan dient ook Maria door haar mede-lijden een Koningin te zijn11. De Mariadevotie in Frankrijk werd door de eeuwen heen met veel zorg gecultiveerd en onderhouden waardoor ze een stevige basis en een vurig karakter kreeg. Een belangrijk gevolg van deze verering is de bouw van Mariale heiligdommen. De meerderheid van de kerken en kapellen in Frankrijk zijn aan Maria gewijd12.

Maar liefst 34 kathedralen

werden naar de Heilige Maagd genoemd. De meest bekende kathedralen zijn die van Parijs, Amiens, Chartres, Reims, Coutances en Rouen13. De immense toeloop van gelovigen in deze heiligdommen geeft weer in welke mate het volk Maria vereert. De genegenheid en verering van de Fransen ten aanzien van Maria zou veelvuldig beantwoord zijn door verschijningen en mirakels14. Van de vele Mariale heiligdommen is de Notre-Dame de Paris de belangrijkste. Zij vormt een onvergankelijke getuige van het geloof en van de gebeurtenissen waardoor de Franse natie gekenmerkt wordt15. Daarom zullen we hoofdstuk V volledig aan de Notre-Dame wijden. De Mariadevotie werd in Frankrijk eeuwenlang beschermd en bevestigd door de politieke machtshebbers.

Zo plaatste Clovis kort na zijn bekering over de ruïnes van een

druïdische tempel de funderingen van de Notre-Dame. De kerk werd voltooid door zijn zoon Childerbert. Ook Karel de Grote heeft veel kerken aan Maria gewijd. De graven van Normandië riepen Maria uit tot koningin van de natie. Het was algemeen geweten dat Lodewijk IX, ook Lodewijk de Heilige, dagelijks een gebedsdienst deed voor Maria. Lodewijk XI bouwt een Notre-Dame in Clery om een gelofte na te komen. Het is precies in deze traditie dat ook het onderwerp van deze scriptie een plaats krijgt. De voeu van Lodewijk XIII in 1638 vormt het hoogtepunt van de koninklijke verering van Maria en krijgt daarom alle nodige aandacht in hoofdstuk III. In de 15e eeuw ontstaat aan de rand van de Seine de Mariale traditie om op 1 mei een lelie te offeren. Dit is voor de Fransen de oorsprong van de Mariamaand16. Vanaf 1 mei 1449 wordt het begin van de Mariamaand gevierd door het planten van een met linten 11

Christian Notre-Dame de France 1938 p22-23

12

Christian Notre-Dame de France 1938 p23+25.

13


14


en Delattre: Le voeu de Louis XIII (1638-1938) 1937 p92. 15


16


5

versierde witte doornstruik door de Parijse goudsmidgilde. Later wordt dit jaarlijks offer gebracht in de vorm van een kostbaar relikwie, een sieraad en uiteindelijk vanaf 1630 door de schenking van een groot schilderij, de May, aan de Notre-Dame van Parijs17. Aan het einde van de 16e en het begin van de 17e eeuw wordt onder invloed van de Contrareformatie steeds meer de nadruk gelegd op de plaats van Maria in het christelijke leven. Hierdoor ontstaan er in Frankrijk spanningen tussen de Mariabeweging en andere spirituele en theologische stromingen18. Deze problematiek komt uitgebreid aan bod bij de bespreking van de Contrareformatie. Eerst wil ik even dieper ingaan op de symbolische betekenissen van Maria.

1.2 Maria als symbool De verering van Maria kent zijn oorsprong in de vele voorrechten die Maria gekregen heeft als Moeder van God. Vier van deze voorrechten werden door de Katholieke Kerk afgekondigd als dogma: Maria als Moeder van God en als Maagd, de Onbevlekte Ontvangenis en de Tenhemelopneming. Maagd De maagdelijke geboorte staat symbool voor de goddelijkheid van de vader en is een veelvoorkomend thema in de klassieke mythologie. Dit impliceert dat Jezus de zoon was van God19. De maagdelijkheid was symbool voor autonomie, vrijheid, sterkte en rituele puurheid. Deze symboliek werd zowel gedeeld door de Christenen als door de heidenen20. Haar maagdelijkheid is niet alleen een symbool, maar ook een voorwaarde. Maria vereren als Maagd is bevestigen dat zij enkel en alleen aan God toebehoort. Dit was noodzakelijk voor haar goddelijk moederschap.

De maagdelijkheid van Maria bestaat

zowel voor, tijdens als na de geboorte van Christus21. Moeder van God Maria is in de eerste plaats de Moeder van God: zij gaf het leven aan Jezus die zowel volledig mens als volledig God is. De maagdelijke geboorte was essentieel om deze dualiteit aan te tonen: de maagdelijkheid vormde een bewijs voor de goddelijkheid en de

17


18

Viller: Dictionnaire de spiritualité ascétique et mystique 1937-1965 Vol. VIII « Marie » p460.

19

Warner: Alone of all her sex. The myth and the cult of the Virgin Mary 1976 p34.

20

Warner: Alone of all her sex. The myth and the cult of the Virgin Mary 1976 p47-48.

21

Viller: Dictionnaire de spiritualité ascétique et mystique 1937-1965 Vol. III « Dévotions » p771.

6

geboorte was een bewijs voor zijn menselijkheid van Jezus

22

. Maria is in de eerste plaats

de moeder van God. Alle andere voorrechten die aan Maria werden toebedeeld zijn een gevolg van haar goddelijk moederschap. Onbevlekte Ontvangenis Het eerste gevolg van haar goddelijk moederschap was de Onbevlekte Ontvangenis. Dit dogma van de Rooms-katholieke Kerk bevestigt de bijzondere status van Maria door vast te stellen dat zij ter wereld kwam zonder door de erfzonde te zijn belast. Zij ontving, met andere woorden, een onbevlekte ziel. Op haar ziel werd door God reeds tevoren de zuiverende werking van de toekomstige Verlossing door haar Zoon Jezus Christus toegepast. God had in Maria een pure ziel vol van genade geschapen.

Hierdoor was

Maria vrij van elke prikkeling tot zonde. Haar onbevlektheid brengt de vrijstelling van de erfzonde23 met zich mee. De Onbevlekte Ontvangenis werd eeuwenlang bediscussieerd24. Omdat het dogma niet expliciet vermeld wordt in de bijbel, werd de Onbevlekte Ontvangenis niet aanvaard door de protestanten. Binnen de katholieke Kerk sloten sommigen zich aan bij het standpunt van de protestanten terwijl anderen van mening waren dat de Heilige Geest nergens komt of binnentreedt waar onzuiverheid heerst. Aangezien Christus zowel God als mens was, kon ook Hij pas incarneren als de plek van incarnatie zuiver was. Om interne conflicten binnen de Kerk te vermijden, werd de Onbevlekte Ontvangenis

tijdens het Concilie van Trente nog niet als dogma

afgekondigd25. Dit gebeurde uiteindelijk drie eeuwen later26. Tenhemelopneming Het grootste voorrecht van Maria is de Assumptie27. De Assumptie houdt in dat Maria verrijst en ten hemel rijst. Dit wil zeggen dat zowel haar geest als haar lichaam blijven voortbestaan. De protestanten hebben het hier moeilijk mee. Ze vinden de verrijzenis van het lichaam alles behalve eervol. Ze beschouwen het lichaam als een last28. 22

23

De

Warner: Alone of all her sex. The myth and the cult of the Virgin Mary 1976 p64. Om te begrijpen waarom de kruisiging van Jezus Christus binnen het christendom noodzakelijk is, is het

concept van de erfzonde essentieel. Het offer van Jezus Christus, die zich liet kruisigen is de basis voor de bevrijding van zowel de erfzonde als van de zelf begane zonden. Volgens deze christelijke verzoeningsleer moet men zich dan wel bekeren tot gehoorzaamheid aan God en dit offer persoonlijk aanvaarden. Warner: Alone of all her sex. The myth and the cult of the Virgin Mary 1976 p52-53. 24


25


26

Het dogma van de Onbevlekte Ontvangenis wordt pas in 1854 afgekondigd. Dit gebeurde door Paus Pius IX.

De vrijstelling van de erfzonde was een direct gevolg van de Onbevlekte Ontvangenis en werd eveneens in 1854 afgekondigd. 27

Het dogma van de Assumptie werd afgekondigd in 1950 door paus Pius XII.

28

Dit gedachtengoed is afkomstig uit het Alexandrijnse neoplatonisme.

7

katholieken daarentegen beschouwen het individu als de samensmelting van het lichaam én de ziel. Daardoor vinden zij beide even belangrijk29. Er werd geloofd dat het lichaam van Maria na haar dood intact bleef dankzij haar maagdelijkheid30. Ook dit voorrecht kent zijn oorsprong in het moederschap. Het is namelijk bijna onmogelijk dat Zij die Christus op aarde heeft gezet, heeft gevoed met haar melk en gedragen heeft op haar schoot, in lichaam of ziel van Hem zou gescheiden zijn in de dood31.

De blootsvoetse Madonna rijst ten hemel. Titian, Assumptie van de Maagd, 1518. Bron: S. Maria in Trastevere, Rome, 1140. Scala, Milan.

29


30


31


8

Naast deze voorrechten, krijgt Maria in de loop van de geschiedenis ook heel wat verschillende titels en rollen toebedeeld. In de context van deze studie heb ik een aantal symbolische betekenissen van Maria uitgekozen omwille van hun rol bij de politieke en religieuze propaganda. Medeverlosseres De belangrijkste rol van Maria is gratie verlenen aan de zondaren na de dood. Christus is de enige Verlosser, maar door haar moederschap en haar betrokkenheid kreeg ook Maria een rol in de Verlossing32. God verleent haar de genade die Jezus verdiend heeft33. Door haar goedheid en genade wordt ze de moeder van de mensen genoemd. Bovendien transformeert ze Christus van een rechtvaardige naar een vergevingsgezinde God. Sommige

katholieken

vereren

Maria

als

Medeverlosseres

omwille

van

haar

34

martelaarschap en haar vereenzelviging met het Lijden van Christus . Het aandeel van Maria in de Verlossing wordt echter betwist door de protestanten35. Zij aanvaarden Maria enkel als bemiddelares en niet als een goddelijkheid met eigen rechten. Ze handelt nooit onafhankelijk van Jezus36. Dit wordt bevestigd tijdens het Concilie van Trente. De rol van Maria als Medeverlosseres wordt nooit afgekondigd als een dogma37. Mater Dolorosa De verering van de Mater Dolorosa ontstaat aan het einde van de 11e eeuw en kent een bloeiperiode

tijdens de 14e eeuw dankzij de herovering van belangrijke Mariale

heiligdommen en pelgrimstochten naar het Heilige Land. Het lijden van zowel Christus als zijn moeder was een belangrijke katalysator voor de ervaring van liefde en geloof. Maria was begaan met het lot en de pijn van de gewoon mens38. François van Sales en de contrareformisten geloven dat Maria gestorven is uit liefde voor haar Zoon door het dagelijks herbeleven van Zijn lijden. In de Bijbel is de rol van Maria bij het Lijden van Christus erg beperkt. Het verdriet en de zorgen van Maria worden wel verhaald in de verschillende Kruiswegstaties. De Kruisweg biedt een zeer concrete en emotionele weergave van de Lijdensweg39. De ziel van Maria wordt verlost dankzij de dood van Jezus40.

32


33


34

Aanhangers van dit dogma zijn Maximiliaan Kolbe, Paus Johannes Paulus II,…

35


36

Ibidem p323.

37

Ibidem p330.

38

Ibidem p210.

39

Ibidem p211.

40


9

Koningin Maria is eveneens de Koningin van de mensen. Als moeder van God neemt ze deel aan het universele koningschap van haar Zoon41. Haar kroon is symbool van triomf, suprematie en medeplichtigheid in het koninkrijk van haar Zoon42.

Daarom werd de

gekroonde Maria vaak geïdentificeerd met de Kerk. We merken dat de verering van Maria evenredig verloopt met de macht van de Kerk en van de pausen. De Koningin was een krachtig symbool van macht om de autoriteit van de Kerk op aarde te versterken. Deze symboliek vinden we vooral terug in de 12e en 13e eeuw en vormt een aanzienlijk aandeel in de iconografie van de Notre-Dame van Parijs die we in hoofdstuk V zullen bespreken. Via deze iconografie geeft de Notre-Dame uiting aan de triomf van de Kerk.

Maria wordt door de Heilige Drievuldigheid tot Koningin van de Hemel gekroond. Velásquez: De kroning van de Maagd Bron: Museo

del

Prado,

Marnel Collectie.

41


42


10

Madrid,

Symbool van vruchtbaarheid Maria was eveneens een symbool van de vruchtbaarheid. Een belangrijk relikwie van Maria is haar gordel43 die bescherming bood tegen de vloek van de onvruchtbaarheid. Ook de Mariamaand is verbonden aan deze symboliek. De maand mei wordt immers geassocieerd met het begin van de zomer, bloemen en vrolijkheid44. Bemiddelares: mirakels en visioenen Maria bemiddelt tussen hemel en aarde. Ze kan genezing, vruchtbaarheid of troost brengen. Zoals reeds gezegd kan Maria enkel bemiddelen via haar Zoon, omdat ze geen eigen goddelijke krachten heeft. Maar Christus kan haar niets weigeren waardoor ze alle soevereniteit heeft45. Ze treedt als bemiddelares op via kleine mirakels bij oorlog, ziekte en onvruchtbaarheid46. Het visioen heeft als medium tussen hemel en aarde een enorme impact op de ontwikkeling van de katholieke cultuur na de Reformatie. De onrustige Kerk wil zijn band met God steeds vernieuwen en heeft nood aan directe boodschappen van de Hemel. Het visioen geldt als een publieke boodschap waarin aan de gelovigen een goddelijk bewijs wordt gegeven. Maria was de meest populaire Heilige wat verschijningen en mirakels betreft. Overal waar Maria verscheen ontstond een toestroom van gelovigen die op zoek waren naar verbondenheid met God47.

1.3 Bruikbaarheid Wat maakt Maria nu zo interessant als symbool? We hebben gezien dat de verering van Maria een zeer ruim begrip is waarin heel veel verschillende soorten van devoties besloten liggen. Door de uitgebreidheid van haar symboliek heeft Maria een hoge gebruikswaarde. Ze fungeert namelijk als een soort scherm waar allerlei ideeën en idealen op geprojecteerd kunnen worden. Naar gelang de situatie en de behoeftes wordt het symbool van Maria geparticulariseerd en toegeëigend door verschillende mensen en instanties en om verschillende redenen48. Het algemeen symbool wordt gekneed tot een symbool met specifieke inhouden dat bruikbaar is voor het formuleren van een bepaalde boodschap. 43

Deze Mariale gordel werd bewaard in het bedevaartsoord te Le Puy in Frankrijk. Deze gordel wordt onder

andere plechtig omgedaan aan Anna van Oostenrijk, de vrouw van Lodewijk XIII, opdat ze een troonopvolger zou krijgen. 44


45

Ibidem p286.

46

Ibidem p304.

47

Ibidem p302.

48

Ibidem pXXII.

11

En dit is nu precies wat er gebeurt in Frankrijk in de 17e eeuw. Een aantal omstandigheden zullen er voor zorgen dat Maria een specifieke inhoud krijgt en omgevormd wordt

tot een handig instrument voor het propageren van een aantal

idealen. We weten dat Maria reeds eeuwenlang wordt geassocieerd met het Franse koninkrijk. Op het moment dat het koninkrijk in gevaar is, merken we dat de betekenis van Maria wordt geparticulariseerd.

Ze zal door het koningshuis omgevormd worden tot dé

bemiddelares van Frankrijk. Deze specifieke invulling van Maria geeft de natie meer zelfvertrouwen in moeilijke tijden. Verder hebben we ook gemerkt dat de katholieken en de protestanten het niet eens zijn over een aantal rollen van Maria.

Beide religieuze stromingen hebben een duidelijk

verschillende visie op Maria. Tijdens de Contrareformatie zal ze hierdoor een specifieke betekenis

krijgen.

Maria

zal

in

de

strijd

tegen

het

protestantisme

namelijk

geïdentificeerd worden met het katholicisme. In de twee volgende paragrafen maken we een analyse van deze twee randvoorwaarden die er voor zullen zorgen dat Maria in de 17e eeuw in Frankrijk een zeer specifieke betekenis krijgt.

2. Politieke situatie: opbouw van een absolute monarchie Bij het aantreden van Hendrik IV in 1594 was Frankrijk in volledige chaos en armoede door de godsdienstoorlogen49.

Twee belangrijke gebeurtenissen zorgden in 1598 voor

stabiliteit en herstel. Ten eerste werd in het Edict van Nantes de religieuze tolerantie of gewetensvrijheid afgekondigd. En ten tweede werd Frankrijk dankzij de Vrede van Vervins bevrijd van zijn Spaanse bezetters. Vervolgens begonnen Henri IV en zijn minister Sully50 aan een interne wederopbouw. Dit was een enorme opgave. De boeren hadden zwaar geleden onder de godsdienstoorlog en hoge belastingen, de adel was zwaar verarmd door de oorlogsuitgaven en de wisselende geldkoersen die de effectieve waarde van hun inkomsten deed dalen en de stedelingen leden onder de stopzetting van de handel door de onveiligheid. 49

De godsdienstoorlogen zijn een reeks van acht conflicten die zich afspeelden tussen 1562 en 1589.

De

oorzaak was de confrontatie tussen de katholieken en de protestanten. Deze conflicten waren erg complex door de inmenging van politieke ambities, culturele verschillen en buitenlandse interventies. 50

Sully wordt genoemd naar zijn titel: graaf van Sully. Zijn echte naam is echter Maximiliaan van Béthune.

12

Henry en Sully slaagden erin de slechte financiële positie van de Kroon te verbeteren en algemene voorspoed van het koninkrijk te herstelden door een heropleving van zowel de landbouw, de handel als de industrie.

Sully probeerde orde te brengen in het

belastingssysteem. Hij versoepelde gildensysteem wat een positief effect had op de kleinschalige industrie. De handel werd geholpen door een verbetering van de communicatie. De belangrijkste hervormingen situeerden zich op administratief vlak. Sully slaagde erin om de Kroon de macht terug te geven die er was onder de heerschappij van Henri II maar tijdens de godsdienstoorlogen volledig was verloren gegaan. De administratie werd versterkt door ze rechtstreeks te laten afhangen van de koning.

Ook de kabinetsraad

werd samengesteld door de koning en herleid tot 12 leden. De Prinsen van het Bloed51 werden samen met de belangrijkste edellieden buiten de kabinetsraad gehouden om hun invloed in de heerschappij te beperken. Henri IV was gekend omwillen van zijn nuchtere en efficiënte aanpak. Bij zijn moord in 1610, had Frankrijk dankzij zijn praktisch regime opnieuw de positie verworven als één van de Europese grootmachten.

Helaas ging dit werk verloren door de enorme

besluiteloosheid van Maria de Medici, de weduwe van Henri IV52. Lodewijk XIII werd na de moord op zijn vader aangesteld als koning van Frankrijk. Hij was op dat moment slechts negen jaar oud53. Hij werd vernederd door het corrupte hof en aan zijn lot overgelaten door zijn moeder die een erg afstandelijke en dominante relatie met hem onderhield. De Prinsen van het Bloed profiteerden van de zwakheid van de Kroon om onder leiding van de graaf van Condé, Soisson en Bouillon hun verloren positie terug te winnen. Bovendien was er het probleem van de Paulette, een regeling die parlementsleden de mogelijkheid bood hun positie door te geven aan hun kinderen en een hiërarchie te creëren die hen sociale status en vrijstelling van belastingen bood. Deze dubbele tegenstand had fataal kunnen zijn voor de troon. Want Lodewijk XIII had 51

Prins van het Bloed is een titel die in de 16e eeuw gehanteerd wordt om de afstammelingen aan te duiden

van Lodewijk IX, ook Saint Louis genoemd. Door deze afstamming maakte zij deel uit van de Franse koninklijke stamboom. De twee belangrijkste aftakkingen zijn het huis van Valois en van Bourbon. De Salische wet bepaalt dat bij uitsterving van de heersende aftakking van de stamboom, beroep gedaan wordt op de Prinsen van het Bloed om de Kroon op te volgen. Vandaar worden ze ook wel de Prinsen van de Lelies of

fleurs de lys

genoemd. De belangrijkste Prinsen van het Bloed in de eerste helft van de 17e eeuw zijn Gaston van Orléans en de prinsen van Condé en van Conti, de graaf van Soisson, van Angoulême, van Enghien, van Bouillon en van Monpensier. 52

Blunt: Art and architecture: 1500 to 1700 1953 p111-113.

53

Lodewijk XIII (1601 – 1643) was afstammeling van het huis van Bourbon. Hij werd koning van Frankrijk

vanaf 1617. Zie Marienlexikon 1988-1994 Vol. IV p173-174.

13

een zwakke gezondheid waardoor hij de hulp van een sterke minister kon gebruiken: kardinaal Richelieu. Hij was Staatssecretaris vanaf 1616 en werd hoofd van de kabinetsraad vanaf 1624. Als eerste minister had kardinaal Richelieu heel veel macht die door de koning werd toegestaan omwille van hun complementariteit die hij nederig erkende en aanvaardde54. Lodewijk XIII bleef echter nauwlettend toezien op het behoud van zijn autoriteit en zijn controle over het land.

De koning nam actief deel aan de

regering waar hij de handel controleerde en was een bekwaam oorlogsaanvoerder. De buitenlands politiek van Richelieu werd gekenmerkt door diplomatie. Frankrijk werd langs alle kanten omsingeld door zijn vijanden.

Tijdens de langdurige conflicten met

Spanje en het Keizerrijk, ondersteunde hij de vijanden van de Habsburgers. Hierdoor slaagde hij erin enorme schade toe te brengen aan de vijand en tegelijkertijd het land te beschermen tegen de gruwelen van de oorlog. Het binnenland was getekend door religieuze verscheurdheid. Na de opstand van de protestanten in 1629, liet Richelieu protestanten volledig vrij waardoor ze werden uitgeschakeld als politieke tegenstander. Zijn houding tegenover Rome was even tactisch. Door in te spelen op de Gallische tendensen van het Parlement slaagde hij erin om de tussenkomst van de paus tot een minimum te beperken. Aan het einde van zijn leven kon hij terecht zeggen dat hij ondanks verschillende doctrines, eenheid van loyaliteit bekomen had in Frankrijk. Zijn strijd tegen sociale dissidenten was veel moeizamer. De godsdienstoorlogen had de adel verarmd maar hun macht was allerminst afgenomen. Onder leiding van de Prinsen van het Bloed organiseerde de adel talrijke complotten die keer op keer faalden doordat Gaston van Orléans, de broer van de koning, hen op het laatste moment steeds in de steek liet. Richelieu probeerde permanent hun positie te verzwakken door beetje bij beetje de macht van de lokale besturen naar de centrale autoriteit te brengen. Op dezelfde manier probeerde hij het Parlement zowel in Parijs als in de provincies te verkleinen. Bij de dood van Richelieu in 1643 was de gecentraliseerde autocratie in Frankrijk geconsolideerd. Toen in hetzelfde jaar ook Lodewijk XIII overleed leek dit werk even op de helling te komen staan. De troonopvolger was nog niet meerderjarig en werd bijgestaan door zijn moeder Anna van Oostenrijk. De adel profiteerde van deze situatie om meer macht te verwerven en de Prinsen van het Bloed begonnen aan een nieuwe reeks complotten.

54

Laurentin: Le voeu de Louis XIII, passé ou avenir de la France? 2004 p40-42.

14

Deze spanningen kwamen tot uitbarsting in de Fronde (1648-1653). De grote fout van Mazarin was zijn vervreemding van de burgerij. Zijn gebrek aan vooruitziendheid en de corruptie van zijn financiers creëerden heel wat verwijten bij de burgerij. Bovendien waren zij het belangrijkste slachtoffer van een aantal nieuwe belastingen. Het gevolg was dat de burgerij een vijandige positie innam tegenover de Kroon. Toen de adel openlijk in de aanval ging tegen de minister kon ze op de onverwachte steun rekenen van deze middenklasse. Het verhaal van de Fronde is erg complex maar de hoofdimplicaties zijn duidelijk en belangrijk. De adel probeerde zijn vroegere macht te herstellen, maar de burgerij realiseerde zich al snel dat ze slechter af waren met de geallieerden dan met de Kroon. Uiteindelijk stortte de Fronde in door interne conflicten en een gebrek aan bestuur door de adel. De Fronde was erg belangrijk voor de hergroepering van de verschillende partijen in het koninkrijk welke meer dan een eeuw zou blijven bestaan. De macht van de adel werd gebroken en Lodewijk XIV ondernam initiatieven om zijn positie te versterken en uit te groeien tot een absolute vorst55. Samenvattend kunnen we zeggen dat Frankrijk in de loop van de 17e eeuw een hele evolutie doormaakt. Om te beginnen is er na de godsdienstoorlogen nood aan wederopbouw. Nadien volgt er een turbulente periode waarin het koningshuis te maken krijgt met een aantal interne en externe vijanden. Uiteindelijk slaagt de koning erin de situatie te stabiliseren en groeit Frankrijk uit tot een Europese grootmacht. De koning zal zijn positie steeds meer verstevigen en langzamerhand uitgroeien tot een absolute vorst. Het is tegen de achtergrond van dit proces dat de ontwikkeling van de voeu moet geschetst worden.

3. Religieuze situatie: toppunt van de Contrareformatie De opkomst van de Reformatie in de 16e eeuw had het katholicisme een flinke deuk bezorgd.

Binnen

de

Kerk

ontstonden

allerlei

afscheuringen

waaronder

het

protestantisme. Daarom werd in 1545 het Concilie van Trente56 bijeengeroepen om de Rooms-katholieke Kerk te hervormen en klaar te stomen voor een tegenaanval.

Deze

Contrareformatie werd gevoerd aan de hand van nieuwe voorschriften en maatregelen en kende zijn hoogtepunt in de eerste helft van de 17e eeuw. 55 56

Blunt: Art and architecture: 1500 to 1700 1953 p135-138. Het Concilie van Trente (1545-1563) werd bijeengeroepen om de ketterij uit te roeien, de kerkelijke

discipline te herstellen en de vrede te stichten.

15

Een aspect van het Concilie van Trente dat ons hier aanbelangt, is de hernieuwde aandacht voor de verering van Maria57. onderwijs

58

Verder ging er meer aandacht naar het

van het geloof dat verbeterd werd aan de hand van de Roomse Catechismus

die voor het eerst een beknopte en duidelijke leer over Maria bood. De kerkelijke kalender werd voorzien van een aantal nieuwe feestdagen zoals de Onbevlekte Ontvangenis, de Aankondiging en de Opdracht van Maria in de tempel59.

Al deze

hervormingen zorgden voor een heropleving van de Mariadevotie. Deze Mariadevotie vormde een strijdpunt tussen de katholieken en de protestante. Zoals we weten was dit te wijten aan hun verschillende visies op Maria. De katholieken vereren Maria omwille van haar eigen persoon en niet enkel als moeder van Jezus. Omdat de incarnatie van God in een gewoon mens volgens hen niet mogelijk was, beschouwen ze Maria als een onbevlekte ziel die door God vrijgesteld werd van de erfzonde. Hierdoor heeft Maria een bovenmenselijk karakter. Ze heeft een belangrijke rol als Medeverlosseres en heeft via haar Zoon soevereniteit om te bemiddelen. Verder geloven de katholieken in de Tenhemelopneming van haar lichaam en haar ziel. De protestanten erkennen Maria enkel als Moeder van God (Theotokos). Maria is volgens hen een volledig menselijk wezen met een perfectie en een puurheid die in theorie voor ieder mens bereikbaar is. Ze heeft geen goddelijke rechten en kan nooit onafhankelijk van haar Zoon optreden als bemiddelares. Bovendien vinden de protestanten de verrijzenis van het lichaam niet eervol waardoor ze de Tenhemelopneming niet vieren. De katholieken kennen dus duidelijk meer belang toe aan Maria. Hierdoor gebruikte de Kerk de Mariadevotie als een middel om het katholieke geloof aan te wakkeren en te versterken. Ze mochten hier echter niet te ver in gaan want ook binnen de katholieke Kerk was er verdeeldheid over de rol van Maria. In de 17e eeuw ontstonden er binnen de Mariabeweging twee stromingen. Beiden waren het eens over de legitimiteit van de Mariadevotie en de erkenning van de grootsheid van Maria. Ze legden echter duidelijk een verschillend accent. De eerste stroming verdedigde de traditionele titels van Maria en ondersteunde de heterogeniteit aan devotiepraktijken van het volk. Ze legde de nadruk op de voorrechten van Maria en haar analogie met Christus.

De tweede stroming koos echter voor een

meer discrete en afgemeten verering van Maria ten voordele van God. Ze beschouwde Maria als een lid van de christelijke gemeenschap en ze leunde door haar standpunt 57


58

Ibidem Vol. V « France » p930.

59

Ibidem Vol. VIII « Marie » p457.

16

dichter aan bij het protestantisme. Deze tweede meer elitaire stroming beschouwde de volkse devotiepraktijken van de eerste als afwijkend en minderwaardig60. Door de Contrareformatie ontstonden in de eerste dertig jaar van de 17e eeuw ook een aantal nieuwe spirituele stromingen61 onder invloed van Pierre van Bérulle, François van Sales en Sint-Vincent van Paul. Deze droegen bij tot een nieuwe christelijke levensstijl die meer aandacht had voor het gebed en de beoefening van de sacramenten62. Het ging over een praktische doctrine die makkelijk kon gecombineerd worden met het gewone sociale leven. Deze beweging leidde tot een intensivering van het religieuze leven en tot een toename van lekenbroederschappen die barmhartige initiatieven nemen63. Het speciale karakter van deze heropleving was toonaangevend voor de hele eeuw. Pierre van Bérulle64 ontwikkelde een Marialeer die een diepe invloed zal uitoefenen op de Franse clerus en de vroegere geloofsfundamenten. In deze Marialeer die niet zo heel erg verschilde van die van het volk, vatte Bérulle de traditie samen in nieuwe formules65. De Contrareformatie werd eveneens gekenmerkd door de stichting van talrijke nieuwe ordes, congregaties en broederschappen66.

We denken hierbij aan de Jezuïeten, de

Oratorianen, de Karmelieten, de Visitandinnen en de Ursulinnen. Deze nieuwe ordes lagen aan de basis van een zeer snelle toename67 van religieuze instellingen in de eerste helft van de 17e eeuw68. Ook de bedevaartsoorden kenden een belangrijke heropleving. Zij functioneerden als een ontmoetingsplaats voor verschillende katholieke groeperingen waardoor zij bijdroegen tot de versterking en de verspreiding van de katholieke identiteit69. We zullen in hoofdstuk III zien dat het koningspaar zowel bij de stichting van nieuwe ordes als bij de populariteit van de bedevaartsoorden een belangrijke rol speelt.

60

61

Viller: Dictionnaire de spiritualité ascétique et mystique 1937-1965 Vol. VIII « Marie » p463-464. Onder meer het Salesianisme, het Bélurisme, het Jansénisme en het psychologisch moralisme. Zie Viller:

Dictionnaire de spiritualité ascétique et mystique 1937-1965

Vol. V « France »

p930-939.

62

Viller: Dictionnaire de spiritualité ascétique et mystique 1937-1965 Vol. V « France » p917.

63

Blunt: Art and architecture: 1500 to 1700 1953 p112.

64

Pierre van Bérulle stichtte in 1611 het Oratorium van Jezus en de onbevlekte Maagd. Deze congregatie van

de Oratorianen werd samen met de Compagnie van Jezus, de grootste religieuze instelling van de Contrareformatie. 65


66

Ibidem Vol. V « France » p917.

67

Het centrum en de buitenwijken van Parijs telden aan het begin van de 17e eeuw 24 religieuze instellingen.

In de loop van de 17e eeuw kwamen hier een tachtigtal nieuwe instellingen bij waardoor het aantal verviervoudigd werd! 68

Dictionnaire des églises de Paris 2000 p43-46.

69

Maes: Le roi, la Vierge et la nation 2002 p165.

17

We kunnen besluiten dat de Contrareformatie aan het begin van de 17e eeuw zijn hoogtepunt bereikt. We merken dit aan de talrijke hervormingen en initiatieven die ervoor moeten zorgen dat de katholieke identiteit versterkt wordt. Hierbij speelt Maria een prominente rol doordat ze een strijdpunt vormt tussen de katholieken en de protestanten.

4. Eén gemeenschappelijk doel: nationale eenheid Als we even terugkijken naar de vorige twee paragrafen merken we dat er zich in Frankrijk aan het begin van de 17e eeuw enkele problemen voordoen. Enerzijds kent Frankrijk een aantal politieke turbulenties waardoor de evolutie naar absolutisme zeer traag en moeizaam verloopt. Deze centralisatie van de macht was belangrijk voor een goed beheer van het grondgebied dat bedreigd werd door vijandelijke legers, en voor het uitschakelen van de Hugenoten die een staat binnen de staat vormden70.

Anderzijds

wordt deze periode sterk gekenmerkt door de Contrareformatie die de eenmaking van verschillende katholieke groeperingen nastreefde om op die manier een stevige katholieke identiteit tot stand te brengen71. De religieuze en politieke machthebbers hebben dus één gemeenschappelijk doel: Frankrijk politieke en religieuze eenheid geven. Voor het genereren en propageren van deze nationale eenheid was Maria het ideale instrument. Zoals we reeds weten kreeg Maria door de politieke en religieuze omstandigheden een specifieke betekenis: Maria werd symbool van nationale eenheid. De impact van deze Mariale propaganda was af te lezen uit de bouw van Mariale heiligdommen. Op deze plaatsen kwamen immers grote massa’s gelovigen samen. Hierdoor hadden de Mariale heiligdommen een grote impact en zorgden ze voor een snelle verspreiding van de propaganda72. Door de collectieve handelingen en de publieke uitdrukking van het geloof waren de Mariale heiligdommen bevorderlijk voor de eensgezindheid van de Franse katholieken. Vooral daar waar de identiteit het sterkst bedreigd werd, werden de katholieken het beste verenigd73.

Zo werkten de heiligdommen als een versterker van de katholieke

identiteit. Verder werden ze ingezet om het land te herenigen rond de koning. De koning 70


71

Ibidem.

72

Ibidem p165.

73

Ibidem p300-304.

18

trad vaak op als stichter van heiligdommen om zijn autoriteit te bevestigen74. Bovendien ging hij zich profileren als een tussenpersoon tussen God en de mensen75. Door een regelmatige fysieke aanwezigheid in de heiligdommen slaagde het koningshuis erin zijn centrale macht te verstevigen. Dit mechanisme waarbij zowel het koningshuis als de Kerk mariale heiligdommen gaan inzetten als propaganda om nationale en religieuze eenheid te bekomen kent een hoogtepunt onder de heerschappij van Lodewijk XIII. In zijn voeu wijdt Lodewijk XIII zijn koninkrijk en zijn persoon aan Maria. Hierdoor worden de Franse monarchie en de Mariadevotie onlosmakelijk met elkaar verbonden ten voordele van de nationale eenheid. De betekenis en de implicaties van deze voeu worden uitgebreid onderzocht in het volgende hoofdstuk.

74


75

Ibidem p304-306.

19

3. De voeu van Lodewijk XIII

1. Wat is de voeu? Op 15 augustus 1638 wijdde Lodewijk XIII, koning van Frankrijk, heel zijn land aan Maria76. Hij schonk niet alleen zijn scepter en zijn kroon, de symbolen van zijn macht, maar ook zichzelf, zijn land en zijn onderdanen. In de enge betekenis van het woord is een voeu het beloven van een gave aan God. Maar in deze context heeft de voeu een diepere betekenis: het is een daad van onvoorwaardelijke dankbaarheid ten aanzien van God en Maria zowel voor het verleden als de toekomst77. We gaan over tot een analyse van de ordonnantie van de voeu waarin Lodewijk XIII verklaart dat hij Maria tot speciale beschermster van zijn koninkrijk benoemd. Deze tekst werd op 10 februari 1638 door Lodewijk XIII en staatssecretaris François Sublet in Sainct-Germain-en-Laye ondertekend en gepubliceerd78. In het eerste deel onderzoeken we de motivering en de betekenis van deze daad. In een tweede deel staan we stil bij de beslissingen die hieruit voortvloeiden.

Voorpagina van de ordonnantie van de voeu op 10 februari 1638. Bron: Vlobert: Notre-Dame-de-Paris et le voeu de Louis XIII 1938 p39.

76

Marienlexikon 1988-1994 Vol. IV p174.

77

Laurentin: Le voeu de Louis XIII, passé ou avenir de la France? 2004 p13-17

78

Félibien: Histoire de Paris 1721 Boek XXVII paragraaf XXVIII.

20

1.1 Motivatie en daad ‘Louis, par la grace de Dieu, Roy de France et de Navarre. A tous ceux qui ces presentes lettres verront, Salut. Dieu qui élève les Roys au Throsne de leur grandeur, non content de nous avoir donné l’esprit qu’il départ à tous les Princes de la terre pour la conduite de leurs peuples, a voulu prendre un soin si spécial, et de nostre Personne, et de nostre Estat, que nous ne pouvons considérer le bonheur du cours de nostre règne, sans y voir autant d’effects merveilleux de sa bonté que d’accidens qui nous pouvoient perdre. Lorsque nous sommes entrez au gouvernement de cette Couronne, la foiblesse de nostre aage donna sujet à quelques mauvais esprits d’en troubler la tranquillité; mais cette Main divine soustint avec tant de force la justice de nostre cause, que l’on vit en mesme temps la naissance et la fin de ces pernicieux desseins. En divers autres temps, l’artifice des hommes et la malice du Diable ayant suscité et formenté des divisions non moins dangereuses pour nostre Couronne, que préjudiciables au repos de nostre Maison, il luy a pleu en détourner le mal avec autant de douceur que de justice; la rébellion de l’hérésie ayant aussi formé un party dans l’Estat, qui n’avoit autre but que de partager nostre auctorité, il s’est servy de nous pour en abattre l’orgueil; et a permis que nous ayons relevé ses saincts Autels en tous les lieux où la violence de cet injuste party en avoit osté les marques. Si nous avons entrepris la protection de nos Alliez, il a donné des succès si heureux à nos armes qu’à la veuë de toute l’Europe, contre l’espérance de tout le monde, nous les avons restablis en la possession de leurs Estats dont ils avoient esté dépoüillez. Si les plus grandes forces des Ennemis de cette Couronne se sont ralliées pour conspirer sa ruine, il a confondu leurs ambitieux desseins, pour faire voir à toutes les nations que, comme sa Providence a fondé cet Estat, sa bonté le conserve, et sa puissance le défend.’79

In dit eerste deel van de tekst blikt Lodewijk XIII terug op het verleden. Uit de tekst blijkt dat de voeu wordt geïnspireerd door de enorme dankbaarheid die Lodewijk XIII voelt jegens God die volgens hem als Schepper en als Voorzienigheid aan de basis ligt van alles. Lodewijk XIII erkent zijn totale afhankelijk van God. Zijn nederige opstelling is opmerkelijk voor een koning. Hij is dankbaar voor Gods voorzienigheid, in het bijzonder tijdens een aantal moeilijke periodes. Hij heeft het hier uitgebreid over de ingewikkelde complotten die hij moest trotseren in zijn kindertijd, de religieuze verscheurdheid van zijn land en de strijd tegen het protestantisme. ‘Tant de grâces si évidentes font que, pour n’en différer pas la reconnaissance, sans attendre la paix qui nous viendra sans doute de la mesme main, dont nous les avons receuës, et que nous désirons avec ardeur, pour en faire sentir les fruicts aux Peuples qui nous sont commis, nous avons crû estre obligez, nous prosternans aux pieds de Sa Majesté divine, que nous adorons en trois personnes, à ceux de la Saincte Vierge et de la sacrée Croix, où nous révérons l’accomplissement des mystères de nostre Rédemption par la vie et la mort du Fils de Dieu en nostre chair, - nous consacrer à la grandeur de Dieu par son Fils rabaissé jusques à nous, et à ce Fils par sa Mère élevée jusqu’à luy. En la protection de

79

De ‘Déclaration du Roy’ is integraal terug te vinden in Laurentin: Le voeu de Louis XIII, passé ou avenir de la

France? 2004 p105-112. En in Vlobert: Notre-Dame-de-Paris et le voeu de Louis XIII 1938 p38-40.

21

laquelle nous mettons particulièrement nostre Personne, nostre Estat, nostre Couronne, et tout nos Sujets pour obtenir par ce moyen celle de la Saincte Trinité, par son intercession, et de toute la Cour, céleste par son auctorité et exemple; nos mains n’estans pas assez pures pour présenter nos offrandes à la Pureté mesme, nous croyons que celles qui ont esté dignes de la porter les rendront hosties agréables. Et c’est chose bien raissonable qu’ayant esté Médiatrice de ses bienfaicts, elle le soit de nos actions de grâces.’

Hier blijkt duidelijk dat de voeu ook een wens inhoudt. De koning smeekt om vrede en coherentie in zijn rijk. Vervolgens wordt uitgelegd waarom de koning zich tot Maria richt en welke rol zij vervult. Lodewijk XIII beschouwt de voeu als een totale overgave aan God aan wie hij naar zijn zeggen alles te danken heeft. De koning acht zichzelf echter niet waardig genoeg

om

zich

rechtstreeks

tot

God

te

richten.

Daarom

fungeert

Maria

als

tussenpersoon bij deze transcedente gave. Want Maria heeft zich toegewijd aan God en God heeft zich aan haar gegeven om mens te worden. Hierdoor is de voeu dus eigenlijk een toewijding aan God en door God. De rol van Maria is tweeledig. Ten eerste heeft ze als Heilige creatie van de Schepper een bemiddelende positie tussen de Heilige God en de zondaars. Ze geneest de zondaars van hun onwaardigheid. Ten tweede heeft God zijn menselijkheid aan haar overgelaten. Hij heeft zich aan haar toevertrouwd om haar Zoon te worden.

Haar rol is dus te

80

bemiddelen en ons te leiden in onze toewijding aan God . ‘A ces causes, nous avons déclaré et déclarons que, prenant la très saincte et très glorieuse Vierge pour protectrice spéciale de nostre Royaume, Nous luy consacrons particulièrement nostre Personne, nostre Estat, nostre Couronne, et nos Sujets, la suppliant de nous vouloir inspirer une si saincte conduite, et défendre avec tant de soin ce Royaume contre l’effort de tous ses ennemis, que soit qu’il souffre le fléau de la guerre, ou jouysse de la douceur de la paix, que nous demandons à Dieu de tout nostre cœur, il ne sorte point des voyes de la grâce qui conduisent à celles de la gloire.’

In deze passage gaat Lodewijk XIII over tot de eigenlijke daad: hij wijdt zichzelf, zijn land, zijn persoon en zijn onderdanen aan Maria. Het valt op dat het religieuze en het politieke voor Lodewijk XIII onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden.

Bovendien is

Lodewijk XIII altijd de man in zijn functie: zijn persoon, zijn kroon en zijn koningkrijk zijn onafscheidbaar. Hij wil dan ook het heden en de toekomst van zijn land verzekeren door zijn positie te verstevigen en ondersteuning te zoeken bij Maria. De voeu geeft duidelijk blijk van een aantal politieke bezorgdheden die de koning heeft met betrekking tot zijn land81. De voeu is dus zowel een dankbetuiging als een vredeswens.

80


81

Ibidem p113-115.

22

1.2 Beslissingen Deze daad van verering en toewijding wordt afgesloten door een aantal praktische beslissingen die de duurzaamheid van de voeu en zijn hernieuwing doorheen de eeuwen heen moet waarborgen. ‘Et afin que la postérité ne puisse manquer à suivre nos volontez en ce sujet, pour monument et marque immortelle de la consécration présente que nous faisons, -nous ferons construire de nouveau le grand autel de l’Eglise Cathédrale de Paris, avec une image de la Vierge, qui tienne entre ses bras celle de son précieux Fils descendu de la Croix; nous serons representé aux pieds, et du Fils et de la Mère, comme leur offrant nostre Couronne et nostre Sceptre.’

Lodewijk XIII beslist om in de Notre-Dame van Parijs een monument op te richten ter ere van Maria82. Het gaat over een altaar opgedragen aan Maria waarop een beeldhouwgroep moet prijken van Maria die op haar schoot het lichaam van haar dode zoon draagt83. Geknield aan haar voeten, moet Lodewijk XIII worden afgebeeld terwijl hij zijn kroon en scepter aanbiedt84. ‘Nous admonestons le Sieur Archevesque de Paris, et néantmoins luy enjoignons, que tous les ans, le jour et feste de l’Assomption, il fasse faire commémoration de nostre présente Déclaration à la grande Messe, qui se dira en son Eglise Cathédrale, et qu’après les Vespres dudit jour, il soit fait une Procession en ladite Eglise, à laquelle assisteront toutes les Compagnies Souveraines, et le Corps de Ville, avec pareille cérémonie que celle qui s’observe aux Processions générales plus solennelles. Ce que nous voulons aussi estre fait en toutes les Eglises, tant parochiales que celles des Monastères de ladite Ville et fauxbourgs; et en toutes les villes, bourgs et villages dudit diocèse de Paris. Exhortons pareillement tous les Archevesques et Evesques de nostre Royaume, et néantmoins leurs enjoignons de faire célébrer la mesme solemnité en leurs Eglises Episcopales et autres Eglises de leurs Diocèses, entendant qu’à la dite cérémonie les Cours de Parlement, et autres Compagnies Souveraines les principaux officiers des villes y soient présents.’

Ten tweede eist de koning een jaarlijkse hernieuwing van de voeu te beginnen op 15 augustus 1938.

Vanaf dan zullen elke 15de augustus processies plaatsvinden zowel in

alle wijken van Parijs als in de verschillende bisdomskerken van Frankrijk, en dit zowel in

82


Engelenberg: Renovation Ecclesiae : Die ‘Barockisierung’ mittelalterlicher Kirchen 2005 p108. 83 84

Marienlexikon 1988-1994 Vol. IV p174. In 1938 schildert Philippe de Champaigne in opdracht van Lodewijk XIII een werk waarop Maria wordt

afgebeeld onder aan het Kruis met haar Zoon die uitgestrekt voor haar voeten ligt.

Ook de koning wordt

afgebeeld terwijl hij Maria zijn kroon en scepter aanbiedt. Deze compositie zal later hernomen worden in de Notre-Dame van Parijs wanneer Lodewijk XIV het monument ter ere van Maria laat bouwen.

23

de parochie- als in de kloosterkerken met talrijke deelname van zowel de geestelijken als de burgers85. ‘Et d’autant qu’il y a plusieurs Eglise Epsicopales qui ne sont point dédiées à la Vierge, nous exhortons lesdits Archevesques et Evesques, en ce cas, de luy dédier la principale Chapelle desdites Eglises, pour y estre faite ladite cérémonie; et d’y éléver un Autel avec un ornement convenable à une action si célèbre’

Omdat de plechtigheid op 15 augustus nood had aan een centrum, beslist de koning bovendien dat in alle kathedralen van het koninkrijk die niet aan Maria gewijd zijn, de voornaamste kapel aan Maria moet worden gewijd86. Deze kapel moet voorzien worden van een altaar met passende decoratie. Bij feestelijkheden was de oprichting van een tijdelijke infrastructuur gebruikelijk om de viering tastbaar te maken. Lodewijk XIII kiest echter bewust voor een permanente infrastructuur waardoor de Mariadevotie een vaste plaats krijgt in het interieur van de kerk. ‘Et d’admonester tous nos Peuples d’avoir une dévotions particulière à la Vierge, d’implorer en ce jour sa protection, afin que sous une si puissante Patrone nostre Royaume soit à couvert de toutes les entreprises de ses Ennemis; qu’il jouysse longuement d’une bonne paix; que Dieu y soit servy et révéré si sainctement que nous et nos sujets puissions arriver heureusement à la dernière fin pour laquelle nous avons tous esté créez : CAR tel est nostre plaisir. Donné à Sainct-Germain-en-Laye, le dixiesme jour de Février, l’an de grace mil six cens trente huit. Et de nostre Règne le vingt-huit. Signé : Louis. Et sur le reply : Par le Roy : Sublet’

Tot slot beveelt hij een bijzondere verering van Maria aan opdat God gediend en vereerd zou worden en opdat de Koning en zijn onderdanen het gelukkige einde mogen kennen waarvoor ze gecreëerd zijn87. We merken dat twee bepalingen uit de voeu een architecturaal karakter hebben. Ten eerste moet iedere kathedraal voorzien worden van een Mariakapel met een altaar. Daardoor zouden we kunnen veronderstellen dat de voeu een architecturaal programma in zich draagt en invloed zal hebben op de religieuze architectuur in de daarop volgende periode. Dit moet echter onderzocht worden. We doen dit aan de hand van een bepaalde werkhypothese en methodologie in hoofdstuk IV. De tweede architecturale ingreep is de oprichting van het monument ter ere van Maria in de Notre-Dame van Parijs. Omdat het koningshuis bijzondere aandacht had voor deze kathedraal, zullen wij haar aan een uitgebreide analyse onderwerpen in hoofdstuk V.

85


en Marienlexikon 1988-1994 Vol. IV p174. 86

Ibidem;

87

Ibidem en Laurentin: Le voeu de Louis XIII, passé ou avenir de la France? 2004 p121.

24

2. Omstandigheden Na deze inhoudelijke analyse van de voeu stellen we ons de vraag hoe deze voeu tot stand gekomen is. Want de voeu was geen ondoordachte beslissing. Integendeel, hij is het resultaat van een lang proces waarin heel wat mensen en gebeurtenissen een rol speelden.

De uiteindelijke beslissing werd genomen door Lodewijk XIII. Daarom

beginnen we met een korte schets van het levensverloop en het karakter van deze hoofdrolspeler, alvorens dieper in te gaan op de gebeurtenissen die hem leidden naar de voeu.

2.1 De inname van La Rochelle: godsdienstig La Rochelle was een belangrijke en strategische plaats in de strijd tegen het protestantisme. Deze stad vormde sinds 1658 een centrum voor de Hugenoten88 waar zij een vrij en voorspoedig bestaan leidden. Tot grote ergernis van de Lodewijk XIII wensten zij van hun stad een republiek te maken. Daarom besliste de koning in juni 1621 om de stad te belegeren. Eind oktober 1622 wordt de vloot van La Rochelle verslagen dankzij de graaf van Guise. Maar de vrede van Montpellier maakte een einde aan de belegering door de koninklijke troepen waardoor de stad de naam kreeg ondoordringbaar te zijn. Op 10 september 1627 ontstaat er nieuw conflict met het koningshuis en vanaf 12 oktober 1627 wordt La Rochelle opnieuw belegerd. De Hugenoten kregen hulp van de Engelsen die een scheepsbasis hadden op Île de Ré. De belegering duurde meer dan een jaar en verscheidene pogingen tot het versterken van het koninklijke leger in de citadel van Saint-Martin waren mislukt waardoor het Franse leger overwoog te capituleren. Op 6 oktober 1628 kregen ze echter hulp van over zee. Maar toen dit schip ’s avonds het anker loste, begon het door een noordwestenwind richting de vijandelijke troepen te drijven. Sieur de Brémond die zich in aan boord bevond, beloofde in naam van de koning een kapel te bouwen opgedragen aan de Notre-Dame-de-Bon-Secours, als ze opnieuw de juiste koers zouden varen.

Plots hield de noordwestenwind stil waardoor het konvooi

veilig aan land geraakte ondanks de pogingen van de Engelsen om alles in brand te steken. De Franse troepen werden zowel mentaal als fysiek gesterkt en konden nu

88

Hugenoten is de benaming voor de protestanten in Frankrijk in de 16e en 17e eeuw. Zij vormden een politiek

tegenstander van het koningshuis.

25

zonder angst wachten op de aankomst van de nieuwe troepen die twee maanden later de Engelsen op de vlucht zouden jagen89. En zo kwam er op 30 oktober 1628 een einde aan de lange en zware inname van La Rochelle. De stad verloor zijn burgemeester en privileges. Over heel het land werd deze overwinning op de Hugenoten gevierd. De koning en de eerste minister wilden dan ook officieel hun dankbaarheid betuigen aan Maria. Dit gebeurde aan de hand van grote plechtigheden en hymnen ter ere van Maria.

Het belangrijkste ex-voto was echter de

90

oprichting van de Notre-Dame-des-Victoires . Op 9 december 1629 plaatste de koning de eerste steen van deze kerk91.

2.2 De ziekte van de koning: persoonlijk Het geloof en de Mariadevotie van Lodewijk XIII werden nog versterkt door een tweede bijzondere gebeurtenis. In

september 1630 werd de koning zwaar getroffen door een

dysenterie met bloedingen. Zijn toestand ging snel achteruit en er werd gevreesd voor zijn leven. De laatste sacramenten werden toegediend. Maria de Medici en Anna van Oostenrijk deden een gelofte aan Maria en er werd een permanente mis opgedragen in de Onze-Lieve-Vrouw van Loreto92. Tot grote verbazing kwam de koning er weer bovenop. De koninginnen vertrokken te voet op bedevaart naar Lyon om hun gelofte na te komen en Maria te bedanken voor deze wonderlijke genezing93. Het is op dit moment dat de voeu van Lodewijk XIII voor het eerst wordt opgesteld94.

2.3 Oorlog met Spanje: militair In mei 1635 verklaarde Lodewijk XIII de oorlog aan Spanje. Hij deed dit uit bezorgdheid over de verdediging van zijn land en zijn allianties95. De aanleiding was de aartsbisschop 89

Vlobert: Notre-Dame-de-Paris et le voeu de Louis XIII 1938 p34-35.

90

We komen in hoofdstuk IV uitgebreid terug op deze kerk.

91

Vlobert: Notre-Dame-de-Paris et le voeu de Louis XIII 1938 p36.

92

De stad Loreto (Ancona, Italië) ontwikkelde zich rond de basiliek en het Heilige Huis. De traditie zegt dat

Maria in dit huis geboren werd en de Aankondiging van de geboorte van Christus ontving. Oorspronkelijk stond het huis in Nazareth, maar omdat de Muzelmannen Nazareth gingen veroveren, zou het door een vlucht van engelen op één nacht naar Loreto zijn gebracht. In feite werd het Heilige Huis overgebracht door prins Angeli Comneno, een afstammeling van de keizerlijke familie van Constantinopel. Het huis verliet Nazareth in 1291 en bereikte na een reis door Dalmatië, Loreto in 1294. 93


94

Laurentin: Le voeu de Louis XIII, passé ou avenir de la France? 2004 p169.

95


26

van Trier, een keurvorst van het Keizerrijk, die onder de bescherming van Frankrijk stond en door de Spanjaarden in gevangenschap werd gehouden96. Deze oorlogsverklaring kreeg echter geen gehoor in Brussel en al snel trok het Franse leger onder leiding van maarschalk Châtillon, het door de Spanjaarden bezette België door naar hun geallieerden in Holland. Samen slaagden ze erin een flink stuk van het Spaanse leger te verslaan in Avein. Door het slechte gedrag van het Franse leger dat zich uitleefde met verkrachten, doden en plunderen werd al snel een einde gemaakt aan dit succes.

De woedende Belgen keerden zich tegen de Fransen die in een netelige

situatie terecht kwamen. Alle grenzen van het koninkrijk werden bedreigd. De oorlog bleef voortduren en de schatkist raakte leeg. Een jaar later was het leger te zwak om nog langer te vechten tegen de Spanjaarden of om opstanden van de protestanten in het zuiden te controleren97. Begin juli 1636 was er een verpletterend offensief op weg naar Parijs. Iedereen maakte zich klaar om de stad te ontruimen.

Een deel van de verdedigingswallen en de

noordwestelijke uitbreiding van Parijs werden vernietigd. Iedereen was doodsbang, want de Spaanse troepen konden ieder ogenblik verschijnen aan de horizon op de heuvel van Monmatre. Louis XIII begon Richelieu verwijten te maken. De beloofde overwinningen waren omgeslagen in een onafwendbare ondergang98. Op 4 augustus 1636 nam de koning zijn intrek in het Louvre: hij bleef samen met Richelieu in Parijs. ging

naar

het

Kardinaal Richelieu waagde zich zonder bewaking de straat op en

Hôtel-de-Ville

beroepsgroepen bijwoonde.

waar

hij

een

vergadering

van

de

verscheidene

Hij gaf daar een moedige en vertrouwensvolle indruk die

een buitengewoon gunstige uitwerking had op het volk. Op 5 augustus 1636 kwamen de beroepsgroepen zichzelf en hun bezittingen aanbieden aan de koning die aangemoedigd door het enthousiasme van zijn volk een heel aantal nieuwe decreten uitvaardigde. Iedere Parijse familie moest één soldaat leveren, eigenaars van paardenkarren moesten minstens één paard met koetsier leveren en alle hoteleigenaars en dienaars van de koning moesten zich gewapend melden bij het leger. Binnen de zes dagen moest alle burgerij zich gewapend te Saint-Denis bevinden om daar een reserveleger te vormen. Er werd geld ingezameld bij colleges, gemeenschappen en kloosters. Vele vrijwilligers meldden zich aan bij het Hôtel-de-Ville. Mensen van op het 96

Delattre: Le voeu de Louis XIII (1638-1938) 1937 p5-9.

97

Ibidem.

98


27

platte land moesten in Parijs de stadswallen komen verstevigen. En zo werd in minder dan tien dagen een nieuwe lading infanterie en cavalerie op de been gebracht99. Op 16 augustus slaagden de Spanjaarden erin Corbie te bezetten. Parijs lag nu open.

De toegang naar

Gelukkig waren dankzij een gebrek aan strategie de vijandelijke

legers sterk verzwakt in plaats van aangesterkt. Terwijl de infanterie belegeringswerken uitvoerde, was de cavalerie her en der aan het plunderen geslagen en waren ze druk in de weer om hun oorlogsbuit in veiligheid te brengen. Er waren niet meer voldoende troepen om nog eens een veldslag met het Franse leger aan te gaan. Het Franse leger daarentegen groeide van dag tot dag en zou binnen afzienbare tijd in de tegenaanval kunnen gaan100. Het enige dat ontbrak was een betrouwbaar generaal die de orders van de koning volgde en de corrupte graaf van Soisson zou kunnen vervangen aan het hoofd van het leger.

Kardinaal Richelieu slaagde erin de koning te overtuigen om het bevel

over te laten aan Gaston van Orléans, de broer van Lodewijk XIII101. Op 1 september 1636 verliet Louis XIII de hoofdstad en vertrouwde hij het bestuur van het land toe aan een raad die voorgezeten wordt door de koningin, Anna van Oostenrijk, om zichzelf aan de oorlog te kunnen wijden. Hij installeerde zich in Chantilly.

Daar

slaagde het Franse leger erin om de Oise over te steken tot bij de Spaanse troepen. Maar in plaats van de vijandelijke cavalerie achteruit te drijven, verliest George van Orleans twee kostbare dagen met het herinnemen van het klein stadje Roye.

Daarna

trok het Franse leger naar Corbie waar het terugtrekkende leger een groot aantal manschappen en paarden achterliet. Op 29 september 1636 is Corbie volledig omsingeld. Het militaire doel was bereikt en de Prinsen van het Bloed konden zich nu volledig toeleggen op een ander doel: hun macht herstellen door het uitschakelen van de machtige kardinaal102.

2.4 Verraad: politiek Kardinaal Richelieu is teleurgesteld over het verloop van de militaire operaties en heeft geen vertrouwen in George van Orleans noch in de graaf van Soisson. Daarom verzoekt hij de koning om zijn persoonlijke aanwezigheid op het oorlogsfront. Op 30 september 99

Delattre: Le voeu de Louis XIII (1638-1938) 1937 p13-14

en Laurentin: Le voeu de Louis XIII, passé ou avenir de la France? 2004 p32. 100


101

Ibidem p17.

102

Ibidem p17-19

en Laurentin: Le voeu de Louis XIII, passé ou avenir de la France? 2004 p33.

28

installeert Lodewijk XIII zich vlakbij Courbie waar hij gedurende de hele maand oktober wacht tot de Spanjaarden zich overgeven103. Tegelijkertijd wordt door de Prinsen van het Bloed een complot ontwikkeld tegen kardinaal Richelieu opdat zij terug meer macht zouden kunnen verwerven. Het was gebruikelijk dat de Prinsen en de kardinaal in Amiens samenkwamen voor de krijgsraad. Bij het afscheid nemen, zouden op een teken van George van Orleans104 vier medeplichtigen de kardinaal van zijn leven beroven.

De moordaanslag kon gelukkig

ijllings afgewend worden dankzij de zwakheid van de medeplichtige George van Orleans die op de vlucht sloeg105. Door gebrek aan drinkwater worden veel mensen ziek: de pest slaat toe in Courbie. Bovendien tracht men op 14 oktober 1636 tot vier maal toe het kwartier van de koning in brand te steken. De kardinaal is erg bezorgd: de dood van een kinderloze koning zou het land immers verlammen en ten prooi doen vallen aan zijn vijand. Met veel moeite slaagt hij erin om de koning ervan te overtuigen het leger achter zich te laten en terug te keren naar Chantilly waar de koningin hem kon vervoegen.

Kardinaal Richelieu neemt het

bevel over. Op 11 november 1636 geven de Spanjaarden zich over en ondertekenen ze de wapenstilstand106.

Drie dagen later verlaten ze Courbie.

Wanneer Lodewijk XIII dit

nieuws ontvangt, haast hij zich naar de kapel in het kasteel van Chantilly om God te bedanken. Overal in het land heerst grote vreugde. Vooral bij kardinaal Richelieu die zowel bedreigd was door zijn vijanden op het oorlogsveld als door zijn ‘vrienden’ tijdens de krijgsraad. Zowel de koning als de eerste minister willen hun dank betuigen aan God en het is in dit moment van opperste dankbaarheid dat zij de voeu beginnen uit te werken107.

3. Totstandkoming De

voeu was geen impulsieve beslissing, maar een idee dat gedurende jaren werd

voorbereid en ontwikkeld. Dat merken we aan een aantal gebeurtenissen die hier aan

103


104

Dit is de broer van de kinderloze Lodewijk XIII die mee naar de troon aasde.

105


106

Deze oorlogsoverwinning is volgens Félibien de aanleiding voor de voeu van Lodewijk XIII. Félibien: Histoire

de Paris 1721 Boek XXVII paragraaf XXVIII. 107


29

vooraf gaan. Een eerste geschrift waarin sprake is van een voeu dateert uit 1630, toen de koning op sterven lag, maar uiteindelijk toch herstelde108.

3.1 De lamp ter ere van Maria: een pril begin De oorlog met Spanje is volop aan de gang wanneer in mei 1636 Richelieu een verbintenis met de hemel zoekt. Hij stuurt de koning een brief waarin hij voorstelt een rituele lamp te branden voor de welgezindheid van Maria, een lamp die voortdurend zou branden in de Notre-Dame van Parijs. Na enige aarzeling stemt de koning toe.

Deze

minigelofte is een voeu in de elementaire betekenis van het woord. Het is de toewijding van een eeuwig brandende lamp aan Maria als vraag naar bemiddeling voor militair succes. Maar het is niet de toewijding van Frankrijk noch die van de koning als persoon. Men bevindt zich dus zeer ver van de toekomstige voeu zowel wat engagement, vertrouwen als vrijgevigheid betreft109. De realisatie vindt plaats op 8 oktober 1636110.

3.2 De ordonnantie op 10 februari 1638 De uitwerking van de voeu start volgens Hugo De Groot111 in het begin van 1637 en eindigt met de publicatie op 10 februari 1638. Het is een gebaar van dankbaarheid dat blijk geeft van een engagement op lange termijn. Terwijl het leger het platteland intrekt, ondertekent Lodewijk XIII in het kasteel van Saint-Germain de documenten waardoor de voeu officieel wordt. Deze documenten werden mee ondertekend door François Sublet die sinds 1636 de staatssecretaris in de oorlog was. Deze gelovige man zonderde zich volgens Monglat iedere avond met de koning af om het brevier op te zeggen112. Onderaan het document ontbreekt echter de handtekening van kardinaal Richelieu. Naar alle

waarschijnlijkheid

was

Richelieu

de

hoofdredacteur

van

de

voeu.

Het

is

onwaarschijnlijk dat Lodewijk XIII zo een invloedrijke voeu zelf geschreven zou hebben. Dit leiden we af uit de communicatie die de kardinaal en de koning in 1636 voerden in verband met de Marialamp.

In deze brieven neemt kardinaal Richelieu het initiatief

terwijl de koning lang twijfelt en uiteindelijk instemt op aandringen van de kardinaal. We 108


109


110

Ibidem p34.

111

Deze Hollandse diplomaat was uitgeweken naar Parijs en was ambassadeur van Zweden van 1635 tot 1637.

Deze informatie komt uit een brief die hij schreef naar kanselier Oxenstiern. 112


30

merken dat het karakter van Lodewijk XIII gekenmerkt wordt door instabiliteit en besluiteloosheid113. Een tweede aanwijzing wordt gegeven door het dubbel exemplaar van de toewijding in de memoires van de kardinaal. Het is een nog niet definitieve versie van de verklaring van 10 februari waarin wel al de basis gelegd is. Hieruit kunnen we afleiden dat de kardinaal op zijn minst een groot deel van de voeu geschreven heeft. Tot slot bevat het Archive des Affaires Etrangères een manuscript van de voeu waarop in het handschrift van de kardinaal woorden zijn verbeterd, doorgehaald of toegevoegd. De latere officiële versie stemt volledig overeen met dit manuscript114.

3.3 De viering op 15 augustus 1638 De hernieuwing en de viering van de voeu vindt voor de eerste keer plaats op 15 augustus 1638.

Overal in het land werd de Tenhemelopneming gevierd met grote

plechtigheden115. De koning die zich om militaire redenen aan de noordkust bevond, trok naar Abbeville om daar de Assumptie te vieren116. Twee jaar eerder werd hier op bevel van kardinaal Richelieu beslist dat de Notre-Dame de la Chapelle moest worden afgebroken om militaire redenen. Lodewijk XIII verzette zich hiertegen, omdat deze kerk van de Miniemen gewijd was aan de Assumptie van Maria en hij slaagde erin de kerk te bewaren. De koning begaf zich, voorafgegaan van een plechtige optocht, naar de kerk toegejuicht door een enthousiaste menigte. De kerk was rijkelijk versierd met prachtige tapijten en duizend kaarsen117. De grootste plechtigheden gingen door in de Notre-Dame de Paris, de parochie van de koning. De koning had via een aantal brieven aartsbisschop François Gondi nadrukkelijk herinnerd aan de viering van de voeu. Hij benadrukte zijn wens dat die dag in de NotreDame plechtig zou gebeden worden voor de vrede van het koninkrijk en de goddelijke bescherming van zijn persoon. De plechtigheid startte met een eerste processie waarbij gebeden werd voor de voeu van de koning en voor een goed verloop voor de bevalling van de hoogzwangere koningin. Daarna volgde er een grote mis in de Notre-Dame. Na de vespers trok een tweede processie door de straten van de Cité die met dure tapijten en kettingen waren bekleed. De processie bestond uit een groot kruis en een beeld van

113


114

Ibidem p44-45.

115


116

Marienlexikon 1988-1994 Vol. IV p174

117


31

Maria dat werd gedragen door mannen van gelijke grootte met witte koorkappen. Deze werden geëscorteerd door twee klerken die de fakkels met de wapens van de koning droegen. Daarna volgde het schrijn van de Maagd op de schouders van andere klerken door de hele stad gedragen werd 118. Ook

de

daaropvolgende

decennia

wordt

iedere

15e

augustus

dezelfde

formule

gehanteerd: tijdens de vespers wordt een grote mis opgedragen in de Notre-Dame en vervolgens wordt het schrijn van de Maagd samen met een Mariabeeld en een kruis doorheen de stad gedragen in een plechtige processie.

Deze plechtigheden hadden

eveneens plaats in alle Parijse gehuchten en wijken, zowel in de klooster- als in de parochiekerken en in alle bisdomskerken van het land.

4. De voeu als brandpunt van Mariale devotie Zoals blijkt uit de voorgeschiedenis hebben heel wat gebeurtenissen een invloed gehad op de totstandkoming van de voeu. De beschreven gebeurtenissen spelen zich af op nationaal niveau en hebben allen iets gemeen met elkaar. We merken dat Frankrijk keer op keer op een of andere manier bedreigd wordt, maar uiteindelijk het gevaar toch kan worden afgewend. Dit wordt door de koning toegeschreven aan de hulp van Maria. Zo wordt de dreiging van het protestantisme ingetoomd dankzij de belangrijke overwinning bij La Rochelle. Dit was misschien nooit gelukt moest de wind niet plots zijn gaan liggen zodat de Franse versterkingstroepen veilig aan land geraakten. Twee jaar later ligt de kinderloze Lodewijk XIII op sterven en Frankrijk loopt het gevaar zonder koning of kroonprins te vallen. Tegen alle verwachtingen in komt de koning er echter terug bovenop. En tijdens de oorlog met Spanje loopt de Franse hoofdstad het gevaar in vijandelijke handen te vallen. Op het nippertje wordt de vijand echter teruggedreven. De koning voelt deze gebeurtenissen aan als een beschermende hand boven het hoofd van zijn koninkrijk en zijn persoon. Maria lijkt steeds in te grijpen wanneer Frankrijk in gevaar is. De voeu werkt dus als een brandpunt voor Mariale devotie. Als Maria steeds ter hulp kwam wanneer Frankrijk in de problemen zat, dan vragen we ons af of Maria ook niet van de partij was toen de troonopvolging in gevaar was. En zo ja, heeft de veiligstelling van de troon iets met de voeu te maken?

118


32

4.1 Problematiek In november 1615 treedt de Franse koning Lodewijk XIII in het huwelijk met Anna van Oostenrijk, de dochter van de Spaanse koning Filips III119. De koning en de koningin zijn op dat moment slechts veertien jaar oud. Hun relatie was liefdevol in die eerste jaren, maar daarna ontstond een gevoel van onbehagen tussen de koning en de koningin. Dit was te wijten aan de miskramen van de koningin en aan haar medeplichtigheid met haar broer Filips III, koning van Spanje, tijdens de oorlog tussen Spanje en Frankrijk120. De jaren verstrijken en het koningspaar verlangt naar een troonopvolger. Deze wens wordt echter niet vervuld. De koningin raakt niet zwanger en ieder jaar neemt de onrust toe. Het ontbreken van een troonopvolger kon ernstige gevolgen hebben voor het welzijn van het land. Zeventien vruchteloze huwelijksjaren verstrijken en het koningspaar is radeloos. Zowel de koning als de koningin zoeken hun toevlucht in hun geloof en ze gaan geregeld op bedevaart. In 1632 gaat de koningin te voet naar de Notre-Dame du Bon Remède die ze aanroept om haar onvruchtbaarheid af te weren. De koning trekt op zijn beurt naar Toulouse waar hij God smeekt om hem via een interventie van Maria toch nog een erfgenaam te schenken. Bovendien maak hij een voeu aan de Notre-Dame van Loreto121. Hij belooft haar een zilveren engel die een gouden kind122 draagt te schenken indien hij een zoon krijgt123. En de koningin belooft God ‘een grootse tempel’ te bouwen en die aan de geboorte te wijden als God haar een troonopvolger schenkt124. De koning gaat ook op bedevaart naar de nationale Mariale heiligdommen: Notre-Dame van Liesse bij Laôn, Notre-Dame des Ardilliers bij Saumur, Notre-Dame des Vertus in Aubervilliers en NotreDame in Chartres125.

119


120


121

De stad Loreto (Ancona, Italië) ontwikkelde zich rond de basiliek en het Heilige Huis. De traditie zegt dat

Maria in dit huis geboren werd en de Aankondiging van de geboorte van Christus ontving. Oorspronkelijk stond het huis in Nazareth, maar omdat de Muzelmannen Nazareth gingen veroveren, zou het door een vlucht van engelen op één nacht naar Loreto zijn gebracht. In feite werd het Heilige Huis overgebracht door prins Angeli Comneno, een afstammeling van de keizerlijke familie van Constantinopel. Het huis verliet Nazareth in 1291 en bereikte na een reis door Dalmatië, Loreto in 1294. 122

Het gouden kind stelt de toekomstige troonopvolger Louis-Dieudoné voor, maar verwijst tegelijkertijd naar

Christus. Met deze analogie wordt vaak gespeeld door het koningshuis: de koning beschouwt zichzelf als een tussenpersoon tussen hemel en aarde. 123


124

Dit wordt het klooster van Val-de-Grâce. Zie Dictionnaire des églises de Paris 2000 p173.

125


33

Vooral Anna van Oostenrijk bracht veel tijd door met het maken van pelgrimstochten en het

bidden

voor

een

troonopvolger.

Ze

bezocht

maar

liefst

34

verschillende

bedevaartsoorden126. Maar dit bleek niet te helpen. Daarom vroeg ze ook aan anderen om voor haar op bedevaart te gaan naar de meest bekende Mariale heiligdommen en daar te bidden voor een troonopvolger127. Bovendien zette Anna van Oostenrijk zich in voor haar geloof en ging ze heel wat kloosterordes actief en financieel ondersteunen128.

4.2 Interventie van Maria Een van de ordes die ondersteund werd door Anna van Oostenrijk was de orde van de Augustijnen. Broeder Fiacre voelde zich enorm dankbaar tegenover de beschermster van zijn orde. krijgen

129

Daarom bad hij vurig opdat de koningin een troonopvolger zou mogen

.

Na zes jaar bidden voor de koningin verschijnt op de nacht van 5 november 1637 Maria met een kind aan broeder Fiacre130. Maria stelt het kind voor als de kroonprins die God aan Frankrijk schenkt. Na een kwartier verdwijnt ze, maar ze keert terug. Ze zegt niets. Diezelfde nacht verschijnt Maria nog een derde maal om te bevestigen dat de koningin drie novenen moet doen ter ere van haar: één in Notre-Dame-de-Graces131, één in Notre-Dame-de-Paris en één in Notre-Dame-des-Victoires. Ter overtuiging toont ze een afbeelding van het Mariabeeld dat zich in de Notre-Dame-de-Grâces bevindt en ook een afbeelding van de kerk zelf132. De volgende dag beschrijft broeder Fiacre die deze kerk nog nooit gezien had, de afbeeldingen aan zijn kloosteroversten.

Na enige rondvraag bij mensen die de Notre-

Dame-de-Grâces wel kennen, blijkt dat de beschrijvingen tot in het detail kloppen. De kloosteroversten waren erg verbaasd. Ze noteerden en bewaarden zijn verklaringen. Ze verzwijgen echter het voorval voor de koningin133.

126


127


128

Laure: Histoire de Notre-Dame-de-Graces de Cotignac 1886 p113.

129

Ibidem.

130

Uitgebreide beschrijvingen van de gebeurtenissen van 5 november 1637 zijn terug te vinden in Vie du Frère

Friac 131

De Notre-Dame-de-Grâces maakt deel uit van het Oratorium van Cotignac (Provence). Deze orde werd in

Frankrijk gesticht door Pierre Bérulle die enorm devoot was ten aanzien van Maria. Sinds de verschijning van Maria in 1519 was er een enorme toeloop van gelovigen te Cotignac. Parijs onderhield reeds twintig jaar zeer goeie relaties met het Oratorium. 132

Laure: Histoire de Notre-Dame-de-Grâces de Cotignac 1886 p118.

133

Ibidem p119-120.

34

Frère Friac wist niet wat hij moest kiezen: spreken of zwijgen. Daarom zocht hij zijn vriend Claude Bernard op die onmiddellijk naar kardinaal Rochefoucault toestapte. Na nadere inlichtingen over de Notre-Dame-de-Grâces

en een bijeenkomst tussen de

verschillende betrokkenen, wordt uiteindelijk iedere twijfel omtrent de verschijningen uitgesloten. De koningin wordt persoonlijk ingelicht door Claude Bernard.

Zijn

overtuigdheid doet haar geloven in het goede nieuws en ze wacht ontzettend dankbaar haar zwangerschap af134. Op 8 november 1637 start broeder Fiacre met de uivoering van de drie novenen in Notre-Dame-de-Grâces,

Notre-Dame-des-Victoires

en

Notre-Dame-de-Paris.

Naar

verluidt werd deze opdracht vervuld op 5 december 1637. Dit is een opmerkelijke datum gezien de geboorte van Lodewijk XIV plaats vond op 5 september 1638, exact negen maand later135.

4.3 De geboorte van Louis-Dieudonné Op 5 december 1637, exact negen maanden voor de geboorte van de troonopvolger, zouden een aantal gebeurtenissen hebben plaats gevonden die bijdroegen tot de zwangerschap van Anna van Oostenrijk136: - de eindredactie van de voeu - de vervulling van de drie novenen door broeder Fiacre - een laatste bezoek van de konining aan Louise de La Fayette137 - een zware storm verplicht de koning om bij de koningin te blijven overnachten waarna zij zwanger werd van een troonopvolger… Er is echter geen bewijs voor deze veronderstelling. Het is belangrijk te beseffen dat bij de zwangerschap van Anna van Oostenrijk het enthousiasme en de verbazing zo groot waren dat historische feiten vaak werden vermengd met legende. Zo zijn er voor de 134

Laure: Histoire de Notre-Dame-de-Grâces de Cotignac 1886 p122-124.

135


136

Ibidem p123.

137

Louise de La Fayette wordt op veertienjarige leeftijd hofdame van de koningin. In de loop van 1635 ontstaat

een vriendschap tussen de koning en dit zeventienjarige diepgelovige meisje. Ze onderhouden een louter spirituele relatie. De koning vond in haar betrouwbaarheid en deugd en hij hield van haar. Op 19 mei 1637 beslist ze echter in te treden in het klooster van de Visitatie. De koning had het hier erg moeilijk mee en bleef enkele maanden bezoeken. Louise de La Fayette zou een belangrijk aandeel hebben gehad in de verzoening van de koning en de koningin die noodzakelijk was voor de komst van een troonopvolger. Delattre: Le voeu de Louis XIII (1638-1938) 1937 p71-78. En Laurentin: Le voeu de Louis XIII, passé ou avenir de la France? 2004 p67-87.

35

datum van de bevruchting geen precieze aanwijzingen terug te vinden. De zwangerschap van de koningin werd door de dokters bevestigd op 14 januari 1638. Op dat moment was ze in de zesde week van haar zwangerschap. De bevruchting zou dus eerder tussen 23 en 30 november hebben plaatsgevonden138. Het koningshuis schreef deze wonderlijke zwangerschap toe aan een interventie van Maria. Ze wilde haar dan ook bedanken en haar zege vragen voor een goed verloop van de bevalling. Dit gebeurde op verscheidenen manieren. Eerst werd vanuit de Notre-Dame van Puy, een belangrijk mariaal heiligdom dichtbij Saumur, de ceintuur van Maria naar Parijs gebracht. Op 6 februari kreeg de zwangere koningin tijdens een grote ceremonie de Mariacentuur omgedaan139. Ten tweede werd broeder Fiacre uitgenodigd in het Louvre en gevraagd om een noveen te gaan bidden in de Notre-Dame van Cotignac om een voorspoedige bevalling van de koningin te vragen. Diezelfde dag werd de voeu ondertekend door Lodewijk XIII en François Sublet. Drie dagen later werd hij gepubliceerd.

In heel Frankrijk werd gebeden voor een goed verloop van de

zwangerschap en voor de komst van een troonopvolger.

Naarmate de maanden

vorderden, nam de spanning toe140.

Toen op 5 september 1638 een jongetje geboren werd, joelde heel Frankrijk van blijdschap. ‘Nooit had een volk zoveel vreugde getoond: het was een enorme blijk van liefde van de onderdanen voor hun Koning’141. De kroonprins kreeg de naam LouisDieudonné. De toekomst van het konkrijk was nu verzekerd. Als we letten op de begin- en einddata van de zwangerschap, valt het op dat deze bijna samenvallen met twee belangrijke mariale feesten. De bevruchting op 5 december valt bijna samen met de onbevlekte ontvangenis van Maria op 8 december. En de geboorte van Louis-Dieudonné op 5 september stemt bijna overeen met de geboorte van Maria op 8 september.

Deze toevalligheden hebben er toe bijgedragen dat deze belangrijke

gebeurtenis uitgroeide tot een legende.

138


139



Ibidem p125.

141

Grotius ‘Epistulae…’ 11 september 1638.

36

4.4 De troonopvolger als hefboom voor de voeu In welke mate zijn de vooraf beschreven gebeurtenissen nu verbonden met de voeu van Lodewijk XIII?

Volgens het grootste deel van de katholieke Fransen werd de koning

geïnspireerd door zijn verlangen naar een troonopvolger. Nochtans had Lodewijk XIII reeds lang vooropgezet dat hij zijn kroon en zijn rijk onder bescherming van Maria zou brengen. Bovendien is het zeer eigenaardig dat wanneer Lodewijk XIII in zijn voeu Maria bedankt voor haar weldaden, hij haar allerbelangrijkste gunst aan hem niet vernoemt. Daarom ben ik van mening dat de intentie van de voeu volledig losstaat van de zwangerschap van de koningin. De redactie van de voeu was namelijk volledig achter de rug alvorens men op de hoogte was van de zwangerschap142. De uiteindelijke publicatie en realisatie van de voeu werd daarentegen wél beinvloed door de komst van de troonopvolger. Na de vaststelling van de zwangerschap duurde het minder dan een maand vooraleer de voeu werd gepubliceerd. Naar alle waarschijnlijkheid heeft dit nieuws geleid tot een snellere realisatie van deze voeu die reeds jaren in voorbereiding was. Dit enerzijds uit dankbaarheid voor de zwangerschap en anderzijds om Maria om een troonopvolger te vragen143. Het was echter vooral de betekenis van de voeu die door de komst van de troonopvolger volledig werd gewijzigd. Door de iconografie en het collectieve bewustzijn van die tijd werd de betekenis van de voeu vervormd en geïdentifieerd met de onverhoopte geboorte van een troonopvolger. De oorspronkelijke intentie van de voeu raakte hierdoor op de achtergrond verzeild.

Reeds bij de tweede viering van de voeu op 15 augustus 1639

werd verwezen naar de geboorte van de Louis-Dieudonné.

Deze identificatie tussen

beide gebeurtenissen wordt onder meer aangemoedigd door de toevallige samenloop van de data: de eindredactie van de voeu en de bevruchting in december 1637, de publicatie (10 feb) minder dan een maand na de vaststelling van de bevalling (14 jan), en de geboorte van de kroonprins (5 sept) twee weken na de eerste viering van de voeu (15 aug)144. De zwangerschap en de geboorte werkten als een immense hefboom voor de reputatie van de voeu waardoor hij een legendarisch karakter kreeg.

142

Delattre: Le voeu de Louis XIII (1638-1938) 1937 p23. Marienlexikon 1988-1994 Vol. IV p174.



144

Marienlexikon 1988-1994 Vol. IV p174. en Laurentin: Le voeu de Louis XIII, passé ou avenir de la France?

2004 p127.

37

5. De draagwijdte van de voeu Wat waren nu de gevolgen van deze voeu? 145

definitief karakter wilde geven aan zijn voeu

Het is duidelijk dat Lodewijk XIII een . In zijn gedachten engageerde hij niet

alleen het Frankrijk van de 17e eeuw, maar ook het Frankrijk van de eeuwen die daar op zouden volgden. In die zin is de voeu zijn naam waardig: het is een gelofte die Frankrijk voor altijd met Maria moet verbinden. Twee bepalingen van de voeu moeten deze continuïteit garanderen: de instelling van een jaarlijkse processie en de bouw van Mariale kapellen in alle kerken.

5.1 Politiek & religieus De voeu werd vele decennia lang in ere gehouden door het Franse koningshuis. Ieder jaar opnieuw zorgde de koning ervoor dat de voeu werd gevierd in aanwezigheid van de politieke en religieuze instanties146. Zowel in de Notre-Dame van Parijs als in de rest van het land. Dit geldt voor Lodewijk XIV, de Zonnekoning, die onder invloed van zijn moeder in de sporen van zijn vader trad. Bovendien zorgde hij na de dood van zijn vader voor de realisatie van het Maria-altaar en de piëta in de Notre-Dame van Parijs, een belangrijke bepaling van de voeu. In 1738 werd de honderdste verjaardag gevierd door een vernieuwing van de voeu door koning Lodewijk XV, le bien-aimé147. Op 14 augustus 1792 kwam het parlement in allerijl samen om de voeu af te schaffen. Deze was namelijk ongepast geworden tijdens de Franse Revolutie. Toen Napoleon aan de macht kwam werd het katholieke geloof weer ingevoerd.

Vanaf 1806 werd op 15

augustus samen met de herinvoering van het katholieke geloof, het feest van de Heilige Napoleon gevierd. Hierdoor verschoof de voeu naar de achtergrond. Wanneer Lodewijk XVIII aan de macht komt in 1824, wordt de voeu opnieuw gevierd zoals tijdens het Ancien Régime. Ook Karel X gaat hiermee verder tussen 1825 en 1829148. De tweehonderdste verjaardag van de voeu werd niet gevierd, want op 11 augustus 1831 werd de voeu wettelijk afgeschaft door Lodewijk-Filip.

De katholieke godsdienst

145


146


147


en Marienlexikon 1988-1994 Vol. IV p174 148


en Marienlexikon 1988-1994 Vol. IV p174.

38

was niet langer het officiële geloof van de staat waardoor de voeu aan kracht verloor. Hij wordt enkel nog op lokaal niveau herdacht. Zo gaat de jaarlijkse viering in de NotreDame van Parijs gewoon verder. En ook in het bedevaartsoord Lourdes wordt de voeu ieder jaar herdacht en hernieuwd door vele bezoekers. De driehonderdste verjaardag van de voeu werd wel op nationaal niveau gevierd dankzij de samenwerking tussen verschillende religieuze instanties. En op 15 augustus 1989 namen 5000 gelovigen deel aan de herdenkingsplechtigheid van de voeu in de NotreDame van Parijs. Tot op vandaag worden op de avond van 15 augustus plaatselijk processies

georganiseerd 149

herdenken

om

de

voeu

en

de

tenhemelopneming

van

Maria

te

.

We mogen besluiten dat de voeu dankzij de doordachtheid en de overtuiging van zijn realisatie, een blijvende stempel heeft gedrukt op de Mariadevotie in Frankrijk.

De

verering van Maria werd van generatie op generatie doorgegeven waardoor de traditie op 15 augustus bewaard bleef ondanks de scheiding van religie en politiek150.

5.2 Architecturaal Aan de jaarlijkse herdenking van de voeu op 15 augustus werd ook een architecturale bepaling verbonden door Lodewijk XIII. In iedere kathedraal van Frankrijk die nog niet aan Maria gewijd was, moest de voornaamste kapel worden ingericht als Mariakapel om de vernoemde plechtigheden te ondersteunen.

Daarom is het legitiem om ons af te

vragen of we de impact van deze bepaling kunnen terugvinden in de religieuze architectuur. Te meer omdat het hier gaat over de koning, een persoon met heel wat macht en mogelijkheden. Enkele voorbeelden wijzen in de richting van een sterkere betrokkenheid van de koninklijke familie bij de religieuze architectuur. Zo is er Notre-Dame-de-Grâces151 in Cotignac dat sinds de visioenen van broeder Fiacre in het bijzonder wordt geëerd door het koningshuis; en Notre-Dame-de-Paix152 in Sahur dat door Anna van Oostenrijk ingericht wordt als ex-voto en bedevaartsoord voor de vrede. Ook de koninklijke 149

Laurentin: Le voeu de Louis XIII, passé ou avenir de la France? 2004 p133-134. en David: Le jubilé français

du voeu de Louis XIII 1938 p30-32. en Marienlexikon 1988-1994 Vol. IV p174. 150


en Marienlexikon 1988-1994 Vol. IV p174 151

Laure: Histoire de Notre-Dame-de-Graces de Cotignac 1886 p156.

152

Tougard: Le vœu de la reine à Sahurs 1904 p4.

39

bedevaartsoorden

in

Saumur,

Puy

en

Liesse

ondergaan

transformaties153.

Het

koningshuis toont meer engagement, zowel op symbolisch als op financieel vlak. De impact van de voeu op de ontwikkeling van de religieuze architectuur in Frankrijk is een complex gegeven dat we grondig willen onderzoeken.

De bedoeling van het

volgende hoofdstuk is dat we een beter inzicht krijgen in deze problematiek.

Het oog van God waakt over Frankrijk. Gravure. Bron: Cabinet des Estampes

153


40

4. Architecturale implicaties

1. Axioma Na het verwerken van de literatuur over de voeu van Lodewijk XIII,

ben ik op zoek

gegaan naar de architecturale implicaties van deze koninklijke daad. Het was echter niet eenvoudig om een verband te vinden tussen de voeu en de architecturale ingrepen die de religieuze gebouwen ondergingen in de 17e eeuw. Al snel ontdekte ik dat de transformatie of constructie van een religieus gebouw het resultaat is van een complex netwerk van verschillende factoren. Deze factoren zijn talrijk en vaak met elkaar verweven. Hierdoor wordt ons zoektocht enorm bemoeilijkt. Ik zal bij het formuleren van de werkhypotheses hier uitgebreid op terugkomen. Om in deze eerste fase niet te verdwalen in dit netwerk van factoren, hebben we nood aan een axioma dat orde schept in de chaos en een duidelijke lijn trekt. Ik stel dat de architecturale ingrepen die geen enkel verband houden met het Franse koningshuis noch met verering van Maria, niet in verband staan met de voeu.

2. Methodologie We zijn dus op zoek naar religieuze gebouwen die in verband staan met de voeu van Lodewijk XIII. Vanwege de veelheid aan factoren die inwerken op religieuze gebouwen, is het raadplegen van contemporaine bronnen onontbeerlijk. De kans is namelijk groot dat bepaalde transformaties of constructies ondertussen opnieuw verloren zijn gegaan. Zo weten we bijvoorbeeld dat tijdens de Franse Revolutie heel veel religieuze gebouwen en kunstwerken zijn vernietigd154. Een eerste interessante bron van informatie voor ons onderzoek is de reisgids.

Dit

literatuurgenre kwam tot ontwikkeling aan het einde van 16e en het begin van de 17e eeuw. Het voordeel van een reisgids is dat deze heel gedetailleerd beschrijvingen biedt van de architectuur en de beeldende kunsten op een bepaalde plek. Ik koos voor het

154

Dictionnaire des églises de Paris 2001: p48-54.

41

boek Description de la Ville de Paris (1752) van Germain Brice155, omdat dit zowel in plaats als in tijd perfect aansluit bij mijn onderzoeksdomein: deze reisgids biedt zeer gedetailleerde architecturale beschrijvingen van zowat alle bouwwerken die in Parijs te bewonderen waren in de 18e eeuw. Al wandelend door de straten en wijken, wordt het hele Parijse ‘landschap’ gereconstrueerd. Jammer genoeg wordt hier weinig aandacht besteed aan data. Een tweede contemporaine bron is de Histoire de Paris (1721) van André Félibien156. Dit zwaarlijvig vijfdelig werk functioneert als een soort logboek van Parijs. Alle belangrijke gebeurtenissen van de stad, zowel politiek als religieus, worden dag per dag en jaar per jaar weergegeven.

Naast de architecturale beschrijvingen wordt ook veel aandacht

besteed aan de stichting, het bestuur en de financiering. Een voorbeeld hiervan zijn de talrijke koninklijke privilegebrieven157.

Félibien is erg geschikt om zich een idee te

vormen van de 17e-eeuwse relaties tussen de staat, de adel en de kerk. Naast deze twee contemporaine bronnen maak ik ook gebruik van de Dictionnaire des églises de Paris (2000) uitgegeven bij Editions Hervas158. Iedere Parijse kerk wordt hier zeer volledig besproken aan de hand van een historisch overzicht en van een beschrijving van de architectuur en de decoraties. Ik heb besloten om mij te richten op de religieuze architectuur in Parijs omdat hierover het meeste bronnenmateriaal voor handen is. Bovendien vormt Parijs een centrum van architectuur en religie voor Frankrijk. De methode die we zullen toepassen kan gebruikt worden om op analoge wijze de provincies van Frankrijk te onderzoeken.

Op lokaal

niveau zijn de factoren die een rol spelen echter wel verschillend van deze in Parijs. We denken hierbij onder andere aan de lokale gemeentebesturen en de lokale religieuze

155

Bij verwijzing naar Brice zal u geen paginanummer aantreffen. Het varieert namelijk naargelang de editie: er

zijn er negen in totaal. Vooraan in het boek vindt u een uitgebreide index die alle edities overkoepelt. Hierin vindt u de door mij cursief aangeduide namen van bouwwerken terug, vergezeld van het juiste paginanummer voor elk van de negen edities. 156

Bij verwijzing naar Félibien zal u in plaats van een paginanummer het boeknummer en het nummer van de

paragraaf aantreffen. Félibien benoemt namelijk elke gebeurtenis met een Romeins cijfer dat u terugvindt in de marges van zijn boek. 157

Hierin geeft de koning aan een orde de officiële toestemming om zich op een bepaald terrein te vestigen of

een kerk te gaan bouwen. 158

Bij verwijzing naar de Dictionnaire des églises de Paris zal u enkel een paginanummer aantreffen indien

verwezen wordt naar het eerste of het derde deel van het boek. Bij de bespreking van kerken daarentegen wordt u verwezen naar de inhoudstafel van deel 2 vooraan in het boek waarin u de door mij cursief aangeduide namen van kerken terugvindt met het juiste paginanummer.

42

ingesteldheid. We kunnen dus niet weten of de verkregen resultaten en besluiten al dan niet bevestigd zouden worden in de rest van het land. Voor het opsporen van relevante ingrepen op de Parijse religieuze architectuur, heb ik drie verschillende criteria gehanteerd. Een eerste criterium is de verering van Maria. Mijn aandacht gaat in de eerste plaats naar Mariakapellen, omdat Lodewijk XIII in zijn voeu opdraagt om in iedere kathedraal de voornaamste kapel in te richten als Mariakapel ter accommodatie van de plechtigheden op 15 augustus159. Verder onderzoek ik eveneens de mariale thema’s die aan bod komen in schilderijen, fresco’s of sculpturen. Deze kunstwerken getuigen immers van mariale verering die volgens de bepalingen van de voeu bevorderd moet worden.160 Een tweede criterium is het koningshuis. Dit moet breed geïnterpreteerd worden. Naast de rechtstreekse betrokkenheid van de koninklijke familie bij architecturale ingrepen en haar aanwezigheid bij belangrijke gebeurtenissen zijn ook alle referenties naar het koningshuis erg belangrijk in ons onderzoek. Deze elementen getuigen één voor één van de wil om de katholieke devotie te laten samenvallen met de liefde voor de natie. Een laatste criterium is de datum van de architecturale ingreep. De periode waarop ik mij gericht heb, loopt van de inname van La Rochelle (1628) tot en met de tweede helft van de 18e eeuw. De periode net voor de voeu wordt bewust geïntegreerd omdat in deze periode een aantal belangrijke gebeurtenissen werden toegeschreven aan Maria. Zo ben ik gekomen tot een veertigtal religieuze gebouwen die in direct verband staan met het Franse koningshuis en/of met Maria. De gegevens werden geclassificeerd in zes groepen: algemene informatie, financiering en opdrachtgeverschap, belangrijke data, architectuur, architecten en kunstenaars en tot slot beeldende kunsten. Elementen die verband houden met het koningshuis en met de verering van Maria kunnen in elk van deze zes categorieën voorkomen.

Daarom werden ze aangeduid met een kleur: rood

voor het koningshuis en blauw voor Maria. Een overzicht van deze gegevens vindt u in de overzichtstabel achteraan in de bijlage.

3. Werkhypotheses Als we deze gegevens van naderbij bekijken, merken we dat de impact van de voeu niet rechtstreeks af te lezen valt uit de ontwikkeling van de religieuze architectuur in de 17e eeuw. Zo is er geen sprake van een plotselinge toename van Mariakapellen. Wanneer we 159


160


43

bijvoorbeeld kijken naar de beweegredenen voor de bouw of de wijziging van een religieus gebouw, vinden we talrijke en uiteenlopende antwoorden: de stichting van een nieuwe parochie, een steeds groter wordende parochie die nood heeft aan een grotere kerk, het ontstaan van een nieuwe kloosterorde, de hervorming van een bestaande kloosterorde, het verspreiden van bepaalde overtuigingen, de herdenking van een belangrijke gebeurtenis,

het tonen van macht, het aanpassen van de stijl,... Maar in

geen enkel geval wordt de voeu opgegeven als rechtstreekse aanleiding tot interventie. Het effect van de voeu is blijkbaar veel onrechtstreekser. Ondanks het feit dat het veld duidelijk werd afgebakend aan de hand van drie criteria, blijft er dus een zeer complex netwerk over. In dit netwerk vinden we een veelheid van verschillende actoren en programma’s die aan elkaar gekoppeld worden door agenten. Deze begrippen verdienen een korte toelichting. We starten bij de actoren. Een actor is een intentioneel subject. Dat wil zeggen dat zijn gedrag gedreven wordt door bepaalde intenties. begrepen

worden

vanuit

zijn

subjectieve

Het gedrag van de actor moet dus

beleving,

normen

en

waarden.

Onze

voornaamste actoren zijn de koning, de koningin, de eerste minister, de kloosterordes, de kerkbewaarders, de bisschoppen, etc. Verder zijn er ook een aantal verschillende programma’s in het spel. In deze context bedoelen we met een programma een reeks procedures die gevolgd moeten worden met een bepaald doel. Enkele programma’s in ons netwerk zijn de bouw van Mariakapellen, het bevorderen van de verering van Maria, het opvolgen van de voorschriften van het Concilie van Trente, het veiligstellen van de opvolging, het inperken van het protestantisme, etc. Tot slot hebben we de agent. Een agent is quasi-autonoom en handelt met een welbepaald doel. Er wordt dus vanuit bepaalde intenties een proces gegenereerd om een bepaald doel te bereiken. agenten.

De agent interageert met zijn omgeving en met andere

Zowel een persoon, een orde als een praktijk zoals de verering van Maria

kunnen agent zijn. Als we nu terugkeren naar het complexe netwerk, dan merken we dat het koninklijke hof (actor) zelden optreedt als enige agent om de voeu (programma) te realiseren. In de meeste gevallen maakt het koningshuis gebruik van andere agenten om de voeu in praktijk te brengen. We denken hierbij aan de ongeschoeide Augustijnen die een nieuwe kerk wensen te bouwen of de parochiekerk Saint-Sulpice die vergroot moet worden. Omgekeerd geldt ook dat de wensen van het koningshuis gebruikt worden als agent voor andere actoren.

Zo vragen tal van nieuwe kloostergemeenschappen de koning of de

kardinaal om de bouw van hun nieuwe kerk te bekostigen.

44

Tot slot kunnen we vaststellen dat de reeds eeuwenlang bestaande Mariadevotie in de 17e eeuw wordt ingezet als een agent door Lodewijk XIII om meer nationale eenheid te bekomen. Het

effect

van

de

voeu

is

dus

niet

terug

te

brengen

tot

een

nationaal

architectuurprogramma dat centraal door het koningshuis gecontroleerd wordt.

Het is

geen grote strategie die zich uit in een monoliet blok van architecturale ingrepen. Integendeel, het effect van de voeu vertaald zich in toevallige en plaatselijke interventies. De beoogde architectuur komt pas tot stand na vele onderhandelingen en compromissen tussen de verschillende actoren. Dit verklaart dan ook de fragmentatie en de complexiteit van de interventies die lopen over lange periodes en uitgevoerd worden door verscheidene architecten. De veelheid aan actoren verklaart bovendien het feit dat de voeu op zeer versnipperde wijze gerealiseerd werd. Dit zowel in de tijd als in de ruimte. We kunnen dit illustreren aan de hand van de prachtige Mariakapel van Saint-Medard die bijna 150 jaar na de voeu gebouwd werd en de mariale heiligdommen die werden opgericht in de uiterste hoeken van Frankrijk161. Het effect van de voeu is dus een zeer tactisch gegeven. Om op een vlotte manier te kunnen verder gaan met ons complex onderzoeksveld van interagerende factoren, onderscheiden we drie grote categorieën. In de eerste categorie treedt het koningshuis op als agent voor een mariaal programma in de architectuur. We merken dat dit zelden het geval is. Slechts vier gevallen horen thuis in deze categorie. We zullen deze echter grondig bespreken. Vervolgens hebben we het over het koningshuis als agent voor architecturale realisaties. Dit gebeurt op zeer uiteenlopende wijze en wordt nader toegelicht aan de hand van vele voorbeelden in de daaropvolgende paragraaf. De laatste categorie gaat over de verering van Maria als agent voor architecturale realisaties. Ook hier worden de conclusies telkens uitgelegd aan de hand van voorbeelden uit ons onderzoek. In het algemeen kunnen we onze bevindingen samenvatten in de volgende hypothese. Het effect van de voeu is niet terug te brengen tot een nationaal architectuurprogramma, maar wel tot een verzameling van toevallige en plaatselijke interventies. De voeu is een brede intentie die wordt uitgevoerd aan de hand van incidentele en tactische interventies. Het is duidelijk dat ook zonder de voeu de koning kerken zou oprichten en Maria zou vereerd worden. De voeu heeft met andere woorden enkel een versnellend

161

We denken hierbij aan de Mariale heiligdommen in Le Puy in het zuiden, Saumur in het westen en Liesse in

het noorden van Frankrijk.

45

effect op de mariale architectuur en devotie. Hij werkt als een katalysator in het complexe veld van interagerende actoren, programma’s en agenten.

4. Het koningshuis als agent voor mariale architectuur Als we de relatie van ieder bouwwerk met het koningshuis en met Maria van naderbij bekijken, steken vier architecturale interventies met kop en schouders boven de rest uit. Ze onderscheiden zich van de andere omwille van hun rechtstreeks verband tussen het koningshuis en Maria. Een voor een worden deze bouwwerken uitgevoerd in opdracht van Lodewijk XIII of Anna van Oostenrijk. En de aanleiding hiervoor is een koninklijke voeu ter ere van Maria of de toeschrijving van een mirakel aan Maria.

4.1 Notre-Dame-des-Victoires Deze kerk werd gebouwd in opdracht van Lodewijk XIII naar aanleiding van de inname van La Rochelle in 1628. Zoals we weten vormde deze stad sinds lange tijd het centrum van de Hugenoten en een doorn in het oog van het katholieke koningshuis162. De inname van deze stad betekende dan ook een historische overwinning op het protestantisme. Dit moest plechtig gevierd worden: op 4 november 1628 werd het Te Deum gezongen in de Notre-Dame van Parijs163. Na deze overwinningen volgen nog verscheidene andere het jaar daarop. Omdat Lodewijk XIII overtuigd was dat hij deze overwinningen te danken had aan Maria, wilde hij een kerk laten bouwen ter ere van Maria om haar interventie en haar bezorgdheid over Frankrijk nooit te vergeten. Door een gelukkig toeval wordt de koning 162

Lees III.2.1 p25.

163

Félibien: Histoire de Paris 1721 Boek XXVII paragraaf XXXVII.

46

in 1629 gevraagd door de ongeschoeide Augustijnen164 die reeds een huis en een terrein hadden aangekocht, om stichter te worden van hun nieuwe kerk. Lodewijk XIII mag als stichter en als opdrachtgever de naam bepalen: Notre-Dame-des-Victoires165. Op 9 december 1629 worden de funderingen ingewijd door de aartsbisschop, François Gondi166. In aanwezigheid van de belangrijkste leden van het hof en van het stadsbestuur167 plaatst de koning plechtig de eerste steen van de Notre-Dame-desVictoires168.

Deze plechtige ceremonies droegen bij tot het benadrukken van de

representatieve rol van de koning. Hij wil graag een duidelijk verband creëren tussen het koningshuis en de verering van Maria. Hij zal dan ook het koninklijke karakter van dit mariale heiligdom benadrukken door een aantal extra maatregelen. De koning biedt de ongeschoeide Augustijnen bescherming in de vorm van privilegebrieven waarin hij zich stichter verklaart van hun kerk en hun klooster. Bovendien schenkt hij hen in deze privilegebrieven de rechten en vrijheden die enkel koninklijke kloosters en kerken genieten. Deze brieven worden geregistreerd in de kamer, het parlement en in het stadhuis aan het begin van de jaren dertig169. De plannen voor de kerk werden getekend door Pierre Le Muet170. De kerk vormt een Latijns kruis171 met boven de kruising een koepel. Le Muet voorzag twee kapellen aan het hoofdaltaar en vier langs beide zijden van het schip172. Eén kapel werd gewijd aan Maria. Het interieur werd gedecoreerd met Ionische pilasters en het hoofdaltaar werd opgetrokken in timmerwerk en beladen door ornamenten. Het koor dat gelegen is achter het grote altaar is diep genoeg zodat alle kloosterlingen er kunnen plaats nemen om hun dienst te zingen173.

164

De kloosterhervorming van ongeschoeide Augustijnen ontstond volgens Félibien binnen de orde van de

Augustijnen. In de Franstalige literatuur heten zij ‘les Augustins déchaussés’. 165

Brice: Description de Paris 1752.

Brice schrijft over Notre-Dame-de-la-Victoire, maar hij heeft het wel

degelijk over dezelfde kerk. 166

Aanstelling als aartsbisschop op 22 augustus 1622. Hij was de eerste aartsbisschop van Parijs, aangezien

Parijs tevoren een bisdom was. 167

Dit het stadsbestuur van Parijs.

168

Félibien: Histoire de Paris 1721 Boek XXVII paragraaf XXXVII.

169

Ibidem.

170

Gady: Jacques Lemercier, architecte et ingénieur du Roi 2005 p95.

171

Volgens het Concilie van Trente was dit de aangewezen vorm voor een kerk.

172

Dictionnaire des églises de Paris 2000

173

Brice: Description de Paris 1752 en Dictionnaire des églises de Paris 2000

47

In 1642 zette Libéral Bruant de Oudere174 de werken verder, maar de ontoereikende financiële middelen, de dood van Louis XIII in 1643 en de nieuwe uitgaven voorzien voor de bouw van Val-de-Grâce175, vertraagden de voltooiing van de kerk176. Volgens Brice daarentegen werd de bouw pas in 1656 gestart volgens een plan van Libéral Bruant de Oudere. Beide bronnen zijn het er wel over eens dat Gabriël Le Duc in 1663 de werken voortzette177. Hij voegde in de pijlers van de kruising tribunes toe die gereserveerd werden voor voorname personen, liet drie kapellen bouwen en verhoogde de muren tot het entablement.

De onafgewerkte kerk werd voorzien van een houten plafond en

plechtig ingewijd in 1666178. Door de oorlogen en de bouw van de Saint-Sulpice kregen de ijverige Augustijnen pas in 1737 de toelating om de nodige leningen aan te gaan voor het hervatten van de werken op de werf179.

Architect Jean-Sylvain Cartaud maakte een nieuw ontwerp voor het

portaal en voltooide de werken aan de kerk die werd ingewijd op 13 november 1740. Cartaud koos voor een ingedrukte koepel die rijkelijk gedecoreerd werd door Charles Rebillé. Het ritme van de traveeën en het doorlopende entablement geven het gebouw een gevoel van eenheid dat opmerkelijk is bij zo een lang aanslepende bouw en het grote aantal architecten180. We kunnen dus besluiten dat de bouw van de Notre-Dame-des-Victoires heel traag en moeizaam verloopt. Vooral na de dood van Lodewijk XIII merken we dat er steeds weer nieuwe financiële problemen opduiken waardoor het meer dan honderd jaar duurt alvorens de kerk in 1740 volledig afgewerkt is. Dit is te verklaren door de vele dure nevenprojecten van het koningshuis zoals de oorlog tegen Spanje en de bouw van Valde-Grâce waarbij Anna van Oostenrijk als koningin-regent haar eigen gelofte aan God zal waarmaken. Een eeuw na de stichting van de Notre-Dame-des-Victoires is de gelofte van Lodewijk XIII nog niet vergeten. In 1746 werd door Carle van Loo181 ‘Le Voeu de Louis XIII au siège de la Rochelle’ geschilderd182. 174 175

In dit werk zien we de geknielde koning die een

Brice schrijft deze naam als Libéral Bruand. Dit klooster wordt door Anna van Oostenrijk rijkelijk verbouwd uit dankbaarheid voor haar zoon na een

gelofte die zij deed aan God. Lees IV.4.2 p49. 176


177


178


179

Ibidem.

180

Ibidem.

181

Carle van Loo is een frans schilder en graveur, geboren te Nice in 1705 en overleden te Parijs in 1765. Vanaf

1762 werd hij benoemd tot eerste schilder van de koning. 182

Het is een van de weinige werken die na de Revolutie terug op zijn oorspronkelijke plaats is beland.

48

tekening toont van het portaal dat enkele jaren tevoren werd gebouwd183. Het schilderij kreeg een belangrijke plaats in het koor van de kerk en zorgt ervoor dat de kerk ondanks de lange duur van de werkzaamheden toch nauw verbonden blijft maar haar oorspronkelijke betekenis: een ex-voto aan Maria.

Lodewijk XIII toont Maria de kerk van Notre-Damedes-Victoires.

Bron:

Dictionnaire des églises de Paris 2000 p53.

De verering van Maria heeft een belangrijke plaats in de Notre-Dame-des-Victoires. Naast de Mariakapel die reeds van in het begin werd opgenomen in het plan van de Notre-Dame-des-Victoires, wordt na de geboorte van de kroonprins op vraag van broeder Fiacre een marmeren altaar gewijd aan de Onze-Lieve-Vrouw van Savona, ook wel NotreDame de la Miséricorde184 genaamd. Omdat Frère Fiacre zeer veel krediet genoot bij 183


184

De verering van Notre-Dame de la Miséricorde ontstond naar aanleiding van twee miraculeuze

verschijningen. In 1536

verscheen Notre-Dame de la Miséricorde aan een oude landbouwer, Beato Antonio

Botta, in Savona, een stadje aan de Italiaanse kust vlak bij Genua. Op de plaats van de verschijning werd in

49

Anna van Oostenrijk185 mocht hij een marmeren Mariabeeld ter ere van de Notre-Dame van Savona laten maken en het vervolgens naar Parijs brengen. Vervolgens maakte Anna van Oostenrijk de nodige fondsen vrij om een geschikt altaar te laten maken waarop dit beeld zou kunnen prijken. Helaas werden deze intenties uitgesteld door haar dood op 20 januari 1666. Haar zoon, Lodewijk XIV moest op haar sterfbed beloven om haar wens in vervulling te brengen. Dit gebeurde in 1674 toen Lodewijk XIV een marmeren altaar met twee Ionische zuilen liet bouwen186. In het midden van het altaar werd het marmeren Mariabeeld van broeder Fiacre geplaatst. Kort samengevat kunnen we zeggen dat de koning, hoewel er nog geen sprake is van de voeu uit 1638, toch al het lot van het Franse koningshuis tracht te verbinden met Maria. Hij zal dan ook het koninklijke karakter van dit mariale heiligdom benadrukken. We merken

dat

bij

belangrijke

gebeurtenissen

het

koningshuis

een

belangrijke

representatieve rol vervult en dat de koning optreedt als stichter en opdrachtgever bij de bouw van deze kerk die functioneert als een ex-voto voor de inname te La Rochelle. Ook de koningin wordt bij de Notre-Dame-des-Victoires betrokken door een persoonlijke voeu waarin zij broeder Fiacre belooft een altaar op te richten ter ere van de Onze-LieveVrouw van Savona. Hierdoor krijgt de Mariadevotie een speciale invulling en is ze sterk voelbaar in het interieur van de kathedraal187. Tot slot wordt ervoor gezorgd dat de reputatie van de Notre-Dame-des-Victoires als ex-voto blijft verder leven door de late architecturale interventie van Lodewijk XIV en het schilderij van Carle van Loo waardoor de koninklijke betrokkenheid met de Mariakerk blijft voortbestaan.

4.2 Val-de-Grâce Bij dit bouwproject is het niet de koning, maar de koningin die optreedt als opdrachtgever. De aanleiding is geen oorlogsoverwinning, maar een gelofte van Anna van Oostenrijk aan God. Indien Hij haar een troonopvolger zou schenken, beloofde ze een ‘grootse tempel’ te bouwen zonder financiële beperkingen en die aan de Geboorte te

Savona een heiligdom gebouwd ter ere van Notre-Dame de Misericorde. Naast dit heiligdom werd later een kerk en een museum gebouwd met relikwieën en ex- voto’s. Honderd jaar later verscheen Notre-Dame de la Miséricorde opnieuw, dit maal in Ajaccio in Corsica. Haar verering verspreide zich over het Middellandse Zeegebied waarvan ook broeder Fiacre afkomstig was (Provence). Dit kan zijn speciale devotie verklaren. 185

Lees III.4.2 p34.

186

Brice: Description de Paris 1752

187

Na een persoonlijk bezoek ontdekte ik dat het interieur van de Notre-Dame-des-Victoires volledig is betegeld

met gedenkplaten waarop gelovigen hun dank aan Maria betuigen. Deze traditie werd eeuwenlang voortgezet en geeft de kerk een erg speciaal karakter.

50

wijden188. Wanneer in 1638 Louis-Dieudonné geboren wordt, beslist ze de kerk en het klooster van Val-de-Grâce volledig te herbouwen. Pas toen zij in 1643 koningin-regent werd, kon zij aan de uitvoering van haar plannen beginnen. De keuze van Anna van Oostenrijk voor Val-de-Grâce is een gevolg van de nauwe contacten die het koningspaar met dit klooster onderhield vanaf het begin van hun heerschappij. In 1618 volgens Félibien, maar op 21 maart 1619 volgens Mignot, werd Marguerite d’Arbouze ingewijd als nieuwe abdis van het klooster dat toen nog Val Profonde heette. Deze inwijding gebeurde door Lodewijk XIII en in aanwezigheid van Anna van Oostenrijk. De nieuwe abdis legde zich met veel zorg toe op het doen herleven van de leer van de Heilige Benedictus. Om de nieuwe hervormingen te ondersteunen zou het klooster van Bièvre naar Parijs verhuizen. Anna van Oostenrijk, die een goede relatie onderhield met de abdis, werd stichtster van het nieuwe klooster. Bovendien kocht ze op 7 mei 1621 een terrein waar het klooster zich kon vestigen in de rue Saint-Jacques. Op 20 september 1621 verhuisde het klooster en werd het ingewijd door Denis le Blanc, algemeen vicaris van de bisschop van Parijs, onder de naam Val-de-Grâce.

Anna van

Oostenrijk bracht regelmatig bezoeken aan Val-de-Grâce en had enorm veel sympathie voor het klooster en zijn abdis189.

Het koninklijk klooster van Val-de-Grâce, gesticht door Anna van Oostenrijk in 1668. Anonieme gravure, 18e eeuw. Bron: Bibliothèque historique de la ville de Paris.

188


189

Félibien: Histoire de Paris 1721

Boek XXVII paragraaf LXXI.

Mignot: Le Val-de-Grâce. L’ermitage d’une reine 1994 p122.

51

De betrokkenheid en aanwezigheid van het koningspaar bij deze belangrijke momenten in de geschiedenis van het klooster en de regelmatige aanwezigheid van de koningin, gaven deze abdij al snel een koninklijk karakter. Deze tendens wordt voortgezet bij de bouw van het nieuwe klooster. De nieuwe kerk werd ontworpen door François Mansart. Het plan bestond uit een kubusvormig volume in de kruising omgeven door het schip, het koor, een kapel ter ere van Sint-Anna en een kapel ter ere van het Heilig Sacrament190.

De kerk werd

ontworpen als centrum van een grootse compositie: ze wordt geflankeerd door twee woongedeelten die via twee vleugels aan een hek verbonden zijn. Hierdoor ontstaat een grote ereplaats. Op 1 april 1645 werd de eerste steen van de nieuwe kerk gelegd door de zesjarige Lodewijk XIV. Een jaar later op 19 oktober 1646 werd Mansart vervangen door Jacques Lemercier, de eerste architect van de koning, die in dit stadium van de werken verplicht was de oorspronkelijk plannen verder uit te voeren191. Onder zijn toezicht werden de korinthische kapitelen de overwelving van de zes kapellen in het schip en de eerste orde van de façade. Hij was ook verantwoordelijk voor de uitvoering van de kapellen en het koor rond de kruising die de koepel van de kerk gingen schoren192. In de tamboer gebruikt Lemercier dubbele pilasters die het opwaartse effect versterken dat wordt verder gezet in de beelden en kroonkandelaars aan de basis van de koepel. Hierdoor werd deze koepel de meest dramatische en indrukwekkende 17e eeuwse koepel van Parijs193. Tussen 1648194 en 1653 werden de werken tijdelijk stopgezet door de moeilijkheden van de Fronde195. Na het overlijden van Lemercier worden de werken in 1655 hervat onder leiding

van

Pierre

Le

Muet

en

Gabriël

Le

Duc196.

De

eerste

steen

van

de

kloostervertrekken werd gelegd op 27 april 1655 door Filip van Orléans, de tweede zoon van Anna van Oostenrijk. De kerk was nog maar tot aan de eerste orde gebouwd. En Le Muet deed een nieuw voorstel waarbij de bovenbouw zou worden uitgevoerd zoals de 190 191

Mignot: Le Val-de-Grâce. L’ermitage d’une reine 1994 p123. Félibien: Histoire de Paris 1721 Boek XXVII paragraaf LXXI. Mignot: Le Val-de-Grâce. L’ermitage d’une reine

1994 p122. en Gady: Jacques Lemercier, architecte et ingénieur du Roi 2005 p395. 192

Gady: Jacques Lemercier, architecte et ingénieur du Roi 2005 p396-397.

193

Blunt: Art and architecture in France: 1500-1700 1953 p140.

194

Volgens Dictionnaire des églises de Paris werden de werken reeds stopgezet in 1646. Gady en Mignot zijn

het er echter over eens dat dit in 1648 gebeurde. Gady: Jacques Lemercier, architecte et ingénieur du Roi 2005 p395 en Mignot: Le Val-de-Grâce. L’ermitage d’une reine 1994 p122. 195

Lees II.2 p15.

196

Gady: Jacques Lemercier, architecte et ingénieur du Roi 2005 p395.


52

tweede orde van de gevel. Bovendien veranderde Le Muet volledig de lantaarntoren en de gewelven. De fresco van de koepel werd geschilderd door Pierre Mignard en voltooid in 1663. De bouw van het hoofdaltaar gebeurt in februari 1664. Een jaar later volgt de decoratie met een beeldhouwgroep over de geboorte. Het interieur van de kerk kent een buitengewone verfijndheid en werd gedecoreerd met een enorme rijkdom aan sculpturen, nissen, cherubijnen en guirlandes. Deze werden vooral vervaardigd door Michel en François Anguier. Steeds weerkerende thema’s in de sculpturen zijn de Geboorte en de Maagd. Bij de dood van Anna van Oostenrijk op 20 januari 1666 was de kerk ongeveer volledig klaar197.

Gravure van het hoofdaltaar van Val-de-Grâce. Bron: Brice: Description de Paris 1752 Tome III p133.

Naast de representatieve rol die Anna van Oostenrijk en haar zonen vervullen bij de eerste steenlegging, is de koninklijke familie ook impliciet en expliciet aanwezig in de architectuur van deze kerk.

197

Gady: Jacques Lemercier, architecte et ingénieur du Roi 2005 p399. en Mignot: Le Val-de-Grâce. L’ermitage

d’une reine 1994 p122. en Dictionnaire des églises de Paris 2000

53

Om te beginnen is het hoofdaltaar dat zich onder een baldakijn in de kruising van de kerk bevindt versierd met een beeldengroep van de Geboorte waarbij twee verrukte ouders de kleine Jezus aanschouwen. De link met de geboorte van de kroonprins is erg duidelijk. Deze analogie tussen Christus en Louis-Dieudonné keert regelmatig terug. Maria zou zowel aan Christus als aan Lodewijk XIV het leven hebben gegeven. Een tweede duidelijke verwijzing naar het koningshuis vinden we terug in de kapel van Sint-Anna die ook wel de kapel van de koningin werd genoemd. Hier is er sprake van een analogie tussen Anna van Oostenrijk en Anna, de moeder van Maria. Ze delen dezelfde naam en doorstonden bovendien allebei het leed van de onvruchtbaarheid. Verder is het portret van Anna van Oostenrijk terug te vinden in het fresco van Pierre Mignard in de koepel van de kerk. En in 1661, het jaar van zijn kroning, liet Lodewijk XIV het symbool van het Franse koningshuis afbeelden op het sluitstuk van de koepel: de lelie198. Deze plaatsing van het wapenschild is niet toevallig: er wordt doelbewust opnieuw een nieuwe link gelegd tussen de absolute vorst en het goddelijke.

Links: Het hoofdaltaar van de kapel van Val-de-Grâce. Bron: Dictionnaire des églises de Paris 2000 p174. Rechts: Fresco van Pierre Mignard in de koepel van de kapel van Val-de-Grâce. Bron: Dictionnaire des églises de Paris 2000 p176.

De verering van Maria is duidelijk voelbaar in het interieur van de kerk. Maria is herhaaldelijk terug te vinden in de sculpturen. De meest voorkomende thema’s zijn de Maagd en de Geboorte.

Bovendien is deze kerk in de eerste plaats een ex-voto aan

Maria en God. Tot slot kunnen we concluderen dat het verhaal van Val-de-Grâce van het begin tot het einde verweven is met het leven van Anna van Oostenrijk. De kerk werd gebouwd als ex198


54

voto, maar groeide na de dood van de koningin-moeder ook uit tot een koninklijk gedenkteken. Val-de-Grâce werd een heiligdom voor het monument van het Hart van Anna van Oostenrijk en dat van talrijke andere prinsen en prinsessen199.

4.3 De kapel van het Louvre Over de kapel van het Louvre is zeer weinig gekend. Alle informatie die hierover gevonden werd, komt uit de Histoire de Paris van Félibien200. Die schrijft dat deze nieuwe kapel van het Louvre op 18 februari 1659 ingewijd werd onder de naam Notre-Dame de Paix et de Saint Louis. Deze naam verwijst naar de vrede met Spanje die in juni 1658 tot stand kwam nadat de koning op 27 april 1658 veertig uren gebed had opgelegd in alle Parijse kerken.

Daarbij ging de koning bidden in de Notre-Dame van Parijs en de

koningin-moeder in Saint-Germain-des-Auxerrois.

Zowel Lodewijk XIV als Anna van

Oostenrijk woonden de eerste viering in deze nieuwe kapel bij. Het koningshuis schrijft de vrede met Spanje toe aan de interventie van Maria. Dit ligt in dezelfde lijn als de voeu uit 1638: het lot van het land was onder de bescherming gebracht van Maria die als symbool van de natie bijdraagt tot meer nationale eenheid. Deze kapel wordt opgericht door de koning en zijn moeder om niet te vergeten dat deze overwinning te danken is aan de interventie van Maria en dat zij als patrones begaan is met lot van Frankrijk.

4.4 Notre-Dame van Parijs Deze kathedraal is ongetwijfeld de trots van Parijs. Zij is doorheen haar geschiedenis altijd nauw verbonden geweest met de Mariadevotie en het koningshuis. Toen Lodewijk XIII in 1638 zijn voeu uitsprak, werd de Notre-Dame dan ook uitgekozen om visueel gestalte te geven aan zijn verering van Maria. Dit gebeurde in de eerste plaats door de bouw van een Maria-altaar voorzien van een prachtige beeldengroep waarin Lodewijk XIII en Lodewijk XIV knielen voor Maria die haar dode zoon op haar schoot draagt. Los van deze Pièta waarvan de uitvoering nadrukkelijk werd opgedragen in de voeu, wijzen tal van andere ingrepen op de verering van Maria door het koninklijke hof. Het koor werd volledig herbouwd en voorzien van nieuwe koorstoelen en wandtapijten waarop het leven van Maria wordt afgebeeld. Ten tweede was er bijzondere aandacht voor de Mariakapel die rijkelijk werd gedecoreerd door Anna van Oostenrijk en later werd 199


200

Félibien: Histoire de Paris 1721 Boek XXVIII paragraaf XXXVI.

55

verbouwd door kardinaal van Noailles.

Ook de kapel van Sint-Anna werd gedecoreerd

door Anna van Oostenrijk. Tot slot is er nog de eeuwigbrandende lamp, die door Lodewijk XIII aan Maria werd gewijd in 1636. Omdat al deze verbouwingen en decoraties erg interessant en belangrijk zijn, zal het laatste hoofdstuk volledig aan de Notre-Dame van Parijs gewijd worden.

De Notre-Dame van Parijs vanuit het zuidwesten. Foto van Jacqueline Guillot/Eric Emo. Bron: Notre-Dame-deParis numéro spécial de Connaissance des Arts 1997 p2.

4.5 Besluit We kunnen concluderen dat het koningshuis zelden rechtstreeks optreedt als een agent voor

mariale

architectuur.

Het

opdrachtgeverschap

van

het

koningspaar

is

geconcentreerd op vier belangrijke bouwprojecten. Deze mariale heiligdommen hebben een tweeledig verband met de voeu. Ofwel is de aanleiding gerelateerd aan een militaire overwinning, ofwel aan de geboorte van de troonopvolger. De koning en de koningin nemen elk een verschillende taak op zich: de koning is betrokken bij de militaire

56

overwinningen, terwijl de koningin in verband wordt gebracht met de troonopvolger. Beide taken maken echter deel uit van dezelfde missie: de integriteit van Frankrijk waarborgen.

5. Het koningshuis als agent voor religieuze architectuur Bij alle andere religieuze gebouwen is er geen rechtstreeks verband terug te vinden tussen de koninklijke familie en de verering van Maria. We merken wel dat keer op keer één of meerdere van de onderzochte elementen van het religieuze bouwwerk in relatie staan met de verering van Maria en/of met het koningshuis. Om te beginnen onderzoeken we de relatie tussen het koningshuis en de architecturale ingrepen op religieuze bouwwerken in Frankrijk in de 17e eeuw. Hierbij is het belangrijk om open te staan voor alle vormen van politieke en religieuze propaganda.

De

koninklijke voeu is hier slechts één voorbeeld van. Er zijn vele andere manieren waarop het koningshuis zal ingrijpen in de architectuur om propaganda te verspreiden voor zijn idealen. Het koningshuis wil op die manier zijn positie verstevigen en een gecentraliseerd land vormen dat sterk staat tegen zijn vijanden.

Op basis van de onderzoeksgegevens merken we dat het koningshuis op verschillende manieren invloed zal uitoefenen op de religieuze architectuur. We vatten dit samen in vijf algemene conclusies. De bevindingen zullen telkens toegelicht worden aan de hand van een aantal voorbeelden die u zal herkennen aan de cursieve letters en steeds kan terugvinden in de bijlage op p105.

57

5.1 Actieve ondersteuning van katholieke instellingen Bij het doorzoeken van het bronnenmateriaal merken we dat de katholieke instellingen in de 17e eeuw enorm gesteund werden door het koningshuis. Tussen 1600 en 1660 steeg het aantal religieuze instellingen van vierentwintig naar meer dan honderd. Deze snelle aangroei is te verklaren uit het ontstaan van vele nieuwe ordes door de Contrareformatie en de ondersteuning door het koningshuis201. Vaak gebeurde dit doordat de koning of de koningin optrad als stichter of stichtster van een nieuwe kloosterorde. Zo verklaart Lodewijk XIII zichzelf tot stichter van de Eglise de la maison professe des Jesuites202 en van de Notre-Dame-des-Victoires203. Anna van Oostenrijk is de stichtster van de kloosters Notre-Dame-de-la-Paix204, Val-de-Grâce205 en Notre-Dame-de-la-Misericordia206 dat speciaal werd opgericht voor gelovige vrouwen die niet over voldoende middelen bezaten om in te treden in een gewoon klooster. Door deze koninklijke daad geniet de kloosterorde of de kerkgemeenschap speciale bescherming. Ook getuigt het koningspaar van een actieve deelname bij het zoeken naar een verblijfsplaats voor een nieuwe kloosterorde of voor een orde die wenst te verhuizen naar Parijs. Anna van Oostenrijk helpt bijvoorbeeld bij het vestigen van de Theatijnen in de rue de Lille207 en bij de orde van Cîteaux in de abdij van Notre-Dame-aux-Bois208. Dit wordt bevestigd door Félibien die in de Histoire de Paris schrijft dat Anna van Oostenrijk graag de nieuwe kloostergemeenschappen ondersteunt die als paddestoelen uit de grond rijzen209. In Description de la Ville de Paris van Brice kunnen we lezen dat ook Henri III een groot beschermer was van nieuwe kloosterinstellingen210. Hieruit leiden we af dat de ondersteuning van katholieke instellingen reeds vroeger plaats vond. Soms wordt er ook steun verleend aan deze instellingen door personen die een nauwe band met de koning hebben. Een voorbeeld hiervan vinden we terug in de kerk SaintLouis-de-la-Salpêtrière211 waarbij kardinaal Mazarin, de rechterhand van Lodewijk XIV,

201

Dictionnaire des églises de Paris 2000 p44+46.

202


203

Ibidem.

204

Félibien: Histoire de Paris 1721 Boek XXVII paragraaf LXIX.

205


206

Félibien: Histoire de Paris 1721 Boek XXVIII paragraaf LXXVIII.

207


208

Félibien: Histoire de Paris 1721 Boek XXVIII paragraaf XVI.

209

Ibidem Boek XXVII paragraaf LXIX.

210

Brice: Description de Paris 1752: Tome I p302.

211


58

en Pompone de Bellievre, de voorzitter van het parlement, zich samen inzetten om onderdak te creëren voor de Parijse daklozen. Lodewijk XIII had eveneens de macht om via privilegebrieven212 de ordes de toelating te geven om zich op een bepaalde plek te vestigen of een nieuw klooster, een nieuwe kerk of kapel te bouwen. Op dezelfde manier kon hij een orde privileges verlenen of bepaalde statuten toekennen zoals het statuut van ‘koninklijke’ abdij of parochiekerk. 213

voorbeeld hiervan is de kerk van Saint-Germain-l’Auxerrois

.

Een

Via een koninklijke

privilegebrief kregen de gelovigen van Notre-Dame-de-Liesse in 1638 de toelating om zich te vestigen in de wijk Saint-Germain214.

Ook de abdij van Notre-Dame-aux-Bois

kreeg in 1654 een koninklijke toelating om zich te vestigen in Parijs215 net zoals de gelovigen van Sainte-Magloire en van Notre-Dame in Charonne216 in 1643. In hetzelfde jaar gaf Anna van Oostenrijk de toestemming aan de parochianen van Saint-Germaindes-Prez om hun kerk de Saint-Sulpice te herstellen en te vergroten217. Tenslotte gaf de koning geregeld de toestemming om een loterij te organiseren. Deze manier van financieren was een goede oplossing voor kerken waarvan de werken gedurende geruime tijd stillagen omwille van financiële problemen. Bij de uitbreiding van de

parochie

verzameld

218

Saint-Louis-en-l’Île

werden

op

deze

manier

zeer

219

. Ook het schip van Saint-Nicolas-du-Chardonnet

grote

bedragen

en de Mariakapel van

Saint-Roch220 in 1709 werden gefinancierd door een loterij met toestemming van de koning221. Hoewel deze hulp niet rechtstreeks doet denken aan politieke propaganda, kunnen we toch opmerken dat de politieke en religieuze wereld zeer nauw met elkaar verbonden zijn. De koning vindt in deze actieve ondersteuning een manier om zijn autoriteit te bevestigen222.

212

In de Franstalige literatuur spreekt men van ‘lettre patente’. Ik kies ervoor om dit te vertalen als

privilegebrief. Een andere mogelijke vertaling is octooibrief. 213


214

Félibien: Histoire de Paris 1721 Boek XXVII paragraaf XXXII.

215

Ibidem Boek XXVIII paragraaf XVI.

216

Ibidem Boek XXVII paragraaf LXVII.

217

Er was slechts voldoende plaats voor 1 op 12 parochianen volgens Brice: Description de Paris 1752.

218


219

Ibidem

220


221


222


59

5.2 Financiering van katholieke projecten Het koningshuis steunde echter niet alleen op juridisch en administratief vlak, het gaat de katholieke instellingen ook financieel ondersteunen. Dit gebeurde bijvoorbeeld door het opkopen van een terrein voor een nieuwe kloosterorde. Of door het wegschenken van een terrein, wanneer het reeds in het bezit was van het koningshuis. Een voorbeeld hiervan is het terrein van de Église de la maison professe des Jesuites dat in 1623 werd geschonken door Lodewijk XIII223 en het terrein voor Val-de-Grâce dat in 1621 gekocht werd door Anna van Oostenrijk224. Anna van Oostenrijk koopt in maart 1654 eveneens een huis voor de orde van Cîteaux225. Ook de kardinalen bieden soms financiële steun aan bepaalde kloosterordes. Kardinaal Rochefoucauld geeft een terrein aan de Dames van de Assumptie226. En kardinaal Mazarin, de rechterhand van Lodewijk XIV, die sympathie heeft voor de Theatijnen, koopt hen op 24 mei 1648 een huis. Bovendien laat hij hen in zijn testament genoeg geld na om een kerk te bouwen, de Église Sainte-Anne-la-Royale227. Tot slot is er ook een voorbeeld waarbij de financiële steun uit de regering komt: François Sublet Noyers, de staats- en oorlogssecretaris van Frankrijk, neemt namelijk de bouw van de kapel van het noviciaat van de Jezuïeten228 volledig voor zijn rekening. Een andere manier om financiële bijstand te verlenen was het opdrachtgeverschap. Het koningspaar gaf opdracht voor een aantal kerken waarbij zij de uitgaven volledig voor hun rekening namen: Val-de-Grâce229 in 1621, het portaal van de Église des Feuillants230 in 1624, de Notre-Dame-des-Victoires231 in 1629, het nieuwe koor van de Notre-Damevan Parijs in 1638. Hetzelfde geldt voor Lodewijk XIV en de kapel van het Louvre in 1659. Het betreft hier vooral de bouwwerken waarbij een direct verband bestaat tussen het koningshuis en Maria en die in het vorige hoofdstuk besproken werden. Regelmatig werden schenkingen gedaan door een lid van de koninklijke familie. Anna van Oostenrijk deed een schenking van ornamenten in borduurwerk en goudsmeedkunst aan 223


224

Félibien: Histoire de Paris 1721 Boek XXVII paragraaf LXXI.

225

zie Notre-Dame-aus-Bois in Félibien: Histoire de Paris 1721 Boek XXVIII paragraaf XVI.

226

zie Notre-Dame-de-l’Asomption in Brice: Description de Paris 1752

227


228

Ibidem.

229

Ibidem.

230

Ibidem.

231

Ibidem en Félibien: Histoire de Paris 1721 Boek XXVII paragraaf XXXVII.

60

de Église des Feuillants232 en van een aantal relikwieën aan de Église du noviciat des Dominicains233 en de Église Sainte-Anne-la-Royale234. Op feestdagen versierde ze het altaar van Saint-Germain-l’Auxerrois met gouden en zilveren ornamenten235. Aan dezelfde kerk schonk Lodewijk XIV in 1684 een kerkmeesterbank236. Anne-Marie van Orléans, het nichtje van Lodewijk XIII betaalde voor een groot deel het nieuwe altaar van Saint-Sévérin237 dat in 1654 werd vervaardigd door Charles Le Brun. Verder weten we ook dat het stadsbestuur238 twee schilderijen geschonken heeft aan Saint-Etienne-duMont als ex-voto ter ere van de patrones van Parijs239. Deze werken werden geschonken ter gelegenheid van processies. De koninklijke familie bekostigde eveneens de verfraaiing van verscheidene kapellen. Een voorbeeld hiervan vinden we in Val-de-Grâce240 en Saint-Sulpice241 die we reeds besproken hebben.

En in de Notre-Dame van Parijs242 die in het volgende hoofdstuk

uitgebreid aan bod komt. Tot slot is er ook een geval van subsidiëring gekend.

In tegenstelling tot de meeste

kerken beschikt de Église de la maison professe des Jesuites over vaste inkomsten die door het hof verschaft worden243. De parochianen van de Saint-Sulpice244 vroegen de koning om financiële steun voor de afwerking van hun kerk omdat de werken al meer dan tien jaar stillagen (sinds 1675) omwille van de enorme schulden245 die ze hadden gemaakt om het gebouw op te trekken. Uiteraard werd deze juridische en financiële bijstand aan de katholieke instellingen niet enkel uit vrome overwegingen verleend.

Het koningshuis werd graag in verband

gebracht met de architecturale projecten van de katholieke Kerk en trachtte zichzelf een

232


233


234


235

Ibidem.

236


237


238

In de Franstalige literatuur spreekt men over de Corps de ville of de Corps de la ville. Ik heb dit vrij vertaald

als het stadsbestuur. 239


240


241

Dictionnaire des églises de Paris 2000 en Brice: Description de Paris 1752

242


243

Ibidem ;

244

Félibien: Histoire de Paris 1721 Boek XXVII en paragraaf LXXV.

245

Volgens Brice werd er zelfs een zware taks opgelegd aan alle parochianen.

61

plaats toe te kennen in de katholieke gemeenschap. Op die manier drong de versteviging van de monarchie langzaam door tot de gelovigen.

5.3 Vervulling van een representatieve rol Deze hypothese wordt bevestigd door het feit de leden van de koninklijke familie vaak aanwezig zijn op plechtige gebeurtenissen en feestdagen.

Dit zijn de momenten bij

uitstek waarop zij door een grote massa gelovigen gezien worden en een representatieve functie vervullen. Deze aanwezigheid was bovendien onmisbaar voor de unanimiteit van de verering en de eerbiedwaardigheid van het heiligdom246. Een eerste belangrijke gebeurtenis bij de oprichting van een bouwwerk, is de eerste steenlegging.

We merken dat de koninklijke familie vaak aanwezig is om op zeer

plechtige wijze deze eerste steen te leggen. De eerste steen van de Eglise de la maison professe des Jesuites werd gelegd door Lodewijk XIII samen met François Gondi, de aartsbisschop van Parijs247. Lodewijk XIII legde eveneens de eerste steen van de NotreDame-des-Victoires op 9 december 1629248 en van de kerk van Saint-Gervais249. Zijn vrouw, Anna van Oostenrijk, legde de eerste steen van de kapel van Saint-Nicolas-deTolentin250 en van de Saint-Sulpice251 op 20 augustus 1655. Bij een eerdere bouwfase werd in dezelfde kerk reeds een eerste steen geplaatst door Filip van Orléans, de tweede zoon van Lodewijk XIII en Anna van Oostenrijk. De eerste steen van Val-de-Grâce252 werd in de eerste bouwfase gelegd op 1 april 1645 door de kroonprins, Lodewijk XIV253, en in de tweede bouwfase op 27 april 1655 door Filip van Orléans, zijn jongere broer. Op 28 november 1662 legt de prins van Conti de eerste steen van de Église Sainte-Anne-laRoyale254 in naam van Lodewijk XIV.

246


247


248

Félibien: Histoire de Paris 1721 Boek XXVII paragraaf XXXII.

249


250

Ibidem.

251

Félibien: Histoire de Paris 1721 Boek XXVII paragraaf LXXV.

252

Ibidem Boek XXVII paragraaf LXXI

253

Volgens Brice gebeurde dit op 21 februari. Hij verwardt de eerste steen echter met de eerste uitgravingen

voor de funderingen. Dit wordt bevestigd door Mignot: Le Val-de-Grâce. L’ermitage d’une reine 1994 254


62

Verder werden er ook steenleggingen verricht door de aartsbisschop of door kardinalen. Een voorbeeld hiervan is de eerste steen van Saint-Louis-en-l’Ile die in 1702 gelegd werd door kardinaal van Noailles255. Hetzelfde fenomeen doet zich voor bij de inwijdingen van belangrijke kerken. Op 26 juli 1648 waren Anna van Oostenrijk en haar zoon Lodewijk XIV aanwezig bij een plechtigheid in de kerk van de Theatijnen. Deze kerk werd Église Sainte-Anne-laroyale256 genoemd op verzoek van de jonge Louis XIV. Hij plaatste eveneens een gewijd kruis in het portaal van deze kerk. De kapel van het Louvre werd in aanwezigheid van Lodewijk XIV en zijn moeder Anna van Oostenrijk plechtig ingewijd op 18 april 1659. De Église de la maison professe des Jesuites werd plechtig ingewijd door kardinaal Richelieu op 9 mei 1641 in aanwezigheid van het koninklijke hof257. De Saint-Etienne-duMont werd op 15 februari 1653 ingehuldigd door François Gondi, de aartsbisschop van Parijs. Op 15 augustus 1667 werden de verbouwingen aan de Saint-Nicolas-duChardonnet258 ingewijd door Hardouin de Préférix259. Tot slot werd Saint-Louis-desInvalides koninklijk ingewijd op 22 augustus 1706260. Ook op feestdagen zoals de Assumptie van Maria op 15 augustus was de koninklijke familie paraat. Vergezeld van zowel religieuze als politieke leiders nam het koninklijke hof deel aan de processie ter ere van Maria. Dit is uiteraard een rechtstreeks gevolg van de voeu van Lodewijk XIII op 10 februari 1638.

5.4 Oprichting van monumenten ter ere van het koningshuis Om ook bij afwezigheid van het hof de gedachte aan de monarchie levend te houden, werden in tal van kerken monumenten opgericht ter ere van de koning of de koningin. Zo wordt voor iedere koning en koningin een Monument van het Hart opgericht.

Dit

krijgt een plaatsje in een uitverkoren kerk. De monumenten van het Hart van Louis XIII en Lodewijk XIV bevinden zich in de Église de la maison professe des Jesuites261, dat van

255


256


257

Ibidem en Dictionnaire des églises de Paris 2000

258


259

Opvolger van François de Gondi als aartbisschop van Parijs.

260


261

Ibidem

63

Anna van Oostenrijk in Val-de-Grâce262. Zoals we reeds weten vinden we hier eveneens het portret van Anna van Oostenrijk terug op de fresco in de koepel van de kapel. In de Temple d’Oratoire263 werd een Koninginnekapel opgericht ter ere van Anna van Oostenrijk. Louis XIV laat een gebeeldhouwd medaillonportret plaatsen in de kerk van het Hotel-des-Invalides264, dat door de koning gebouwd werd om de invalide soldaten onder te brengen. En tot slot willen we even in herinnering brengen dat de voeu van Louis XIII te la Rochelle herdacht werd met een groot schilderij van Carle Van Loo in Notre-Dame-des-Victoires265.

5.5 Aanstelling van koninklijke kunstenaars Voor het vervaardigen van zoveel pracht en praal in naam van de koning, was het aangewezen om een vaste architect, ingenieur en beeldhouwer in dienst te hebben. Enkele bekende namen en hun verwezenlijkingen266: -

Dennis Martin, beeldhouwer: Église du noviciat des Dominicains

-

Jacques Lemercier, architect en ingenieur van de koning (1639-1653): Val-deGrâce267, Saint-Roch268, Temple d’Oratoire269, Église de la Sorbonne270.

-

Louis Le Vau, architect en ingenieur van de koning (1653-1670): Saint-Sulpice, SaintLouis-en-l’Île en Saint-Louis-de-la-Salpêtrière.

-

Jules-Hardouin Mansart, architect van de koning en superintendent van de koninklijke gebouwen (1681-1708): Saint-Roch en Saint-Louis-des-Invalides.

-

Robert de Cotte, eerste architect van de koning (1708-1734): het koor van de NotreDame en de Kapel van het noviciaat van de Jezuïeten271.

Deze kunstenaars genoten veel bekendheid en roem. Bovendien worden hun prachtige bouwwerken en beeldhouwwerken steeds in verband gebracht met de koning.

262


263


264


265


266

Ibidem.

267

Ibidem en Félibien: Histoire de Paris 1721

Boek XXVII paragraaf LXXI.

En Gady: Jacques Lemercier, architecte et ingénieur du Roi 2005 p395. 268

Ibidem p421.

269

Ibidem p230.

270

Ibidem p403+327.

271


64

6. De Mariadevotie als agent voor religieuze architectuur In een laatste paragraaf onderzoeken we de relatie tussen de Mariadevotie en de architecturale ingrepen in de religieuze bouwwerken in Frankrijk in de 17e eeuw. Zoals we weten wordt de verering van Maria tijdens de Contrareformatie ingezet door de Kerk om de katholieke identiteit onder de gelovigen te versterken. Deze propaganda wordt in de eerste plaats gevoerd via de kunsten. Deze vormen een geschikt communicatiemiddel zowel voor het uitdragen van een religieuze boodschap als voor het imponeren van de gelovigen.

De katholieke ordes zullen enorm veel belang hechten aan de decoratie van het altaar en het retabel. De pracht en praal die hier ingezet wordt om in te spelen op de gelovigen kent geen grenzen. Een voorbeeld hiervan vinden we in de Eglise de la maison professe des Jesuites waar het altaar rijkelijk versierd werd door vergulde kandelaars, vazen en relikwieën272. Ook in de parochiekerken worden heel veel decoraties aangebracht, maar hier zijn de financiële middelen meer beperkt. Deze Mariadevotie wordt op lokaal niveau in praktijk gebracht door de kloosterorde, of door

de

kerkbewaarders273

wanneer

het

gaat

over

een

parochie.

Deze

zijn

verantwoordelijk voor zowel het bestuur van de kerk als voor de werkzaamheden en de financiën. Als we naar de gegevens kijken merken we dat de Mariadevotie wordt gepropageerd aan de hand van verscheidene communicatiemiddelen zoals de architectuur, de schilderkunst, de beeldhouwkunst, de muziek en de poëzie274.

272 273

Gezien de complexiteit en de

Brice: Description de Paris 1752 en Dictionnaire des églises de Paris 2000 In de franstalige literatuur spreekt men over ‘les marguilliers’. Dit kan vertaald worden als koster,

kerkmeester of kerkbewaarder. 274

Voor meer informatie over poëzie kan u terecht bij FLACHAIRE, Ch., La dévotion de la vierge au 17e siècle,

Revue de l’historie des religions, 72, 1915; 73, 1916.

65

uitgebreidheid van deze verschillende domeinen is het onmogelijk om hier dieper op in te gaan. We zullen ons daarom in de eerste plaats richten op de architectuur. Opnieuw zullen de bevindingen telkens toegelicht worden aan de hand van een aantal voorbeelden die u zal herkennen aan de cursieve letters en steeds kan terugvinden in de bijlage op p105.

6.1 De bouw van Mariakapellen In de eerste plaats merken we dat heel veel kerken voorzien worden van een ‘chapelle de la Vierge’ of een Mariakapel. Soms wordt een nieuwe Mariakapel gebouwd, dan weer wordt een bestaande kapel omgebouwd of verfraaid. Deze aandacht voor Mariakapellen kan verklaard worden vanuit de voeu van Lodewijk XIII. Zoals we weten wilde de koning de plechtigheid van 15 augustus ondersteunen met een aanpaste infrastructuur. Een prachtig voorbeeld vinden we terug in de kerk van Saint-Roch. Deze kerk kwam er na de oprichting van de gelijknamige nieuwe parochie in 1633. In 1709 kon via een loterij een grote som geld bij elkaar gebracht worden voor de bouw van een opmerkelijk grote en speciale Mariakapel. Ze werd uitgevoerd tussen 1709 en 1710 volgens een ontwerp van Jules Hardouin-Mansart. Een ellipsvormig middengedeelte is ingeschreven in de cirkelvormige kapel. Hierdoor ontstaat een verrassend spel van doorgangen en driedimensionale bogen275. Ook in de Notre-Dame-des-Victoires wordt een kapel en altaar gebouwd voor Maria. Dit gebeurt naar aanleiding van een gelofte van Anne d'Autriche276. De uitvoering wordt verzorgd door haar zoon Lodewijk XIV in 1674. Bij de vergroting van de parochiekerk Saint-Sulpice wordt de bouw van een Mariakapel277 (1678) opgenomen in de plannen. Deze kapel werd in 1729 gerenoveerd door JeanNicolas Servandoni. Al het beeldhouwwerk van deze kapel en van het altaar werd uitgevoerd door de Slodtz, de beeldhouwers van de koning278. In de kerk van Saint-Laurent wordt tussen 1712 en 1713 op de middenas een kapel gebouwd ter ere van de Notre-Dame-des-Malades. In de kerk van Saint-Médard wordt in 1784 een grote Mariakapel gebouwd in de as van de apsis. Verder wordt een Mariakapel

En bij MALE, Emile, L’art religieux après le concime de Trente : étude sur l’iconographie de la fin du XVIe siècle, du XVIIe, du XVIIIe siècle: Italie, France, Espagne, Flandres Paris : Colin, 1932, 532 p. 275


276


277

Félibien: Histoire de Paris 1721 Boek XXVII en paragraaf LXXV.

278


66

voorzien in de Eglise de la maison des prêtres de l’Oratoire279 en in kerk Saint-Louis-desInvalides, de kerk die deel uitmaakt van een grootschalig koninklijk bouwproject voor de vestiging van invalide soldaten280.

De Mariakapel in de kerk van

Saint-Roch.

Bron:


We kunnen vaststellen dat bij deze nieuwe kerken steeds gekozen wordt om de Mariakapel op de centrale as te leggen, meestal achter het koor in de apsis.

Deze

centrale ligging is in overeenstemming met het belang dat in deze periode aan Maria wordt toegekend. Ook vóór de voeu werden reeds kapellen gebouwd ter ere van Maria. De Mariakapel van Saint-Germain-des-Près en van Saint-Germain-l’Auxerrois281 dateren van de 13e eeuw die 279

In deze kerk werd eveneens een mausoleum gebouwd voor kardinaal Pierre de Bérulle, de stichter van de

Oratorianen in Frankrijk. Uit Brice: Description de Paris 1752. 280


281

Ibidem.

67

van Saint-Gervais uit de 15e eeuw en de kapel in de Eglise des Minimes dateert van het begin van de 17e eeuw282. Deze kapellen werden na de voeu verder verfraaid en opgesmukt om de verering van de Maagd kracht bij te zetten.

De kapel van Saint-

Etienne-du-Mont die zich eveneens achter het koor in de apsis bevindt wordt vanaf 1653 herbouwd283 tot een elegante Mariakapel284. De kapel wordt ingewijd op 1661 door de abt van de aanpalende Saint-Genevièveabdij285. Ook in de Notre-Dame van Parijs wordt de Mariakapel verfraaid. We gaan hier verder op in in hoofdstuk V.

6.2 De naamgeving van de instituten Het is erg opvallend hoeveel kerken genoemd werden naar de Maagd Maria. Enkel en alleen tussen de kerken die voldeden aan de toegepaste criteria, vinden we al de volgende voorbeelden: Notre-Dame-de-l’Asomption, Notre-Dame-aux-Bois, Notre-Dame in Charonne, Notre-Dame-de-Liesse, Notre-Dame-de-la-Misericordia, Notre-Dame-de-laPaix, Notre-Dame-de-Paris, Notre-Dame-des-Victoires en Sainte-Marie de la Visitation. Ook een aantal kloosterorden die hun oorsprong kennen in de 17e eeuw kiezen voor een naam die verwijst naar de Moeder van God of gebeurtenissen uit haar leven zoals bijvoorbeeld de Visitandinnen, de Dames van de Assumptie en de kloosterlingen van de Notre-Dame-de-la-Misericordia286 waarvan Anna van Oostenrijk de stichtster is en de Congregatie van Sint-Anna die opgericht werd door paus op 19 jan 1657. Deze naamkeuze wijst op het belang dat toegekend wordt aan Maria en de wens om het lot van de kerk of de orde de verbinden met Onze-Lieve-Vrouw.

6.3 Aandacht voor de Assumptie Het valt op dat in de 17e eeuw enorm veel aandacht uitgaat naar de Assumptie of de tenhemelopneming van Maria die gevierd wordt op 15 augustus. Het is op diezelfde dag dat Lodewijk XIII zijn onderdanen opdraagt om over het hele land grootse processies en plechtigheden te organiseren ter ere van Maria. De voeu heeft dus heel wat belang toegevoegd aan deze dag. Als we kijken naar de mariale thema’s die gebruikt worden in

282


283


284


285


286

Félibien: Histoire de Paris 1721 Boek XXVIII paragraaf LXXVIII.

68

de beeldende kunsten, is het opvallend hoeveel aandacht er geschonken wordt aan de Assumptie. De Assumptie van Maria keert vaak terug als thema in de fresco’s die worden aangebracht op de koepel van de kerk.

Charles La Fosse schilderde in 1676 de

Assumptie van Maria op koepel van de Notre-de-l'Asomption287. Pierre de Mignard deed hetzelfde in de koepel van Saint-Roch288 en van Val-de-Grâce289. Ook in de kapel van de Congregatie grenzend aan de kapel du noviciat des Jesuites290 werd door Gerardini op het plafond een fresco van de Assumptie aangebracht. Tot slot werd ook in de kerk Saint-Sulpice291 in de koepel van de Mariakapel tussen 1730 en 1732 de Assumptie van Maria geschilderd door François Lemoyne292. Maria wordt hier afgebeeld omhuld door wolken met naast haar Sint-Pieter en Saint-Sulpice. Ze word omgeven door engelen met muziekinstrumenten die de Assumptie vieren293. In de Saint-Sulpice wordt bovendien een volledige kapel gebouwd ter ere van de Assumptie294.

De Tenhemelopnemeing van Maria. Fresco van Charles de La Fosse in de koepel van de Notre-Dame-del’Assomption. Bron: Dictionnaire des églises de Paris 2000 p147. 287


288

Ibidem.

289


290


291


292

Volgens de Dictionnaire des églises de Paris werd deze schilder beschouwd als een van de beste van de

Franse School. In 1736 werd hem de titel van eerste schilder van de koning toegekend. Dit gebeurde nadat hij het Herculessalon in Versailles had gedecoreerd. Brice spelt zijn naam als François le Moine. 293


294

Ibidem.

69

Het thema keert ook terug in de schilder- en beeldhouwkunst.

De tenhemelopneming

wordt afgebeeld in de schilderkunst door Jacob Bunel in de Eglise des Feuillants295 en in Val-de-Grâce296. Tot slot is er het bas-reliëf in het fronton van de portiek van de NotreDame-de-l'Asomption297.

7. Besluit We onderscheiden binnen ons onderzoeksveld drie categorieën van architecturale interventies. In de eerste categorie treedt het koningshuis op als agent voor een mariaal programma in architectuur. We merken dat dit zelden het geval is. Slechts vier gevallen horen thuis in deze categorie. In elk van deze gevallen is het de koning of de koningin die optreedt als stichter en opdrachtgever. Er zijn twee soorten aanleidingen: militaire overwinningen of de geboorte van de troonopvolger. Beiden worden toegeschreven aan de tussenkomst van Maria. Hierdoor houden deze kerken een duidelijk verband met zowel het koningshuis als met de verering van Maria. In een tweede categorie treedt het koningshuis op als agent voor architecturale realisaties. Het koningshuis gaat katholieke instellingen zowel administratief, juridisch als financieel ondersteunen. Verder vervult het koningshuis een representatieve functie bij belangrijke gebeurtenissen en zal het zijn aanwezigheid vereeuwigen door het integreren van koninklijke monumenten in de religieuze architectuur. Voor de praktische uitvoering beschikt het koningshuis over persoonlijk architecten en kunstenaars. Hun kunstwerken wordt dan ook steeds in verband gebracht met het koningshuis. In de derde en laatste categorie werkt de verering van Maria als agent voor architecturale realisaties. Eerst en vooral werd een groot aantal Mariakapellen gebouwd. De verering van Maria is ook overduidelijk terug te vinden in de naamgeving van veel nieuwe kloosters, ordes en kerken. Tot slot merken we dat er bijzondere aandacht uitgaat naar de Tenhemelopneming van Maria in de kunsten. Uit deze gedetailleerde analyse kunnen we besluiten dat de impact van de voeu op de ontwikkeling van de religieuze architectuur niet direct afleesbaar is. Integendeel de impact van de voeu is onrechtstreeks en complex.

295


296


297


70

5. Casestudy: de Notre-Dame van Parijs

1. Inleiding De keuze van de casestudy was evident. De Notre-Dame van Parijs heeft een belangrijke symbolische waarde voor de monarchie. Dankzij haar ligging in het hartje van de hoofdstad en haar statuut als kathedraal, is de Notre-Dame getuige van tal van belangrijke historische gebeurtenissen. Door haar nauwe verbondenheid met de kunsten en met de mensen, vormt ze een spiegel van vele eeuwen Franse geschiedenis.298 Bovendien is de Notre-Dame een onvergankelijke getuige van de verering van Maria doorheen de tijd. De Mariadevotie manifesteert zich duidelijk in de verschillende bouwfasen van de kathedraal. Bovendien is de Notre-Dame het enige religieuze gebouw waarbij de voeu de directe aanleiding vormt voor een architecturale ingreep. Het gaat in de eerste plaats over een altaar ter ere van Maria waarvan de uitvoering voorzien werd in de voeu (1638) van Lodewijk XIII299.

De uitvoering laat echter op zich wachten tot het einde van de 17e

eeuw wanneer Lodewijk XIV de gelofte van zijn vader zal vervullen. Het koningshuis handelt hier duidelijk als een agent voor mariale architectuur. Naast deze bepaling uit de voeu werden nog enkele andere architecturale interventies gerealiseerd waarbij het koningshuis uiting geeft aan zijn verering voor Maria. Om deze interventies te kunnen begrijpen, moeten ze geplaatst worden in hun context. Daarom beginnen we in de volgende paragraaf met het schetsen van de historische achtergrond van de Notre-Dame vanaf het ontstaan tot aan de 17e eeuw. We hebben het hier in de eerste plaats over de relatie van de Notre-Dame tot het koningshuis en tot de verering van Maria. Daarna volgt een architecturale beschrijving van de kathedraal aan het begin van de 17e eeuw. Vervolgens bestuderen we de interventies die plaatsvonden in de loop van de 17e en 18e eeuw en die gerelateerd zijn aan de voeu.

298

Notre-Dame-de-Paris numéro spécial de Connaissance des Arts 1997 p16.

299


71

2. Historische achtergrond De Notre-Dame van Parijs is reeds sinds het prille begin verbonden met de Franse monarchie. Toen Clovis zich aan het einde van de 5e eeuw bekeerde tot het christendom, gaf hij de opdracht voor de bouw van een kerk boven op de ruïnes van een druïdische tempel. Zijn zoon Childebert bouwde verder op de funderingen en voltooide de kerk in de loop van de 6e eeuw. Het resultaat was een kleine en eenvoudige kerk die werd ingewijd onder de naam Notre-Dame.

Deze kerk vormde bovendien de zetel van het

bisdom dat opgericht werd op Île de la Cité bij het ontstaan van het christendom300. De kerk is moeilijk te dateren omdat het oostelijke gedeelte later werd vervangen door een gotische kerk. We weten wel dat de voorgevel 36m breed was en de kerk uit 5 beuken bestond. Het plan kent dezelfde opbouw als de grote religieuze gebouwen die werden opgetrokken door Constantijn. De kathedraal verliest haar band met het koningshuis onder de heerschappij van de Karolingers die volop bezig waren met de uitbreiding van hun rijk naar het oosten. Deze band wordt tijdelijk hersteld onder de Capetingers in de 10e eeuw.

Toch bleef de

kathedraal in de eerste plaats een aangelegenheid voor de gelovigen en de clerus en werd de relatie tussen de politieke autoriteiten en de Notre-Dame gekenmerkt door ambiguïteit301. In de eerste helft van de 12e eeuw werden een aantal belangrijke vernieuwingen doorgevoerd in de Notre-Dame. Eerst en vooral werd een volledig nieuw portaal gebouwd ter ere van Maria. Verder kreeg de kathedraal een groot glas-in-loodraam cadeau van Suger, de abt van Sint-Denis. Ook dit raam was volledig gewijd aan Maria302. Deze vernieuwing volstond echter niet voor Maurice van Sully die in 1160303 werd aangesteld als nieuwe bisschop. Samen met de prelaat304 besliste hij de kathedraal volledig te herbouwen305. En zo begon men in de 12e eeuw aan de bouw van de kathedraal die we tot op heden kennen. Deze beslissing had zware consequenties zowel op financieel als op topografisch vlak.

Om te beginnen was er nood aan vaste inkomsten om de

continuïteit op de werf te garanderen. Bovendien moesten de kanunnikenhuizen op de 300

Brice: Description de Paris 1752 Tome IV p184, Notre-Dame-de-Paris numéro spécial de Connaissance des

Arts 1997 p28 en Delattre: Le voeu de Louis XIII (1638-1938) 1937 p92. 301


en Notre-Dame-de-Paris numéro spécial de Connaissance des Arts 1997 p28. 302

Ibidem.

303

Dit was onder de heerschappij van Lodewijk de Jonge.

304

Hoge rooms-katholieke geestelijke met een eigen rechtsgebied.

305


72

oostelijke punt van Île de la Cité worden afgebroken om plaats te maken voor de nieuwe kathedraal die veel breder en langer zou zijn. De nieuwe kathedraal zou uit vijf beuken en drie portalen bestaan306. De constructie van de kathedraal verliep aan een hoog tempo en bij de dood van Maurice van Sully in 1196 waren het priesterkoor, de apsis en het hoofdaltaar reeds voltooid. De eerste helft van de 13 eeuw volgden de funderingen van de voorgevel en de torens. Het Mariaportaal uit de 12e eeuw werd omgebouwd tot het Sint-Annaportaal307, een van drie portalen van de nieuwe kathedraal. De architect van de Notre-Dame is onbekend. 308

architecten in het spel waren

Het is erg waarschijnlijk dat er drie opeenvolgende

.

De kathedraal was nog niet voltooid toen ze in de 13e eeuw opnieuw belangrijke wijzigingen onderging. De belangrijkste reden hiervoor was de somberheid van het interieur. Tussen 1220 en 1230 werden de ramen boven het triforium verlengd door het weglaten van de onderliggende roosvensters. Hierdoor steunden de ramen direct op de tribunes waarvan de daken werden omgevormd tot terrassen met steunbogen309. Eenmaal deze immense operatie achter de rug was, werd beslist om de armen van het transept met een halve travee verlengen en ze te voorzien van een gebeeldhouwd portaal met een roosvenster. Op die manier werd de kathedraal voorzien van twee extra ingangen: een noordelijke voor de kanunniken en een zuidelijke voor de priester. Bovendien werden het koor en het priesterkoor omsloten door een oksaal voorzien van beeldhouwwerk310. De apsis werd nog een laatste keer gewijzigd in de 14e eeuw. Tussen de steunberen werden kapellen gebouwd en de steunbogen werden vervangen door immense overbruggingen die van het deambulatorium naar de tribunes tot de gootmuren reikten. De hierop volgende eeuwen werden geen grote wijzigingen meer uitgevoerd311. De band met het koningshuis werd regelmatig aangehaald in de loop van de eeuwen. Hoewel de Notre-Dame

geen koninklijk heiligdom312 was, werden er in de 12e en 13e

eeuw toch enkele koningen en koninginnen begraven313. Bij de dood van Lodewijk de Heilige in 1271 brengt Filip III zijn stoffelijke resten samen met die van zijn moeder en 306


307


308


309

Ibidem p15.

310

Ibidem p15.

311

In de 19e eeuw echter was de Notre-Dame in zo’n slechte staat dat beslist werd om grote renovatiewerken

uit te voeren. Hiervoor werd een wedstrijd uitgeschreven die gewonnen werd door Viollet-le-Duc en Lassus. 312

Deze functie wordt vervuld door Notre-Dame-de-Reims wat de kroning betreft en door Saint-Denis wat de

begrafenis van de koningen betreft. 313

Henri II (1186), Isabelle van Henegouwen (1190) en Filip van Bourgogne (1218). Zie Notre-Dame-de-Paris

numéro spécial de Connaissance des Arts 1997 p28.

73

zijn broers naar de Notre-Dame. Die nacht wordt de eerste nationale hommage gebracht in de nieuwe gotische kathedraal314. Vanaf dan wordt de traditie ingesteld om de koninklijke begrafenissen te laten doorgaan in de Notre-Dame alvorens het lichaam van de koning te begraven in Saint-Denis. Tijdens de honderdjarige oorlog ontstaat er echter opnieuw verwarring over de betekenis van de kathedraal voor het koningshuis. Dit komt doordat opnieuw een aantal koningen begraven worden in het koor van de kerk. Ook werd Henri VI gekroond in de Notre-Dame wat leidde tot grote verwarring omtrent de geldigheid van deze koning315. De relatie tussen de Notre-Dame en het koningshuis wordt duidelijk verstevigd wanneer de Bourbons de troon bestijgen. Na de bekering van Henri IV wordt op 22 maart 1594 het Te Deum gezongen ter verzoening van de koning en de natie. Vanaf dit moment wordt

deze

kathedraal

de

plek

bij

uitstek

voor

het

vieren

van

politieke

aangelegenheden316: de overwinningen worden er gevierd met het Te Deum en de rouw met het Du Profundis. Zowel bij overwinningen als bij rouw gingen de Parijzenaars instinctief naar de Notre-Dame waardoor Maria geïntegreerd werd in hun bestaan als katholiek en patriot317. De Notre-Dame wordt een koninklijk heiligdom dat uitdrukking geeft aan de verbondenheid tussen de koning, de natie en Maria. Deze verbondenheid kent zijn hoogtepunt in de voeu van Lodewijk XIII in 1638. Vanaf de 19e eeuw zal deze band met het politieke leven echter opnieuw verslappen. Samenvattend kunnen we zeggen dat de Notre-Dame in de loop van de geschiedenis een sterke verbondenheid kent met Maria. De relatie met het koningshuis wordt echter gekenmerkt door ambiguïteit. De verbondenheid van de Notre-Dame met Maria wordt permanent in herinnering gebracht door de mariale iconografie die in elk aspect van de kathedraal aanwezig is. Dit komt doordat bij de talrijke verbouwingen van de Notre-Dame steeds nieuwe mariale iconografie werd toegevoegd. Bovendien is de Notre-Dame door haar centrale ligging in de hoofdstad een van de belangrijkste Mariakerken van Frankrijk. De relatie met het koningshuis daarentegen is wisselend en ambigu. Hoewel de koning optreedt als opdrachtgever in de 6e eeuw, is er geen enkele vorm van betrokkenheid bij de immense reconstructie van de kathedraal in de 12e eeuw. Pas nadien merken we dat de Notre-Dame opnieuw een rol gaat spelen voor het koningshuis door de invoering van 314


315


316

In 1643 wordt hier de verdwijning van generaal Guébrient herdacht tijdens het beleg van Rottweil en Anna

van Oostenrijk eiste dat haar begrafenis zou plaatsvinden in de Notre-Dame in aanwezigheid van het hof en de Corps de ville. Zie Notre-Dame-de-Paris numéro spécial de Connaissance des Arts 1997 p31. 317


74

de traditie om koninklijke begrafenissen in de Notre-Dame te vieren. De band met het koningshuis wordt uiteindelijk sterk geïntensifieerd aan het begin van de 17e eeuw. Bovendien ontstaat er ook een rechtstreekse verbondenheid tussen de koning en Maria die uiteindelijk officieel gemaakt wordt in de voeu van Lodewijk XIII in 1638.

3. Architecturale beschrijving vóór de voeu Alvorens een studie te maken van de architecturale interventies die de Notre-Dame onderging in de loop van de 17e en 18e eeuw, is het belangrijk om te weten hoe de Notre-Dame eruit ziet aan het begin van de 17e eeuw. We beginnen eerst met een schets van de omgeving. Daarna volgt een architecturale beschrijving zowel van de buitenkant als van het interieur. Deze beschrijvingen helpen ons een compleet beeld te vormen van hoe de kathedraal eruit zag in die tijd.

3.1 Omgeving De Notre-Dame van Parijs is gelegen in het oosten van Île de la Cité in het hartje van Parijs.

De kathedraal ligt op een boogscheut van het Louvre waardoor ze geografisch

gezien nauw verbonden is met het koningshuis.

Het Île de la Cité was oorspronkelijk

slechts 10ha groot, maar door het droogleggen van de moerassen aan de oostkant van het eiland werd de oppervlakte aanzienlijk vergroot tot 17ha.

Van dit nieuwe terrein

werd gebruik gemaakt bij de bouw van de nieuwe kathedraal in de 12e eeuw318. Hierdoor werd geloofd dat de Notre-Dame van Parijs gefundeerd werd op pilotis319. Het is echter een vaststaand feit dat de onderbouw bestaat uit een robuust en dik blok dat steunt op stevig grind320. In het westen ligt de parvis. Deze grote open ruimte ligt voor de Notre-Dame als een soort openlucht portiek. De parvis was in de 17e eeuw ongeveer 35m lang321, omheind door een laag muurtje en asymmetrisch ten opzichte van de voorgevel van de kathedraal. Pas in de 19e eeuw werd de parvis vergroot en symmetrisch aangelegd tot

318


319

Dit geloof ontstond naar aanleiding van een inscriptie op een pijler in het schip, vlakbij het beeld van Sint-

Christophe, dat in de 16e eeuw nog leesbaar was en waarop geschreven stond: ‘Le tout fondé sur pilotis, aussi vray que je te la dis’. Het is mogelijk dat ‘sur’ met ‘sans’ verward werd. 320


321


75

de ruimte zoals we die vandaag kennen. In het centrum van deze afgebakende ruimte werd in 1639 een fontein gebouwd: de fontein van de Notre-Dame. Deze werd samen met enkele andere kleine bouwwerken in 1748 opnieuw met de grond gelijk gemaakt322.

De parvis van de Notre-Dame aan het begin van de 17e eeuw. Gravure van Aveline. Bron: Brice: Description de Paris 1752 Tome IV p184

Tegen de noordflank van de Notre-Dame is een kleine kerk aangebouwd: Saint-Jean-leRond. Dit baptisterium dat in rotonde gebouwd was, functioneerde als parochiekerk van de kloosterlingen. Vaak werden hier pasgeboren baby’s te vondeling gelegd. Het was zowel materieel als geestelijk een strategische plaats, omwille van het baptisterium en het vondelingentehuis een eindje verderop. Ook deze kerk werd afgebroken in 1784 om de parvis uit te breiden en plaats te maken voor een monumentale poort voor het klooster323. De kanunniken verblijven in het ommuurd klooster van de Notre-Dame dat toegankelijk is vanuit het koor en zich ten noordoosten van de kathedraal bevindt. Oorspronkelijk

322


323

Ibidem.

76

bevond de universiteit zich hier ook, maar door het groeiend aantal studenten moest die zijn intrek nemen in een eigen wijk op het vaste land324. Tussen

de

zuidelijke

flank

van

de

kathedraal

en

de

Seine

bevindt

zich

het

aartsbisschoppelijk paleis dat in de 16e eeuw herbouwd werd en later werd uitgebreid tot aan de parvis325. Tot in 1622 was de Notre-Dame de zetel van het bisdom. Daarna wordt Parijs uitgeroepen tot een aartsbisdom326. Jean-François Gondi is de eerste aartsbisschop van Parijs327. Via een brede straat aangelegd in de as van de parvis door Maurice Sully, komen we bij het Hôtel-Dieu in het zuidwesten328. Hier werd in 1625 de Petit Pont gebouwd waardoor Île de la Cité rechtstreeks verbonden werd met de linkeroever329. Via de Pont de NotreDame wordt de verbinding gemaakt met de rechteroever330.

Het Île de la Cité. Gravure van Mathieu Mérian uit 1615. Bron: Notre-Dame-de-Paris numéro spécial de Connaissance des Arts 1997 p8.

324

Brice: Description de Paris 1752 Tome IV p243.

325


326


327

Ibidem p57.

328

Ibidem p28.

329


330


77

3.2 Buitenkant De voorgevel van de Notre-Dame is opgebouwd uit een aantal horizontale lagen en drie verticale delen die overeenstemmen met het schip en de zijbeuken van de kathedraal. In de onderste laag bevinden zich drie grote portalen. Elk van deze portalen is voorzien van een nis vol gebeeldhouwde engelen, heiligen en patriarchen. Deze sculpturen en hun iconografie dateren uit de 13e eeuw. Elk van deze portalen heeft zijn eigen thema: het laatste oordeel in het midden, de kroning van Maria aan de noordkant en Sint-Anna, de moeder van Maria, aan de zuidkant331.

De voorgevel van de Notre-Dame van Parijs. Foto van Jacqueline Guillot/Eric Emo. Bron: Notre-Dame-deParis numéro spécial de Connaissance des Arts 1997 p10.

Het Sint-Annaportaal was oorspronkelijk gewijd aan Maria. Bij de reconstructie van de kathedraal in de 13e eeuw werden een aantal sculpturen gewijzigd waardoor het uiteindelijk gewijd werd aan de moeder van Maria, Sint-Anna. In het tympaan zien we de kroning van Maria die omgeven wordt door engelen en twee geknielde figuren. In het linteel zien we taferelen van de Geboorte. Dit portaal dateert oorspronkelijk van voor 1150332. 331


332


p142.

78

Het tympaan van het portaal van Sint-Anna, het oorspronkelijke Mariaportaal, 12e eeuw. Foto van Jacqueline Guillot/Eric Emo. Bron: Notre-Damede-Paris numéro spécial de Connaissance des Arts 1997 p34.

De andere twee portalen werden ontworpen rond 1210. In het middenste portaal zien we Christus die zijn verwondingen toont en omgeven wordt door engelen die de instrumenten van zijn Lijden dragen en door Maria en de heilige Johannes. Het laatste portaal is het Mariaportaal waarin de Maagd gewijd wordt door haar Zoon en gekroond wordt door een engel. De kroning van Maria markeert een nieuwe etappe in de iconografie en was een van de meest populaire onderwerpen in de 12-13e eeuw. Zoals we weten is de kroning van Maria een verwijzing naar de triomf van de Kerk333. De Kerk wil zich identificeren met de Koningin Maria om haar autoriteit te versterken. Verder bevat het portaal een tafereel van de inslaping van Maria in aanwezigheid van Jezus en de apostelen. Maria wordt ook afgebeeld op de middenste steunpilaar van het portaal334. We kunnen besluiten dat Maria een erg groot aandeel heeft in de sculpturen op de westgevel.

Het nieuwe Mariaportaal, 13e eeuw. Foto van Jacqueline Guillot/Eric Emo. Bron: Notre-Damede-Paris numéro spécial de Connaissance des Arts 1997 p38.

333

Lees 2.1.2 p10

334


79

Boven de portalen bevinden zich de 28 koningen van Juda335, de afstammelingen van koning David. Deze koningen vormen een galerij die loopt over de volledige breedte van de voorgevel336. Boven de koningengalerij bevinden zich drie grote ramen: een enorm roosvenster in middengedeelte en dubbele spitsramen in de twee andere. De iconografie van dit roosvenster vormt een hommage aan Maria337. In een laatste horizontale laag wordt het geheel overdekt met een arcade en een kroonlijst. De voorgevel wordt bekroond door twee vierkante torens. Door de gevelversieringen, de ramen en het enorme portaal wordt de massaliteit van het volume van de gevel afgezwakt. De Notre-Dame werd vol lof beschreven door tijdgenoten, zoals door de dichter Antoine Godeau338. De twee grote vierkante torens zijn 69m hoog en tellen 389 treden. Bovenop bevinden zich terrassen die een uitzicht bieden over heel de stad. De zuidelijke toren bevat twee klokken die ‘les Bourbons’ genoemd worden naar het koningshuis339. De noordelijke toren bevat zes grote klokken340 die heel ver te horen zijn. Tot slot bevindt zich een laatste klokkentorentje boven de kruising341. Naast de voorgevel werd ook het transept voorzien van twee portalen. Het zuidportaal werd gewijd aan Sint-Etienne. Het noordportaal is opnieuw gewijd aan Maria. Het bevat onder andere taferelen uit de kindertijd van Jezus en van het mirakel van Theofiel die zich dankzij de tussenkomst van Maria kon bevrijden van zijn pact met de Duivel342. Eveneens aan de noordzijde ter hoogte van het koor bevindt zich een aparte ingang voor de kanunniken, de Porte Rouge343.

De iconografie van de Porte Rouge vormt een

herhaling van het Mariaportaal wat erg ongebruikelijk is. Opnieuw wordt de gekroonde Maria afgebeeld. Dit maal vergezeld van een koninklijk paar dat als opdrachtgevers knielend en biddend aan haar voeten zit. Traditioneel wordt aangenomen dat het gaat 335


336

Brice: Description de Paris 1752 Tome IV p184-185.

337


338


339

De grootste klok van het hele land werd ingewijd in aanwezigheid van Louis XIV en zijn vrouw op 29 april

p142.

1682. Ze heet Emmanuel-Louise-Therese. Uit Brice: Description de Paris 1752 Tome IV p189. 340


341

Deze toren telt nog eens zeven klokken waaronder ‘les babillardes’.

kwetterend.

Deze

zes

klokken

hadden

een

zeer

vrolijk

geluid

en

Babillard betekent babbelziek of werden

geluid

bij

alle

gewone

eucharistievieringen. De zevende klok was van hout en had een dof geluid waardoor ze enkel gebruikt werd in rouwperiodes. 342


343


80

over Lodewijk IX en zijn vrouw.

Het afbeelden van een koningspaar in een dergelijk

tafereel was ongewoon. Bovendien was de koning geen opdrachtgever. De verklaring ligt in de symboliek van de gekroonde Maria: zij wordt geïdentificeerd met de triomferende Kerk. Door de koning en de koningin al biddend en smekend tot de Koningin Maria af te beelden, wordt dus uitdrukking gegeven aan de onderwerping van het koningspaar aan de Kerk. eigenen

344

Op die manier wilden de kanunniken zich de koninklijke autoriteit toe.

Het geknield koningspaar biddend tot Koningin Maria in het tympanon van de Porte Rouge aan de

noordzijde

van

de

Notre-Dame.

Bron:

Gaposchkin: The king of France and the Queen of Heaven: The iconography of het Porte Rouge of Notre-Dame of Paris 2000 p59.

3.3 Binnenkant De Notre-Dame is 130m lang en 58m breed. De middenbeuk telt vijf dubbele traveeën elk overdekt door een zesdelig gewelf. Het schip wordt geflankeerd door dubbele zijbeuken met spitsbogen waarboven zich een ruime galerij bevindt die de volledige omtrek van de kerk volgt. Deze tribune wordt vooral gebruikt op feestdagen wanneer er een grote toeloop van mensen is345. Aan de andere zijde van het transept ligt het koor dat is opgebouwd uit nog eens twee dubbele traveeën en een halve cirkel uit 7 ronde traveeën. Rondom het koor loopt een dubbel ambulatorium346. De zijbeuken en de dubbele kooromgang liggen in elkaars verlengde en vormen zo een eenheid. De transepten volgen dezelfde buitenmuur maar zijn alleen hoger dan de zijbeuken en de kooromgang. Hierdoor heeft de kerk van buiten nog wel de traditionele kruisvorm, hoewel het grondplan in wezen rechthoekig is. De torens tussen schip en 344

Gaposchkin: The king of France and the Queen of Heaven: The iconography of het Porte Rouge of Notre-

Dame of Paris 2000 p58. 345


346

Dictionnaire des églises de Paris 2000 p140-141.

81

transept komen te vervallen zodat er geen onderbreking van de zichtas is. Ook de muuropbouw is eenvoudig en duidelijk door de superpositie van de vier niveaus die doorheen de kathedraal gelijk zijn347.

Grondplan van de Notre-Dame

ca 1300. uit Aubert: La

cathédrale Notre-Dame: notice historique et archéologique. Bron: Gaposchkin: The king of France and the Queen of Heaven: The iconography of het Porte Rouge of Notre-Dame of Paris 2000 p62

De kerk wordt volledig ondersteund door een houten dakgebinte348 en verlicht door kleurrijke glas-in-loodramen. Omwille van de sombere verlichting van het schip zullen deze in 1755 op bevel van het Kapittel vervangen worden door wit glas dat veel meer licht doorlaat349. Aan de uiteinden van het transept vinden we twee reusachtige roosvensters die met zeer levendige kleuren en met veel schakeringen geschilderd werden350. In het roosvenster aan de noordzijde zien we in het middelpunt Maria en haar Zoon die worden omgeven door figuren uit het Oude Testament351.

347


348

Ibidem.

349

Vlobert: Notre-Dame-de-Paris et le voeu de Louis XIII 1938

350


351


82

De plattegrond toont een lichte onregelmatigheid: de as van het koor wijkt een beetje af naar het noorden ten opzichte van de as van het schip. Andere onregelmatigheden vinden we in de traveeën van het schip, in de tracering van de transeptgewelven en in de breedte van de torens. Aan het begin van de 17e eeuw telt de kathedraal in totaal 45 kapellen. Daarvan zullen er in 1752 nog 34 overblijven doordat sommige kapellen samengevoegd worden tot een grote en andere plaats moeten maken voor nieuwe decoraties. De meerderheid van de kapellen is bekleed met houten timmerwerk met gebeeldhouwde taferelen over de Heilige waarvoor de kapel gesticht werd352. Het schip en het koor werden van elkaar gescheiden door een gotisch oksaal353. In het timpaan van de ingang zien we Maria die haar dode zoon in haar armen houdt met de woorden ‘Attendite et videte!’354.

Het gotische oksaal met de ingang van het koor en daarachter het gotische altaar. Bron: Vlobert: Notre-Damede-Paris et le voeu de Louis XIII 1938 p25.

352


353

In Notre-Dame-de-Paris numéro spécial de Connaissance des Arts 1997 p57 wordt beweerd dat het gotische

oksaal werd vervangen door een oksaal van Anna van Oostenrijk. Eigenaardig genoeg beweren zowel Brice als Vlobert dat het oksaal dat aan het begin van de 17e eeuw het schip en het koor van elkaar scheidt het oorspronkelijke gotische oksaal is. 354


83

Aan de uiteinden van dit oksaal bevinden zich twee altaren. Op het zuidelijke altaar355 dat zich tegen een pijler in het zuidoosten van het transept bevindt, staat een miraculeus Mariabeeld gekleed in een kostbare mantel, dat volgens Vlobert een continue stroom van bezoekers veroorzaakte door de miraculeuze genezingen die er sinds 1625 zouden plaatshebben356. Aan de overkant tegen de pijler in het zuidwesten staat een ruiterstandbeeld van Filip VI die de titel Chevalier de la Vierge Marie droeg. In de 14e eeuw beloofde hij tijdens zijn gevechten in de honderdjarige oorlog zijn wapens, zijn schild en zijn paard aan Maria te offeren.

Na de overwinning bracht hij de ex-voto persoonlijk naar de Notre-Dame om

Maria plechtig te danken. Om zijn hommage niet te vergeten werd zijn ruitersstandbeeld recht tegenover het beeld van Maria geplaatst357.

Het ruitersstandbeeld van Filips de Schone. Gravure voor La cosmographie van André Thévet uit 1575. Bron:

Notre-Dame-de-Paris

numéro

spécial

de

Connaissance des Arts 1997 p23.

Het gotische hoofdaltaar bestaat uit vier kolommen met koperen engeltjes die verbonden zijn door lijsten waaraan gordijnen hangen met de liturgische kleur van de dag. Daarboven hangt een zilveren paviljoen dat versierd is met een kroon en lelies, en waarin de gouden kelk bewaard wordt358. Het oksaal en het altaar zullen afgebroken worden bij de vernieuwing van het koor na de voeu van Lodewijk XIII.

355

We spreken af dat links en rechts gelden wanneer we met de rug naar de ingang staan en richting het altaar

kijkt. 356


357

Ibidem p21.

358

Ibidemp24.

84

Het interieur van de Notre-Dame. Gravure van Aveline, 17e eeuw. Bron: Vlobert: Notre-Dame-de-Paris et le voeu de Louis XIII 1938 plaat XII.

Aan het begin van de 17e eeuw is het schip ontdaan van alles stoelen359. De vloer is bedekt met vlakke tombes uit lange koperen of stenen vloertegels die herinneren aan tal van pastoors, kanunniken en leken. Deze grafstenen werden ontworpen door Boucher de Villiers en zullen door de werken van de voeu van Louis XIII overhoop gehaald worden. In de as van het schip staat een reeks massieve offerblokken die aansporen tot het geven van een aalmoes360. Aan de pijlers hangen grote schilderijen en aan het plafond een tabernakel, beide offers van de goudsmidgilde361. De kathedraal wordt gedecoreerd door vlaggen die herinneren aan militaire overwinningen zoals de slag te Avesnes in 1635362.

We merken aan de beschrijvingen van het schip dat in het interieur van de

kathedraal heel wat religieuze objecten te bewonderen zijn aan het begin van de 17e eeuw. Hierdoor worden de architecturale lijnen onderbroken wat resulteert in een atmosfeer die typisch is voor deze klassieke periode363. De meest opmerkelijke schilderijen van de Notre-Dame zijn de Mays. Deze schilderijen hebben gelijke afmetingen en werden een voor een geschonken door de goudsmidgilde.

359


360


361

We komen in de volgende paragraaf uitgebreid terug op deze schilderijen.

362

Notre-Dame-de-Paris numéro spécial de Connaissance des Arts 1997 p57+61.

363

Ibidem p57

85

Het was een jaarlijks offer aan Maria om het begin van de Mariamaand te vieren. Ieder jaar tussen 1630 en 1707, met een onderbreking in 1683 en 1684, werd op 1 mei een nieuw schilderij geschonken aan de kathedraal364. Deze May werd vanaf middernacht voorgesteld en vergezeld van het Livre des sonnets365 voor het grote portaal. De dag erna werd het voor het Mariabeeld gebracht366. Deze 76 grote schilderijen hangen ter hoogte van de kapitelen tussen de bogen in het schip en het koor en vormden samen de Galerij van de Mays’367. Deze schilderijen gaan over de handelingen van de apostelen en werden geschilderd door gerenommeerde schilders. De traditie om op 1 mei een offer te brengen aan Maria ontstond in de 15e eeuw. Vanaf 1449 werd er jaarlijks een met linten versierde doornstruik geplant. Later werden er kostbare relikwieën of een sieraden geofferd tot uiteindelijk in 1630 de eerste May werd geschonken368.

Interieur van de Notre-Dame aan het

begin

van

de

17e

eeuw.

Schilderij van de Hollandse school, Museum Notre-Dame. Bron : NotreDame-de-Paris numéro spécial de Connaissance des Arts 1997 p6061.

364


365


366


367

Momenteel zijn er nog 14 over. De andere hangen in het Louvre of gingen verloren tijdens de Revolutie.

368


86

De architecturale beschrijvingen van de Notre-Dame vormen een bevestiging van de conclusies die we maakten op basis van de historische achtergrond van de kathedraal. Zowel het koningshuis als de Mariadevotie zijn duidelijk aanwezige elementen in de architectuur van de kathedraal.

We vinden Mariale iconografie terug in zowat alle

aspecten van de kathedraal: de sculpturen en het roosraam in de voorgevel, het Mariaportaal en het roosvenster van het noordelijk transept, in de Porte Rouge, het beeldhouwwerk in het interieur, de Mays en de andere offers die de goudsmeden deden voor het vieren van de Mariamaand. Al deze elementen getuigen van een trouwe verering van Maria die door de eeuwen heen steeds hernieuwd wordt. Ook het koningshuis is duidelijk aanwezig zowel aan de buitenkant als in het interieur van de kathedraal. Aan de buitenzijde wordt het koningshuis vertegenwoordigd door de galerij van Judas in de voorgevel, het knielende en biddende koningspaar in de Porte Rouge en les Bourbons, de klokken in de zuidelijke toren. Binnen wordt de monarchie in herinnering gebracht door de vele graftombes die verspreid zijn over het schip en het koor, het ruiterstandbeeld van Filip VI en de overwinningsvlaggen die de politieke gebeurtenissen in verbinding brengen met het religieuze leven. Wanneer Lodewijk XIII besluit om Maria uit te roepen tot beschermster van Frankrijk, is het daarom niet verwonderlijk dat hij zijn voeu wil realiseren in de Notre-Dame waar de Mariadevotie een sterke continuïteit kent.

Aan de andere kant zagen we ook dat de

relatie met het koningshuis wisselvallig en ambigu was. Lodewijk XIII gaat echter met zijn voeu een spectaculaire claim leggen op de Notre-Dame.

Deze claim wordt

gerealiseerd door een aantal grootschalige interventies waarbij het koningshuis optreedt als agent voor mariale architectuur.

4. Interventies na de voeu Wanneer Lodewijk XIII in 1638 zijn voeu uitspreekt, beslist hij een altaar te bouwen ter ere van Maria in de Notre-Dame van Parijs. Pas zestig jaar later begint zijn zoon, Lodewijk XIV, na veel aandringen van de clerus aan de bouw van het beloofde altaar369. Het koningshuis handelt hier duidelijk als een agent voor mariale architectuur zonder tussenkomst van andere actoren. Het project wordt volledig bekostigd door de koning die als opdrachtgever persoonlijk alle kunstenaars en architecten uitkiest. Naast de realisatie van de voeu hadden er nog een aantal andere interventies plaats waarbij het koningshuis optreedt als agent voor mariale architectuur. We zullen de 369

Engelenberg: Renovatio Ecclesiae : Die ‘Barockisierung’ mittelalterlicher Kirchen 2005 p108.

87

architecturale ingrepen in de Notre-Dame bespreken op een chronologische manier en vertrekkend van de verschillende agenten.

4.1 Lodewijk XIII Toen Lodewijk XIII in 1637 bezig was met de redactie van de voeu gaf hij de schilder Philippe de Champaigne de opdracht om deze voeu te illustreren. Op het doek wordt Maria afgebeeld onder aan het kruis met haar Zoon die uitgestrekt voor haar voeten ligt. Ook de koning wordt afgebeeld terwijl hij Maria zijn kroon en scepter aanbiedt. De daaropvolgende 1e mei werd het schilderij als een May geschonken aan de kathedraal370. Het kreeg een plaats recht tegenover de Mariakapel aan de zuidwestelijke pijler van de kruisbeuk371. De compositie in het werk van Philippe de Champaigne zal later door Lodewijk XIV hernomen worden voor het ontwerp van de piëta.

De voeu van Lodewijk XIII. Schilderij van Philippe de Champaigne uit 1637. Bron: Notre-Dame-deParis numéro spécial de Connaissance des Arts 1997 p28.

370


en Vlobert: Notre-Dame-de-Paris et le voeu de Louis XIII 1938 p68. 371


88

4.2 Anna van Oostenrijk Mariakapel De Mariakapel van de Notre-Dame is gelegen ten zuidwesten van de kruising in het schip372. Het was een veelbezochte plek doordat vele gelovigen ervan overtuigd waren dat Maria genezingen verrichte. Om dezelfde reden werd de kapel regelmatig voorzien van nieuwe decoraties. Zo liet de gravin van Elbeuf in 1634 de kapel omheinen door een meesterlijk kunstwerk uit schrijnwerk. De belangrijkste weldoenster van deze Mariakapel was echter Anna van Oostenrijk. Zij liet tussen 1646 en 1648 het oude altaar in verguld timmerwerk verfraaien. Het altaar werd voorzien van een marmeren koorhek met daarboven een koepeltje in vergulde steen waarin het wapenschild van Frankrijk en Navarra prijkte. Bovendien schonk ze in 1645 twee schilderijen om het nieuwe altaar te versieren.

Op deze werken worden de koning en zijzelf al biddend op hun knieën

afgebeeld. Aanvankelijk werd Anna van Oostenrijk afgebeeld met ontblote borst, maar die werd op vraag van de kanunniken gecensureerd. Op 2 augustus 1645 werden de twee schilderijen geschonken en links van Maria geplaatst373.

Het door Anna van Oostenrijk verfraaide Mariaaltaar. Bron: Vlobert: Notre-Dame-de-Paris et le voeu de Louis XIII 1938 plaat XI. 372

Deze kapel van de Maagd heette vroeger de kapel van de luiaards omdat het de enige kapel was waar men

na 11u de mis mocht lezen. Zie Brice: Description de Paris 1752 Tome IV p216. 373


89

Kapel van Sint-Anna Ook de kapel van Sint Anna, de moeder van Maria, heeft zijn decoratie te danken aan Anna van Oostenrijk. De goudsmidgilde die jaarlijks een May offerde aan de kathedraal, droeg eveneens bij tot de decoratie van de kapel omdat zij hier hun Broederschap van Sint Anna hielden. Boven het altaar hangt een werk van Simon Vouët, de opdracht van Maria in de Tempel. In het houten timmerwerk bevinden zich 18 voorstellingen van het leven van Maria. Het merendeel werd geschilderd door Vignon en Lallement, schilders die erg geapprecieerd werden in die tijd374. De drijfveren van Anna van Oostenrijk voor de verfraaiing van deze twee kapellen zijn makkelijk te achterhalen. Zij is Maria zeer erkentelijk voor de geboorte van haar zoon, die ze na 22 jaar kinderloos huwelijk beschouwt als een wonder. Haar dankbaarheid ten aanzien van Maria is enorm groot.

Verder identificeert ze zich met Sint-Anna, haar

naamgenoot, die net zoals zij een lange onvruchtbare periode had moeten doorstaan. De identificatie van Anna van Oostenrijk met Sint-Anna gebeurde ook door de gelovigen. In Val-de-Grâce werd de kapel van Sint-Anna zelfs de koninginnekapel genoemd. Hierdoor is er als het ware een permanente aanwezigheid van de koningin in deze mariale heiligdommen.

4.3 Lodewijk XIV De belangrijkste agent is ongetwijfeld de zoon en opvolger van Lodewijk XIII. Hij begint in 1699 aan de realisatie van een grootschalig project. De bouw van het beloofde Mariaaltaar gaat namelijk gepaard met een volledige reorganisatie van het koor375.

Het

gotische oksaal, het altaar en de koorstoelen moesten afgebroken worden. Enkele relikwieën zoals het kruis en de beeldengroep van Calvaire die boven de ingang van dit gotische oksaal prijkten, werden bewaard en opgenomen in de verbouwingen376. Door deze ingreep werd het zicht vrijgemaakt tussen het schip en het koor377. Eenmaal het oude koor vrijgemaakt was, begon men aan de funderingen voor het Mariaaltaar. Omdat de bestaande funderingen op grind in het water lagen, was het onmogelijk

374


375


376


377


90

om het altaar op pijlers te funderen. De nieuwe funderingen moesten immers boven op de bestaande geplaatst worden. Hierbij werd een koninklijk gedenkteken geplaatst. Op de aanzet van de bestaande funderingen werd tussen twee lagen verbrijzelde steenkool een gouden koperplaat geplaatst. Hierop kwamen vier medailles met afbeeldingen van Lodewijk XIII en Lodewijk XIV378. Ze lagen zij aan zij, twee gouden medailles aan de kant van het Evangelie, twee zilveren aan de kant van de Epistellezing.

Het geheel werd

afgedekt met een loden vierkante plaat die in de opening werd ingepast. Bovenop deze gedenksteen kwam het metselwerk dat diende als fundering voor het altaar379. Met veel zorg laat Lodewijk XIV zichzelf en zijn vader vereeuwigen in de funderingen van de Notre-Dame.

Op die manier is hij zeker van een permanente koninklijke

aanwezigheid in de kathedraal. Iedere medaille heeft zowel een koninklijke als een mariale zijde waardoor beiden haast onafscheidelijk met elkaar verbonden lijken. De eerste steen van deze funderingen werd ingewijd op 7 december 1699, de vooravond van het feest van de Onbevlekte Ontvangenis380. Lodewijk XIV kiest deze datum uiteraard niet per toeval. Het Mariafeest wordt versterkt door de start van dit koninklijk bouwproject ter ere van Maria. Het monument ter ere van Maria Op 19 mei 1699 enkele maanden voor de aanzet van de werken, was het project van Jules-Hardouin Mansart, superintendent van de koninklijke gebouwen381, stopgezet door Lodewijk XIV.

Het ontwerp was opgebouwd uit vier gedraaide zuilen met cannelures

geplaatst in een halve cirkel en overdekt door een half baldakijn. Vier jaar later werd het ontwerp gepresenteerd aan de hand van een peperduur gipsen miniatuurmodel van het nieuwe koor. Maar Jules-Hardouin Mansart kreeg harde kritiek382. 378

Een eerste medaille van goud toont langs een zijde de buste van Lodewijk XIII met de inscriptie ‘Ludovicus

XIII France. Et Navar. Rex’ en langs de andere kant de Heilige Maagd met een dode Christus op haar schoot en de koning in een nederige positie terwijl hij haar zijn kroon en scepter aanbied. Hierrond staat geschreven: ‘Aram vovit M.DC.XXXVIII.’ en ‘Se & Regnum Sub B. Maria tutela consecravit.’ De tweede medaille eveneens van goud toont langs de ene zijde de buste van Lodewijk XIV met errond ‘Ludovicus Magnus Rex Christianissimus’ en op de andere zijde wordt het Maria-altaar afgebeeld volgens het model van Jules-Hardouin Mansart. Het werd gevormd door vier kolommen geplaatst in een halve cirkel met daarop een baldakijn. Beneden: ‘Aramposuit M.DC.XCIX’ en errond: ‘Votum a Patre nuncupatum Solvit’. De twee andere medailles zijn identiek maar in zilver. In de schatkamer van de kathedraal werden dubbele exemplaren van de medailles bewaard. 379


380


381

In de franstalige literatuur luidt de titel als volgt : Surintendant des Bâtiments Royaux.

382


91

Ten eerste was zijn voorstel niet voldoende nationalistisch door zijn gelijkenis met de baldakijn in de Sint-Pietersbasiliek. De hoogtes van het baldakijn en het interieur van de kathedraal stemden slecht overeen en bovendien werd hem een slechte positionering van het baldakijn in het interieur verweten. In 1703 werd het ontwerp unaniem afgekeurd. Toen de Spaanse successieoorlog uitbrak moest Lodewijk XIV overgaan tot enorme besparingsmaatregelen. Hierdoor waren de financiële middelen om een nieuw ontwerp uit te werken enorm beperkt.

Toen Jules-Hardouin Mansart in 1708 overleed, werd de

opdracht overgedragen naar Robert de Cotte, die hem opvolgde als eerste architect van de koning. Deze moest een minder duur ontwerp maken383. Pas op 3 november 1708 werden de werken verder gezet. De periode die hierop volgt werd gekenmerkt door een aantal belangrijke financiële problemen. Gelukkig werden die opgelost dankzij de hulp van kanunnik Antoine De La Porte die de nodige sommen geld voorschoot384. Het vinden van een geschikt ontwerp voor het Maria-altaar was een moeilijke opdracht die vele jaren in beslag nam en gepaard ging met een grote controverse385. De koning spendeerde veel geld aan verscheidene ontwerpen en voorstellen van alle mogelijke artiesten. Het nieuwe altaar moest namelijk uitdrukking geven aan ‘het ware geloof’ dat triomfeerde over de ketters386. Na de verwerping van het ontwerp van Jules-Hardouin Mansart, werd een voorstel uitgewerkt door Robert de Cotte. Hij ontwierp een monumentaal altaar om onder een baldakijn in de kruising van de kathedraal te plaatsen387. Maar ook dit ontwerp had geen succes. Uiteindelijk werd gekozen voor een vereenvoudigde en minder dure versie van het

oorspronkelijke

ontwerp

van

Jules-Hardouin

Mansart388.

Het

baldakijn

werd

weggelaten en er werd gekozen voor een rijkelijk met veelkleurig marmer bekleed interieur dat sterk contrasteerde met de rest van de gotische kathedraal389.

383

Vlobert: Notre-Dame-de-Paris et le voeu de Louis XIII 1938 p104-105. en Engelenberg: Renovatio Ecclesiae:

Die ‘Barockisierung’ mittelalterlicher Kirchen 2005 p109-110. 384


385


386

Ibidem.

387

Een uitgebreide beschrijving van dit ontwerp vindt u terug in:

Vlobert: Notre-Dame-de-Paris et le voeu de Louis XIII 1938 p106. 388


389


92

Definitief ontwerp voor het monument ter ere van Maria in het koor van de Notre-Dame. Bron : Brice: Description de Paris 1752 Tome IV p193.

Het monument werd opgebouwd uit een aantal verschillende beeldhouwwerken: het altaar, de piëta waarin Maria het lichaam van haar Zoon op haar schoot draagt, de geknielde Lodewijk XIII die zijn kroon en scepter aanbiedt, Lodewijk XIV en een groep engelen die de instrumenten van het lijden van Christus dragen. We gaan even verder in op de compositie. In het midden van het priesterkoor werd een marmeren hoofdaltaar390 geplaatst.

Het

altaar heeft de vorm van een tombe en wordt aan beide uiteinden versierd door een volute met daarop zittend een engel die de piëta aanschouwt. Deze twee engelen zijn gegoten in modellen van Vassé en van Cayot. De voorkant van het altaar is versierd met een verguld bas-reliëf waarop Christus liggend in de tombe wordt afgebeeld.

Het

zilveren kruis en de zes zilveren kandelaars op het altaar zijn het werk van Claude Ballin, een beroemde smid.

390


en Vlobert: Notre-Dame-de-Paris et le voeu de Louis XIII 1938 p107-108.

93

De middelste van de arcades die rond het koor lopen, werd gesloten en omgevormd tot een nis.

In plaats van een retabel werd hier de piëta geplaatst391. Bovenaan de nis

bevindt zich een compositie van wolken, engelen en schitterende gouden stralen. Een van de engeltjes houdt een hanglamp in de lucht waarin het heilig sacrament wordt geplaatst392.

In het midden van deze nis staat het beeld van de maagd Maria393.

Gezeten aan de voet van het kruis draagt ze het lichaam van de dode Christus op haar schoot.

Deze Vierge de la Compassion394 is bijzonder elegant en zuiver.

Ze werd

vervaardigd door de beeldhouwer van de koning, Nicolas Coustou de Oudere, in 1714. Maria lijkt de dood van haar zoon aan heel Frankrijk te presenteren395. Rechts van Maria bevindt zich het marmeren beeld van Lodewijk XIII die geknield en gekleed in zijn koninklijke gewaden zijn kroon en scepter aanbiedt aan Maria. Dit werk is van Guillaume Coustou de Jongere. Hij slaagde erin om de koninklijke voeu weer te geven met een buitengewone gevoeligheid. In haar wanhoop ontvangt Maria met open armen dit offer en de gehele natie396.

Lodewijk XIII biedt Maria zijn kroon en scepter aan. Foto van Jacqueline

Guillot/Eric

Emo.

Bron:

Notre-Dame-de-Paris

numéro spécial de Connaissance des Arts 1997 p47.

391


392


393

Ibidem.

394

Volgens Dictionnaire des églises de Paris 2000

p141. zou de beeldengroep pas in 1723 afgewerkt zijn.

Nochtans wordt het jaartal 1714 bevestigd in Brice: Description de Paris 1752 Tome IV p197 ; en in NotreDame-de-Paris numéro spécial de Connaissance des Arts 1997 p46; en in Engelenberg: Renovation Ecclesiae : Die ‘Barockisierung’ mittelalterlicher Kirchen 2005 p108. 395


396

Ibidem.

en Brice: Description de Paris 1752 Tome IV p199-200.

94

Het beeld van Lodewijk XIV bevindt zich links van Maria in een gelijkaardige houding. Dit werk is van Antoine Coysevox397.

Deze twee mooie beelden zijn aan beide zijden van

Maria geplaatst op een marmeren voetstuk dat langs de voorzijde versierd is met verguld metaal398.

Hoewel de voeu gemaakt werd door Lodewijk XIII, voegt Lodewijk XIV

zichzelf toe aan de compositie. Hij zit eveneens geknield voor Maria, maar wel zonder kroon of scepter.

Dit bevestigt duidelijk dat de koning zichzelf een belangrijke plaats

toekent in het katholieke gebeuren. De monarchie en Maria worden opnieuw met elkaar verbonden. Zes engelen in verguld brons dragen de instrumenten van het lijden terwijl ze Maria aanschouwen399. Ze staan tegen de marmeren pijlers van kooromgang op een soort van lampbodem die versierd is met gebladerte en met het wapenschild van de koning. Deze compositie is ontworpen door Sieur de Vassé. De vormgeving is het werk van Hurtrel, Poitier en Magnier. De engelen werden gegoten door Vancleve en Roger Schabol, die erg befaamd zijn in hun vak400. Koninklijke en katholieke symbolen worden hier haast met elkaar verward: de engelen worden gedragen door sokkels met het koninklijke wapenschild. Het geheel werd voltooid op 21 april 1714. De hierop volgende zondag werd tijdens een grote ceremonie het Te Deum gezongen. De pracht en praal van deze ceremonie werd nog versterkt doordat te Rastad zonet de vrede was besloten tussen Frankrijk en het Habsburgse Keizerrijk. Twee dagen later werd een pontificale mis gehouden waarbij het voltallige kapittel aanwezig was. De inwijding van het monument ter ere van Maria gebeurde door kardinaal van Noailles aan de hand van een aantal ceremonies.

Het

kapittel organiseerde uit erkenning voor Louis XIV en voor de manier waarop hij de voeu van zijn vader had uitgevoerd, een mis voor de gezondheid van de koning. En vanaf dan werd iedere 23 april deze viering gehouden. Na zijn dood werd deze omgevormd in een plechtig jaargetijde voor zijn zielsrust401. Lodewijk XIV slaagt er dus in zichzelf als absoluut vorst, een vaste plaats te geven in het kerkelijke leven.

397

door Brice geschreven als Coisevox. Ibidem.

398


399


400


401



95

Het nieuwe koor Het Maria-altaar werd geplaatst in een volledig nieuw koor dat tussen 1708 en 1714 werd ontworpen en uitgevoerd door Robert de Cotte, eerste architect van de koning402. De vloer van het priesterkoor die enkele treden hoger ligt dan de rest van het koor, is bekleed met een marmeren mozaïek van guirlandes met fruit en bloemen403.

De

voorkant is afgesloten door een marmeren balustrade die verder doorloopt in een prachtige vergulde bronzen balustrade die het priesterkoor geschikt maakt voor grote ceremonies. Achter het hoofdaltaar werd een verzameling zeer mooie meubels geplaatst die vervaardigd werden door Sieur de Vassé404. De zes bogen die omheen het priesterkoor lopen zijn bezet met engeltjes in half reliëf bekleed met een weelderige decoratie in wit marmer uit Languedoc. In de marmeren pijlers bevinden zich tafels met trofeeën en symbolen die verband houden de heilige mysteries van het geloof405. Alle decoraties van het koor werden uitgevoerd door een groep van zeer bekwame kunstenaars onder leiding van Robert de Cotte. De rest van het koor is net zoals het priesterkoor bekleed met een marmeren mozaïek en versierd met heel veel weelderigheid406. De hoofdingang van het koor en de openingen onder de bogen van het priesterkoor zijn afgesloten door verguld ijzeren traliewerk407.

Het nieuwe koor van de Notre-Dame volgens het ontwerp van Robert de Cotte. Gravure van Blondel voor zijn werk: l’Architecture française. Bron: Notre-Dame-de-Paris numéro spécial de Connaissance des Arts 1997 p9.

402

Engelenberg: Renovation Ecclesiae : Die ‘Barockisierung’ mittelalterlicher Kirchen 2005 p109.

403


404


405


406

Ibidem p201.

407

Ibidem p202.

96

In het ontwerp van Robert de Cotte werden veertien kanunnikenstoelen voorzien. De koorstoelen werden vervaardigd in weelderig timmerwerk en voorzien consoles, mutules en bas-reliëf door Jean Desgoulons, de beeldhouwer van de koning.

In het bas-reliëf

worden verscheidene onderwerpen uit het Nieuwe Testament afgebeeld. De uitvoering gebeurt door Jean Noël en Louis Marteau volgens tekeningen van René Charpentier. De taferelen

worden

omgeven

door

prachtig

uitgevoerde

omlijstingen.

De

twee

bisschopsstoelen links van de kanunnikeningang, zijn ontworpen door Sieur de Vassé. Dit werk duurde van 1711 tot 1715408. In 1656 werd een serie van wandtapijten bevestigd boven de koorstoelen. De tapijtencyclus bestaat uit veertien taferelen uit het leven van Maria.

Ze werden

vervaardigd in opdracht van de kanunnik Le Masle en volgens patronen van Philippe de Champaigne. Het is onduidelijk of deze tapijten uiteindelijk werden bewaard in de schatkamer van de kathedraal of werden verkocht aan het kapittel van Strasbourg409. Boven de kanunnikenstoelen bevinden zich zowel links als rechts iedere keer vier schilderijen opgehangen in rijkelijk gebeeldhouwde en vergulde omlijstingen. 410

geschonken door Antoine de la Porte, een kanunnik van de Notre-Dame

Ze zijn

. Een van de

schilderijen toont de Assumptie van Maria. Deze gebeurtenis wint erg aan belang sinds de voeu in 1638.

Zicht op het zuidelijk deel van het koor met de koorstoelen en de wandtapijten over het leven van Maria. Gravure van Blondel voor zijn werk: l’Architecture française. Bron: Notre-Dame-de-Paris numéro spécial de Connaissance des Arts 1997 p9.

We stellen vast dat Lodewijk XIV bij de bouw van het nieuwe koor en het Maria-altaar kiest voor een classicistische architectuur. Dit verwondert ons niet aangezien de koning 408

Notre-Dame-de-Paris numéro spécial de Connaissance des Arts 1997 p57+59.

en Brice: Description de Paris 1752 Tome IV p201-202. 409


en Brice: Description de Paris 1752 Tome IV p232. 410

Ibidem p204-205.

97

deze stijl toepast bij al zijn architecturale projecten. Door deze moderne en weelderige interventie ontstaat een sterk contrast met de oude gotische kathedraal411. Eeuwigbrandende lampen Tot slot schonk Lodewijk XIV samen met zijn vrouw Maria-Theresia van Oostenrijk zes zilveren lampen aan de kathedraal. Deze zes lampen branden dag en nacht voor het beeld van Maria, recht tegenover de Mariakapel. De middelste lamp heeft de vorm van een schip en werd geschonken door de stad Parijs, die instaat voor het jaarlijks onderhoud van al deze lampen412. Het is op deze plaats dat tientallen jaren de grote zilveren lamp gehangen heeft van Lodewijk XIII. Zoals we ons herinneren wijdde Lodewijk XIII in 1636 tijdens de oorlog met Spanje deze eeuwigbrandende lamp op verzoek van kardinaal Richelieu aan Maria413. Later werd deze lamp naar het midden van het schip verplaatst414.

4.4 Kardinaal van Noailles Kapel van Maria en Sint-Denis De kardinaal van Noailles bekostigde de volledige herbouw van de Mariakapel en de kapel van Sint-Denis415 daar recht tegenover, samen met de decoraties rond de ingang van het koor.

De verbouwingen werden uitgevoerd met verscheidene soorten marmer en een

overdaad aan verguld koper. Het beeld van Sint-Denis werd gemaakt door Coustou de Jongere416.

Het altaar in de Mariakapel werd vervaardigd uit een prachtig Italiaans

marmer in de vorm van een tombe. Het beeld op het Maria-altaar is van Antoine-François Vassé net zoals het retabel. De decoratie van de kapel werd voltooid in 1719. Op 9 mei 1719 van dat jaar werd het altaar ingewijd door kardinaal van Noailles met een plechtige eucharistieviering en een ceremonie417.

411


412


413

Lees 3.3.1 p30.

414

Vlobert: Notre-Dame-de-Paris et le voeu de Louis XIII 1938 p23+44.

415

Sint-Denis is de patroonheilige van Frankrijk. De legende zegt dat hij de eerste bisschop was van Parijs en

als martelaar stierf op Monmartre. 416


417

Ibidem.

98

Renovatie roosvenster en dak Het was eveneens de kardinaal van Noailles die het roosvenster in het zuidelijk portaal volledig liet vernieuwen. Dit venster werd al een aantal jaren onderstut. De vervanging van het glas had plaats tussen 1725 en 1727 door Pinel en de aansluiting tussen de glasstukken gebeurde door de meester glazenmaker Brice. Bovendien besliste de kardinaal in 1726 ook het dak te renoveren418. Het grote gewelf boven de kruising dreigde het te begeven. Germain Boffrand nam deze moeilijke taak op zich.

Om de raar gekapte stenen in elkaar te passen, moest hij zich oefenen in een

werkwijze die reeds verscheidene eeuwen buiten gebruik was. Tot slot werd het lood van de dakbedekking gereorganiseerd. 419

hem

.

Alle kosten, tot op de bouwsteigers toe, werden door

De kardinaal van Noailles overleed op 4mei 1729 en werd begraven recht

tegenover de Mariakapel, zoals hij wenste420. Familiegraf Omwille van zijn ontzaglijke financiële steun aan de kathedraal, werd door het Kapittel een driedelige kapel opgedragen aan de kardinaal van Noailles. Deze kapel ontstond uit de samenvoeging van de kapellen van Sint-Maarten, Sint-Anna & Sint-Michiel. Achteraan in deze kapel aan de kant van het altaar bevindt zich een bas-reliëf van de Assumptie van Maria gebeeldhouwd door Fremin. Het geheel werd overdadig met goud bekleed. Bovendien werd aan de kardinaal het recht verleend op een familiegraf in de NotreDame421. Kardinaal van Noailles was duidelijk erg begaan met de Notre-Dame. Dat merken we aan de belangrijke restauraties zoals het roosvenster en het dak. Dit heeft zeker te maken met zijn functie als aartsbisschop van Parijs422. De Notre-Dame was een belangrijk symbool van de kerkelijke autoriteit.

Bij de verbouwingen en de verfraaiingen van de

kapellen werd heel strategisch gekozen voor Maria en Sint-Denis, de patroonheilige van de natie.

Deze gloednieuwe en glanzende kapellen moeten dan ook de verering van

Maria en de liefde voor de natie aanwakkeren.

418


419


420


421


422

Lodewijk-Antoine de Noailles (1651-1729) was aartsbisschop van Parijs vanaf 1695 tot aan zijn dood.

99

5. Besluit Reeds van bij het ontstaan van de Notre-Dame kent de kathedraal een duidelijke verbondenheid met het koningshuis en met Maria. Hierdoor zijn zowel de monarchie als de Mariadevotie duidelijk aanwezige elementen in de architectuur van de kathedraal. De Mariadevotie wordt permanent in herinnering gebracht door de mariale iconografie die we terugvinden in zowat alle aspecten van de kathedraal. Elke van deze elementen getuigt van een trouwe verering van Maria die door de eeuwen heen steeds hernieuwd wordt. Verder is de Notre-Dame door haar centrale ligging in de hoofdstad een van de belangrijkste Mariakerken van Frankrijk. De relatie met het koningshuis is minder continu en wordt gekenmerkt door ambiguïteit. De betrokkenheid van het koningshuis kent doorheen de geschiedenis een aantal hoogtes en laagtes. Aan het begin van de 17e eeuw worden de banden sterk aangehaald door het huis van Bourbon. Daarenboven ontstaat er een rechtstreekse verbondenheid tussen de koning en Maria die uitgroeit tot het symbool van de natie. Wanneer Lodewijk XIII besluit om Maria uit te roepen tot beschermster van Frankrijk kiest hij dan ook om zijn voeu te realiseren in de Notre-Dame omwille van de sterke continuïteit die de Mariadevotie hier kent. Door deze voeu wordt de Notre-Dame voor het eerst

in

haar

geschiedenis

geclaimd

door

het

koningshuis.

Deze

claim

wordt

geconcretiseerd door een aantal grootschalige interventies waarbij het koningshuis optreedt als agent voor mariale architectuur. Bovendien merken we dat de grenzen tussen religie en politiek beginnen te vervagen. De Notre-Dame groeit uit tot een plaats waar politieke overwinningen en tegenslagen worden gevierd. Een voorbeeld hiervan is de viering van de alliantie met de Zwitsers op 18 november 1663 voor het altaar van de kathedraal423. Ook het naast en door elkaar gebruiken van koninklijke en religieuze symbolen draagt bij tot de vermenging van politiek en religie. Dit alles wijst erop dat de Notre-Dame getransformeerd wordt tot een koninklijk heiligdom doordrongen van mariale devotie, een heiligdom dat de eenheid tussen de monarchie en Maria zichtbaar en tastbaar moet maken424.

423

Deze gebeurtenis wordt afgebeeld op een tapijt van Charles Le Brun die in 1665 aan de reeks wandtapijten

over de ‘Histoire du roi’ begon . Zie Notre-Dame-de-Paris numéro spécial de Connaissance des Arts 1997 p26. 424


100

6. Besluit

In de loop van deze uiteenzetting heb ik een antwoord willen formuleren op de volgende vragen. Op welke manier gebruikt het koningshuis Maria als propaganda voor nationale eenheid en hoe past de voeu binnen dat soort strategie? Welke architecturale gevolgen heeft de voeu? En wat zijn de parameters bij deze architecturale gevolgen? Om inzicht te krijgen in het mechanisme van mariale propaganda was er nood aan een historische analyse van de politieke en de religieuze situatie in Frankrijk in de 17e eeuw. Hieruit bleek dat Frankrijk gekenmerkt werd door een trage evolutie naar absolutisme en door het hoogtepunt van de Contrareformatie. Bovendien zagen we dat de verering van Maria een eeuwenoude traditie is waarbij Maria fungeert als een algemeen en kneedbaar symbool dat onder invloed van bepaalde omstandigheden een specifieke betekenis krijgt. In dit geval werd Maria zowel door de Kerk als door de Kroon gebruikt als instrument voor het genereren en propageren van nationale eenheid. Het volgende hoofdstuk toonde ons het culminatiepunt van de uitdrukking van mariale devotie: de voeu van Lodewijk XIII. Dit houdt in dat de koning zichzelf, zijn land en zijn onderdanen

onder

de

bescherming

van

Maria

plaatst.

Een

onderzoek

van

de

omstandigheden leerde ons dat de voeu functioneert als een brandpunt van mariale devotie. Hierbij ging onze aandacht specifiek uit naar de kwestie van de troonopvolger. Het mythische verband tussen de voeu en de geboorte van de troonopvolger werkte als een hefboom voor de reputatie van de voeu waardoor hij een legendarisch karakter kreeg. De draagwijdte van de voeu was zowel op politiek als religieus vlak enorm. Onze aandacht ging uit naar de architecturale implicaties. We hebben gezien dat de voeu twee architecturale implicaties omvatte. In de NotreDame van Parijs moest een monument opgericht worden ter ere van Maria. En verder moest in iedere bisdomskerk een Mariakapel voorzien worden ter accommodatie van de jaarlijkse viering van de Tenhemelopneming. De impact van de voeu bleek echter niet rechtstreeks afleesbaar van de religieuze architectuur. We kwamen tot de vaststelling dat de voeu een onrechtstreekse invloed uitoefende als katalysator in een complexe veld van interagerende actoren, programma’s en agenten. Hierbij konden we drie categoriën onderscheiden. Ten eerste zagen we hoe het koningshuis optrad als agent voor mariale architectuur in vier grote bouwprojecten. In de tweede en derde categorie waren 101

respectievelijk het koningshuis en de Mariadevotie agent voor religieuze architectuur. Daarbij zagen we telkens op welke manier zij ageerden aan de hand van een aantal mogelijke propagandascenario’s. Om af te sluiten hebben we onze bevindingen getoetst aan de hand van een casestudy: de Notre-Dame van Parijs. Ondanks het feit dat de voeu een architecturale interventie oplegde, duurde het zelfs hier ontzettend lang alvorens deze gerealiseerd werd. Waarschijnlijk zijn ook hier andere factoren in het spel.

Een geschiedkundige analyse

van de Notre-Dame toont ons een continuïteit van Mariadevotie en een zekere betrokkenheid van het koningshuis. We zien dit duidelijk aan de architectuur van de Notre-Dame door de vele mariale en koninklijke elementen. Vanaf de 17e eeuw gaat het koningshuis zijn band met de Notre-Dame versterken en intensifiëren. Uiteindelijk legt Lodewijk XIII met zijn voeu een duidelijke claim op de Notre-Dame wat nog nooit gebeurd was.

De grenzen tussen politiek en religie gaan vervagen. Dit leidt tot de

transformatie van de Notre-Dame tot een koninklijk en mariaal heiligdom dat de eenheid tussen de monarchie en Maria zichtbaar en tastbaar moet maken. Het belang van deze studie bevindt zich in de toepassing van een nieuwe methode waarbij twee verschillende historiografische tradities aan elkaar gerelateerd worden. Hierdoor werd het mogelijk een zicht te krijgen op de complexiteit van de architecturale vertaling van de voeu en van de mariale propaganda van het koningshuis in het algemeen. Een aantal hypotheses werden daardoor uitgesloten. Zo werd aangetoond dat de voeu geen nationaal gecoördineerd architectuurprogramma was. Tot slot laat deze scriptie een aantal interessante sporen na voor toekomstig onderzoek. Hierbij denk ik aan een grondige analyse van de drie overige grote bouwprojecten: Valde-Grâce, Notre-Dame-des-Victoires en de kapel van het Louvre; en aan een uitbreiding van het onderzoeksgebied waarbij de architecturale implicaties van de voeu ook onderzocht worden voor de provincies van Frankrijk.

102

7. Bibliografie

‘Dictionnaire des églises de Paris’, Paris: Editions Hervas, 2000, 436p. ‘Marienlexikon’ Hrsg. im Auftrag des Institutum Marianum Regensburg von Remigius Baumer und Leo Scheffczyk, 1988-1994. BLUNT, Anthony, ‘Art and architecture in France : 1500 to 1700’, Harmondsworth: Penguin books, 1953, 312p. BRICE, Germain, ‘Description de la ville de Paris et tout ce qu’elle contient de plus remarquable’, Reprod. de la 9e éd. (1752) accompagnée d'une notice sur Germain Brice et sa Description de Paris par Pierre Codet. Avant-propos par Michel Fleury. Genève: Librairie Droz, 1971, 596p. CHRISTIAN, Michel, Harscouët, Raoul ‘ Une page de notre histoire nationale 1638-1938 : NotreDame de France, le voeu de Louis XIII à la Sainte Vierge’, Paris: Téqui, 1938, 144p. DAVID, Alphonse ‘Le jubilé français du voeu de Louis XIII, 15 août 1937 - 15 août 1938’ Paris: Alsatia, 1937, 156 p. DELATTRE, Pierre , ‘Le voeu de Louis XIII (1638-1938)’, Paris: Maison de la bonne presse, 1937, 93p. FELIBIEN, Michel, ‘Histoire de la ville de Paris’ revue, augmentée, et mise au jour par D. Guy-Alexis Lobineau. Paris : Chez Guillaume Desprez et Jean Desessartz,1725, 5 vol. FLACHAIRE, Ch., ‘La dévotion de la vierge au 17e siècle’, Revue de l’historie des réligions, 72, 1915; 73, 1916. GADY, Alexandre, ‘Jacques Lemercier, Architecte et ingénieur du Roi’, Paris : Editions de la Maison des sciences de l’homme, 2005, 499p. GAPOSCHKIN, Cecilia, ‘The king of France and the Queen of Heaven: The iconography of het Porte Rouge of Notre-Dame of Paris’, Gesta, Vol. 39, nr1, 2000, p58-72. GUILBERT, E, Suhard, Emmanuel ‘Marie, reine de France : étude historique : 3me centenaire du voeu de Louis XIII 1638-1938’ , Arras : Nouvelle société anonyme du Pas-de-Calais, 1938, 146 p.

103

HARPIGNY, Guy ‘Le voeu et la substitution’, Louvain-la-Neuve : UCL, 1981, 31p. LAURE, ‘Histoire de Notre-Dame-de-Grâces de Cotignac (Provence)’, Marseille : Imprimerie Marseillaise, 1886, 280p. LAURENTIN, René, Chaunu, Pierre ‘Le Voeu de Louis XIII : passé ou avenir de la France’, Paris : de Guibert, 2004, 186 p. LESTRA, Antoine ‘Notre Dame, reine de France : le voeu de Louis XIII, 1638, le jubilé national, 1938’, Paris : Fédération nationale catholique, 1938, 39p. MAES, Bruno, ‘Le roi, la Vierge et la nation’, Paris : Publisud, 519p. MALE, Emile, ‘L’art religieux après le concime de Trente : étude sur l’iconographie de la fin du XVIe siècle, du XVIIe, du XVIIIe siècle: Italie, France, Espagne, Flandres’ Paris : Colin, 1932, 532 p. MANGENOT, Eugene, Amann, Emile, Vacant, A., ‘Dictionnaire de théologie catholique’, Paris :

Letouzey et Ané, 1923, 15 vol. MIGNOT, Claude, ‘Le Val-de-Grâce. L’ermitage d’une reine’, Paris : CNRS Editions, 1994, 127p. TOUGARD, A., ‘Le vœu de la reine a Sahurs’, Rouen : Imprimerie Léon GY, 1904, 103p. VILLER, Marcel, ‘Dictionnaire de spiritualité ascétique et mystique’, Paris : Beauchesne, 1937-1965, 16vol. VLOBERG, Maurice ‘Notre-Dame de Paris et le voeu de Louis XIII : la vie de la cathédrale aux XVIIe et XVIIIe siècles’, Paris : chez l'auteur, 1926, 183p. VON ENGELENBERG, Meinrad, ‘Renovatio Ecclesiae : Die ‘Barockisierung’ mittelalterlicher Kirchen’, Petersberg: Michael Imhof Verlag, 2005, 671p.

WARNER, Maria, ’Alone of all her sex. The myth and the cult of the virgin Mary’, London: Weidenfeld, 1976, 400p.

104

8. Bijlage

105

Categorie /Naam

Algemeen

Financiering & opdrachtgeverschap

Data

Architectuur

Architecten & Kunstenaars

Beeldhouw- & schilderkunst Schilderij van de Assumptie door Jacob Bunel

Eglise des Feuillants

1600-1610

Opdrachtgever portaal = Louis XIII

1624 portaal

1804 vernietiging

François Mansart, arch.

Schilderij van Maria en Jezus, door Michel Corneille Versiering geschonken door Anne d'Autriche: borduurwerk, goudsmeedkunst

Eglise du noviciat des Dominicains (SaintThomasd’Aquin)

1722 tweede koor 1765 zijkapellen Dominicanen 1611 klooster 1631 noviciaat

1682-… verbouwingen

1623-1641 verbouwingen Eglise de la maison professe des Jesuites (Saint-PaulSaint-Louis)

e

Jezuïeten 1623 Terrein geschonken door koning Louis XIII verklaart zich stichter in een privilegebrief

Vaste inkomsten van het hof itt andere kerken

1 steen door Louis XIII en François Gondi, aartsbisschop van Parijs 9 mei 1641 inwijding door kardinaal Richelieu in aanwezigheid van het hele koninklijke hof

Rationele en klassieke architectuur volgens strikte regels en regelmaat

Pierre Bullet, arch.

1629 voorgevel Korinthische orde 4 traveeën afgeboord door kapellen die onderling verbonden zijn

Etienne Martellange, arch <Jezuïeten

Breed maar weinig diep transept.

Philipe van Champaigne, schild.

Latijns kruis volgens Contrareformatie

Simon Vouet, schild.

Enorme koepel

108

Dennis Martin, beeldhouwer van de koning

Nieuw altaar uit marmer en brons Schenking van relikwieën door Anne d'Autriche

La Vierge de douleur van Germain Pilon Enorm rijkelijk versierd altaar Veel relikwieën, vazen, kandelaars ed. om de verering aan te wakkeren. 1643: Monument van het hart van Louis XIII door Jacques Sarazin van Louis XIV en Henri II

Categorie /Naam

Algemeen

Eglise des Minimes

Stichter = François de Paule Inwijding als Naissance de la Sainte Vierge Vestiging in 1610


Data

Architectuur

6 sept 1611 1e steen door Marie de Medici

Korinthisch altaar

1630-1679

Reeds Mariakapel aanwezig.


Jean Dorbay

1719 vernietiging Anne d'Autriche assisteert bij vestiging Eglise SainteAnne-laRoyale

Kapel van het Louvre

De koning plaats een gewijd kruis in het portaal. Naam gegeven door Louis XIV

Kardinaal Mazarin koopt huis op 24 mei 1648 en laat testament met veel geld na voor de bouw van een nieuwe kerk Onafgewerkt tot 1714 door geldgebrek.

Vrede met Spanje na 40u door de koning opgelegd gebed in alle Parijse kerken

109

Beeld Maria & François de Paule in een gouden nis door Guillin Beeldhouwwerk Maagd

26 juli 1648 inwijding in aanwezigheid van Louis XIV en broer met de koningin-moeder Nieuwe kerk door Guarino Guarini

1662- 1720

Schenking relikwieën door Anne d'Autriche

28 nov 1662: 1e steen door de prins van Conti in naam van Louis XIV

18 april 1659 Louis XIII = Opdrachtgever

Tussenkomst van Maria Nieuw na instorting kerk

Kapel van het noviciaat van de Jezuïeten

Beeldhouw- & schilderkunst

Financiëring kerk door François Sublet Noyers, staats- en oorlogssecretaris

Aanwezigheid van Louis XIV en Anna van Oostenrijk bij de inwijding

1630-1642 1806-1807 vernietiging

Nieuwe kerk

Ontwerp: HardouinMansart, arch. Uirvoering: Robert de Cotte, eerste architect van de koning

Sainte Vierge qui intercède auprès de J.C. pour les Novices Jesuites van Vouet Marie et Joseph qui retrouvent l’Enfant Jesus enseignant dans le temple van Stella. Plafond met Assumptie in aanpalende kapel.

Categorie /Naam

Algemeen


Data

Architectuur


Beeldhouw- & schilderkunst Sainte Vierge qui dicte à Saint Ignace les exercises spirituels dans la grotte de Manreze van Pierre Mignard

NotreDame-del’Assomption

Dames van de Assumptie, volgens de leer van SaintAugustin

Kardinaal Rochefoucauld geeft hen een terrein en zet zich voor hen in

1670-1676

Rotonde van 8 traveeën ingeschreven in vierkant + antiek portiek (Rom kerk ~Pantheon) Koepel (20m) met lantaarn: zeer massief Korintische orde

Orde van Cîteaux NotreDame–auxBois

Anne d'Autriche biedt bescherming en vestiging

Anne d'Autriche koopt huis in maart 1654 1654 Toelating voor vestiging van koning

1718-… Nieuwe kerk

1658 Privilegebrieven van Louis IV

Terrein gekocht door Duchesse van Orleans

Notre-Dame in Charonne

9 juli 1644 met instemming van de aartsbisschop

1643 Privilegebrieven van de koning

NotreDame-deGrâce

110

Stichtster = Anne d'Autriche 20 dec 1656: Anne d'Autriche sticht confrerie van de Sept douleurs de la Vierge

Louis XIV kent hen in privilegebrieven dezelfde rechten toe als koninklijk gestichte kloosters

1648: stichting klooster

Charles Erard, dir Academie Française te Rome, arch. Chéret, projectleider.

Basrelief Asumptie in fronton portiek 1676 Fresco Assumptie in koepel door Charles La Fosse

Categorie /Naam

Notre-Dame de Liesse

Algemeen

Klooster Volgens de leer van SaintBenoît 1631 Stichtster gravin van Soisson, Louise Bourbon

NotreDame–delaMisericordia

NotreDame-dela-Paix


Data

Architectuur



Terrein gegeven door Geneviève Poulain & Marie Briffonet 1638 koninklijke privilegebrief voor vestiging te St Germain + inschrijving in parlement

Kapel in Hôpital des Enfants Trouvés Anne d'Autriche = Stichtster klooster voor vrouwen die te weinig geld hebben om in te treden

1652 stichting

13 februari 1645: 1e steen

Anne d'Autriche = stichtster

Inwijding door aartsbisschop Maria-altaar

Opdrachtgever = Louis XIII NotreDame-deParis

Naar aanleiding van de voeu van Lodewijk XIII aan Maria

Lodewijk XIV Kardinaal de Noailles Anna van Oostenrijk Financiering door kanunnik Antoine De La Porte

111

1636: schenking Marialamp door Lodewijk XIII

Nieuw altaar

1698-… Vernieuwing koor door Lodewijk XIV Verfraaiing kapellen

Verbouwing van de Mariakapel door kardinaal de Noailles

JulesHardouin Mansart: ontwerp altaar

Pietà met beelden van Lodewijk XIII en Lodewijk XIV

Robert de Cotte

zilveren Marialamp geschonken door Lodewijk XIII

Nicolas Coustou de Oudere Guillaume Coustou de Jongere Antoine Coysevox

Verfraaiing Mariakapel door Anna van Oostenrijk Verfraaiing SintAnna kapel door Anna van Oostenrijk

Categorie /Naam

Algemeen

Financiering & opdrachtgeverschap dec 1647 koninklijke privilegebrieven

Stichter = Louis XIII NotreDame-desVictoires

Naar aanleiding van de overwinning te La Rochelle Band met Notre-Dame van Savona, Italië

Opdrachtgever = Louis XIII Vertraging door financiele problemen en door de dood van Louis XIII

Data

e

1 steen 9 dec 1629 door Louis XIII 1737-1740 en 1653-1666 Inwijding 1666 1674 Louis XIV voltooit haar wens

Anne d'Autriche doet voeu voor de bouw van een nieuw altaar ter ere van Maria

La madeleine de la Villel’eveque

Pierre Le Muet

Koepel over kruising Ionische orde Tribunes in pijlers van de kruising+ drie kapellen Ingedrukte koepel & portaal

1642: Liberal Bruand 1656: Liberal Bruant 1663: Gabriel Le Duc Jean-Sylvain Cartaud

1674 Marmeren altaar voor NotreDame de Savonne door Claude Perrault Marmeren beeld van de Maagd 1746 ‘Le Voeu de Louis XIII au siège de la Rochelle’ door Carle Van Loo

1647onafhankelijk van de abdij Monmartre 1e steen 8 juli1659

1e steen 1610 Marguerite de Valois: betaalt voor groot portaal

15 feb 1653 Inhuldiging aartsbisschop François Gondi 1661 Inwijding kapel Maria door abt

112

Latijns kruis met 2 zijkapellen bij altaar en 4 in het schip.


1639 Oprichting La Ville de lEveque

Oprichting koninklijke confrerie voor koningspaar

Kerk < abdij SaintGeneviève


1613 Stichting door Mll de Longueville en mll d’Etouteville

Gereformeerde Benedictijnen

Nieuwe kerk, voormalige kapel Charles XIII

SaintEtienne-duMont

Architectuur

Kapel van de Maagd achter het koor in de abside eleganter dan voorheen. Kapel achter het op de middenas omgebouwd tot kapel Maria Kapellen niet onderbroken door transept

Nieuwe decoratie van hoofdaltaar in goud en marmer La Vierge et l’enfant entre saint Jean-Baptiste et saint Gerard Sagredo

Categorie /Naam

SaintGermainl’Auxerrois

Algemeen


Data

Architectuur


Oude Mariakapel uit 13e eeuw Toevoeging gotisch portaal En roosvensters uiteinden transept

Koninklijke parochiekerk 1745

Zeer oude koninklijke basiliek


1684 Louis XIV schenkt kerkmeesterbank Versiering van het altaar met goud en zilver op feestdagen door Anne d'Autriche

Renovatie koor: groot met kapellen rondom rond Korinthische zanggallerij scheidt koor en schip

SaintGermaindes-Prés

1631 Congregatie SaintMaur

1690 Renovatie klooster door Kardinaal Furstemberg, abdis

1644-1646

Merovingische graven onder abside

Oude Mariakapel uit 13e eeuw Gewelf met spitsbogen in schip en zijbeuken Afbraak tribunes Zuidportaal 1656 nieuwe schikking koor

Gotisch, behalve 1616 koning 1e steen portaal SaintGervais

Nieuwe kerk 1494-1657 Portaal 1616-1621

Portaal 1616-1621: drie ordes, eerste klassieke gevel in Fr 1627 Gouden kapel

1704 baldakijn relikwieen SaintGermain

Clément II Métezeau, arch. Philippe de Champaigne, schild.

Mariabeeld door Buiret

Oude Maria kapel

SaintLaurent

113

1622: hoofdingang westkant 1645: kapellen zuidkant+ossuarium 1654: Verfraaiing koor

1712-1713: Kapel Notre-Dame-Malades op middenas

Sculpturen door Gilles Guerin Altaar door Pautre

Categorie /Naam

Algemeen


Data

Architectuur



+Nieuw altaar met baldakijn 1655-1660: Overwelving+dakgebinte

1652-1656 funderingen 1664 1e steen Saint-Louisen-l’Ile

Uitbreiding parochie

Grote bedragen uit lotterij

1702 Kardinaal van Noailles legt 1e steen 1713-1714 verbouwingen 14 juli 1726 inwijding

1664- 1677: Koor+omgang+kapellen 1702: schip Dorische orde, moeilijk uitvoerbaar en eerder zeldzaam in die tijd

1676-1677 Koor+tribunes Gevel: Korinth op Dorisch Saint-LouisdesInvalides

1670-1674

Oprichting Hôtel voor invalide soldaten door Louis XIV

22 aug 1706 Inwijding 28 aug 1706 koninklijke inwijding

1687-1691 Grieks kruis in vierkant met kapellen aan uiteinden Een van de prachtigste en meest regelmatige kerken van Parijs

Louis Le Vau, architect & ingenieur vd koning, + 1676: Gabriel Le Duc

Liberal Bruant JulesHardouin Mansart

Gebeeldhouwd medaillonportret van de koning in de kerk Maagd voor de kapel van de Maagd 1748

Koepel!

Saint-Louisde-laSalpêtrière

SaintMédard

114

Oplossen van daklozenprobleem door het creëren van onderdak Inzet van Pompone de Bellievre, voorzitter van het parlement & Kardinaal Mazarin

Schenking van terrein door Anne d'Autriche aan Duchesse de Aiguillon

1653 hospitaal 1656 oprichting Hôpital Général de Paris

Kruis (4x22m) met daartussen ruimtes 8-hoekige koepel 18m

Louis Le Vau Libéral Bruant

1784 grote Mariakapel in de as van de abdis

Louis-françois Petit-Radel

Altaar in midden zichtbaar vanuit 8 richtingen

1669 kerk

1550-1622 koor

Philippe de Champaigne

Categorie /Naam

Algemeen


Saint-Merry

SaintNicolas-desChamps

SaintNicolas-duChardonnet (
SaintNicolas de Tolentin

Data

Architectuur

17e 1752

Regelmatige, maar somber en vuil

Groeiende parochie

Toestemming van koning lotterijen voor financiëring schip

Eigen kerk en klooster voor de Petits-Augustins

15 aug 1667 inwijding door aartsbisschop Hardouin de Préférix

1e steen kapel Anne d'Autriche

Stichtster = Marguerite de Valois, vrouw Henri IV

1633 Oprichting parochie Saint Roch Bouw nieuwe kerk

1763 overwelving

1709 loterij voor de Mariakapel

1709-1710 Mariakapel achter het koor daarachter Kapel van de communie 1722 overwelving schip 1736-1739 voorgevel

Crucifix op koordeur van Le Brun Links en rechts beeld van de Maagd en SaintJean

Korinthische orde

In het midden koepel die steunt op cirkelvormig deambulatorium Combinatie van ellips in midden en cirkel in geheel leidt tot schuine gangen en lichtcontrasten Dorische orde 1709 Mariakapel

115

Gewelf: Charles Le Brun, arch.

Retabel: vermenging schilder- en beeldhouwekunst

15 mei 1617

1655Vergroting voor Mariakapel Saint-Roch

1716-1717 voltooiing schip


Pillon Verfraaiingswerken Carle Van Loo oa Mozaïek van Maria en Jezus Simon Vouet

Simon Vouet Jaques Sarrazin

16e eeuw 1629

1656-1763


Jacques Lemercier Kapel: Jules HardouinMansart, arch.

Sculptuur van de Annunciatie door Falconet schildering Assumptie in koepel door Pierre Mignard

Categorie /Naam

Algemeen

SaintSéverin (1681)


Data

Altaar gedeeltelijk betaald door Anne-Marie van Orleans, dochter van Gaston de France, broer van de Louis XIII

1673 Kapel van de communie 1684 nieuw altaar met 8 kolommen composiete orde in halve cirkel

Architectuur

Jules HardouinMansart

1645 Gamard, arch.

1646- (F) 1e steen Graaf van Orleans SaintSulpice

Te kleine kerk

Goedkeuring van koningin Veel schulden

20 aug 1655 1e steen Anne d'Autriche echte start 1660 (D)

Kapel van de Maagd kapel van de Assumptie

1678 Kapel van de Maagd, deambulatorium, koor, kapellen en omgang

SaintMagloire

Vestiging met schrijn van gelovigen Saint Magloire Eerste Jezuïetenseminarie te Parijs

Eglise de la maison des prêtres de l’Oratoire

Temple d’Oratoire

116

Koninklijke privilegebrief voor toelating vestiging

1619: Henri de Gondi, bisschop Parijs sticht seminarie


1655: Le Vau, architect van de koning + 1660: Daniel Gittard, arch. Gewelven: Gilles-Marie Oppenord, arch.

1650 Stichting door schatbewaarder van Gaston de France Oratorianen 1616 verhuis gevolgd door constructie huis en kerk

1621-

Verfraaiingswerken Altaar door Charles Le Brun

1730-1732: Fresco koepel Mariakapel door François Lemoyne Veel Mariadecoratie uit de 18e eeuw La Vierge de douleur van JeanBaptiste Pigalle

Gotisch

Noviciaat 1650 Stichting 1661 Mausoleum


Mariakapel

Schip 8 traveeën Transept weinig voelbaar Klein en grote

Jacques Sarazin

Clément II Métezeau Jacques

Rijkelijk versierd mausoleum ter herinnering van kardinaal Bérulle

Simon Vouet, Philippe de Champaigne

Categorie /Naam

Algemeen


Data

Architectuur Corinthische kolossale orde

Architecten & Kunstenaars Lemercier

Beeldhouw- & schilderkunst Francois Anguier

Kapel van koningin Anne d'Autriche Ellipsvormige kapel: oorspronkelijk een grote ruimte met erin altaar van kapel koningin

Verhuis naar faubourg: veiliger tegen oorlog Constructie nieuw klooster Val-deGrâce

Stichtster = Anne d'Autriche 1646-1655 financiele en politiek moeilijkheden (burgeroorlog 1651-1654)

1623 Privilegebrieven uit Rome van Gregorius XV + instemming aartsbisschop 1621 gekocht door Anne d'Autriche Toelating van Anne d'Autriche, banden met abdis.

117

1610 orde gesticht door François de Sales +1622

Inwijding door Dennis Le Blanc, bisschop 21 februari of 1 april 1645 1e steen door kroonprins 2e steen 27 april 1655 zoon graaf van Orleans

Naar aanleiding van voeu van Anne d'Autriche tav Maria ivm geboorte dauphin

Visitation = Sainte-Marie

François Mansart

20 sept 1621 Verhuis naar petit Bourbon

Benedictijnen

Latijns kruis Kubisch volume in de kruising met daarond het schip, het koor, kapel Sainte-Anne en Kapel H. Sacrament Koepel d15.3m Korinthische orde

1662 ruwbouw klaar 1665 volledig klaar

Veel inkomsten ondanks recente stichting

Vestiging Parijs 1619 31 oktober 1632 1esteen

1632-1633 Kapel Grote koepel op bogen met zijkapellen Hoofdas verlengd door koor met hoofdaltaar

Jacques Le Mercier, eerste architect van de koning + Pierre Le Muet en Gabriel Le Duc Michel en Francois Anguier, sculpt.

François Mansart, arch.

Hoofdaltaar in marmer met baldakijn Portret Anne d'Autriche opgenomen in Fresco in koepel door Pierre Mignard Hart van Anne d'Autriche opgenomen in de kapel Sculpturen over: Geboorte en de Maagd Schenking ornamenten door Anna van Oostenrijk

a l s p o l i t i e k e e n

Recommend Documents