De TV als moreel lab: Gossip Girl & The Sopranos Lezing door communicatiewetenschapper Merel van Ommen Donderdag 15 oktober 2015 | 19.30 - 21.30 uur | Spinozagebouw, Montessorilaan 3, Nijmegen
1. Goedenavond, ik ben Merel van Ommen, en zoals het programmaboekje aangeeft: ik ben communicatiewetenschapper. Communicatiewetenschappers houden zich bezig met de rol van media in de samenleving. Vanaf 2006 besloot ik mij in dit vakgebied vast te bijten, omdat ik wat wilde leren over het leven. Ik ben er namelijk van overtuigd dat wie antwoorden op alle grote levensvragen zoekt, de tv moet aanzetten. Of moderner gezegd: wie zoekt, moet een abonnement op NetFlix nemen. Of zichzelf een HBO pakket voor interactieve tv cadeau doen. Ik heb vanavond precies veertig minuten om u daar ook van te overtuigen. Laat ik snel van start gaan.
2. Er was eens een bekende televisiewetenschapper, George Gerbner genaamd, en die schreef in de jaren zeventig: “Televisie is als een religie. We kijken tv alsof we een kerkdienst bijwonen. Behalve dan dat de meeste mensen nóg religieuzer naar de televisie kijken.” Anno 2015 is de tv nog steeds onze belangrijkste vrijetijdsbesteding: ondanks concurrentie van het internet, hangen we gemiddeld bijna drie uur per dag voor de buis. Dat is ook niet zo gek, want we leren via televisie hoe de wereld werkt. Van onder andere onze ouders leren we wat goed en kwaad is. Decennia terug speelden vooral de kerk, maar ook bijvoorbeeld het onderwijssysteem een belangrijke rol bij het aanleren van de moraal. Tegenwoordig heeft de tv die rol grotendeels overgenomen. In feite is televisie een reusachtig doorgeefluik van normen en waarden. In haar verhalen vertelt tv ons
namelijk voortdurend wat normaal is, wat abnormaal, wat vanzelfsprekend is, wat niet, en wat geoorloofd is en wat niet. Dit roept de vraag op: als televisie inderdaad een religie is, zoals Gerbner beweert, wat wordt er dan gepredikt? En hoe gaan haar volgelingen – trouwe tv-kijkers – dan om met haar “geboden”?
3. Laten we het eerst hebben over wat er precies op tv verkondigd wordt. Dit komt waarschijnlijk niet als verrassing, maar in het televisieaanbod barst het van de morele overtredingen. Een kind heeft op 12-jarige leeftijd gemiddeld 8000 tv-moorden gezien, op zijn 18de heeft hij of zij – naast een karrenvracht aan “niple gates”, twerkende popsterren, vreemdgaande soapies, bridezillas en vloekende Hagenezen – ongeveer 200.000 gewelddadige acties gezien. Het goede nieuws is dat die overtredingen op tv vaak in een strak moreel kader worden geplaatst. The Jerry Springer show, bijvoorbeeld, mocht ik als kind niet kijken van mijn ouders. Volgens mijn ouders liet de show namelijk veel “slechte” voorbeelden zien. Ik kan mij nog vagelijk een vloekende, wild om zich heen slaande man zonder tanden herinneren, die een relatie had met twee vrouwen en een transseksueel – zonder dat die drie dat van elkaar wisten, uiteraard. Maar door het commentaar van Jerry Springer, de suggestieve vragen en het boegeroep van het publiek, laat het programma naast het immorele gedrag tegelijkertijd ook zien dat dergelijk gedrag niet getolereerd wordt. Een ander voorbeeld dan: in whodunits als CSI of Baantjer wordt er per definitie een moord gepleegd. Maar uiteindelijk zorgt de held er steevast voor dat de moordenaar achter slot en grendel komt: het rechtssysteem valt in whodunits altijd samen met rechtvaardigheid. De moraal van het verhaal is kraakhelder: moorden mag niet. Door gedrag dat niet getolereerd wordt in onze samenleving eenduidig af te keuren, fungeren dit soort programma’s als moderne schandpaal: normen en waarden worden
publiekelijk bevestigd, juist doordat de media de overtreding van die normen en waarden tonen. 4. Maar vanaf de jaren negentig is er iets bijzonders aan de hand: meer en meer series schotelen ons niet meer een wereld voor die eenvoudig is op te delen in helden en schurken of “normalo’s” en freaks. In plaats daarvan schetsen zij een universum waarin op moreel gebied álles twijfelachtig is. Anders gezegd: hoofdpersonages van de populairste televisieseries van nu zijn held én schurk ineen. Soms strijden ze tegen het kwaad, maar daarbij moorden ze ook, ze liegen, gaan vreemd, ze manipuleren, ze roddelen, ze stelen spullen en elkaars vriendjes – en ze worden voor dit alles lang niet altijd bestraft. De praktische reden achter deze trend is de opkomst van Amerikaanse betaalzenders als producenten van eigen werk. Commerciële netwerken zijn nog afhankelijk van reclame-inkomsten en kijkcijfers. Om veel kijkers te trekken wordt een zo breed mogelijk publiek aangesproken. Dat vertaalt zich in een wat tamme, brave programmering. Amerikaanse betaalzenders als AMC (Mad Men, Breaking Bad, The Walking Dead), Showtime (Dexter, Homeland) en natuurlijk HBO (The Soprano's, Sex & the City, Game of Thrones) hebben daarentegen een select publiek dat betaalt voor een abonnement. Deze zenders hebben als gevolg een grotere creatieve vrijheid, en hier komt dan ook de meest gewaagde programmering vandaan.
5. Met die twijfelachtige hoofdfiguren, die grenzen opzoeken en overschrijden, raken de betaalzenders duidelijk een snaar. Je zou kunnen zeggen dat deze series onze eigen worsteling met ethiek reflecteren. Twee weken geleden gaf De Telegraaf bijvoorbeeld een artikel over de leugens van Volkswagen tot de Libor-affaire of vastgoedfraude nog de kop: “Met spoed gezocht: een moreel kompas”. In dit kader beschouw ik series als The Sopranos of Gossip Girl als samengebalde versies van het echte leven. Oké, de tv-personages zijn vaak net iets opvliegender of crimineler dan wij – zoals in The Sopranos. Of zijn net iets beter gekleed en knapper dan wij – zoals in Gossip Girl. En hun levens zijn misschien net wat spannender of glamoureuzer dan de onze. Maar in de kern zijn het net échte mensen.
6. Op de eerste plaats hebben die personages, net als wij, levensdoelen. Iets wat drijft, wat motiveert: gelukkig worden bijvoorbeeld, een balans vinden tussen werk en privé, emoties onder controle zien te houden, een spannende partner vinden die ook nog eens de goedkeuring van je rijke familie en fashionable vrienden kan wegdragen, etc. Ten tweede –en dit komt u vast ook bekend voor – laten die levensdoelen zich nooit gemakkelijk bereiken. In drama moeten personages altijd obstakels en conflicten overwinnen voordat ze uiteindelijk hun doelen bereiken. In de manier waarop door die personages met obstakels en conflicten omgaan, leren wij ze kennen. Maar de vergelijking tussen u en de hoofdpersonages in The Sopranos en Gossip Girl gaat nog verder. De dilemma’s waar de personages mee te kampen hebben, laten namelijk de morele breuklijnen in onze cultuur zien. Oftewel: zij tonen met welke dilemma’s we zélf worstelen, of welke we op z’n minst herkennen uit het publieke debat. En in plaats van antwoorden te geven, blijven dit soort vraagstukken in kwaliteitsdrama seizoenen lang rondzingen, of komen – ogenschijnlijk opgelost – als een boemerang weer terug.
7. Laten we dan over The Sopranos hebben. Voor wie de serie nog niet kent: hoofdfiguur Tony Soprano is een keiharde capo van een misdaadorganisatie in New Jersey. Alleen: hij is niet alleen een keiharde maffiabaas. Hij voert voortdurend een balanceeract op. Ten eerste heeft hij een gezin waar hij van houdt: zijn ongelukkige vrouw Carmella, zijn zoon Anthony Junior en zijn dochter Meadow, die beiden niks van zijn criminele activiteiten af mogen weten. Daarnaast is er nog z’n psychotische moeder, Livia die Tony heel wat jeugdtrauma’s heeft bezorgd. En laten we Tony’s achtereenvolgende maîtresses niet vergeten die hij voor zijn vrouw moet verdoezelen, te beginnen met de Russin met het houten been in de eerste reeks afleveringen. Oftewel: Tony Soprano is een man met zorgen. Het balanceren valt hem zelfs zo zwaar dat hij lijdt aan ernstige paniekaanvallen, waardoor hij soms flauwvalt. Voor deze kwaal bezoekt hij regelmatig een psychiater: dr. Melfi genaamd. En dan is er nog Tony’s team: Chistopher, Paulie, Pussie en Silvio. Hierop aansluitend wil ik u graag een fragment laten zien over hoe morele dilemma’s in The Sopranos worden gepresenteerd, en hoe deze onopgelost blijven. In een aflevering genaamd ‘From Where to Eternity’ vecht Christopher, Tony’s opvolger, na een aanslag voor zijn leven op de intensive care, omringd door vrienden en familie. Carmela, Tony’s vrouw, bidt voor Christophers leven opdat hij “het licht mag zien”. ’s Nachts stopt Christophers hart met kloppen, maar de doktoren weten hem te redden. Tijdens de minuut van klinische dood blijkt Christopher een religieuze ervaring mee te hebben gemaakt: hij heeft de hel bezocht waar hij twee Ierse maffialeden zag kaarten in een pub. De Ieren deden behoorlijk vervelend. Een van de twee gaf Christopher zelfs een boodschap mee, die ook bedoeld is voor Tony en Paulie: "3 uur". Christopher, Tony en Paulie reageren verschillend. Christopher is doodsbang, wil zijn leven beteren en hoopt op vergeving van God. Tony, daarentegen, doet Christophers bezoek aan de hel als onzin af. Paulie raakt echter geobsedeerd door de "3 uur"boodschap. Op aanraden van een vriendin bezoekt hij een paragnost…
[TOON FRAGMENT 1]
8.
De vraag die in The Sopranos centraal staat is: kan een goed mens slechte dingen doen? Bijvoorbeeld, omdat hij of zij die slechte dingen doet voor een goede reden? De hoofdfiguren in The Sopranos zijn “knuffelcriminelen”. Natuurlijk. Ze doen gruwelijke dingen, maar ze hebben wél een geweten. Ze zijn ook vaak grappig, charismatisch en soms ook zorgzaam of warm. Eigenlijk net als poldercrimineel Willem Holleeder, die we – voordat zijn zussen tegen hem gingen getuigen – een podium gaven als gastdocent in het programma Collegetour, of als columnist in Nieuwe Revu. Kan een goed mens slechte dingen doen? Zelfs rechters in Nederland worstelen chronisch met deze vraag, zagen we onlangs nog in Kijken in de ziel: rechters, het interviewprogramma waarin presentator Coen Verbraak praat met twaalf rechters - die onder meer Volkert van der G., Mohammed B. en Robert M. berechtten.
In ‘From Where to Eternity’ zien we drie verschillende “oplossingen” – die van Tony (niet als probleem beschouwen), Christopher (oplossing zoeken, terwijl hij weet dat het eigenlijk al te laat is voor een oplossing) en Paulie (het probleem oplossen op dezelfde wijze waarop het probleem is ontstaan: bedreigen, afpersen etc) – op hetzelfde en voor ons allemaal herkenbare probleem, namelijk: hoe ga ik om met de slechte dingen die ik in mijn leven heb gedaan? En geen enkele oplossing blijkt zaligmakend: zelfs de priester blijkt onbetrouwbaar. De gewetenswroeging sluimert nog seizoenen lang door.
9. Samenvattend: The Sopranos werkt dus niet als een goed afgesteld moreel kompas, dat de kijker in rechte lijnen de juiste weg wijst. In plaats daarvan biedt The Sopranos de kijker juist een moreel forum: een onophoudelijke onderlinge en innerlijke discussie, vol twijfels en met net zoveel regels en codes, als dat er regels en codes geschonden worden. Bij gebrek aan eenduidige levenslessen dwingen The Sopranos en Gossip Girl de kijker zich te bedenken: “Wat zou ik doen?” Tijdens het kijken betreedt de kijker als het ware een moreel laboratorium, en waarin er veel ruimte is om te experimenteren alvorens de tot een oordeel wordt gekomen. Maar waar baseren kijkers dit oordeel dan op als het verhaal niet 1 morele boodschap kent? Hoe sterk kan het verhaal en de sympathieke personages dan het oordeel van de kijker sturen? Welke rol speelt eigen de normen en waarden van de kijker bij de manier waarop zij situaties in het verhaal beoordelen? En welke invloed hebben bijvoorbeeld de eigen ervaringen van kijkers?
10. De eerste vraag die ik stel als ik kijkers interview over The Sopranos is: Wie spreekt u het meeste aan? In 8 van de 10 gevallen zeggen kijkers dan: “Tony”. En dat varieert dan van: “(lange stilte) Toch Tony” (waarin morele twijfel schuilt als in: “Tony doet slechte dingen, maar toch spreekt hij mij aan/vind ik hem sympathiek/ ben ik door heb gefascineerd”) tot een enthousiast “Tony, natuurlijk!”. Dat eerste zeiden overigens vooral de mensen die de serie nog nooit hadden gezien of de serie niet leuk vonden. Dat laatste zeiden
vooral de kijker die bekend waren met de serie, en Tony al een aantal seizoenen hadden meegemaakt. Dat Tony Soprano zoveel kijker aanspreekt is toch opmerkelijk: hij is een maffiabaas, zeker geen lieverdje, en de kijkers die ik interviewde waren naar mijn weten toch echt over het algemeen keurige burgers zonder moord op hun naam. Wat is hier aan de hand? Soms kunnen de verhalen in The Sopranos je zo arresteren, dat de kijker zich eventjes volledig in het verhaal waant en de wereld door de ogen van het personage ziet. Fans kunnen zich de volgende verhaallijn uit ‘Employee of the Month’ vast herinneren. Op een avond wordt de zachtaardige dr. Melfi – Tony’s psychiater waar hij een zeer goede band mee heeft – in de parkeergarage onder haar praktijk op gruwelijke wijze verkracht door een onbekende. De dader wordt al snel gepakt. Hij bekent, maar door een juridische vormfout wordt hij dezelfde dag al vrijgelaten. De dader blijkt vervolgens ook nog eens bij de McDonald’s bij haar om de hoek te werken, waar hij onlangs door zijn klaarblijkelijk onwetende leidinggevende is verkozen tot “medewerker van de maand”. ’s Nachts droomt dr. Melfi dat haar verkrachter wordt aangevallen door een vechthond. Ze voelt zich eventjes weer wat beter. Het leed van Dr. Melfi wordt zó aangrijpend gepresenteerd, en het onrecht is zó groot, dat er veel kijkers na het zien van dit verhaal op z’n minst stevige onderhandelingen voeren over de vanzelfsprekendheid dat burgers geen eigen rechter mogen spelen. Het kan zelfs zo zijn dat die norm eventjes volledig wordt weggedrukt bij de kijker. Dat je vanuit je tenen hóópt dat Dr. Melfi Tony vertelt wat haar is aangedaan, zodat hij haar verkrachter een kopje kleiner kan maken – hoe vredelievend je in het echte leven ook bent. R: “He (Tony) has their best interests at heart, but he has to make concessions for the life he leads. That is what you see when he is at the strip club. There are a lot of naked women there. But he doesn’t do anything with them. It doesn’t really interest him. He’s purely there for business. You rarely see him with a mistress. Well, he has them but only one [Respondent laughs] This is so strange and unlike me, what I am saying here…” (Male, 25 years, student, familiar with the show) 11. Voordat u zich nu misschien zorgen begint te maken: dat sommige normen en waarden tijdens het kijken naar de achtergrond kunnen verschuiven, betekent niet dat normen en waarden bij kijkers helemaal verdwijnen. Een student die ik interviewde, en alle seizoenen had gezien, zei het volgende toen ik hem vroeg waarom Tony hem zo aansprak: … Gedurende de seizoenen is hij zo vertrouwd geraakt met The Sopranos dat hij in eerste instantie niet zozeer zijn eigen morele kader, maar de regels die in de wereld van The Sopranos gelden gebruikt om tot een oordeel te komen. Hij beleeft de wereld eventjes door de ogen van Tony Soprano. De regels probeert hij in zijn eigen morele kader te wringen, maar dat betekent niet dat hij zijn eigen opvattingen over het hebben van een affaire is vergeten. Al met al toonden de meeste kijkers in hun oordeel veel begrip voor de afwegingen van het personage uit The Sopranos. Dat leidde over het algemeen tot heel genuanceerde oordelen over het gedrag in The Sopranos, met veel mitsen en maren. De
morele discussie die in The Sopranos wordt gevoerd stopt dus niet als de televisie wordt uitgezet: deze gaat na het kijken bij de kijker gewoon verder.
R: No I don’t feel compassion for him [Pussy]. I don’t know him [Pussy]. Compassion has to be earned and that is … I never feel compassion for a rat. (Criminal, male, 33 years, familiar with the show) “Yes, I think I am too honest (..) I think it is very exaggerated. Scaring each other to get things done. Constantly visiting each other. And the illegal sex club … I don’t like it. The extortion and all that. You just don’t do that. Period.” (Police agent, male, 29 years, not familiar with the show) 12. Overigens was dit niet het geval bij alle kijkersgroepen. Gedetineerden bijvoorbeeld, gebruikte opvallend genoeg juist meestal hun eigen en heel strikt moreel kader om te oordelen over gebeurtenissen en motieven. Elkaar verraden mag bijvoorbeeld hoe dan ook niet, zoals uit bovenstaand citaat blijkt… Wat dat betreft lijkt deze kijkersgroep op de groep van de politieagenten die ik interviewde. Ook zij kwamen over het algemeen tot een heel eenduidig moreel oordeel, en zij baseerden zich op hun eigen wetten. Namelijk: dé wet. Deze politieagent beleefde bijvoorbeeld erg weinig kijkplezier aan The Sopranos...
13. Tot nu toe hebben we het gehad over een morele breuklijn die gaat over wet en rechtvaardigheid, over drift en moraal. Misschien is dit een moreel dilemma die u in uw eigen leven nog niet direct heeft ervaren. Laten we het dan nu hebben over een dilemma waar vrijwel iedereen mee worstelt: de liefde. Een op de vier huwelijken strandt binnen 20 jaar, terwijl zestig jaar geleden scheiden nog een zeldzaamheid was. Hoe is het te verklaren dat in zo'n kort tijdsbestek zich zo'n dramatische verandering heeft kunnen voltrekken op een zo belangrijk – misschien wel het belangrijkst – levensterrein? De hoofdreden is dat de duurzame relatie in onze tijd een heel andere betekenis heeft dan vroeger. Toen er nog permanent dreiging van armoede heerste, trouwden mensen om te kunnen overleven, de familie voort te zetten en kinderen te krijgen. Sinds zo'n zeventig jaar kan bijna iedereen zich de luxe permitteren om te trouwen uit liefde - met vlinders in de buik in plaats van overlevingsstrategieën in het hoofd. En wat zien we? Juist vanaf die tijd gaan ook de echtscheidingscijfers omhoog en groeit het aantal singles. Anno 2015 heerst er crisis op de liefdesmarkt. Wie de liefde wil ervaren, moet zich allereerst door een jungle van morele dilemma’s worstelen. Wat is een salonfähige plek om de Ware te ontmoeten? Wie betaalt er op het eerste afspraakje, bijvoorbeeld? Wat als hij veel meer verdient dan zij, of – tegenwoordig geen uitzondering – andersom? Wat als hij minder hoog is opgeleid dan zij? Wat als hij niet op vrouwen valt? Wat is een aanvaardbaar leeftijdsverschil tussen partners? Die vrijheid een partner te kiezen op basis van je eigen wil en gevoelens heeft plaatsgemaakt voor het probleem van kiezen: liefdeskeuzestress. En wanneer twee mensen toch voor elkaar kiezen, ontstaat er vaak een nieuw probleem, omdat we te maken hebben met een morele breuklijn. Enerzijds koesteren we het premoderne romantische beeld van erotische opoffering en emotionele versmelting, anderzijds zijn we heel rationeel: we willen de controle houden en voor ons zelf de optimale keuzes maken. Die twee kunnen haast niet naast elkaar bestaan, dus vaak mondt een relatie uit in een teleurstelling.
14. Van teleurstellingen in de liefde weten de hoofdpersonages in Gossip Girl ook alles af. Gossip Girl vertelt het verhaal van een aantal steenrijke, goed gekapte en hooggehakte tieners die leven in de Upper East Side in New York City. Terwijl ze op het punt staan naar de beste universiteiten te gaan, is hun liefdesleven één groot slagveld. De vragen waar zij zich mee bezig houden zijn: Wie heeft het meeste geld, wie doet het met wie, wie heeft het knapste vriendje, wie is de Queen Bee en wie gaat met wie naar het eindfeest? Een anonieme Gossip Girl gooit ondertussen nog wat olie op het vuur. Zij heeft een website en weet elk schandaal van iedereen die ertoe doet. Zij stuurt de hele serie door sms'jes naar iedereen met de nieuwste roddels.
15. In tegenstelling tot de meeste populaire media, waarin de hoofdpersonages een passievolle, romantische liefde vinden, wordt er in Gossip Girl allerlei soorten liefdesrelaties getoond. Relaties die zijn gebaseerd op romantische idealen zoals tussen de rijke Serena van der Woodsen en de minder rijke Dan Humprey, waarbij de gevoelens voor elkaar als belangrijker worden beschouwd dan wat hun snobby omgeving van hun relatie vindt. Relaties die zijn gebaseerd op functionele redenen zoals Blair Waldorf en Nate Archibald, wiens ouders zakenpartners zijn. Tot postmoderne relaties waarin zelfontplooiing belangrijk is, zoals Lily van der Woodsen en Rufus Humphrey. Lily heeft in
seizoen 1 tijd voor zichzelf nodig nadat ze zichzelf jarenlang heeft weggecijferd voor de muziek carrière van haar man. Die relaties zijn gebaseerd op verschillende waarden, maar toch hebben ze in Gossip Girl 1 ding gemeenschappelijk: ze werken allemaal niet moreel forum
Conclusie: We leven in een tijd van buitengewone onzekerheid,waarin traditionele waarden afbrokkelen…
