7e jaargang, mei 2003
orfoze nieuws
Onder de titel Metamorfoze geeft het Bureau voor Conservering van Bibliotheekmateriaal,
7e jaargang juni 2002
ondergebracht bij de Koninklijke Bibliotheek,
rfoze
18
uitvoering aan het Nationaal Programma voor Conservering van Bibliotheekmateriaal, een initiatief van het Ministerie van OCenW.
n i e u w s in dit nummer
In deze eerste aflevering van Metamorfoze Nieuws 2003 staat kwaliteit voorop. Kwaliteit van microverfilmen, digitaliseren, facsimileren, bedoeld om goede substitu-
The best of both worlds Europees congres in de Koninklijke
ten te maken van onze archieven en collecties. Want de bijdrage over groenvraat
Bibliotheek
maakt nogmaals duidelijk dat ons papieren erfgoed de tand des tijds niet altijd kan Metamorfozen Antiquariaat Metamorfose in Amsterdam
doorstaan. Verder gaan bijdragen over de theologische loopbaan van een lid van de
100.000 pagina’s op microfilm
Beoordelingscommissie en over het behoud van vele pagina’s antigodsdienstige
Metamorfoze voor vrijdenkersgeschriften
vrijdenkerstijdschriften hand in hand in hun strijd tegen het papierverval, bezoeken Streven naar de hoogste kwaliteit Interview met Jaap van Dongen
we een antiquariaat in Amsterdam en gaan we op de koffie in Benthuizen.
De dagboeken van Anne Frank in facsimile De Beoordelingscommissie van Metamorfoze stelt zich voor Lammert Leertouwer
Over conserveren gesproken
The best of both worlds Europees congres in de Koninklijke Bibliotheek
Ik zie, ik zie, wat jij niet ziet en de kleur was… groen!
Snippers
De laatste jaren is de rol van microverfilming
nen, onder de juiste condities, honderden
als conserveringsmethode enigszins overscha-
jaren worden bewaard, met minimale tech-
duwd door de snelle opkomst van digitalise-
niek en lage kosten. Microverfilmen voor con-
ring. Digitalisering heeft zich ontwikkeld tot
servering is echter een ingewikkeld proces.
een effectieve methode om collecties voor een
Dennis Schouten en Hans van Dormolen (bei-
breed publiek toegankelijk te maken, maar is
den KB) legden in hun presentaties de nadruk
Redactie: Chantal Keijsper
het ook geschikt voor conservering? Deze en
op een goede projectorganisatie en strenge
Met bijdragen van: Wouter Kuijlman, Andrea
andere vragen kwamen aan bod op de confe-
kwaliteitseisen. De microfilms moeten immers
Langendoen, Lammert Leertouwer, Mathieu Lommen,
rentie ‘Microfilming and digitisation for pre-
de originelen kunnen vervangen wanneer
Henk Porck, Dennis Schouten, Yt Stoker
servation’ die op 14 en 15 april werd gehouden
deze de tand des tijds niet hebben doorstaan.
Vormgeving: Marise Knegtmans, Amsterdam
in de Koninklijke Bibliotheek. De conferentie
Fotografie: Afdeling Optische Technieken van de
werd georganiseerd door het Bureau Meta-
Koninklijke Bibliotheek, tenzij anders aangegeven
morfoze in samenwerking met ECPA en LIBER.
Op dit moment zijn er verschillende nieuwe
Nieuwe technieken
Het programma bestond uit lezingen, work-
technologieën in ontwikkeling. Christelle
Onder de titel Metamorfoze geeft het Bureau
shops en presentaties van bedrijven. 160 deel-
Quillet van de Bibliothèque Nationale in Parijs
Metamorfoze, ondergebracht bij de Koninklijke
nemers uit verschillende Europese landen
gaf een overzicht van de huidige stand van
Bibliotheek, uitvoering aan het Nationaal Programma
namen deel aan de conferentie.
zaken: digitalisering, kleurverfilming, hybride
voor Conservering van Bibliotheekmateriaal,
In de afgelopen honderd jaar hebben micro-
camera’s en de COM-methode. Omdat de
een initiatief van het Ministerie van OCenW.
films zich weten te ontwikkelen tot betrouw-
houdbaarheid van digitale beelden op de
bare substituten voor papier. Microfilms kun-
lange termijn nog niet kan worden gegaran-
De presentaties van deze conferentie staan op: www.kb.nl/coop/liber
deerd, wordt digitalisering nog niet als conser-
geconserveerd, maar materiaal dat móet
veringsmethode toegepast. In combinatie met
worden geconserveerd niet per se hoeft te
microverfilmen kan digitaliseren worden inge-
worden gedigitaliseerd. Een belangrijke factor
zet om de toegankelijkheid van collecties te
daarbij is het publiek: voor collecties die
vergroten. Henriëtte Reerink (KB) liet in haar
minder geraadpleegd worden, maar die wel
presentatie zien aan welke kwaliteitseisen
geconserveerd dienen te worden is microver-
moet worden voldaan om hoogwaardige scans
filming wellicht nog steeds de beste optie: het
van microfilms te kunnen vervaardigen. Dat
is goedkoper om op te slaan en makkelijker te conserveren. Voor frequenter gebruik is
dit in het verleden niet altijd gebeurde, werd
digitalisering eerder ‘rendabel’.
duidelijk in de lezing van Majlis Bremer-
de ‘digital dark ages’ bevinden. Bij de keuze
Laamanen (Nationale Bibliotheek van Finland)
voor digitalisering als nieuwe, niet-‘orthodoxe’
over het Tidenproject, een samenwerkingspro-
manier van behoud, worden talloze complexe
ject van Scandinavische bibliotheken waarvoor
vragen opgeworpen. Wie is er bijvoorbeeld
De meningen verschillen in hoeverre digitale
microfilms van kranten uit de periode 1640-
verantwoordelijk voor het bewaren en lees-
beelden de functie van microfilms zullen gaan
1860 worden gedigitaliseerd. Ongeveer de
baar houden van deze digitale ‘facsimile’s’?
overnemen. Op dit moment wordt in de
helft van de oudere films moest vanwege
Wie betaalt de opslagkosten, wie zorgt voor
Koninklijke Bibliotheek en ook elders gekozen
onvoldoende kwaliteit worden overgemaakt.
conversies wanneer die noodzakelijk zijn?
voor de werkwijze: geen digitalisering voor
Door de steeds beperktere financiële midde-
conservering zonder microverfilming, en, in
len, wordt instellingen in toenemende mate
toenemende mate, ook omgekeerd: geen ver-
Naast een betere toegankelijkheid biedt digi-
gevraagd keuzes te maken: niet langer en-en,
filming zonder digitalisering. Als digitalisering
talisering allerlei nieuwe mogelijkheden voor
maar of-of. In een aantal landen krijgen instel-
het definitieve antwoord wordt, dan hebben
onderzoekers. Graham Jefcoate, tot voor kort
lingen zelfs alleen nog maar subsidie voor het
we straks toch microfilms nodig van hoge
directeur van de Staatsbibliotheek Berlijn, ziet
maken van digitale surrogaten, die daarmee
kwaliteit. Want de originele papieren docu-
hierin een ‘new complexity’: de keuze die
de conserveringsexemplaren worden. Yola de
menten zijn dan misschien al verloren
instellingen op dit moment moeten maken
Lusenet (ECPA) ging in op de afwegingen die
gegaan…
tussen verfilming en digitalisering wordt
instellingen hierbij maken. Zij stelt dat materi-
Andrea Langendoen
bemoeilijkt door het feit dat we ons nog in
aal dat wordt gedigitaliseerd, kán worden
Foto Mathieu Lommen
Keuzes maken
De toekomst
Metamorfozen Antiquariaat Metamorfose in Amsterdam Al zeventien jaar heeft de wat
Hella Haasse doen het er altijd
persoonlijk
schuchtere Rien van de Poel een
goed. Opvallend vindt Van de Poel
minder waarde
winkel in de Amsterdamse
overigens dat bestsellers gauw
hecht, gaat
Valeriusstraat. Inderdaad verwijst
helemaal niet meer verkopen. Zijn
goedkoper weg. Duur kan hij in
heeft hij ook vaker aangetroffen.
de naam van de zaak naar werk
‘zoekservice’ is sterk in boeken
ieder geval niet zijn want andere
Omdat hij soms even weg moet,
van Kafka en Couperus. Toch han-
over Zeeland of geschreven door
antiquaren komen geregeld bij
hangt er een briefje op de deur –
delt hij pas vijf jaar in boeken.
Zeeuwse auteurs als J.C.J. van
hem inkopen. Nieuwe handel
voor de kranten en dozen buiten:
Daarvoor deed hij in decoratieve
Schagen en Hans Warren. Hij
komt eigenlijk vanzelf binnen via
‘Bij afwezigheid kunt u boeken,
objecten. Die werden gemarmerd
heeft een Zeeuwse achtergrond en
particulieren, onder wie verschei-
kranten en grammofoonplaten
of ondergingen een andere
bij zijn geregelde bezoekjes aan de
dene recensenten. Van de Poels
meenemen en later afrekenen of
gedaanteverwisseling, en vandaar
provincie weet hij zeldzame titels
meest bijzondere aankoop was
het geld hiervoor door de brieven-
de naam.
op de kop te tikken. Naast boeken
een boek met een brief uit de
bus doen’. Dat kan dus in deze
Antiquariaat Metamorfose is
staan er in de winkel nogal wat
onderduikperiode van Albert
nette buurt in Zuid. En wie zou
gespecialiseerd in moderne
grammofoonplaten, onder andere
Dussel, de tandarts uit Het
zo’n aardige antiquaar ook willen
(Nederlandse) literatuur en in
met literaire teksten.
Achterhuis. Als geschenk is deze
beduvelen?
boeken over muziek en kunst.
Wat het prijzen betreft zegt hij
naar het Anna Frank Huis gegaan.
Mathieu Lommen
Romans van W.F. Hermans en
eigenzinnig te zijn: waaraan hij
Brieven uit kamp Westerbork 2
100.000 pagina’s op microfilm Metamorfoze voor vrijdenkersgeschriften
Onlangs is de Bibliotheek van de Universiteit
Instituut voor Sociale Geschiedenis, waar de
voor Humanistiek, in nauwe samenwerking
archieven van De Dageraad, de Weezenkas en
met het Humanistisch Archief, begonnen met
de VRO zijn ondergebracht. Ontbrekend mate-
de conservering van vrijdenkerspublicaties uit
riaal wordt waar mogelijk ook geleend van
de periode 1855–1950, binnen het traject
andere instellingen, zoals de KB en een aantal
Cultuurhistorische Collecties van Metamorfoze.
universiteitsbibliotheken. Op dit moment wordt aan de completering gewerkt; een lijst
De Dageraad
met gezochte tijdschriften staat op de
Het beginpunt is 1855, omdat in dat jaar het
website van het Humanistisch Archief
Vrijdenkers maken zich grote zorgen over
vrijdenkerstijdschrift De Dageraad voor het
(http://archief.uvh.nl/zoektsvr.htm).
het opkomend fascisme en nazisme
eerst verscheen. Een jaar later werd de gelijknamige vereniging opgericht. De kern van het
tijdens het Interbellum (Jeugd en
Basis voor nieuw onderzoek
Fascisme door De Dageraad, 1932).
project wordt gevormd door uitgaven van de
Het fysiek samenbrengen van de vrijdenkers-
Collectie en foto Bibliotheek van de
belangrijkste organisatie binnen de vrijden-
publicaties en de conservering ervan zijn van
Universiteit voor Humanistiek te Utrecht.
kersbeweging, zoals de Dageraad, de
groot belang. Vrijdenkers hebben een maat-
Weezenkas en de Vrijdenkers Radio
schappelijke betekenis gehad die ver uitging
Omroepvereeniging (VRO). Daarnaast is er
boven de numerieke omvang van De Dage-
De Dageraad in de periode 1900-1940, uitge-
materiaal van uitgevers en individuele vrij-
raad. Tot de vrijdenkersbeweging kan een
geven door het Humanistisch Archief. De
denkers dat overtuigend deel uitmaakt van de
aantal vooraanstaande en invloedrijke perso-
komende jaren staat er bij het Archief meer
vrijdenkersbeweging in bredere zin. Ook zijn
nen gerekend worden, zoals R.C. d’Ablaing van
onderzoek gepland naar de geschiedenis van
in de collectie brochures opgenomen van com-
Giessenburg, F. Günst, Multatuli, Johannes van
de vrijdenkersbeweging en het vrijdenken als
mentatoren en bestrijders van het vrijdenken,
Vloten, Ferdinand Domela Nieuwenhuis,
levensbeschouwelijke stroming. Dit onder-
zoals de legendarische dominee A.H. de
Wilhelmina Drucker, Aletta Jacobs, Frederik
zoek zal uitmonden in een publicatie bij het
Hartog. In totaal gaat het om zo'n 100.000
van Eeden, A.H. Gerhard, Jan Rutgers, Gerhard
150-jarig jubileum van het georganiseerde
pagina's, verdeeld over 32 tijdschrifttitels en
Rijnders, Jan Hoving, Leo Polak en Anton
vrijdenken in Nederland in 2006. De comple-
ongeveer 560 boeken, pamfletten en brochu-
Constandse. Ook waren er duidelijke verbin-
tering en conservering van de vrijdenkerscol-
res. Brochures zijn er heel veel: zij waren bij
dingen met de arbeidersbeweging, het socia-
lectie komt daarvoor precies op het juiste
uitstek het voertuig waarmee de vrijdenkers
lisme, de zogenaamde ‘kleine geloven’ (bij-
moment. Het te verfilmen bronnenmateriaal
hun opvattingen verspreidden. De tijdschrif-
voorbeeld anti-vivisectie en geheelonthou-
is van onschatbare waarde voor onderzoek
ten variëren van de ‘huisorganen’ van vereni-
ding). Vrijdenkers liepen voorop bij thema's
naar de eerste eeuw van de Nederlandse
ging De Dageraad tot anti-godsdienstige bla-
als geboortebeperking, crematie, vegetarisme
vrijdenkersbeweging – niet alleen nu maar
den als De Levensbode of De Humanist van
en de vredesbeweging. Er zijn inmiddels vele
dankzij Metamorfoze ook over 150 jaar.
Johannes van Vloten, en het kortstondige
historische publicaties verschenen over de vrij-
Wouter Kuijlman
maar kwalitatief hoogstaande tijdschrift De
denkers, maar deze herhalen vaak kritiekloos
Nieuwe Cultuur van Anton Constandse.
voorgaande studies. Het is daarom noodzake-
Completering We hebben veel moeite gedaan om de te
lijk naar de primaire bronnen terug te kunnen
Zie voor meer informatie over de zoeklijst
gaan. Een aanzet daartoe is gegeven door Jo
Vrijdenkers tijdschriften, pagina 8.
Nabuurs in zijn recente bronnenstudie naar
verfilmen collectie zo volledig mogelijk te maken. Om publicaties te traceren hebben we gebruikgemaakt van naslagwerken, geschiedschrijving, archieven en bibliotheekcatalogi. De basis van de collectie vormt het materiaal
Vignet van De Vrijdenker
in de Bibliotheek van de Universiteit voor
(1928). Collectie en foto
Humanistiek. Daarnaast heeft vrijdenkers-
Bibliotheek van de
vereniging De Vrije Gedachte een aanzienlijk
Universiteit voor
deel van haar collectie beschikbaar gesteld
Humanistiek te Utrecht.
voor conservering. Er wordt verder nog samengewerkt met het Internationaal 3
Streven naar de hoogste kwaliteit Interview met Jaap van Dongen
Jaap van Dongen werkte 43 jaar bij de KB, als
Werd er bijvoorbeeld ook iets gedaan aan
andere belangrijke factor is de mechanisatie
reprograaf, fotograaf en als hoofd van het foto-
massaconservering door middel van
van het proces waardoor afwijkingen minder
grafisch atelier. Sinds 1996 was hij betrokken
microverfilming? Wanneer is de KB
werden. Ook de ontwikkeling van technische
bij Metamorfoze. Eerst bij de inrichting van de
daarmee begonnen?
meetapparatuur voor densiteit en scherpte
microverfilmingsunit voor het programma in
Ja, we hadden al in het begin van de jaren
heeft veel bijgedragen tot de kwalitatieve ver-
de KB, en daarna als kwaliteitsmanager, verant-
zestig een project om een back-up te maken op
betering van microverfilming. De polyester
woordelijk voor de technische kwaliteit van de
microfiche van de middeleeuwse handschrif-
microfilms zijn stabieler en beter houdbaar
microfilms die voor Metamorfoze worden
ten van de KB en het Museum Meermanno.
dan de acetaatfilms die erg afhankelijk zijn
gemaakt. Op 1 maart is Jaap op 64-jarige leef-
Het idee was dat beide instellingen een com-
van de bewaaromstandigheden.
tijd met vervroegd pensioen gegaan. Dennis
plete set van deze fiches zou bezitten. Als er op
Halftoonverfilming is in de jaren 90 geïntrodu-
Schouten zocht hem op in zijn woonplaats
een van beide plaatsen iets gebeurde, was er
ceerd. Er waren al wat experimenten, maar
Benthuizen om nog één keer zijn deskundige
altijd nog een set beschikbaar. Die fiches zijn
dankzij Metamorfoze is dit procédé gangbaar
mening over een aantal zaken te horen.
er nog steeds en ze zijn van goede kwaliteit.
geworden.
Vanaf 1963 hebben we bovendien glasnegatieNou Jaap, je bent nu met pensioen. Hoe
ven bewaard van de belangrijkste stukken die
Je bent een aantal jaren als vakfotograaf
ervaar je deze nieuwe situatie, na zoveel
werden gefotografeerd, zoals het getijdenboek
werkzaam geweest bij de KB. De laatste
jaren bij de KB?
van Maria van Cleef en het album amicorum
jaren was je kwaliteitsmanager
Over het algemeen heel positief. Maar de afge-
van Jacobus Heyblocq met een tekening van
microverfilming bij Metamorfoze. In
lopen twee dagen had ik het wel een beetje
Rembrandt.
hoeverre was daarvoor je ervaring als
moeilijk op de conferentie over microver-
fotograaf van belang?
filming en digitalisering in de KB. En de work-
Wat beschouw jij nou als de belangrijkste
Tja, microverfilming is natuurlijk ook fotogra-
shop kwaliteitsmanagement. Toen zag ik
ontwikkelingen in microreprografie in de
fie. Als fotograaf heb ik altijd sterk de nadruk
eigenlijk wat ik achtergelaten had. Het resul-
afgelopen decennia?
gelegd op kwaliteit. Dus daar heb ik een goed
taat van al die kennis die gedurende zoveel
De grootste doorbraak is de normering en
oog voor. Bovendien heb ik in die periode een
jaren is opgebouwd. Maar ik heb zeer veel ver-
standaardisering in microverfilming geweest.
hoop technische kennis opgedaan waardoor ik
trouwen in mijn opvolger, Hans van Dormolen
Dat begon in de jaren zeventig van de 20e
als kwaliteitsmanager snel kon vaststellen wat
eeuw en kreeg zijn definitief beslag in de jaren
de oorzaak was van fouten in microfilms en
Je hebt lang bij de KB gewerkt als
negentig met ISO-normen en de richtlijnen
dan een oplossing kon adviseren.
reprograaf en fotograaf. Wat was de stand
van de Mellon Foundation, de RLG en
van de techniek toen jij begon in 1960?
Metamorfoze. Daarvoor werd er eigenlijk maar
Dat waren natuurlijk andere tijden. We had-
wat aangerommeld. Slechte microfilms. Een
den een houten ateliercamera, die later als museumstuk naar de school voor fotografie is gegaan. We hadden ook een vergrotingsapparaat dat kon worden omgebouwd tot reproductiecamera. We werkten met glasnegatieven. Alles gebeurde handmatig: we stelden ook zelf de chemicaliën samen.
Kun je kort iets vertellen over je werk als
fiches als gebruikerskopie. De readers zijn
Hoelang zal microverfilming nog blijven
kwaliteitsmanager?
goedkoop en gemakkelijk te bedienen. Ik ben
bestaan? Zal op termijn alles
De controle richt zich vooral op densiteit, uit-
niet voor microfiches. Vaak zijn de originelen
gedigitaliseerd worden?
lichting en scherpte. We introduceerden een
dan zo verkleind dat details niet meer te
Microverfilming blijft nog wel even. Het gren-
nieuwe methode voor het meten van densi-
onderscheiden zijn.
zeloos vertrouwen in digitalisering van een paar jaar geleden is wat afgenomen, nu ook
teit op open plaatsen op het papier (spotmeting). Dat stond niet in de ISO-normen. Fouten
Wat is in jouw visie het belangrijkste in
de nadelen duidelijk worden. Digitalisering is
ontstonden vaak door verkeerde apparatuur
preservation microfilming
misschien de toekomst, maar ik herinner me
of door verkeerd gebruik van apparatuur. Ook
Het maken van de film is het meest kwetsba-
nog dat we bij de KB eind jaren ‘70 pas op de
hier hebben we de bedrijven geadviseerd. We
re proces. Daar moet alles goed zijn om aan
plaats maakten bij de aanschaf van microver-
controleerden de microfilms ter plekke steek-
de vereiste technische kwaliteit te komen.
filmingsapparatuur. Alles zou binnen 10 jaar
proefsgewijs. Dat betekende een hoop gereis,
Daarnaast moet de informatie die op de film
digitaal zijn. We zijn nu 25 jaar verder en nog
maar we konden dan direct overleggen met
wordt aangebracht, kloppen: de leader moet
lang niet alle problemen zijn opgelost.
de verfilmers als er wat mis was.
in orde zijn. De gebruiker moet altijd weten
Microverfilming blijft belangrijk als interme-
waar hij aan toe is. Daarin ben ik de meeste
diair. Beide technieken kunnen het best in
problemen tegengekomen.
combinatie worden toegepast.
Het meest bevredigend vond ik dat ik door de
Wat vind je van de huidige ontwikkelingen
Houd je jezelf nog bezig met fotografie of
gesprekken met de mensen in de bedrijven en
in microverfilming en digitalisering?
andere optische technieken, analoog of
door de opmerkingen in de schriftelijke rap-
Moeten we in het Metamorfoze-
digitaal?
portages, in de gelegenheid was het ver-
programma meer gaan digitaliseren?
Ja, dat heeft volledig mijn belangstelling. Op
filmingsproces zo te sturen dat er een goed
Ik persoonlijk vind dat er op dit moment
dit moment ben ik vooral digitaal bezig. Ik
product uit kwam.
teveel tekortkomingen zijn aan het digitale
heb onlangs een digitale camera aangeschaft.
Wat vond je daarvan het leukste en wat het vervelendste?
Vervelend vond ik het als door gebrek aan
image om het als preservation copy te gaan
Verder scan ik foto’s voor de Oudheidkundige
inzicht en kennis, of door onoplettendheid een
gebruiken. Om qua scherpte gelijkwaardig te
Kring Benthuizen. Die foto’s komen uit parti-
hele serie films moest worden afgekeurd. Ik
zijn aan een microfilopname moet minimaal
culiere archieven. Ik doe de noodzakelijke
wist maar al te goed hoeveel werk daarin zat.
op 400 dpi of zelfs op 600 dpi gescand wor-
bewerkingen in Photoshop. Als norm hanteer
den. Dat gebeurt vrijwel nooit, omdat dat erg
ik dat het digitale image goed genoeg moet
Over welke eigenschappen moet een goede
duur is en de bestanden zeer groot zijn.
zijn om er een afdruk van te kunnen maken.
kwaliteitsmanager beschikken?
Compressie is geen oplossing want dat gaat
Ten eerste natuurlijk technische kennis. Je
ten koste van de kwaliteit. Tweede probleem
Blijf je de nieuwe ontwikkelingen volgen?
moet ook een kritisch oog hebben voor het
is natuurlijk de onzekerheid met betrekking
Ja, ik koop vaak vaktijdschriften op het gebied
materiaal. En goed onder woorden kunnen
tot lange termijn opslag van digitale bestan-
van digitale fotografie en beeldbewerking.
brengen wat er fout is en daarover ook kun-
den. Dus voorlopig in elk geval ook blijven
Ook browse ik sites op internet voor informa-
nen adviseren. Een oplossing bieden. En
microverfilmen.
tie op dit terrein. Ik kom uit de analoge wereld, maar ik zie heel duidelijk de mogelijk-
natuurlijk consequent zijn.
heden van de digitale wereld. En die wil ik nog verder verkennen. Maar ik zie ook de
Microfilms zijn niet populair bij
beperkingen. En daar ontbreekt het
onderzoekers. Wat kunnen we daaraan
nog wel eens aan bij degenen
doen?
die de beslissingen nemen
In 1987 zag ik de film Slow Fires (over de ver-
over conservering.
zuring van het papier, red.). Iemand zei in die film: ‘Microfilms als substituut; ik haat ze maar je kunt er niet omheen’. Voor mij was dat een extra stimulans om te streven naar de hoogste kwaliteit. Goede leesapparatuur is ook belangrijk. Veel instellingen willen micro-
5
De geschriften van Anne Frank in facsimile Anne Frank schreef op 5 april 1944: ‘Ik wil van
weergegeven. Er werd besloten om de origi-
Het project is uitvoerig beschreven in de
nut of plezier zijn voor de mensen, die om me
nelen niet te fotograferen, maar te scannen.
brochure Uniek in Meervoud. De volledige
heen leven en die me nog niet kennen, ik wil
Temperatuur, relatieve luchtvochtigheid en
tekst van deze brochure is te lezen op
nog voortleven, ook na mijn dood!’ Haar dag-
lichtintensiteit zijn tijdens het werken met de
www.annefrank.nl.
boek, geschreven tijdens de onderduikperiode
originelen altijd nauwlettend in de gaten
op de Prinsengracht in Amsterdam, is over de
gehouden. Omdat de dagboeken niet langer
hele wereld bekend geworden en heeft een
dan strikt noodzakelijk uit de vitrines van het
Het dagboek met de facsimile. Foto Anne Frank
grote emotionele, literaire en cultuurhistori-
Anne Frank Huis verwijderd mochten worden,
Stichting.
sche waarde. De Anne Frank Stichting in
is er gescand op locatie, dat wil zeggen bij de
Amsterdam is zich van deze cultuurhistorische
Anne Frank Stichting. Het papier voor de fac-
waarde zeer goed bewust en geeft hoge prio-
simile’s is speciaal gemaakt en voldoet aan
riteit aan het behoud van het dagboek voor
alle kwaliteitseisen voor conservering van
toekomstige generaties. Vanuit dit perspectief,
cultureel erfgoed.
maar ook met het doel om het dagboek beter zichtbaar en voor serieuze studie toegankelij-
Resultaat
ker te maken, werd vijf jaar geleden besloten
De facsimile’s lijken als twee druppels water
om twee facsimile’s te laten vervaardigen van
op de originele geschriften. Bovendien staan
de zes nagelaten geschriften van Anne Frank:
alle geschriften op CD-rom. We kunnen de
een exemplaar voor de Anne Frank Stichting,
originelen dus zoveel mogelijk met rust laten
en een voor het Anne Frank Fonds, auteurs-
en dat is een geruststellende gedachte. Een
rechthebbende van de geschriften.
selectie van de originelen blijft te zien in het
Het was duidelijk dat het een complex project
museum. De relatie met het Achterhuis blijft
zou worden door de vele verschillende papier-
zo gehandhaafd.
soorten, de ingeplakte foto’s en briefjes en de
Yt Stoker
slijtageplekken die getrouw moesten worden
De Beoordelingscommissie van Metamorfoze stelt zich voor Deze aflevering: Lammert Leertouwer Ik was een jaar of vier, toen ik van
van uitgebrachte exploten. Dat
dagelijkse routine, maar de over-
naamde dode letter is de bron van
een verlegen kleuter op slag een
schrikte mij niet af, integendeel:
dracht, het onderwijs, bleef het
onze vrijheid. Nu ik na mijn emeri-
onhandelbaar kind werd. Lezen
het juridisch geheimtaaltje vol
meest voldoening gevende deel
taat in 1997 weer boeken mag
wilde ik en iedereen zei, dat ik
conjunctieven, ouderwetse woor-
van de hoogleraarstaak.
lezen in plaats van stukken, wordt
maar moest wachten tot de ‘grote
den als ‘zijdens’en ‘behagen’
Nevenwerkzaamheden als een
die overtuiging alleen maar ster-
school’. Ten einde raad besloot
sterkte mij in de overtuiging, dat
redacteurschap bij de regionale
ker.
mijn vader, die gerechtsdeurwaar-
lezen toegang geeft tot werelden
omroep, in de besturen van VPRO
Het spreekt dus vanzelf, dat ik
der was, mij te betrekken bij zijn
vol verrukkelijke geheimen.
en IKON, het lidmaatschap van de
me nog steeds inspan voor het
dagelijks karwei, het collationeren
De keuze voor het gymnasium en
Omroepraad en van de Raad van
behoud van dat erfgoed – bij de
later voor de godgeleerdheid lag
Advies voor Bibliotheekwezen en
Vrienden van de Leidse UB en bij
dus voor de hand: een theoloog is
Informatieverzorging (RABIN) ver-
Metamorfoze. Sommigen be-
immers vooral iemand, die zijn
legden de horizon van deze gebo-
schouwen dat als een Sisyfus-
leeservaringen met weerbarstige
ren lezer naar het bredere terrein
arbeid. Ik niet. Als rector magnifi-
oude teksten aan anderen door-
van de communicatie. Maar het
cus van Leiden leerde ik leven met
geeft. Toen mijn bestemming niet
boek levert het enige communica-
het devies ‘soms moet je tegen de
op de kansel, maar op de universi-
tiepatroon waar de ontvanger van
bierkaai vechten, tot je gewonnen
taire katheder bleek te liggen,
de boodschap tijdstip, tempo en
hebt.’
werden onderzoek en schrijven
inhoud zelf bepaalt. De zoge6
literatuur
Over conserveren gesproken Ik zie, ik zie, wat jij niet ziet en de kleur... was groen!
Banik, G. et al, ‘Analytical investigations of Voortheen problem achterzijde of ‘Kupferfrass’ van een kaart in dieilluminated door groenvraat is aangetast. Collectie en foto Koninklijke manuscripts’, in: Mikrochimica ActaBibliotheek [Wien] 1981
(I), p. 49-55. Banik, G., ‘Naturwissenschaftliche
Sommige groene pigmenten die op papier
Oxidatie van cellulose
Untersuchungen zur Aufklärung des
zijn aangebracht kunnen leiden tot een ernsti-
Hoewel de vervalprocessen die bij groenvraat
Kupferfrasses in graphischen Kunstwerken’, in:
ge, lokale vorm van papierschade die toepas-
optreden nog niet in alle details bekend zijn,
Das Papier 1982 (36/9), p. 438-448.
selijk 'groenvraat' wordt genoemd. Bekende
wordt aangenomen dat de schade aan het
Banik, G. and Ponahlo, J., ‘Some aspects of
voorbeelden van dit fenomeen zijn te vinden
papier veroorzaakt wordt door een oxidatiere-
degradation phenomena of paper caused by
bij landkaarten, namelijk op plekken waar
actie waarbij breuken ontstaan in de cellulose-
green copper-containing pigments’, in: The
bossen of weilanden met groen zijn inge-
moleculen waaruit papier is opgebouwd.
Paper Conservator 1982/1983 (7), p. 3-7.
kleurd. De aantasting ontwikkelt zich geleide-
Oxidatief verval van papier is een van de
Banik, G. and Stachelberger, H., ‘Phänomene
lijk. Er ontstaat aan de achterkant van het
'gewone', natuurlijke verouderingsprocessen
und Ursachen von Farb- und Tintenfrass’, in:
papier een steeds duidelijker zichtbare door-
waar elk papier mee te maken heeft en dat
Wiener Berichte über Naturwissenschaft in der
slag van de groengekleurde gebieden.
onder normale bewaaromstandigheden bij-
Kunst 1984 (I), p. 188-213.
Daarnaast treedt soms een verkleuring op van
zonder langzaam verloopt. Bij aanwezigheid
Shahani, C.J. and Hengemihle, F.H., ‘The
groen naar bruin. Het papier dat in direct con-
van groene pigmenten die koperhoudende
influence of copper and iron on the
tact staat met de kleurstoffen raakt steeds
verbindingen bevatten, zoals bijvoorbeeld
permanence of paper’ in: Historic Textile and
meer verzwakt en kan op den duur volledig
malachiet, groenspaan en verdigris, kan de
Paper Materials, Advances in Chemistry Series
uit elkaar vallen waardoor er gaten in de
oxidatie van cellulose als gevolg van het koper
1986 (212), p. 387-410.
kaart kunnen ontstaan (zie illustratie). Bij het
echter aanzienlijk worden versneld. Vanwege
Porck, H.J. and Castelijns, W., ‘A study of the
schade-inventariserend onderzoek dat door
de cruciale rol van koper, wordt groenvraat
effects of iron and copper on the degradation
de restauratieafdeling van de Koninklijke
daarom ook wel 'kopervraat' genoemd. Behalve
of paper and evaluation of different
Bibliotheek wordt uitgevoerd, zijn behalve in
van het kopergehalte van het pigment, hangt
conservation treatments’, in: Proceedings of
atlassen, ook gevallen van groenvraat aange-
de ernst van de groenvraatschade nog van een
the IADA Congress, Uppsala, Sweden, 1991,
troffen bij ingekleurde prenten in oude druk-
complex van verschillende andere factoren af,
Suppl., p. 1-7.
ken en bij verluchte handschriften.
zoals bijvoorbeeld het gebruikte bindmiddel,
Kireyeva, V., ‘Destruction of the binding media
de zuurgraad die ter plekke aanwezig is en de
of the green paint layer in an eleventh-century
bewaaromstandigheden (temperatuur, lucht-
Greek manuscript’, in: Restaurator 1995 (16), p.
vochtigheid, licht, luchtvervuiling).
86-92.
Het vergeten zusje van inktvraat Groenvraat is duidelijk verwant aan het tegenwoordig veel bekendere verschijnsel 'inktvraat', waarbij bepaalde schrijf- en teke-
Behandeling
ninkten, zgn. ijzergallusinkten, door het
Op dit moment is er nog geen bevredigende
papier heen 'vreten' en letters en lijnen letter-
behandelingsmethode waarmee het groen-
lijk door het papier heen kunnen vallen. De
vraatproces kan worden afgeremd. Ten dele
afgelopen jaren heeft het onderzoek naar
komt dit doordat er nog onvoldoende bekend
inktvraat een grote vlucht genomen, met
is over de achtergrond van het probleem.
name door de inzet van het Instituut Collectie
Daarnaast wordt de aanpak bemoeilijkt door
Nederland (ICN) in Amsterdam, en er wordt in
het feit dat de schadelijke component, het
het kader van een lopend Europees project
koper, een wezenlijk bestanddeel vormt van
gewerkt aan de ontwikkeling van geschikte
de toegepaste kleur; bij de behandeling van
behandelingsmethoden (zie Metamorfoze
groenvraat mag het koper dus niet worden
Nieuws 15, 2002). Door de grote aandacht voor
verwijderd. Alleen het negatieve effect van
inktvraat in het afgelopen decennium, lijkt
koper - versnelling van de oxidatie - dient op
het groenvraatprobleem, dat evenzeer een
een of andere wijze bestreden te worden.
serieuze bedreiging vormt voor het behoud
Omdat we bij inktvraat eigenlijk met een zelf-
van ons papieren erfgoed, naar de achter-
de soort probleem te maken hebben, namelijk
grond te zijn verschoven. In de jaren tachtig
de aanwezigheid van ijzer als schadeoorzaak
van de twintigste eeuw was de situatie geheel
en als inktbestanddeel, zal de huidige, inter-
anders: in de vakliteratuur hadden toen juist
nationale strijd tegen deze schadevorm ook
de publicaties over groenvraat de overhand.
nuttige aanwijzingen kunnen opleveren voor de behandeling van groenvraat. Henk Porck Voor en achterzijde van een door groenvraat aangetaste kaart
7
Collectie Koninklijke Bibliotheek
7
snippers Nieuwe naam
Gezocht: Vrijdenkerstijdschriften
tijdens zijn jarenlange detachering
Het Bureau Conservering Bibliotheekmateriaal (BCB) heeft met
In samenwerking met het Huma-
een succesvol einde gebracht.
ingang van 1 januari 2003 zijn naam
nistisch Archief werkt de Biblio-
gewijzigd in Bureau Metamorfoze.
theek van de Universiteit voor
ettelijke Metamorfoze-projecten tot Voor meer informatie over het programma: Koninklijke Bibliotheek
Bezoekersrecord website Metamorfoze
Bureau Metamorfoze
Humanistiek aan het Metamorfoze-
Metamorfoze-publicatie 10 verschenen
project ter verfilming van de
In maart 2003 werd een record aantal
fax 070-3140427
Vrijdenkerscollectie (zie pagina 3
raadplegingen van de onlangs ver-
www.metamorfoze.nl
Onlangs is in de reeks Metamorfoze-
van deze Nieuwsbrief). Ter com-
nieuwde website van Metamorfoze
publicaties het onderzoeksrapport
pletering van de vrijdenkerstijd-
(www.metamorfoze.nl) gehaald.
Chantal Keijsper - (Behoud Nederlandse
Ontzuring van boeken en losbla-
schriften zijn wij nog op zoek naar
Maar liefst 20.000 maal werd de web-
Boekproductie/Communicatie en
dig collectiemateriaal.
ontbrekende nummers, jaargangen
site bezocht. In januari 2003 werd een
Publiciteit), telefoon 070 314 0439
Aanbevelingen en procedures
of soms zelfs een complete serie.
aantal van 14.000 gehaald, daarvoor
e-mail
[email protected]
voor de toepassing van het
De zoeklijst is te vinden op:
bedroeg het aantal raadplegingen
Andrea Langendoen - (Literaire Collecties
Bookkeeper-proces van H.J. Porck
http://archief.uvh.nl/zoektsvr.htm.
per maand gemiddeld rond de
digitaliseren/Conservering Tijdschriften)
en W.J.Th. Smit verschenen.
Wij stellen het zeer op prijs als u dit
8 à 9.000. Het Handboek en de
telefoon 070 314 0151
U kunt het rapport kosteloos
materiaal wilt uitlenen ter ver-
Nieuwsbrief bleken de grootste trek-
e-mail
[email protected]
bestellen bij: Koninklijke Biblio-
filming. Heeft u de tijdschriften lig-
kers. De meeste bezoekers keken op
Henriëtte Reerink - (Literaire Collecties
theek / Bureau Metamorfoze /
gen of tips waar ze te vinden zijn,
een maandag rond het middaguur en
digitaliseren/Conservering Tijdschriften)
Chantal Keijsper / Postbus 90407 /
dan kunt u een reactie sturen naar
vonden de site via de website van de
telefoon 070 314 0319
2509 LK Den Haag (e-mail: meta-
[email protected] (tel. 030- 2390172).
Koninklijke Bibliotheek en de Google
e-mail
[email protected]
[email protected]). U kunt het rap-
Bij voorbaat dank!
search-engine.
Dennis Schouten, projectmanager
Oogst 2002
Internationaal waardevolle Collecties)
(nrs. 6 en 8) tevens vinden op de
Metamorfose van het Metamorfoze-team
In 2002 zijn de volgende projectaan-
telefoon 070 314 0373
website: www.metamorfoze.nl.
In de afgelopen maanden zijn er
vragen gehonoreerd:
e-mail
[email protected]
verschillende personeelswisselin-
Literaire Collecties (microverfilmen):
Lammert Zwaagstra - Literaire Collecties
En ik heb ze bewaard voor jou… nog te bestellen
gen geweest bij het Metamorfoze-
Collectie Anton van Duinkerken
verfilmen/webredactie)
team. Allereerst is Hans van
(Letterkundig Museum);
telefoon 070-3140616
De in december 2002 verschenen
Dormolen Jaap van Dongen als
Collectie Jeugdtijdschriften
e-mail
[email protected]
Metamorfoze-publicatie En ik heb
kwaliteitsmanager opgevolgd. (Zie
(OB Amsterdam);
ze bewaard voor jou… 100 literai-
het interview op pagina 4-5 van
Collectie Multatuli; aanvulling
re collecties voor de toekomst
deze Nieuwsbrief). Hans van
(UB Amsterdam);
behouden is nog voorradig. Het
Dormolen was tot voor kort werk-
Collectie Slauerhoff; aanvulling
boekje is gratis voor deelnemende
zaam bij de afdeling Optische
(Letterkundig Museum).
personalia auteurs
instellingen; niet-deelnemende
Technieken van de Koninklijke
Literaire Collecties (digitaliseren):
Wouter Kuijlman is projectleider
instellingen/personen betalen Euro
Bibliotheek en heeft in de begin-
Collectie Charles Beltjens
Metamorfoze Vrijdenkers, Humanistisch
9,50 (excl. btw en verzendkosten).
periode van Metamorfoze al enige
(Stadsarchief Sittard-Geleen);
Archief/Universiteit voor Humanistiek
U kunt het bestellen bij:
tijd kwaliteitscontroles uitgevoerd.
Collectie Overijsselse oude kinder-
Lammert Leertouwer is emeritus hoogle-
Koninklijke Bibliotheek / Bureau
Daarnaast is Andrea Langendoen
boeken en volks- en kinderprenten
raar vergelijkende godsdienstwetenschap
Metamorfoze / Chantal Keijsper /
aan het team toegevoegd. Zij werkt
(SAB).
aan de Rijksuniversiteit Leiden
Postbus 90407 / 2509 LK Den Haag
halftijds bij de afdeling Informatie
Cultuurhistorische Collecties:
Mathieu Lommen is adjunct-conservator
(e-mail:
[email protected]).
& Collecties van de Koninklijke
Archief Elisabeth Carolina van Dorp
bij de Universiteitsbibliotheek van
Bibliotheek en zal de komende
(IIAV);
Amsterdam (UvA)
maanden Henriëtte Reerink vervan-
Archief De Sphinx (SHCL);
Henk Porck is conservation scientist bij de
gen als coördinator Tijdschriften en
Collectie Nederlands-Indische kranten
Koninklijke Bibliotheek
digitaliseren. Tot slot keert Wouter
(KB).
Yt Stoker is werkzaam bij de afdeling
van de Weiden terug naar de af-
Internationaal Waardevolle Collecties:
Collectiebeheer van de Anne Frank Stichting
deling Beheer en Behoud van de
Archief Humbert/Humbert-Rigaudin
Koninklijke Bibliotheek. Met zijn
(IISG);
Metamorfoze Nieuws
aanstekelijke optimisme en prag-
Archief Sozialistische Arbeiter-
issn 1387-084x, verschijnt 3x per jaar
matische werkwijze heeft hij als
Internationale (IISG)
Koninklijke Bibliotheek, Prins Willem-
port, evenals de twee voorgaande rapporten over massaontzuring
Postbus 90407, 2509 LK Den Haag
(Cultuurhistorische Collecties/
projectmedewerker Metamorfoze
Alexanderhof 5 · Postbus 90407 · 2509 lk Den Haag · t 070 314 0439 · f 070 314 0427 ·
[email protected] · www. metamorfoze.nl
