6. EMV binnenshuis en onderweg

6. EMV binnenshuis en onderweg

6. EMV binnenshuis en onderweg 6.1. Groeiende inzichten: Waar zit het gevaar?

Hoewel het probleem van EHS al jaren bekend is en beschreven is welke apparatuur als storend wordt ervaren, is er nog weinig bekend over de precieze plek waar die storing vandaan komt, of over de fysische aard van de storende signalen. Dit hoofdstuk richt zich juist op die onbekendheden. Uitgelegd wordt aan welke criteria velden voldoen wanneer ze storend zijn en waarom bepaalde apparaten juist wel en andere juist niet vaak als storend worden gerapporteerd. Diverse omstandigheden hebben er voor gezorgd dat we nu een stap verder kunnen komen: • de beschikbaarheid van gevoelige en betaalbare apparatuur voor het meten en analyseren van veel voorkomende typen van EMV; • de toenemende bewustwording van burgers ten aanzien van niet alleen velden van zenders, maar ook van velden in huis en leefomgeving; tevens de bereidheid mee te denken over verstandige manieren om met velden om te gaan; • het inzicht dat storende velden niet alleen rechtstreeks van apparatuur afkomstig zijn, maar ook uitgestraald kunnen worden door aansluitsnoeren en door het elektriciteitsnet; • het inzicht dat verstorende veldsignalen zich als ‘vuile’ stroom of als vuile spanning in het net presenteren en daardoor alom aanwezig zijn; In dit hoofdstuk zullen verschillende categorieën van apparaten de revue passeren, met uitleg over het type storing dat daar van uit gaat. Voor een goed begrip van deze materie is enige kennis van elektriciteit en magnetisme wel handig om ook zelfstandig na te kunnen gaan wat in de leefomgeving kan worden verbeterd om de velddichtheden op het gewenste lage niveau te brengen. Wie lijdt aan EHS doet er goed aan allereerst te gaan kijken welke bronnen van EMV er in eigen huis te vinden zijn en die vervolgens aan te pakken. De bronnen die we in bijna alle huizen aantreffen zullen we hier de revue laten passeren. Het zijn bijna nooit de ouderwetse apparaten die nog niet voorzien zijn van chips of schakelende voedingen, bijvoorbeeld waterkokers, gloeilampen, elektrische kacheltjes, strijkijzers en boilers en dergelijke. Deze lineaire stroomverbruikers laten de stroom intact en veroorzaken geen netvervuiling. De stroom gaat er even schoon uit als die er in gaat. Dus niet alles waar een stekker aan zit is verdacht. Moderne apparaten en installaties zijn echter bij voorbaat wèl verdacht omdat het niet-lineaire stroomverbruikers zijn. Dat komt door de bijzondere manier waarop ze met de elektrische stroom omspringen. De stroom in het net wordt ‘vervuild’ en we spreken daarom over ‘vuile stroom’, ‘vuile spanning’ en ‘vervuilende’ apparaten en installaties. Ze zetten storingen op het net en verzieken de mooie regelmatige sinusvorm van de wisselstroom door er pulsen op te injecteren, zodat er een gehavende sinus achterblijft. Dat is ziekmakend en daarover handelt een deel van dit hoofdstuk. Het is het effect van de tegenwoordige schakelende voedingen die in heel veel toestellen wordt ingebouwd, als een goedkope manier om spanningen te regelen.

De ‘hinderfactor’: Het verband tussen blootstelling aan EMV en hinder

Wat bepaalt de mate van hinder? Vanzelfsprekend is de ervaren hinder groter naarmate 67 © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.

6. EMV binnenshuis en onderweg de veldsterkte waaraan men bloot staat hoger is en de blootstellingsduur langer. Daarnaast is er de factor elektrogevoeligheid: de meeste mensen hebben sowieso nergens 6. EMV binnenshuis last van, terwijl anderen al beroerd worden van zwakke velden die bijna niet te meten zijn. Dan is er nog de factor hinder: de fysische eigenschappen van een EMV die maken factor hinder: de fysische eigenschappen van een EMV die maken dat ze sterker ‘aankomen’ dat ze sterker ‘aankomen’ dan een veld met dezelfde gemeten veldsterkte, maar met een dan een veld met dezelfde gemeten veldsterkte, maar met een regelmatig ‘profiel’ (als regelmatig ‘profiel’ (alssinusvorm). bijvoorbeeld een gave sinusvorm). formule is het bijvoorbeeld een gave In formule uitgedrukt is hetIn verband als uitgedrukt volgt: verband als volgt: Effect = veldsterkte x blootstellingsduur x hinderfactor. Effect = veldsterkte x blootstellingsduur x hinderfactor. We kunnen op zichzelf niet zoveel met deze formule. Maar het helpt enkele verbanden beter We kunnen op niet zoveel met dat deze formule. Maar het helpt enkele verbanden te begrijpen. Zozichzelf is de ervaring van velen blootstelling aan ‘schone’ EMV vanuit het beter te begrijpen. Zo is dedeervaring van datschadelijk blootstelling ‘schone’ vanuit stroomnet in bijvoorbeeld meterkast alsvelen minder wordtaan ervaren, danEMV een korte het stroomnetaan in bijvoorbeeld als minder ervaren, een blootstelling de velden vande eenmeterkast Dect telefoon of WiFischadelijk installatie wordt in de kamer. Datdan komt korte blootstelling aan degevoeligheid velden van voor een Dect telefoon ofvelden WiFi installatie kamer. enerzijds door de geringe de schone 50 Hz uit het net in en de anderzijds door de zwakke hinderfactor die regelmatige wisselspanning en de50sterke hinderfactor Dat komt enerzijds door de voor geringe gevoeligheid voor de schone Hz velden uit het voor zwakke gepulste vanhinderfactor die draadlozevoor toestellen. Maar pas op: in gebieden meten net ende anderzijds door develden zwakke die regelmatige wisselspanning vervuilende aansluitingen opzwakke dezelfdegepulste stroomkabel van de stroomleverancier kan de deveel sterke hinderfactor voor de velden van die draadloze toestellen. wisselspanning soms sterk vervuild zijn. Ga dus niet nodeloos naast of vlak boven de Maar pas op: in gebieden met veel vervuilende aansluitingen op dezelfde stroomkabel meterkast slapen; je weet maar nooit of en wanneer er vuile stroom in je huis komt. van de stroomleverancier kan de wisselspanning soms sterk vervuild zijn. Ga Alleen dus niet met speciale meetapparatuur is dat te checken. nodeloos naast of vlak boven de meterkast slapen; je weet maar nooit of en wanneer er vuile stroom in je huis komt. Alleen met speciale meetapparatuur is dat te checken.

6.2. STORENDE BRONNEN VAN EMV ZOALS GERAPPORTEERD

6.2. Storende bronnen van EMV zoals gerapporteerd HINDER DIE MENSEN RAPPORTEERDEN Hinder die mensen rapporteerden

Figuur 6-1. Overzicht van de meest genoemde apparaten thuis die via enquêtegegevens verantwoordelijk werden gehouden voor EHS klachten.

Per mensengevraagd gevraagd welke apparaten, dieeen in lijst eenwerden lijst werden genoemd, Perenquête enquête werd werd mensen welke apparaten, die in genoemd, hen hen stoorden. In figuur 6-1 is het resultaat weergegeven. De horizontale balken geven stoorden. In figuur 6-1 is het resultaat weergegeven. De horizontale balken geven aan hoeveel aan hoeveel mensen het betreffende storend vonden, ze storend geven niet aan hoé mensen het betreffende apparaat storendapparaat vonden, ze geven niet aan hoé die apparaten storend die apparaten waren. Bijna iedereen een TV en/of waren. Bijna iedereen heeft tegenwoordig een TVheeft en/oftegenwoordig PC en andere elektronica, die PC en andere elektronica, categorie is dan vaak aangekruist het formulier; categorie is dan ookdie vaak aangekruist op ook het formulier; weinigenop hebben natuurlijk weinigen een speelgoedtrein, dieeen maar drie maal is aangekruist. hebben natuurlijk speelgoedtrein, die maar drie maal is aangekruist. Dit lijstje bevat zoDitongeveer alle niet-lineaire stroomverbruikende apparaten.Het is lineaire op basis van lijstje bevat zo ongeveer alle niet-lineaire stroomverbruikende apparaten, gebruikers zijn hier niet genoemd. Het is op basis van dergelijke gegevens dat we volhouden dat de gewone schone wisselstroom, zoals die68stroomt door een conventionele strijkbout of straalkachel, nauwelijks schadelijk is voor elektrogevoeligen. Het zijn steeds de apparaten die © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.

6. EMV binnenshuis en onderweg dergelijke gegevens dat we volhouden dat de gewone schone wisselstroom, zoals die stroomt door een conventionele strijkbout of straalkachel, nauwelijks schadelijk is voor elektrogevoeligen, wanneer het ‘schone’ stroom betreft. In het bijzonder zijn het dus niet (alleen) de apparaten zelf die storen, maar ook de stroom aan- en afvoerende kabels of snoeren.

Bundeling van kennis

In dit hoofdstuk maken we gebruik van de vele gegevens die mensen ons verstrekten via vragen op het enquêteformulier. Daarnaast hebben meetspecialisten van de stichting helderheid gebracht in de vraag wat eigenlijk de storende factoren zijn waar mensen aan zijn blootgesteld. Deze gebundelde kennis stelt ons in staat aan te geven voor welke apparatuur men in het bijzonder beducht moet zijn, welke veldtypen gevaarlijk zijn, wat de gevaarlijke component is die deze velden zo ziekmakend maken en wat we er tegen kunnen doen. Let wel, veel van de inzichten die we hebben gekregen zijn nog niet wetenschappelijk onderbouwd. Maar uit vele honderden beredeneerde experimenten met blootstellingen en afschermingen is gebleken dat de inzichten nauw aansluiten bij de praktijkervaringen en de behaalde successen. Verbetering is altijd mogelijk en suggesties van lezers voor verbetering van meet- en evaluatiemethoden zijn meer dan welkom.

6.3. Bronnen van EMV De vergeten bron: Het lichtnet als zendantenne

De oorzaak van het EMV-lijden in huis is niet goed op te sporen, wanneer we niet ook kijken naar de invloeden van het lichtnet. Alle elektrische apparaten geven velden af (elektrische en/of magnetische wisselvelden), maar het uitzetten daarvan helpt niet altijd. Er blijven restvelden die soms moeilijk zijn op te sporen. Die storende restvelden zijn afkomstig van het lichtnet. De 230 V wisselspanning wordt soms sterk gemoduleerd door de vervuilende elektrische pulsen van aangesloten apparatuur. En wanneer er stroom door loopt kan ook de regelmatige wisselstroom op een gepulste manier worden vervuild, wat magnetische vuile velden geeft. Beide vormen van vervuiling kunnen onafhankelijk van elkaar optreden. Zoals al is gezegd zijn het de schakelende voedingen die deze vervuiling veroorzaken. Het gevolg is dat de leidingen gaan functioneren als zendantennes voor lage frequenties. En omdat die leidingen in huis gauw vele tientallen meters lang zijn en in alle ruimten komen, zijn ze een belangrijke bron van zorg. De uitgestraalde magnetische wisselvelden zijn relatief zwak en zijn er alleen wanneer er stroom door de leiding loopt. De elektrische velden zijn sterk, zijn altijd aanwezig. Ze komen niet alleen uit leidingen en snoeren, maar worden inductief overgenomen door houten en gipsen wanden en zolderingen waar de leidingen achter lopen. Daar is wel wat tegen te doen, maar je moet het wèl eerst weten. De afstraling van vuile elektrische en magnetische velden is sterk afhankelijk van de frequentie. De 50 Hz velden zijn relatief onschadelijk. Maar de vervuilende pulsen vooral voor in frequenties van enige tot vele kHz, hebben een extreem korte pulsduur ,een grote doordringingskracht in het weefsel en zijn effectief op grote afstand van de bron. Het centraal afschakelen van de groepen in de meterkast lost dat probleem op.

69 © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.

6. EMV binnenshuis en onderweg Klassieke verlichting

6. EMV binnenshuis

Losse snoeren (snoeren’spaghetti’s). Losliggende snoeren, stekkerblokken, verdeelstekkers, EMV binnenshuis adapters enzovoort geven een sterk6.elektrisch veld af. In het geval van figuur 6-2 is het ondoenlijk isvan alleeen snoeren te voorzien afscherming, is het afstand te houden van deze stekkerblok geaard type en isvan aangesloten met eenzaak afgeschermd snoer. Maar de rommelstekkers . is alle snoeren andere en snoeren van PCvan randapparatuur kriskras de grond. Als ondoenlijk te voorzien afscherming, isliggen het zaak afstand over te houden van deze rommel . het ondoenlijk is alle snoeren te voorzien van afscherming, is het zaak afstand te houden van deze rommel.

Figuur 6-2 Snoeren ’spaghetti’ nabij aansluitingen van PC randapparatuur. Ook USB Figuur Snoeren ’spaghetti’ nabijniet kabels6-2 maken er deel van uit, wat aansluitingen van PCde randapparatuur. Ookvan USB bevorderlijk is voor bedrijfszekerheid de kabels er deel van uit, wat niet PC enmaken datatransmissie. bevorderlijk is voor de bedrijfszekerheid van de PC en datatransmissie.

Waar snoeren langs muur- of plafondvlakken lopen, of door muren, ontstaan elektrische Waar snoeren langs muur- of plafondvlakken lopen, of door muren, ontstaan elektrische wisselvelden. Die zijn sterker dan de velden uit loshangende snoeren, omdatelektrische de vlakken als Waar snoeren langs muurof plafondvlakken of door muren, ontstaan wisselvelden. Die zijn sterker dan de veldenlopen, uit loshangende snoeren, omdat de vlakken extra grote reflector Ook objecten waar omdat snoeren of als wisselvelden. Die zijnwerken sterker(figuur dan de 6-3). velden uit metalen loshangende snoeren, delangs vlakken als extra grote reflector werken (figuur 6-3).over Ookenmetalen waar snoeren langs doorheen nemen de spanning capacitief gaan danobjecten als zendantenne fungeren. Dat extra grote lopen reflector werken (figuur 6-3). Ook metalen objecten waar snoeren langs of ofzien doorheen lopen nemen de spanning capacitief over en gaan dan als zendantenne we bij de metalen buizen van staande of hangende lampen of bureaulampen (figuur 6-4 doorheen lopen nemen de spanning capacitief over en gaan dan als zendantenne fungeren. Dat fungeren. Dat zien bij de lopende metalen vanlampen staande of hangende lampen en 6-6). Berucht zijn we ook de vrij en retourdraden waaraan dimbare(figuur zien we bij de metalen buizen van staande faseofbuizen hangende of bureaulampen 6-4 of bureaulampen (figuur 6-4 en 6-6). Berucht zijn ook de vrij lopende faseen retourdraden halogeenlampjes zijnook opgehangen (figuurfase6-5).en retourdraden waaraan dimbare en 6-6). Berucht zijn de vrij lopende waaraan dimbare zijn opgehangen (figuur 6-5). In oudere huizen halogeenlampjes zijnhalogeenlampjes opgehangen (figuur 6-5). kunnen ‘weesleidingen’ zonder functie nog velden uitstralen.

Figuur 6-3. Stralend muurvlak. De kabels achter Figuur 6-3. Stralend het stucwerk veroorzaken muurvlak. De kabels achter voor de muur een sterk het stucwerk veroorzaken elektrische veld. voor de muur een sterk elektrische veld.

Figuur 6-4. Staande Figuur 6-5. De uiterst schadelijke uitstraling van de gepulste schemerlamp met dimmerstoringen doordat de halogeenlampjes vrij zijn opgehangen Figuur 6-4. Staande Figuur 6-5. De uiterst schadelijke uitstraling van de gepulste aan gescheiden aansluitdraden. draad in de buis. schemerlamp met dimmerstoringen doordat de halogeenlampjes vrij zijn opgehangen Zolang het metaal niet aan gescheiden aansluitdraden. draad in de buis. is geaard straalt de Zolang het metaal niet Figuur 6-6. Bureaulamp met draad binnen de metalen buis. Aarding buis veel sterker dan is geaard straalt de van het metaal voorkomt dat de lampvoet een elektrisch veld een los opgehangen Figuur 6-6. Bureaulamp met draad binnen de metalen buis. Aarding buis veel sterker dan uitstraalt. draad. van het metaal voorkomt dat de lampvoet een elektrisch veld een los opgehangen uitstraalt. draad. dimmer veroorzaakt worden dan via de draden vrijelijk de ruimte

Alle storingen die de 70 dan ingestraald . Bij worden devia magnetische heenspoor Alle storingen dieeen de gewoon dimmer tweelingsnoer veroorzaakt worden de draden velden vrijelijkvan de het ruimte ingestraald. Bij een gewoon tweelingsnoer worden de magnetische velden van het heenspoor © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.

6. EMV binnenshuis en onderweg Alle storingen die de dimmer veroorzaakt worden dan via de draden vrijelijk de ruimte ingestraald. Bij een gewoon tweelingsnoer worden de magnetische velden van het 6. EMV binnenshuis heenspoor geneutraliseerd door de velden rond het retourspoor. Maar bij vrijhangende opstellingen met losse aan- en afvoerdraad is er geen enkele demping van signalen. geneutraliseerd door de velden rond het retourspoor. Maar bij vrijhangende opstellingen met losse aan- en afvoerdraad is er geen enkele demping van signalen.

6.4. Wat stoort er eigenlijk?

Het EHSER neemt de laatste 10 à 15 jaar wat extremere vormen aan, door 6.4.probleem WAT STOORT EIGENLIJK ? de van conventionele apparatuur door Hetverdringing probleem EHS neemt de laatste 10 àelektronische 15 jaar wat extremere vormen aan,moderne door de digitale apparatuur. De conventionele lineair functionerende oude apparaten datdigitale op eenapparatuur. nette manier verdringing van elektronische apparatuur door doen moderne De lineair functionerende apparaten doen dat een nette waarbijniet de aard van de waarbij de aard van oude de wisselspanning en op stromen inmanier het lichtnet of nauwelijks wisselspanning en stromen hettoont lichtnet niet of nauwelijks verstoord Figuur 6-7 De verstoord worden. Figuur in6-7 een schoon sinusprofiel vanworden. een wisselstroom. toont een schoon sinusprofiel van een wisselstroom. De nieuwe apparaten doen een nieuwe apparaten doen dat op een ruwe manier, doordat de voedingen vandat dieop apparaten ruwe manier, doordat de voedingen van die apparaten pulsgewijs vermogen uit het net pulsgewijs vermogen uit het net opnemen, meestal honderd keer per seconde. Dat laat opnemen, meestal honderd keer per seconde. Dat laat de alle sinusmoderne wat ‘verkreukeld’ de sinus wat ‘verkreukeld’ achter (figuur 6-8). Ook lampen achter die op 230 V (figuur 6-8). Ook alle moderne lampen die op 230 V werken maken zich daar schuldig aan. werken maken zich daar schuldig aan.

Figuur 6-7. Schone sinus in de wisselstroom door een gewone gloeilamp.

Figuur 6-8. Vervormde sinus in de stroomdraad van een spaarlamp.

Tijdas 4 msec.

Tijdas 4 msec.

De stroomverbruikers trekken de meeste stroom dat de De lineaire meeste vuile apparaten trekken de meeste stroom uit het netuit ophet het net puntop dathet de punt spanning spanning ongeveer op zijn topofzit, positiefBij ofeen negatief. sterkste van vervuilende ongeveer op zijn top zit, positief negatief. massaleDe aansluiting dergelijkeeffecten apparaten daardoor afgeknotte sinussen. effecten menstroom verwachten bij kan men ontstaan verwachten bij die apparaten met De veelsterkste vermogen diekan veel trekken. die apparatenvallen met veelbijvoorbeeld vermogen die veel stroom trekken. vallen bijvoorbeeld Daaronder acculaders, zwaarDaaronder handgereedschap, stofzuigers, acculaders,keukenapparaten zwaar handgereedschap, stofzuigers, regelbare keukenapparaten en dergelijke. regelbare en dergelijke.

ANALYSE VAN VUILE STROOMCOMPONENTEN

Analyse van vuile stroomcomponenten De oscilloscoop is een krachtig instrument om de kortdurende spanningsveranderingen van

De oscilloscoopvelden is eentekrachtig instrument om de in kortdurende spanningsveranderingen laagfrequente onderzoeken en afwijkingen beeld te krijgen. Omdat de gewone 50 van laagfrequente velden te onderzoeken en afwijkingen in beeld te filtering krijgen. worden Omdat de Hz velden altijd sterk overheersen, moeten die voor de analyses eerst door gewone 50 Hz velden altijd sterk overheersen, moeten die voor de analyses eerstom door verwijderd. Dan pas worden de vervuilende componenten voldoende naar voren gehaald filtering worden verwijderd. Dan pas worden de vervuilende componenten voldoende gemeten en gekarakteriseerd te worden. Sommige meetapparaten hebben voor die filtering naar voren gehaald om gemeten en voorbewerking gekarakteriseerd worden. Sommige meetapparaten ingebouwde voorzieningen. Na deze kantebekeken worden wat de fysische ‘fingerprint’ overblijvende velden is en kan de bron vanNa diedeze veldenvoorbewerking worden hebben voorvan diede filtering ingebouwde voorzieningen. kan opgespoord. Figuurwat 6-9de geeft daar een voorbeeld van. bekeken worden fysische ‘fingerprint’ van de overblijvende velden is en kan de bron van die worden opgespoord. Figuur een voorbeeld van. Het blijkt dat velden er een grote variatie in veldprofielen is.6-9 Hetgeeft meestdaar opvallend zijn de geïsoleerde scherpe en hoge 100 Hz pulsen, zoals die door o.a. 230 V LED lampen worden geproduceerd Het blijkt dat er een grote variatie in veldprofielen is. Het meest opvallend zijn de (figuur 6-9). Variaties op die ordening zijn pulsen die in groepjes verschijnen, of die na geïsoleerde scherpe en hoge 100 Hz pulsen, zoals die door o.a. 230 V LED lampen intervallen als ‘treintjes’ passeren, of die als dubbelpulsen verschijnen. Ook bestaan er worden geproduceerd (figuur 6-9). Variaties op die ordening zijn pulsen die in groepjes groepen van hoogfrequente signalen die in amplitude toenemen en afnemen, ongeveer zoals verschijnen, of die Deze na intervallen ‘treintjes’ passeren, voor of die als dubbelpulsen een streng ‘worstjes’. worden o.a. als gevonden in stuursignalen frequentiegestuurde ventilatoren en dergelijke. Variaties op deze fingerprints zijn talrijk en met enige oefening kan de meetspecialist aangeven van welk type apparaat 71 deze pulsen afkomstig zijn.

© - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.

6. EMV binnenshuis en onderweg verschijnen. Ook bestaan er groepen van hoogfrequente signalen die in amplitude toenemen en afnemen, ongeveer zoals een streng ‘worstjes’. Deze worden o.a. gevonden in stuursignalen voor frequentiegestuurde ventilatoren en dergelijke. Variaties op deze fingerprints zijn talrijk en met enige6.oefening kan de meetspecialist aangeven van welk EMV binnenshuis 6. zijn. EMV binnenshuis type apparaat deze pulsen afkomstig

Figuur 6-9. 6-9. Oscilloscoopregistratie Oscilloscoopregistratiedie dietoont toonthoe hoe Figuur LED lampen lampen (230V) (230V) omgaan omgaanmet metde destroom. stroom. LED Honderd keer keer per per seconde seconde loopt loopter ereen eenkorte korte Honderd stroomstoot door door de de draad. draad. Stroomstoten Stroomstotenzijn zijn stroomstoot van korte korte duur, duur, hoogstens hoogstens een eenfractie fractievan vaneen een van milliseconde. milliseconde. Verticale as as geeft geeft de de stroomsterkte stroomsterkteininarbitraire arbitraire Verticale eenheden. Horizontale Horizontale as as geeft geeftde deverlopen verlopentijd: tijd: eenheden. 10 miliseconde millisecondeper pervakje. vakje.Frequentie Interval van de 10 van stroomstootjes is is 100 10 milliseconden (=50 Hz). stroomstootjes Hz

Er is nog een andereanalysetechniek, analysetechniek, de frequentieanalyse. Metbehulp behulp van een algoritme Er van een algoritme dat Er isis nog nog een een andere andere analysetechniek, de frequentieanalyse. Met behulp van een algoritme dat dat bekend staat als de Fast Fouriertransformatie (FFT) kan een grafische weergave en bekend staat als de Fast Fourieranalyse (FFA) kan een grafische weergave en een overzicht bekend staat als de Fast weergave en een overzicht een overzicht gemaakt worden van frequenties van velden in een ruimte. In het gemaakt worden van van de velden het navolgende navolgende worden gemaakt worden van de de frequenties in een ruimte. In het worden navolgende worden daarvan enkele toepassingen getoond. daarvan daarvan enkele enkele toepassingen toepassingen getoond. In een watcomplexere complexeresituatie situatie aansluiting (figuur zien we 100per maal In vanvan eeneen TV TV aansluiting 6-10)6-10) zien we we 100 maal per In een een wat wat complexere situatie (figuur 6-10) zien 100 maal per seconde een samengesteld pulsen, gekoppeld aan het 50Bij Hzhet signaal. Bij seconde een groepje groepje pulsen, gekoppeld Hz signaal. signaal. Bij het uitrekken seconde een samengesteld samengesteld aan het 50 Hz uitrekken van een we de pulsduur bepalen. is dat ongeveer ongeveer 0,2 msec. De het vankunnen een pulsgroep kunnen we deInpulsduur bepalen. In dit0,2 geval is De dat vanuitrekken een pulsgroep pulsgroep kunnen dit geval is dat msec. pulshoogte varieert met opgenomen varieert vermogenmet honderden millivolts bedragen. pulshoogte0,2 varieert met en kan millivolts bedragen. ongeveer msec. Dehetpulshoogte hethonderden opgenomen vermogen en kan honderden millivolts bedragen.

Figuur6-10. 6-10.Pulsen Pulsen afgeleid afgeleid van van een een TV TV aansluitsnoer. Normale afleiding Figuur vaneen eenserie serie pulsclusters, pulsclusters, na na uitfiltering uitfiltering van van de signalen ,<2kHz. van Tijdas:55msec. msec. Tijdas:

Figuur Figuur 6-11. 6-11. Een Een 5x 5x uitgerekte uitgerektepulscluster. pulscluster.Let Let op op de de korte korte duur duur van van de de pulsen, pulsen,nl. nl.ca ca0,5 0,5 milliseconde milliseconde (notatie: (notatie: msec.). msec.). Tijdas Tijdas 11 msec. msec.

Hoe complexer het apparaat, des te complexer het pulspatroon. Een PC of laptop, Hoe complexer complexer het het apparaat, apparaat, des te complexer het pulspatroon. Een Hoe Een PC PC of of laptop, laptop, bijvoorbeeld, bevat meerdere onderdelen die stroom gebruiken, zoals de bijvoorbeeld, bevat bevat meerdere bijvoorbeeld, meerdere onderdelen die stroom gebruiken, zoals zoals de de hoofdvoedingsunit, hoofdvoedingsunit, hoofdvoedingsunit, de aandrijving van harde schijven, verlichting van het scherm, de aandrijving aandrijving van van harde harde schijven, verlichting van het scherm, ventilatoren de ventilatoren en en dergelijke. dergelijke.Elk Elk ventilatoren en dergelijke. Elk daarvan heeft weer zijn eigen karakteristiek voor daarvan heeft weer zijn eigen karakteristiek voor stroomopname. Sommige typen produceren daarvan heeft weer zijn eigen stroomopname. Sommige typen produceren stroomopname. Sommige typen produceren sterk ziekmakende velden, zeer sterk sterk ziekmakende ziekmakende velden, andere typen zijn zeer minder schadelijk. Een van zeer velden, schadelijk. Een kwestie kwestie van andere typen zijn minder schadelijk. Een kwestie van uitzoeken en meten, voor wie een toont prettig uitzoeken en meten, voor wie een prettig werkende computer wil hebben. Figuur 6-12 uitzoeken en meten, voor wie een prettig werkende computer wil hebben. Figuur 6-11 toont werkende computer Figuur 6-11 toont velden bij oscilloscoop. het snoer van een de velden velden bij bij het snoer snoerwil vanhebben. een laptop, laptop, opgenomen op dubbelkanaals de het van een opgenomen op een eende dubbelkanaals oscilloscoop. Daaropopgenomen het normale normaleop 50een Hz signaal signaal van de de wisselspanning zien de laptop, dubbelkanaals oscilloscoop.te is het normale 50 Hz Daarop isis het 50 Hz van wisselspanning teDaarop zien naast naast de vuile vuile stroompulsen die die door door de de complexe complexe elektronica elektronica worden stroompulsen worden geproduceerd. geproduceerd. Hier Hier is is te te zien zien dat dat de de breed samengestelde groepen van pulsen gerelateerd zijn aan het 50 Hz patroon. Zowel bij de breed samengestelde groepen van pulsen gerelateerd zijn aan het 50 Hz patroon. Zowel bij de 72 positieve als bij de negatieve uitslag vinden we die groepjes, met een herhalingsfrequentie van positieve als bij de negatieve uitslag vinden we die groepjes, met een herhalingsfrequentie van 100 Hz. Hz. 100 © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.

6. EMV binnenshuis en onderweg signaal van de wisselspanning te zien naast de vuile stroompulsen die door de complexe elektronica worden geproduceerd. Hier is te zien dat de breed samengestelde groepen van pulsen gerelateerd zijn aan het 50 Hz patroon. Zowel bij de positieve als bij de 6. EMV binnenshuis negatieve uitslag vinden we die groepjes, met een herhalingsfrequentie van 100 Hz.

Figuur 6-12. Oscilloscoopregistratie van vuile spanningspulsen, veroorzaakt door de schakelende voedingsunit van een laptop (schakelfrequentie 18 kHz). De grote sinussen ( in rood) geven het spanningsverloop op het net (schaal 100 V/vakje.). De groepjes van dichtgepakte pulsjes (schaal 100 mV/vakje.) zijn zichtbaar gemaakt na wegfilteren van de 50 Hz signalen en corresponderen met het spanningsverloop. Let op de pieken van de sinussen die zijn ‘afgeknot’ als gevolg van het spanningsverlies door de vuile pulsen. De vuile stroomclusters passeren 100 maal/seconde. (Afbeelding beschikbaar gesteld door M. Honsbeek (www.electrosense.nl).

Alle LCD, TFT en LED schermen van PC, laptop, tablet en smartphone en zelfs van de Alle LCD, TFT en LED schermen van PC, laptop, tablet en smartphone en zelfs van de routenavigator gebruiken ook stroom. Die wordt hier door een accu geleverd. De velden routenavigator gebruiken ook stroom. Die wordt hier door een accu geleverd. De velden die die door het scherm en door de elektronica van die apparaten wordt uitgestraald zijn door het scherm en door de elektronica van die apparaten wordt uitgestraald zijn weliswaar weliswaar maar alle beschreven van het hier beschreven type.kan Niet iedereen kangoed daar op zwak, maarzwak, zijn alle vanzijn het hier type. Niet iedereen daar op de duur de duur goed mee overweg en sommigen ontwikkelen EHS klachten. mee overweg en ontwikkelt soms EHS klachten.

HET METEN SPANNING Het metenVAN vanVUILE vuile spanning

De mate vervuiling is opisverschillende manierenmanieren inzichtelijkinzichtelijk te maken. Het De matevan van vervuiling op verschillende te gemakkelijkst maken. Het gaat dat met meters voordie de een verstoring geven.deDe storingen geven. zitten veelal in gemakkelijkst gaat die dateen metmaat meters maat voor verstoring De storingen hogereveelal frequentiegebieden, tussen 4 kHz en 100tussen kHz. Vuile te meten zitten in hogere frequentiegebieden, 4 kHzstroomspanningen en 100 kHz. Dezijn netvervuiling met een waarbij een schatting gemaakt wordt van debepaald gezamenlijke de kan voormetertype wat betreft elektrische componenten worden met frequenties: een metertype Graham-Stetzer microsurge meter. De af te de lezen eenheden worden in een arbitraire maat waarbij een schatting gemaakt wordt van gezamenlijke frequenties: de Graham-Stetzer weergegeven, de GS Aanbevolen wordt de netvervuiling door gerichte maatregelen microsurge meter. Deeenheid. af te lezen eenheden worden in een arbitraire maat weergegeven, als het plaatsen van Stetzerfilters beneden 50 GS eenheden te houden. de GS eenheid. Aanbevolen wordt de netvervuiling door gerichte maatregelen als het plaatsen van Stetzerfilters beneden 50 GS eenheden te houden. Dat kan door het bijplaatsen van Stetzerizer filters (zie hoofdstuk 15).

6.5. STORENDE ELEKTRONISCHE APPARATEN

6.5. Storende elektronische apparaten HET PROBLEEM VAN DE ‘SCHAKELENDE VOEDING ’

Het regelen van vermogen voor verlichting of elektromotoren ging vroeger nogal eenvoudig:

Het probleem van voeding’ met transformatoren. Metde de‘schakelende eenvoudige uitvoeringen kon de uitgaande spanning in stappen

Het regelen van vermogen voor verlichting of elektromotoren geregeld worden; de mooiere hadden een traploze instelmogelijkheid. Ze warenging echtervroeger zwaar nogal eenvoudig: met transformatoren. Met de eenvoudige uitvoeringen en duur en zijn tegenwoordig vervangen door goedkopere en lichtere elektronische kon de uitgaande spanning in stappen geregeld worden; de op mooiere een traploze schakelingen. Het zijn ‘schakelende voedingen’. Ze worden enormehadden schaal gebruikt in de elektronica, waaronder computers, energiebesparende verlichting, elektrische dekens, auto73 elektronica, kerstboomkaarsjes en vele regelfuncties als bij dimmers. Variabele spanningsregelaars vindt men bij dimmers, toerentalregeling van elektrisch handgereedschap, ©stofzuigers, - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren van omgaan met ziekmakendetreinen elektromagnetische velden. dashboardverlichting, aansturing ventilatoren, en dergelijke. Ze

6. EMV binnenshuis en onderweg instelmogelijkheid. Ze waren echter zwaar en duur en zijn tegenwoordig vervangen door goedkopere en lichtere elektronische schakelingen. Het zijn ‘schakelende voedingen’. Ze worden op enorme schaal gebruikt in de elektronica, waaronder computers, energiebesparende verlichting, elektrische dekens, auto-elektronica, kerstboomkaarsjes en vele regelfuncties bij dimmers. Variabele spanningsregelaars 6. EMV als binnenshuis vindt men bij dimmers, toerentalregeling van elektrisch handgereedschap, stofzuigers, dashboardverlichting, aansturing van ventilatoren, treinen en dergelijke. Ze hebben een hebben een belangrijk nadeel: ze gebruiken de stroom op een onnette manier en verspreiden belangrijk nadeel: ze gebruiken de stroom op een onnette manier en verspreiden sterk sterke elektrische en magnetische wisselvelden. vervuilde elektrische en magnetische wisselvelden. De werking van schakelende voedingen berust op het feit dat ze slechts een deel gebruiken De vanzoals schakelende het feit dat ze slechts een een deel van werking de spanning die door hetvoedingen net geleverdberust wordt. op De schakeling ‘snijdt’ als het ware gebruiken van de spanning zoals die door het net geleverd wordt. De schakeling ‘snijdt’ segment uit de sinusstructuur en voert dat toe aan de stroomverbruiker. Hoe breder en hoger als ware een uit de er sinusstructuur en voert aanconsequenties: de stroomverbruiker. dathet segment, hoe segment meer vermogen wordt toegeleverd. Dat dat heefttoe twee (1). Hoe brederals enspaarlampen hoger dat segment, hoe meer vermogen wordt toegeleverd. Dathet heeft verlichting en LED lampen vertonen een 100erHz flikkering; dat is voor oog niet erg, maar gaat(1). gepaard met eenals 100 Hz elektrischen veld rond die lampen, waar een het 100 twee consequenties: verlichting spaarlampen LED lampen vertonen lichaam wel opdat reageert. elektriciteitsnet wordt die 100 ‘hapjes’ stroom, Hz flikkering; is voor(2). hetHet oog niet erg, maar gaatvervuild, gepaardomdat met een Hz elektrisch die de voeding uit de netspanning niet volledig in het net gecompenseerd:wordt er veld rond die lampen, waar het neemt, lichaam wel op reageert. (2).worden Het elektriciteitsnet ontstaan spanningsstroompulsjes in de Dezeuit verspreiden hinderlijke vervuild, omdat dieen‘hapjes’ stroom, diebedrading. de voeding de netspanning neemt, niet elektrische wisselvelden langs heterhele traject van het snoer en en de elektrische volledig in en hetmagnetische net worden gecompenseerd: ontstaan spanningsstroompulsjes leidingen. in de bedrading. Deze verspreiden hinderlijke elektrische en magnetische wisselvelden Over het geldt hoe groter heten geschakelde vermogen, hoe groter de storing. Een langs hetalgemeen hele traject van het snoer de elektrische leidingen. enkele LED lamp zal men nauwelijks opmerken, maar als er twintig tegelijk branden, die Over hetvan algemeen hetstoring geschakelde vermogen, hoe groter storing. allemaal hetzelfdegeldt type hoe zijn, groter wordt de vermenigvuldigd. Hetzelfde geldtde voor Een enkele LED lamp PC zal uitrusting men nauwelijks maar als ermaar twintig branden, computers: een enkele kan eenopmerken, beperkt effect hebben, eentegelijk hele tafel met die allemaal hetzelfde type wordttype de storing vermenigvuldigd. leerlingen dievan allemaal werken metzijn, eenzelfde computerterminal, kan wel Hetzelfde degelijk erggeldt voor computers: enkelegegenereerde PC uitrusting kan een beperkt effect 6-13). hebben, maar een hele storen omdat alle een gelijktijdig pulsen optellen (zie figuur tafel met leerlingen die allemaal werken met eenzelfde type computerterminal, kan wel degelijk erg storen omdat alle gelijktijdig gegenereerde pulsen optellen (zie figuur 6-13).

Figuur 6-13. Een grote tafel met veel PC terminal gebruikers in een onderwijsinstelling, die allen dezelfde monitoropstelling gebruiken. Langs de kabelgoot onder de tafel ontstaat een sterk laagfrequent gepulst veld van de stromen uit de schakelende voedingen.

Met moet verstandig omgaan met de knoppen voor snelheidsregeling van bijvoorbeeld Met moet verstandig omgaan met de knoppen voor snelheidsregeling van bijvoorbeeld de de ventilator, dimmer of stofzuiger. Het is niet zo dat er minder storing is wanneer het ventilator, dimmer of stofzuiger. Het is niet zo dat er minder storing is wanneer het apparaat apparaat lagerwordt. ingesteld wordt. Integendeel: de minimaal storing iswanneer juist minimaal wanneer de lager ingesteld Integendeel: de storing is juist de instelling op instelling op maximaal staat. Dan is er geen regeling werkzaam en vloeit de stroom maximaal staat. Dan is er geen regeling werkzaam en stroomt de stroom ongehinderd door de ongehinderd de snoeren apparaat. Zeker in de is middenofhet in laagste snoeren en hetdoor apparaat. Zeker inen de het middenof in laagste stand de storing hevigst, stand iszoals de storing het hevigst, zoals(figuur de volgende toont 6-14). De de volgende situatie toont 6-14). Desituatie zuigkracht van(figuur een stofzuiger is inzuigkracht dit geval niet ingesteld op de maximum waarde. Dat is te zien in de energiemonitor die in het circuit is aangesloten (figuur 6-15). 74 De sinusverandering wordt uitgedrukt in het begrip cosinus phi (cos φ) (figuur 6-15, onderste schaal). Bij een lineaire stroomverbruiker als een gewone gloeilamp of straalkachel is de © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden. waarde van cos φ gelijk aan 1; de netspanning en de stroomopname zijn in dit geval precies in

6. EMV binnenshuis

spanning en stroom in 6. onbalans is de cos φ-waardeen lager, in dit geval 0,39. Dat wijst dus EMVenbinnenshuis onderweg op een sterke stroomvervuiling. Alle apparaten met een schakelende voeding hebben een vergelijkbaar effect. Met zo’n energiemonitor kunnen lampen en apparaten eenvoudig getest van een stofzuiger is in dit geval niet ingesteld op de maximum waarde. Dat is te meten worden op de mate van sinusverschuiving en de mogelijke hinder die dat veroorzaakt. met bijvoorbeeld een energiemonitor die in het circuit is aangesloten (figuur 6-15).

Figuur 6-14. Stofzuiger, een van de vele huishoudelijke apparaten met een regelbaar vermogen, hier ingesteld op ca. ¾ vermogen.

Figuur 6-15. Met een Energiemonitor 3000 (Voltcraft) wordt - behalve de netto en bruto opgenomen vermogens - ook de cos φ van de stroom weergegeven. In dit geval heeft de cos φ een waarde van 0,39.

Energiezuinige verlichting

ENERGIEZUINIGE VERLICHTING Het parlement van de Europese Unie (2009) heeft besloten dat stroomslurpende Het Europese moeten parlement heeft besloten stroomslurpende gloeilampen moeten verdwijnen gloeilampen verdwijnen en dat plaats moeten maken voor energiezuinige vormen en plaats moeten maken voor een energiezuinige vormen van verlichting. waselektrogevoelige een van verlichting. Dat was ongelukkige beslissing omdat Dat veel ongelukkige beslissing elektrogevoelige personen vanUV de nieuwe personen last hebbenomdat van veel de nieuwe lamptypen. Noglast loshebben van de uitstralende lamptypen. Nog los van de UV uitstralende spaarlampen – waar sommigen een verbrande spaarlampen – waar sommigen een verbrande huid van oplopen – zenden deze typen huidelektrische van oplopenen– magnetische zenden deze typen alle elektrische en de magnetische wisselvelden uit van de alle wisselvelden uit van schadelijke soort. schadelijke soort. De conventionele gloeilamp is een ‘lineaire’ stroomverbruiker die de stroom niet De conventionele gloeilamp is een ‘lineaire’ stroomverbruiker die de stroom niet vervormt; de vervormt; de gelijkmatig stroom loopt gelijkmatig doorendedaaromheen gloeidraden en daaromheen spelen geen stroom loopt door de gloeidraden spelen geen vervelende EMV. vervelende EMV. Moderne lampen werken anders. Ze zijn voorzien van elektronische Moderne lampen werken anders. Ze zijn voorzien van elektronische schakelingen die er voor schakelingen die er voor gedeelte zorgen wordt dat het lichtgevende gedeelte wordt voorzien van zorgen dat het lichtgevende voorzien van de juiste spanning en dat gaat de juiste spanning en dat gaat gepaard met een gepulste stroomdoorvoer. Metingen gepaard met een gepulste stroomdoorvoer. Metingen hebben aangetoond dat het niet alleen de hebben aangetoond dat het niet alleen deook lampen zelf zijn dietoe EMV verspreiden, maar lampen zelf zijn die EMV verspreiden, maar de snoeren er naar en dat over de hele lengte de snoeren: hettoe betreft zowel elektrische als magnetische velden. Wie alle lampen ook devan snoeren er naar en dat over de hele lengte van de snoeren: het betreft zowel in huis heeftals vervangen door spaarlampen bevindt in eenin 3-dimensionaal netwerk vandoor elektrische magnetische velden. Wie alle zich lampen huis heeft vervangen gepulste velden. spaarlampen bevindt zich in een 3-dimensionaal netwerk van gepulste velden. Philips Ecoclassic lamp (figuur Ecoclassic lamp (figuur 6-16). 6-16). De lamp is in feite een halogeenlamp maar ziet er bij oppervlakkige beschouwing uit als een De lamp is in feite een halogeenlamp maar ziet er bij oppervlakkige beschouwing uit als gewone heldere gloeilamp. Ook dit type zal helaas binnenkort uit de winkelschappen een gewone heldere gloeilamp. Ook dit type zal helaas binnenkort uit de winkelschappen verdwijnen. Hij is elektrisch ‘schoon’. verdwijnen. Deze lamp is elektrisch ‘schoon’. Spaarlampen (figuur 6-17) Spaarlampen (figuur 6-17) Lamptypen verschillen in opgenomen vermogen en fabrikaat. Ook storen verouderde lampen Spaarlampen feitevooral kleinealsopgevouwen TL geven buizen; typen veel sterker danzijni nieuwe, ze bijna de geest en van gaan beide flikkeren. Hetondervinden licht wordt elektrogevoeligen hinder. Een van opstartende spaarlamp produceert vuile uitgestraald met eengrote primaire frequentie 50Hz en met een secundaire frequentiemeer die veel hoger ligt, over hetstbiel algemeen bij enkele tienduizenden Hertz. oude lampen het stroomnet stroom dan een branderde lamp. Ook vervuilen meer dan nieuwe lampen. Het licht wordt uitgestraald met een primaire frequentie van 50Hz en met een secundaire frequentie die veel hoger ligt, over het algemeen bij enkele tienduizenden Hertz. De verschillende fabrikaten kunnen sterk verschillen in de hoeveel 75 © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.

6. EMV binnenshuis en onderweg velden die ze verspreiden en de daarin voorkomende frequenties van elektrische en magnetische wisselvelden. 6. EMV binnenshuis Light emitting diodes (LED) lampen (figuur 6-18) De nieuwste generatie van lampen, LED lampen, werken in feite op lage gelijkspanning. Light emitting diodes (LED) (figuur 6-18) Ze geven onmiddellijk vollampen licht, licht dat momenteel in verschillende kleuren wordt De nieuwste generatie van een lampen, LED lampen, werken in feitedeoplichtbundel laagspanning uitgestraald. Ze hebben ingebouwd ‘lensje’ waardoor gericht is. Ze gelijkstroom. Ze flikkeren niet en geven licht dat momenteel in verschillende kleuren wordt geven opmerkelijk veel licht, het lage stroomgebruik in aanmerking genomen, typisch uitgestraald. Ze hebben een ingebouwd 'lensje' waardoor de lichtbundel gericht is. Ze geven zo’n 50 lumen/W opgenomen vermogen. Vele malen meer dan een gloeilamp van opmerkelijk veel licht, het lage stroomgebruik in aanmerking genomen, typisch zo'n 50 dat wattage: een 4W LED lamp geeft evenveel licht als een 30W gloeilamp. Ze zijn lumen/W opgenomen vermogen. Vele malen meer dan een gloeilamp van dat wattage: een nog niet lamp in werkelijk hoge wattages te 30W krijgen. Alleen zaklantaarns branden de 4W LED geeft evenveel licht als een gloeilamp. Zeinzijn nog niet in werkelijk hoge lampen op gelijkspanning uit een batterij of accu. Samengestelde armaturen met wattages te krijgen. Er zijn meerdere uitvoeringen die op 230V branden, maar die hebben alle meerdere gebundelde dat LEDjes beschikken over een elektronische een voorschakelsysteem de spanning naar beneden transformeert. Datspanningsregeling. systeem produceert Er zijn meerdere uitvoeringen die op 230V branden, maar die hebben alle een gepulste stoorvelden. voorschakelsysteem dat de spanning naar beneden omvormt. Dat systeem produceert sterke, gepulste stoorvelden.

Figuur 6-16. Halogeen EcoClassic lamp. Let op de complexe constructie daarbinnen.

Figuur 6-17. Spaarlamp

Figuur 6-18. LED lamp ‘Power’ LED voor 230V aansluiting.

Telefonie TELEFONIE De aloude analoge draadloze telefoon in huis (de ‘looptelefoon’) heeft destijds opmerkelijk weinig gezondheidsklachten gegeven. Dat ondersteunt de opmerkelijk opvatting dat De aloude analoge draadloze telefoon in huis (de ‘looptelefoon’) heeft destijds weinig gezondheidsklachten opvatting dat klachten van devan latere klachten van de latere Dectgegeven. telefoonDat te ondersteunt wijten zijn de aan het pulserende karakter de Dect telefoon velden. te wijtenDraadloze zijn aan hettelefoons pulserende karakter uitgezonden velden. uitgezonden zijn nu vanvan hetdedigitale type en dat isDraadloze het enige telefoons nuis. vanZowel het digitale type en als dat telefoon is het enige dat nueen te koop is. Zowel basisstation dat nu tezijn koop basisstation hebben bakenfrequentie van 100 als telefoon hebben een bakenfrequentie van 100 Hz, die verandert zo gauw men gaat bellen. Hz, die verandert zo gauw men gaat bellen. Het zijn sterk gepulste velden. Het standaard Het zijn sterkzendt gepulste velden. basisstation 24 uur perbasisstation dag uit, basisstation 24 uur per Het dagstandaard uit, onafhankelijk vanzendt gebruik. Het van het onafhankelijk van gebruik. Het basisstation van het ‘Eco’-type Dect dat nu op de markt ‘Eco’-type Dect dat nu op de markt gekomen is zendt alleen uit wanneer er telefonisch gekomen is zendt alleen uit wanneer er telefonisch contact is. Maar Eco-typen verschillen contact is. Maar Eco-typen verschillen onderling sterk en niet alle doen wat we van ze onderling sterk en niet alle doen wat we van ze verwachten: stil zijn als er niet gebeld wordt. verwachten: stralingsvrij zijn als er gebeld En kwestie dus van goed uitkijken En kwestie dus van goed uitkijken bijniet aanschaf vanwordt. een nieuwe telefoon. bij aanschaf van een nieuwe telefoon. Draadtelefoons De oude analoge draadtelefoons werken prima op de bestaande telefooncentrales en zijn tweedehands heel gemakkelijk te bemachtigen; ze kosten dan vrijwel niets. De klassieke draadtelefoon (figuur 6-19) is eigenlijk onmisbaar voor elektrogevoeligen. De 76 uitzonderlijk gevoelige personen kunnen toch last hebben van de magnetische velden die bij het luisteren worden opgewekt door het spoeltje dat de membraan van de luidspreker in © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.

6. EMV binnenshuis en onderweg Draadtelefoons De oude analoge draadtelefoons werken prima op de moderne telefooncentrales en zijn tweedehands en via internet heel gemakkelijk te bemachtigen; ze kosten dan vrijwel niets. De klassieke draadtelefoon (figuur 6-19) is eigenlijk onmisbaar voor elektrogevoeligen. De uitzonderlijk gevoelige personen kunnen toch last hebben van de magnetische velden die bij het luisteren worden 6.opgewekt door het spoeltje dat de membraan van EMV binnenshuis de luidspreker in beweging brengt. Dergelijke personen kunnen baat hebben bij een type dat gebruik maakt van piëzo-elektrische velden (figuur 6-20). Piëzo-elementen beweging brengt. Dergelijke personendat kunnen bij een type dat gebruik van produceren een statisch wisselveld dientbaat om hebben de membraan in beweging te maakt brengen. piëzo-elektrische velden (figuur 6-20). Piëzo-elementen produceren een statisch wisselveld Deze telefoons hebben hetzelfde gebruiksgemak als een klassieke telefoon en worden dat dient om de membraan in beweging te brengen. Deze telefoons hebben hetzelfde beter verdragen. gebruiksgemak als een klassieke telefoon en worden beter verdragen. Er is een nieuwe ontwikkeling in het telefoontype, gesprekken verlopen via de Er is een nieuwe ontwikkeling in het telefoontype, gesprekken verlopen via de internettelefonie (‘voiceover overinternet internet protocol (VoiP) (figuur Ditschakelt type schakelt internettelefonie (‘voice protocol (VoiP) (figuur 6-21).6-21). Dit type door door naar andere telefoons in een bedrijfsnetwerk. Cisco SPA942 IP-telefoon is zijn zo’n naar andere telefoons in een bedrijfsnetwerk. Cisco SPA942 IP-telefoon is zo’n type. Ze type. Ze zijn voorzien van elektronische schakelingen die sterke EMV genereren en voorzien van elektronische schakelingen die sterke EMV genereren en daardoor sterk storen. daardoor sterk storen.

Figuur 6-19. Klassieke analoge ‘draad’telefoon, magnetodynamisch luidsprekertje in de hoorn. Wordt door sommigen slecht verdragen

Figuur 6-20. Piëzo draadtelefoon (Litephon). Analoge telefoon met piëzo element in de hoorn, welke nauwelijks laagfrequente velden genereert. Wordt goed verdragen.

Figuur 6-21. Cisco Linksys digitale telefoon. Geeft sterke velden in de omgeving en wordt heel slecht verdragen.

Draadloze telefoons van draadloze communicatiemethoden worden besproken in Draadloze telefoonsen vormen en vormen van draadloze communicatiemethoden worden het hoofdstuk: Draadloze communicatiesystemen in huis. besproken in het hoofdstuk 6.6.0000000 Draadloze communicatiesystemen thuis.

ELEKTRISCHE BED- EN STOELVERSTELLING Elektrische bedstoelverstelling Het is af te raden een en elektrisch verstelbare stoel of bed aan te schaffen. Daar zit een

Het is af tesysteem raden onder een elektrisch of bed aan te schaffen. Daar ook zit een elektrisch dat stoort.verstelbare Zeker als er stoel een accu in zit, waardoor het meubel elektrisch systeem onder dat stoort. Zeker als er een accu in zit, waardoor het meubel zonder elektrische aansluiting is te gebruiken. Het voedingsdeel hiervan geeft sterke ook zonder elektrische is te gebruiken. Het voedingsdeel hiervan geeft sterke laagfrequente velden af.aansluiting Dit speelt vooral bij de meeste ziekenhuisbedden. laagfrequente velden af. Dit speelt vooral bij de meeste ziekenhuisbedden. Alle elektriciteit in de slaapkamer is eigenlijk taboe, zeker van snoeren bij het bed, aansluiting van het wekkertjein of de radio/TV, leidingen in muren. taboe, Zeer veel klachten vanbijsituaties Alle elektriciteit slaapkamer is eigenlijk zeker van komen snoeren het bed, waarbij de elektrische spanningofdicht bij hetleidingen lichaam wordt gebracht, elektrische aansluiting van het wekkertje radio/TV, in muren. Zeerzoals veelbij klachten komen dekens of hetwaarbij waterbed. Of slapen op vloeren die voor is gebruikt ombij van situaties de elektrische spanning dicht bijde hetbewoner lichaamdaaronder wordt gebracht, zoals TL buizen aan op teofhangen enzovoort. helptop datvloeren deel van huisde’sbewoner nachts stroomloos te elektrische dekens het waterbed. OfHet slapen diehet voor daaronder maken, dan wel uitsluitend afgeschermde kabel te gebruiken in de leidingen. is gebruikt om TL buizen aan op te hangen enzovoort. Het helpt dat deel van het huis ’s Couveuses nachts stroomloos te maken, dan wel uitsluitend afgeschermde kabel te gebruiken in de CouveusesDe zijnsterke in feitemagneten een incubator waarin te vroeg geboren in hun meestverstoren, kwetsbare leidingen. in de motor kunnen het baby’s aardmagnetisme faseeen worden verzorgd. De ruimte wordt verwarmd en geventileerd en de technische installatie wat slechte nachtrust kan geven. die daarvoor nodig is bevindt zich soms zeer dicht bij het kind. De ventilator produceert 77 schadelijk kunnen zijn. Divan heeft laagfrequente EMV van 1000 nT, die in principe gevonden dat de baby reageert op die velden met een momentane verandering van de hartslag. ©De - Uit:van Hugonature Schooneveld (2014) - Elektrostresshartslagvariatie Handboek - Leren omgaan mette ziekmakende elektromagnetische velden. altijd aanwezige komt vervallen, als teken dat de controle door het autonome zenuwstelsel is weggevallen. Dat is een bedreigende situatie, omdat

6. EMV binnenshuis en onderweg Couveuses

Couveuses zijn in feite een incubator waarin te vroeg geboren baby’s in hun meest kwetsbare fase worden verzorgd. De ruimte wordt verwarmd en geventileerd en de technische installatie die daarvoor nodig is bevindt zich soms zeer dicht bij het kind. De ventilator produceert laagfrequente EMV van 1000 nT, die in principe schadelijk kunnen zijn. Onderzoek van Bellieni et a1. (2008) heeft dudidelijk gemaakt dat de baby reageert op die velden met een momentane verandering van de hartslag. De van nature altijd aanwezige hartslagvariatie komt te vervallen, als teken dat de controle door het autonome zenuwstelsel is weggevallen. Dat is een bedreigende situatie, omdat bekend is dat het verlies van controle bij hartpatiënten duidt op een slechte prognose. In dit geval reageert de baby bij het aanzetten van de ventilator binnen seconden. Als na 5 minuten de ventilator weer wordt uitgezet, komt de 6. EMV binnenshuis normale hartritmevariatie volgens Bellieni weer terug. Of deze behandeling leidt tot gezondheidsschade is niet onderzocht. Maar vanuit het voorzorgsprincipe handelend voorzorgsprincipe zouop hetgrotere beter zijn de ventilator grotere afstand te van de zou het beter zijn handelend de ventilator afstand van de op couveuseruimte monteren. couveuseruimte te monteren.

Inductiekookplaat INDUCTIEKOOKPLAAT De werking van de conventionele elektrische kookplaat berust op de overdracht van

De werking vande deelektrisch conventionele elektrische kookplaat de overdracht van De warmte vanuit verwarmde spiraal naar deberust pan ofopschaal met inhoud. warmte vanuit de elektrisch verwarmde spiraal naar de pan of schaal met inhoud. De er magnetische wisselvelden die er van af komen vallen mee en weinigen ondervinden magnetische wisselvelden die er van af komen vallen mee en weinigen ondervinden er last van. last van.

Figuur 6-22. Grafische afbeeldingen van de EMV vlak voor een inductiekookplaat. Links de ruimtelijke verdeling in breedte en hoogte (in meters); hoe lichter de kleur, hoe sterker het veld. Rechts een frequentieverdeling van de magnetische wisselvelden op 30 cm afstand van de kookplaat. De piek van 20 kHz is veruit het hoogst en overtreft de limiet (gestippelde lijn), maar de frequenties van de ontstane harmonischen lopen door tot in het hoogfrequente gebied. Bron: Christ et al., 2012.

De inductiekookplaat werkt anders. De elektronica van het apparaat genereert sterke en De inductiekookplaat anders. hetzwerfstromen apparaat genereert sterke en gepulste magnetischewerkt velden, die De in elektronica de metalenvan pan opwekken die het gepulste magnetische velden, die in de metalen pan zwerfstromen opwekken die het materiaal materiaal verhitten. Daardoor wordt ook de inhoud verwarmd. De frequentie van de verhitten. Daardoor wordtmet ooktalloze de inhoud verwarmd. Dedie frequentie vaninde 20 wisselvelden is 20 kHz harmonischen lopen tot dewisselvelden honderden iskHz kHz met talloze harmonischen die lopen tot in de honderden kHz (zie figuur 6-22 -rechts). De (zie figuur 6-22 -rechts). De gepulste velden zijn hinderlijk voor elektrogevoelige gepulste velden zijn hinderlijk voor elektrogevoelige personen; sommigen zijn intussen personen; sommigen zijn intussen overgestapt op andere vormen van koken. Bij overgestapt op andere vormen van koken. Bij zwangere vrouwen krijgt de foetus het zwaar te zwangere vrouwen krijgt de foetus het zwaar te verduren. Afhankelijk van de centrering verduren. Afhankelijk van de centrering van de pan die er op staat straalt de kookplaat ook horizontaal sterke velden uit. Metingen en berekeningen door Christ wijzen uit, dat het zenuwstelsel van het kind wordt getroffen door 78 EMV die de limieten zoals gesteld door de ICNIRP sterk overtreffen. De animatie van figuur 6-22 (links) toont de positie van de ten opzichte van de voorkant vanomgaan de kookplaat. Dat blijkt juist de plek te zijn ©veldsterkten - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren met ziekmakende elektromagnetische velden. waar de foetus is gelegen. Ook kleine kinderen die voor zo’n kookplaat staan en net boven het

6. EMV binnenshuis en onderweg van de pan die er op staat straalt de kookplaat ook horizontaal sterke velden uit. Metingen en berekeningen door Christ et al. (2012) wijzen uit, dat het zenuwstelsel van het foetus wordt getroffen door EMV die de limieten zoals gesteld door de ICNIRP sterk overtreffen. De animatie van figuur 6-22 (links) toont de positie van de veldsterkten ten opzichte van de voorkant van de kookplaat. Dat blijkt juist de plek te zijn waar de foetus is gelegen. Ook kleine kinderen die voor zo’n kookplaat staan en net boven het aanrecht uitkomen kunnen aan te sterke velden worden blootgesteld.

IT apparatuur

Apparatuur met complexe elektronische schakelingen geven meerdere soorten vervuilende velden af. Dat betreft in de eerste plaats IT apparatuur als computers en hun randapparatuur, maar ook CV ketels, slimme meters en mobieltjes. Hieronder enkele voorbeelden. Computer apparatuur PC’s behoren tot de apparaten die al in de vorige eeuw aanleiding gaven tot EHS klachten. Aanvankelijk waren het vooral de schermen die zowel EMV uitstraalden als UV-straling en vooral huidklachten waren daarvan het gevolg. Olle Johansson (2006) van het Karolinska Institutet in Stockholm heeft nagegaan wat er in de huid precies gebeurde. Bepaalde celtypen bleken histamine en andere neuroactieve stoffen uit te scheiden die o.a. jeuk en ontstekingen veroorzaakten. Tegenwoordig worden de opgenomen vermogens van computers groter en wordt er door de voedingen meer ‘vuile stroom’ op het net gezet. Beeldschermen De platte LCD, TFT of LED beeldschermen gebruiken veel minder energie dan de oude fluorescentieschermen en geven minder straling, hoewel altijd nog wat. De huidige schermen bevatten nog altijd enkele elektronische schakelingen voor voeding, beeldopbouw, geluid en regelmechanismen die laagfrequente velden verspreiden. Deze elektronica zit buiten het beeldveld, in de rand van het scherm, Het is daarom raadzaam de monitor op ruime afstand van het lichaam te zetten. In sommige pas ontwikkelde modellen is de voedingsunit uitgebouwd, zodat de schadelijke schakelende voeding ver van het lichaam verwijderd is. Dat verhoogt de bruikbaarheid voor elektrogevoeligen sterk. De PC kast Door steeds complexer wordende functies en diversiteit aan componenten worden er complexe velden uitgestraald, van extreem laagfrequent tot in het MHz gebied. Elektrische velden worden via de ommanteling bij een goede aansluiting afgevoerd naar aarde, maar de magnetische wisselvelden worden maar gedeeltelijk tegengehouden. Het is daarom aan te raden de kast ver weg te zetten. Ook de snoeren van aangesloten randapparatuur geven gepulste velden af. Dat is de reden om de snoerenbundels van monitor, muis en toetsenbord vanaf de werktafel van zich te laten ‘afstromen’ en er niet midden in te gaan zitten. Om van dat snoerengedoe af te zijn, nemen sommigen draadloze muizen en toetsenborden in gebruik. Dat werkt prima voor wie bestand is tegen de hoogfrequente velden rond die draadloze verbinding. De laptop De laptop wordt steeds professioneler toegerust en is geleidelijk aan bezig de PC in de 79 © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.

6. EMV binnenshuis en onderweg huiskamer te verdringen. Er kleven echter wel enkele bezwaren aan het gebruik van laptops: • Door het geïntegreerde toetsenbord houdt men het apparaat wel zeer dicht bij het lichaam. Dat kan sommigen storen, omdat de velden die er uit komen sterker kunnen zijn dan die uit een standaard PC. Dat komt grotendeels doordat de kast deels van kunststof is en de velden niet tegenhoudt. • Laptops zijn soms niet geaard en geven bijzonder sterke elektrische wisselvelden af, tot wel honderden V/m. Het is essentieel om ze te aarden, bijvoorbeeld door een koperdraadje vanaf een willekeurig stukje blank metaal van een RS232poort of iets dergelijks naar de aardpen van een stopcontact te leiden. Ook zijn er kabeltjes die de aarde van een USB-poort gebruiken. • Door het nabije beeldscherm ontstaat gemakkelijk hinder door de velden die uitgestraald worden door de TL buisjes voor schermverlichting. Nu LED lampjes bijna de plaats van TL buisjes innemen zal dat probleem snel verholpen zijn. • De laptop straalt vooral naar onderen en dat is een ongemakkelijk idee voor wie de gewoonte heeft om in de trein te werken en de laptop op schoot heeft. • Bij een ingeschakelde WiFi zender komen daar hoogfrequente velden bij, met een mogelijk risico voor de mannelijke en vrouwelijke geslachtsorganen daar in de buurt. De ‘laptop’ zou eigenlijk niet op schoot gebruikt moeten worden, omdat het veel beter is de computer op een tafel te gebruiken, ver af van het lichaam. De Italiaanse onderzoeker Bellieni (2012) heeft gemeten dat de laagfrequente magnetische wisselvelden een hoge waarde van 1,6 - 6 microTesla kunnen bereiken en een elektrisch veld van 35 V/m. Het effect op het lichaam is dat er sterke zwerfstromen gaan ontstaan, die bijna de helft bedragen wat volgens de ICNIRP normen verantwoord is. Het voedingsgedeelte echter geeft nog veel sterkere straling en overtreft de limieten voor foetus en volwassene zelfs met resp. 200 en 500%. De gemeten velden zijn ook sterker dan wordt aanbevolen door de Zweedse TCO organisatie. Het wordt door de auteurs daarom sterk afgeraden de laptop op schoot te gebruiken; dat geldt speciaal voor zwangere vrouwen. Maar ook de kwaliteit van mannelijk zaad gaat daardoor achteruit. Tablets Tablets zijn uitgevoerd met een accu die evelas laptops van tijd tot tijd moeten worden opgeladen aan het net. De conversie van spanning geeft EMV en vergelijkbare gezondheidsproblemen als laptops en andere vormen van draagbare computers. Ze werken met programmatuur die draadloos communiceert met de buitenwereld. In de regel zal dat gebeuren via WiFi iinstallaties. Intensieve omgang met tablets (zoals iPad) vergt een goed contact met draadloze netwerken. In de regel zal een tablet voortdurend actief ‘op zoek’ zijn naar netwerken en signalen uitzenden. Slechts enkele uitvoeringen hebben een mogelijkheid tot ethernet aansluiting. Smartphones Deze slimme telefoons zijn volledig afhankelijk van draadloze verbinding met zenders als van WiFi en mobiele telefonie (GSM en UMTS), afhankelijk van de aard van het abonnement. Met de uitrol van het LTE netwerk (‘4G’) worden de nieuwere types ook bruikbaar voor breedbandige communicatie en supersnelle 80 © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.

6. EMV binnenshuis en onderweg 6. EMV binnenshuis

connecties. Dergelijke telefoons zijn uitgerust voor meerdere communicatiewegen en zijn veelal bezig te zoeken naar netwerken in de buurt, ook wanneer de drager normen Het voedingsgedeelte geeft nog veel sterkere straling en van de verantwoord smartphoneis.niet zelf actief aanechter het communiceren is. Elektrogevoelige overtreft de limieten voor foetus en volwassene zelfs met resp. 200 en 500%. De gemeten personen melden dat zij zich onprettig voelen in gezelschap waar smartphones velden zijn ook sterker dan wordt aanbevolen door de Zweedse TCO organisatie. Het wordt aanwezig zijn. Hoewel de toestellen steeds minder signaalsterte nodig hebben door de auteurs daarom sterk afgeraden de laptop op schoot te gebruiken; dat geldt speciaal om tezwangere communiceren er van te nemen. voor vrouwen.lijkt Maarde ookhinder de kwaliteit vantoe mannelijk zaad gaat daardoor achteruit.

Slimme meters

METERS InSLIMME Nederland zijn de slimme meters (figuren 6-23 t/m 25) aan een voorzichtige opmars In Nederland zijn de slimme meters (figuren t/m 25) aan een voorzichtige bezig. bezig. Technische evaluaties voor de eerste6-23 paar honderdduizend meters opmars zijn begonnen Technische evaluaties voor de eerste paar meters zijn begonnen en gezondheidsklachten hebben ons honderdduizend nog niet bereikt. Maar in de VS,enCanada en gezondheidsklachten hebbentalrijk; ons nogwetenschappelijk niet bereikt. Maar in VS,nog Canada Engeland zijnHoe de Engeland zijn de klachten is de daar niet en naar gekeken. klachten wetenschappelijk is daar nog niet naar Hoe datinEuropa tegen het een jaar 2020 dat tegentalrijk; het jaar 2020 gaat, wanneer 80% van degekeken. huishoudens slimme gaat, wanneer 80% van de huishoudens in ons land een slimme meter moet hebben, valt nog meter moet hebben, valt nog niet te zeggen. niet te zeggen. Momenteel doordedenetbeheerders netbeheerders twee systemen beproefd de meterstanden Momenteel worden worden door twee systemen beproefd om deom meterstanden van van een afstand af te kunnen uitlezen. Die systemen zijn: (1) draadloze hoogfrequente een afstand af te kunnen uitlezen. Die systemen zijn: (1) draadloze hoogfrequente systemen systemen gebruik maken het GPRS en viawerken; de GSM werken; die gebruikdie maken van het GPRSvan protocol en via protocol de GSM masten (2).masten de ‘powerline (2). de ‘powerline techniek communication’ techniek die via het elektriciteitsnet signalen communication’ (PLC). Die via het(PLC), elektriciteitsnet, waarop het systeem zijn sowieso is aangesloten, zijn signalen verstuurt naar het dichtstbijzijnde transformatorhuisje. Per verstuurt naar het dichtstbijzijnde transformatorhuisje. Per netbeheerder wordt netbeheerdernagegaan wordt momenteel wat de is voor deHet signalen. is de de momenteel wat denagegaan beste route is beste voor route de signalen. is de Het bedoeling bedoeling PLC meter alleen te installeren draadloze communicatie PLC meterdealleen te installeren wanneer wanneer draadloze GPRS GPRS communicatie zeer zeer moeilijk is. Niet vanwege mogelijke gezondheidsgevaren, omdat er een conflictdreigt dreigtmet is.moeilijk Niet vanwege mogelijke gezondheidsgevaren, maarmaar omdat er een conflict met de door radioamateurs gebruiktezendfrequenties. zendfrequenties. de door radioamateurs gebruikte

Figuur 6-23. Slimme meter ISKRA ME372. GPRS transmissie. Dit type wordt vervangen.

Figuur 6-24. Slimme meter KAIFA DSMR4.0. GPRS transmssie. Dit type dient als uitgangspunt voor het definitieve type.

Figuur 6-25. Slimme meter Echelon. PLC transmissie. Wordt slechts in uitzonderingsgevallen geïnstalleerd.

Daarnaast hebben slimme meters hun eigen elektronische systemen en die vergen energie. Die

Daarnaast hebben meters hun eigen systemengehaald. en die vergen wordt met behulp vanslimme schakelende voedingen uit hetelektronische gewone elektriciteitsnet energie. Die wordt met behulp van schakelende voedingen uit het gewone elektriciteitsnet De meters worden in de huidige proefperiode geïnstalleerd in nieuwe woningen en bij gehaald. grootschalige renovaties van bestaande wooncomplexen. Netbeheerders moeten er nog ervaring mee opdoeninendeuitvinden metertype geïnstalleerd en communicatiemethode beste De meters worden huidigewelk proefperiode in nieuwe de woningen en bij resultaten geeft. Sommige van de nu geplaatste meters zullen na 2015 weer worden grootschalige renovaties van bestaande wooncomplexen. Netbeheerders moeten er nog vervangen, omdat men vanaf dat moment een zekere standaardisatie gaat invoeren. 81 © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.

6. EMV binnenshuis en onderweg ervaring mee opdoen en uitvinden welk metertype en communicatiemethode de beste resultaten geeft. Sommige van de nu geplaatste meters zullen na 2015 weer worden vervangen, omdat men vanaf dat moment een zekere standaardisatie gaat invoeren. Bij beheerssystemen die frequent de meters kunnen uitlezen bestaat er in principe het gevaar dat mensen in hun privacy worden aangetast omdat ‘iemand’ op een centrale post het woongedrag van individuele bewoners zou kunnen volgen. Netbeheerders zouden - door de stroomafname te volgen - uw gewoonten kunnen analyseren. Volgens de huidige wetgeving zal dat niet gebeuren. In 2011 heeft de 1e Kamer de nieuwe gasen elektriciteitswetten aangenomen. Nu is bepaald dat men de slimme meter zonder opgave van redenen kan weigeren. De invoering van de meter zal bij bestaande woningen voorlopig niet verplicht worden (in het Engels heet dat ‘opt out’), maar bij verhuizing zal de nieuwe eigenaar de meter wel moeten toelaten. De minister van economische zaken, landbouw en innovatie (EL&I) heeft bepaald dat de meter niet vaker dan eens per twee maanden mag worden uitgelezen. En de meter geeft de data alleen op afroep door de netbeheerder. Dit ter bescherming van de privacy. Dat laat onverlet dat de mobiele operators gemachtigd zijn om vaker bij de meter ‘in te loggen’ voor technische zaken en om te zien of alles naar behoren functioneert. Zij hebben hun eigen inlogregime. Net als bij het contact met een mobieltje zal deze misschien meerdere keren per dag nagaan of de verbinding nog in orde is. Dat wisselt per provider; later zal duidelijkheid gaan ontstaan over de inlogfrequentie van de GPRS provider in het verzorgingsgebied van uw energieleverancier. Er mogen echter geen gebruiksgegevens woirden verzameld. Omdat sommige metertypen worden uitgerust met een ‘poort’ (‘P1’) waarmee de bewoner zelfstandig een veelheid aan gegevens over zijn gebruik kan downloaden kan de bewoner een prima overzicht krijgen van zijn gebruik. Dat zou energie kunnen besparen. Dat is echter een onzinnig argument omdat men voor enkele tientjes een metertje kan kopen waarmee elk elektrisch apparaat eenvoudig op stroomverbruik kan worden onderzocht. De voordelen van de slimme meter liggen duidelijk vooral aan de kant van de energieleveranciers, omdat die naar tijd gedifferentieerde tarieven kunnen aanbieden om de energiestroom wat regelmatiger te laten verlopen, wanbetalers te kunnen afsluiten en onwettige praktijken te kunnen opsporen. Men heeft ook geen meteropnemers nodig die langs de deuren gaan en dat drukt de kosten. Op termijn kan men uiteenlopende tarieven gaan hanteren, te weten hogere tarieven per kwh in perioden van hoog energieverbruik. Op dit ogenblik wordt dat ten stelligste ontkend, maar in enkele landen is dat al het geval. Er is objectief gezien weinig op tegen als er bijvoorbeeld een enkele keer per dag, week of maand een kort signaal naar het centrale punt zou worden verzonden. Die kortdurende puls zal voor weinig extra veldbelasting zorgen. Het is wel zaak de vinger aan de pols te houden en er voor te zorgen dat men zijn bed op een gezonde afstand van de meter opstelt.

Acculaders

Laadapparatuur voor autoaccu’s, elektrische fiets, mobieltje, smartphone, iPod, E-reader en alle andere elektronische apparaten die vanuit het net gevoed worden, geven sterke gepulste stromen (figuur 6-26). De pulsen lopen synchroon met de 50Hz 82 © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.

6. EMV binnenshuis en onderweg 6. EMV binnenshuis

netspanning en bevinden zich in het spanningsverloop dicht bij de nul-doorgang van de sinus. Ze leveren gezondheidsklachten wanneer men er langdurig te dichtbij zit dicht bij de nul-doorgang. Ze leveren gezondheidsklachten wanneer men er langdurig te of ligt. In caravans is dat één van de standaard risico’s, wanneer men aangesloten is dichtbij zit of ligt. In caravans is dat één van de standaard risico’s, wanneer men aangesloten op externe toepassingenvan vanditdit soort laadelektronica zijn is een op een externestroomaansluiting. stroomaansluiting. De De toepassingen soort laadelektronica zijn talrijk talrijk en je komt ze in vele situaties tegen. Door ze op afstand te houden is er weinig en je komt ze in vele situaties tegen. Door ze op afstand te houden is er weinig hinder van te hinder van te maar verwachten, maar het anders wordt hetregelmatig wanneer men zware accu’s 6. EMV binnenshuis verwachten, anders wordt wanneer men zwareregelmatig accu’s moet opladen voor moet opladen voor een elektrische fiets, scootmobiel of elektrische auto. De daarbij een elektrische fiets, scootmobiel of elektrische auto. De daarbij optredende stromen zijn optredende zijnteaanzienlijk en het is aan te bevelen niet aanzienlijk stromen en het is aan bevelen deze laadhandelingen niet indeze huislaadhandelingen te doen maar in een dicht bijtede nul-doorgang. Zeschuurtje leveren gezondheidsklachten wanneer men erop langdurig te in huis doen maar in een of andere plek buiten; in elk geval grote afstand schuurtje of andere plek buiten; in elk geval op grote afstand van het slaapvertrek. dichtbij zit of ligt. In caravans is dat één van de standaard risico’s, wanneer men aangesloten van het slaapvertrek. is op een externe stroomaansluiting. De toepassingen van dit soort laadelektronica zijn talrijk en je komt ze in vele situaties tegen. Door ze op afstand te houden is er weinig hinder van te verwachten, maar anders wordt het wanneer men regelmatig zware accu’s moet opladen voor een elektrische fiets, scootmobiel of elektrische auto. De daarbij optredende stromen zijn aanzienlijk en het is aan te bevelen deze laadhandelingen niet in huis te doen maar in een schuurtje of andere plek buiten; in elk geval op grote afstand van het slaapvertrek.

Figuur 6-26. Velden rond een laadapparaat voor een accu. De 50 Hz wisselspanning waarmee het laadapparaat wordt gevoed is weergegeven met de regelmatige slingerlijn. De stroom die de lader de accu instuurt is herkenbaar aan de tweelingpulsen op de nullijn. De laadkabels stralen sterk: afstand houden dus. Assen: Horizontaal is de tijd uitgezet, verdeeld in vakjes van 5 msec. Verticaal de stroomsterkte in arbitraire eenheden.

ZFiguur ONNECELLEN OP HET Zonnecellen hetDAK dak voor een accu. De 50 Hz wisselspanning waarmee het 6-26. Velden op rond een laadapparaat

laadapparaat wordt gevoed iscellen weergegeven met dak de regelmatige slingerlijn. De stroom die de lader de Photovoltaïsche’(PV) op het (figuren 6-27 en 28) leveren stroom wanneer er accu instuurt is herkenbaar aan de tweelingpulsen op de nullijn. De laadkabels stralen sterk: afstand licht op schijnt: hoe meer zonlicht, hoe hoger het geleverde vermogen. Dat kan gaan tot houden dus. 2 . De elektriciteitsmeter draait zichtbaar zonderinextra maatregelen 100W/m Assen: Horizontaal is de tijd uitgezet, verdeeld in vakjes van 5 msec.terug. VerticaalMaar de stroomsterkte isarbitraire het deeenheden. vraag of het uw gezondheid bevordert. De omvormers die de gelijkspanning van de zonnepanelen opkrikken naar een 230 V wisselspanning produceren namelijk extreem vervuilende Zolang de zon schijnt injecteert het systeem series ZONNECELLEN OP HET stroompulsen. DAK van 68 kHz pulsen in het net, die gezamenlijk een soort van wisselspanningsprofiel

Figuur 6-27. Zonnecellen op het dak (PV cellen).

Figuur 6-28. Inverters (voorschakelkasten) op zolder.

‘Photovoltaïsche’(PV) cellen op het dak (figuren 6-27 en 28) leveren stroom wanneer er licht op schijnt: hoe meer zonlicht, hoe hoger het geleverde vermogen. Dat kan gaan tot 100W/m2. De elektriciteitsmeter draait zichtbaar terug. Maar zonder extra maatregelen is het de vraag of het uw gezondheid bevordert. De inverters die de laagspanning van de zonnepanelen opkrikken naar een op 230 produceren namelijk vervuilende Figuur 6-27. Zonnecellen hetV daknetspanning (PV cellen). Figuur 6-28. Invertersextreem (voorschakelkasten) op zolder. stroompulsen. Zolang de zon schijnt injecteert het systeem series van 68 kHz pulsen in het net, die gezamenlijk een soort van wisselspanningsprofiel voorstellen (figuren 6-29 en 30). 83 6-27 en 28) leveren stroom wanneer er licht ‘Photovoltaïsche’(PV) cellen op het dak (figuren op schijnt: hoe meer zonlicht, hoe hoger het geleverde vermogen. Dat kan gaan tot 100W/m2. ©De - Uit: Hugo Schooneveld (2014)draait - Elektrostress Handboekterug. - Leren omgaan ziekmakende elektriciteitsmeter zichtbaar Maar met zonder extraelektromagnetische maatregelenvelden. is het de vraag of het uw gezondheid bevordert. De inverters die de laagspanning van de zonnepanelen

6. EMV binnenshuis en onderweg 6. EMV binnenshuis

voorstellen (figuren 6-29 en 30). Overigens verschillen de eigenschappen van omvormers per Die pulsen in spanning voor een deel te dempen bijvoorbeeld door het bijschakelen Datfabrikaat. is voor een deel te dempen door hetzijn bijschakelen van ‘capaciteit’, met van ‘capaciteit’, bijvoorbeeld met Stetzerfilters. Stetzerfilters. Aangezien woningbouwcorporaties bijvoorbeeld Aedes voornemen hebben Aangezien grote grote woningbouwcorporaties alsals bijvoorbeeld Aedes het het voornemen hebben hun huurhuizen op zeer te gaantevoorzien van zonnepanelen, is het zaakisdehet vinger hun huurhuizen opgrote zeer schaal grote schaal gaan voorzien van zonnepanelen, zaakaan de de polsaan te houden nemen om hinderlijke stroom op devuile stroom op vinger de polsentemaatregelen houden entemaatregelen te nemenvuile om hinderlijke elektriciteitsleidingen te voorkomen. de elektriciteitsleidingen te voorkomen.

Figuur 6-29. Repeterend patroon van laagfrequente pulsen (1,7 kHz) afgeleid van de inverter van een zonnecel. die het net ingestuurd worden, Een vakje is 0,4 msec.

Figuur 6-30. Frequentieanalyse van de pulsen van hogere frequentie (68 kHz) die het lichtnet ingaan. Een vakje is 35 kHz breed.

Problematische aardingen van apparatuur PROBLEMATISCHE AARDINGEN VAN Voor elektrogevoelige personen is APPARATUUR het van wezenlijk belang dat de aarding van een

Voorinelektrogevoelige is het vandie wezenlijk belang dat de aarding huis orde is, zodat personen de spanningen ontstaan op metalen delenvan in een en huis rondinhet orde is, zodat de spanningen die ontstaan op metalen delen in en rond het elektriciteitsnet elektriciteitsnet op de goede manier naar aarde worden geleid. Die spanning kanop bij de goede manieraarding naar aarde worden geleid.volts Die bedragen, spanning kan bij een aarding vele een gebrekkige vele tientallen terwijl ergebrekkige al problemen kunnen tientallen volts bedragen, terwijl er al problemen kunnen ontstaan bij spanningen op het ontstaan bij spanningen op het lichaam van enkele millivolts. lichaam van enkele millivolts. Ongewenste spanningen moeten dushuis hetuithuis en in. de Daar grond Daar zijn twee Ongewenste spanningen moeten dus het en deuit grond zijnin. twee hoofdroutes hoofdroutes (1) via deinaardedraad deuinstallatie u vanuit hetwordt elektriciteitsnet voor: (1) via voor: de aardedraad de installatieindie vanuit het die elektriciteitsnet aangereikt, wordt of (2) die via door een uw aardedraad die door uw eigen grondpen dehetzelfde grond in of (2) aangereikt, via een aardedraad eigen grondpen de grond in gaat. Dat is niet gaat. Dat niet hetzelfde omdat de elektrische weerstanden verschillen en de omdat deiselektrische weerstanden kunnen verschillen en de af tekunnen voeren stromen de weg vanaf tedevoeren weg van minste weerstand volgen. Ombij veiligheidsredenen en minstestromen weerstanddevolgen. Omde veiligheidsredenen en elektrocutie aanraking te elektrocutie aanraking te voorkomen, moet deminder weerstand naarOhm aarde officieelMaar minder voorkomen, bij moet de weerstand naar aarde officieel dan 160 bedragen. voor160 elektrogevoeligen is dat nietvoor goedelektrogevoeligen genoeg en moet deisweerstand dan 10 en Ohm dan Ohm bedragen. Maar dat niet minder goed genoeg moet bedragen om de installatie voldoende spanningsvrij te houden. Eventueel moeten er één of de weerstand minder dan 10 Ohm bedragen om de installatie voldoende spanningsvrij meer extra aardpennen geslagen worden om die weerstand voldoende laag te krijgen. te houden. Eventueel moeten er één of meer extra aardpennen geslagen worden om die De stromenvoldoende die de grond in gestuurd worden vinden hun weg langs verschillende grondlagen weerstand laag te krijgen. naar de aardpen van het trafohuisje dat u deworden stroom levert en komt vervolgens de centrale De stromen die de grond in gestuurd vinden hun weg langs via verschillende aardedraad uw huis weer binnen. Alleen, die aansluiting op het trafohuisje deelt u met een grondlagen naar de aardpen van het trafohuisje dat u de stroom levert en komt onbekend aantal buurtbewoners, die elk de nodige signalen en spanningen op de aardedraad vervolgens via de centrale aardedraad uw huis weer binnen. Alleen, die aansluiting zetten. Die komen even gemakkelijk ook uw huis binnen en kunnen soms problemen op het trafohuisje deelt uanders met een aantal buurtbewoners, die elk de nodige oproepen. Daar is weinig tegenonbekend te doen dan er voor zorgen dat uw eigen aardpen signalen en spanningen op de aardedraad zetten. Die komen even gemakkelijk gebruikt wordt voor uw eigen installatie en dat de weerstand daarvan zo laag mogelijkook is. uw huis binnen en kunnen soms problemen oproepen. Daar is weinig anders tegen te doen Er komt een conflict (een ‘aardlus’) wanneer u delen van uw installatie via meer dan één dan er voor zorgen dat uw eigen aardpen gebruikt wordt voor uw eigen installatie en enkele route gaat aarden. Er zullen dan stromen gaan lopen die u niet wenst en waarover udat de weerstand daarvan zo laag mogelijk geen controle hebt. De stromen volgen de is. weg van de minste weerstand en dat kan eventueel huis zijn en niet langs de kortste weg naar buiten. situatie doet Erdwars komtdoor eenuwconflict (een ‘aardlus’) wanneer u delen van uwDie installatie via zich meervoor, dan bijvoorbeeld, wanneer u een TV hebt aangesloten op een centrale antennekabel. De 84

© - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.

6. EMV binnenshuis 6. EMV binnenshuis en onderweg

afschermende mantel vanaarden. die kabel geaarddan via een aardinggaan van het verdeelkastje aanwenst de en één enkele route gaat Eriszullen stromen lopen die u niet straat en maakt contact met hebt. het chassis van uw toestel. nu dedeTV is aangesloten via en waarover u geen controle De stromen volgenWanneer de weg van minste weerstand eenkan stekker met randaarde, dan komen aardeaansluitingen vandehet huis inweg contact met de Die dat eventueel dwars door uw huis zijn en niet langs kortste naar buiten. aarding van de kabel en gaan er permanent onbeheersbare stromen lopen. Bij apparaten die situatie doet zich voor, bijvoorbeeld, wanneer u een van de apparaten met reandaarde dubbel geïsoleerd zijn en een stekker zonder randaarde hebben, treedt dit probleem niet op. hebt aangesloten op een centrale antennekabel. De afschermende mantel van die kabel Dit zijn zaken die voor de leek moeilijk te overzien zijn en die het inzicht vergen van is geaard via een het verdeelkastje aan de straat terwijl het stekkerblok is geaard via de geschoolde meetspecialisten. Want het afscherming van ruimten en apparatuur kan volledig huisaarde. Dan komen aardeaansluitingen van hetaan huis contactdeel metvan deuw aarding van mislopen, wanneer niet tevens aandacht wordt besteed dit in essentiële systeem: de kabel en gaan er permanent onbeheersbare stromen lopen. Bij apparaten die dubbel het huisnet. Aarding beschermt u tegen elektrocutie, dat is waar. Maar tegelijk haalt u soms geïsoleerd en eenbinnen, stekker randaarde hebben, treedt ditelektrische probleemvelden niet op. het ‘Paard zijn van Troje’ datzonder uw ruimten opzadelt met vervuilende die vanzijn buiten komen moeilijk te bestrijden Dit zaken dieenvoor de leek moeilijkzijn. te overzien zijn en die het inzicht vergen van geschoolde meetspecialisten. Want het afschermen van ruimten en apparatuur kan volledig mislopen, wanneer niet tevens aandacht wordt besteed aan dit essentiële 6.6.van DRAADLOZE COMMUNICATIESYSTEMEN THUIS deel uw systeem: het huisnet. Aarding beschermt u tegen elektrocutie, dat is waar. Deze tegelijk paragraafhaalt behandelt een het aantal hoogfrequente huis. Wat daartegen Maar u soms ‘Paard van Troje’bronnen binnen,van datEMV uw in ruimten opzadelt met te doen is wordt behandeld in hoofdstuk vervuilende elektrische velden die van15. buiten komen en moeilijk te bestrijden zijn. In de toekomst worden we binnenshuis - meer dan nu al het geval is - ondergedompeld in een

Powerline communication datatransport in huis soep van hoogfrequente velden. Envoor het wordt voortdurend erger, want er is geen rem op deze

Sommige leveranciers adviserenregelen om een verbinding tussen PC De en router te ontwikkelingen. Het automatisch vandraadloze huiselijke functies heet ‘domotica’. verwachtingen ontwikkelaars verdere ontwikkelingen zijn hooggespannen. vervangen doorvan eendigitale bedrade verbinding,voor maar dan wel via kabels van het elektriciteitsnet. In opkomst is het Internet of things, waarbij een aantal apparaten, die met chips zijn uitgerust, Dat heet powerline communication (PLC). Dat klinkt logisch, maar is het voor deze draadloos met elkaar Elektrogevoeligen zullen steeds vaker toepassing zeker nietkunnen logischgaan voorcommuniceren. elektrogevoeligen. Want PLC datatransport geeft sterk moeten kiezen tussen gemak van verdergaande automatisering en devan hinder de vervuilende laagtothet hoogfrequente velden langs de hele loop hetvan leidingstelsel. onvermijdelijke velden. De spanningspieken bij datatransfer kunnen honderden millivolts bedragen. Er zijn In tabel 6-1PLC zijn systemen enkele veelvoorkomende draadloze systemen gebruik huis opgesomd. goedkope te koop om PC signalen via hetvoor net naar deinrouter of modem de technici isHomeplug ook een aantal technische gegevens opgenomen. De gebruikte frequenties teVoor transporteren. is één van die systemen. Die systemen werken goed en verschillen en daarmee ookliever de golflengten. doordringend vermogen hoogfrequente snel. Maar trek dan toch een aparteHet draad van de PC naar devan router. signalen is beter naarmate de frequenties lager zijn. Niet voor niets zijn mobieltjes jaren geleden begonnen met een frequentie van 900 MHz en golflengte van 33,3 cm. Bluetooth 6.6. Draadloze thuis signalen en de nieuwere communicatiesystemen versies van de WLAN systemen zullen dus veel moeilijker door uw Deze behandelt een aantal hoogfrequente bronnen van EMV in huis. Wat murenparagraaf heendringen.

daartegen te doen is wordt behandeld in hoofdstuk 15.

Tabel 6-1. Veel voorkomende systemen voor draadloze communicatie thuis, met hun technische karakteristieken Draadloze techniek DECT WLAN B WLAN G WLAN A Bluetooth Nintendo Wii (Bluetooth Variant) XBOX360RF Domotica/Afstandsbedieningen

Draaggolf 1880-1900 MHz 2400-2485 MHz 2400-2485 MHz 5000-5900 MHz 2400-2485 MHz 2400-2485 MHz 2400-2485 MHz 433/866 MHz

Kanaalbreedte 2 MHz 10 MHz 22 MHz 22 MHz 1 MHz 1 MHz onbekend <1 MHz

Baken Puls 100 Hz 10 Hz 10 Hz 10 Hz 2x800 Hz 200 Hz 130 Hz variabel

Data Puls 100 Hz variabel* variabel* variabel* variabel* 200 Hz 130 Hz variabel*

Het gepulste signaal van vrijwel alle draadloze technieken wordt extreem variabel wanneer er internetsignalen over verstuurd worden. Dit komt omdat internetverkeer geen vaste bandbreedte heeft. (Bron: Robin Heijblom, persoonlijke mededeling)

In de toekomst worden we binnenshuis - meer dan nu al het geval is - ondergedompeld OTSPOTS ALLE HOOGFREQUENTE VELDEN inHeen soepBIJ van hoogfrequente velden. En het wordt voortdurend erger, want er is geen rem op deze ontwikkelingen. Het automatisch regelen van huiselijke functies heet ‘domotica’. De verwachtingen van digitale ontwikkelaars voor verdere ontwikkelingen zijn hooggespannen. In opkomst is het Internet of things, waarbij een aantal apparaten, 85 © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.

6. EMV binnenshuis en onderweg die met chips zijn uitgerust, draadloos met elkaar kunnen gaan communiceren. Elektrogevoeligen zullen het gemak van verdergaande automatisering moeten bekopen met toenemende hinder van de onvermijdelijke velden. In tabel 6-1 zijn enkele veelvoorkomende draadloze systemen voor gebruik in huis opgesomd. Voor de technici is ook een aantal technische gegevens opgenomen. De gebruikte frequenties verschillen en daarmee ook de golflengten. Het doordringend vermogen van hoogfrequente signalen is hoger naarmate de frequenties lager zijn. Niet voor niets zijn mobieltjes jaren geleden begonnen met een frequentie van 900 MHz en golflengte van 33,3 cm. Bluetooth signalen en de nieuwere versies van de WLAN systemen zullen dus moeilijker door uw muren heendringen.

Hotspots bij alle hoogfrequente velden

6. in EMV binnenshuis Wat betreft de mate van blootstelling een besloten ruimte is de inrichting van belang, want de aanwezigheid van grote reflecterende vlakken als stalen meubels, spiegels, stralingwerende beglazing en sommige kunststoffen Wat betreft de mate van blootstelling in EMV een besloten ruimtemeubelafwerking is de inrichting vanweerkaatsen belang, want 6. binnenshuis de golffronten van de hoogfrequente straling en gaan een spiegels, onderlinge interactie de aanwezigheid van grote reflecterende vlakken als stalen meubels, stralingwerende aan. Er ontstaan dan hotspots: plekken waar door interferentie van HF golven beglazing en sommige kunststoffen meubelafwerking weerkaatsen de golffronten van degrote Wat betreft de mate vanenblootstelling in decimeters een besloten ruimte deontstaan inrichting van belang, want hoogfrequente straling gaan onderlinge interactie aan.isEr dandan hotspots: velddichtheden ontstaan. Opeen enkele afstand daarvan zijn zones waar de aanwezigheid van grote reflecterende vlakken als stalen meubels, spiegels, stralingwerende plekkenelkaar waar door interferentie HF golvenvelden grote velddichtheden ontstaan. enkele golven verzwakken. Bijvan kortgolvige liggen hotspots soms Op maar enkele beglazing sommige kunststoffen meubelafwerking weerkaatsen de golffronten van de decimetersenafstand daarvan zijn zones waar golven verzwakken. Bij gemakkelijke kortgolvige decimeters van elkaar; men zaldan niet bij voorkeur opelkaar precies zo’n plek de hoogfrequente straling soms en gaan eenenkele onderlinge interactie Er ontstaan dan bij hotspots: velden liggenhebben, hotspots maar decimeters van aan. elkaar; men zal niet voorkeur op stoel willen of het hoofdkussen. plekken waar door interferentie van HF golven grote velddichtheden ontstaan. precies zo’n plek de gemakkelijke stoel willen hebben, of het hoofdkussen. Op enkele In Japan is afstand nagegaan op welke manier velden rond mobiele telefoons verspreid. decimeters daarvan zijn dan zonesde waar golven elkaar verzwakken. Bijzijn kortgolvige In Japan is nagegaan opsoms welke manier de velden rondzodat mobiele telefoons verspreid. Devan De golffronten worden in de ruimte weerkaatst, er volgens dezijn golftheorieën velden liggen hotspots maar enkele decimeters van elkaar; men zal niet bij voorkeur op golffronten worden in de ruimte weerkaatst, zodat er volgens de golftheorieën van Huygens precies zo’n plek de gemakkelijke stoel ontstaan. willen hebben, of het hoofdkussen. Huygens interferentieverschijnselen In de ruimte leidt dat tot plaatselijke interferentieverschijnselen ontstaan. In de ruimte leidt dat tot plaatselijke verdichtingen van verdichtingen van de velden: de ‘hotspots’. Afhankelijk van de golflengte van het In is de nagegaan op welke manier de velden rond mobiele verspreid. de Japan velden: ‘hotspots’. Afhankelijk van de golflengte van hettelefoons gebruiktezijn GSM systeemDe (900 gebruikte GSM systeem (900 of 1800 MHz) liggen die hotspots verder of minder golffronten worden in de ruimte weerkaatst, zodat er volgens de golftheorieën van Huygens of 1800 MHz) liggen die hotspots verder of minder ver uit elkaar. Figuur 8-31 toont de ver interferentieverschijnselen ontstaan. In de ruimte leidt dat tot plaatselijke verdichtingen van uit elkaar. Figuur 6-31 toont de interferentieverschijnselen in een reflectieloze kamer. de velden: ‘hotspots’. de golflengte van hetgolven gebruikte GSMinteractie systeem (900 Figuur 6-32detoont wat erAfhankelijk gebeurt bijvan interacties met ‘eigen’ of door van of 1800van MHz) liggen die hotspots verder of minder ver uit elkaar. Figuur 8-31 toont de golven uiteenlopende oorsprong.

Figuur 6-31. Grafische voorstelling van een reflectieloze kamer met een Dect zender. De golven planten zich rechtlijnig voort tot ze worden geabsorbeerd. De hotspots zijn hier ‘zichtbaar’ gemaakt als lagen van velden met gelijke Figuur 6-31. Grafische voorstelling van een reflectieloze dichtheid. kamer met een2006, Dect met zender. De golven planten zich Bron: Hondou toestemming. rechtlijnig voort tot ze worden geabsorbeerd. De hotspots zijn hier ‘zichtbaar’ gemaakt als lagen van velden met gelijke dichtheid. Bron: Hondou 2006, met toestemming. interferentieverschijnselen in een reflectieloze

Figuur 6-32. Kamer met reflecterende wanden. Plaatselijk ontstaan verdichtingen van energie: de ‘hotspots’. Vanuit vele richtingen ontstaan er veldinteracties waardoor een complexe ruimtelijke verdeling van hotspots ontstaat Figuur 6-32. Kamer met reflecterende wanden. Plaatselijk (donkere vlekken). ontstaan verdichtingen van energie: de ‘hotspots’. Bron: Hondou 2006, met toestemming. Vanuit vele richtingen ontstaan er veldinteracties waardoor een complexe ruimtelijke verdeling van hotspots ontstaat (donkere vlekken). Bron: Hondou 2006, met toestemming. kamer. Figuur 8-32 toont wat er gebeurt bij

interacties met ‘eigen’ golven of door interactie 86 van golven van uiteenlopende oorsprong. De hotspots zijn hier aangegeven als donkere heeft vastgesteld, de veldsterkte interferentieverschijnselen in een reflectielozezones. kamer.Men Figuur 8-32 toont watdat er gebeurt bij ©van - Uit:een Hugohotspot Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden. 15 maal zo hoog kan zijn dan de ruimte daar omheen, wanneer de kamer is interacties met ‘eigen’ golven of door interactie van golven van uiteenlopende oorsprong. voorzien van reflecterende wanden

6. EMV binnenshuis en onderweg De hotspots zijn hier aangegeven als donkere zones. Men heeft vastgesteld, dat de veldsterkte van een hotspot 15 maal zo hoog kan zijn dan de ruimte daar omheen, wanneer de kamer is voorzien van reflecterende wanden 6. EMV binnenshuis

Dect telefoon (digitally enhanced cordless telephone) De laatste jaren worden voor huisgebruik nog vrijwel gepulst: 100 maaltelefoons per seconde is er een korte 6-33); serie van uitsluitend Dect gekocht (figuur de nog kortere pulsen. Ze zijn voor velen hinderlijk. Het is analoge draad en looptelefoons zijn vrijwel niet meer goed datvoordeel er nu uitvoeringen de markt is zijnhet tedaarom krijgen. Het van Dectoptelefoons gekomen die alleen zenden wanneer er een gesprek is: de gebruiksgemak, de veelzijdigheid en mobiliteit van Eco-dects. Die wordt door elektrogevoelige personen de gebruiker. Het bereik van de telefoon ten opzichte veel beter verdragen. van het basisstation dat met de externe Babyfoon op het Dect principestaat is enkele tientallen telefoonverbinding in contact Figuur 6-33. Dect telefoons (handsets) en Het is binnenshuis wel gemakkelijk om te horenvan watde baby’s en kleine 6. EMV basisstation (rechts). tot honderden meters, afhankelijk bebouwing. kinderen op een kan andere verdieping of bij buren uitspoken Een basisstation meerdere telefoons bedienen. en de draadloze babyfoon lijkt een perfecte oplossing. Ze werken prachtig, maar kijk eens 100 maal per seconde er een seriemoment van Het basisstation zendt 24 uur pergepulst: dag hoogfrequente veldenis uit omkorte op elk naar de velden die daar vanaf komen.nog In kortere Tabel 6-2 zijnZe eenzijn paar meetwaarden opgenomen die pulsen. voor velen hinderlijk. Het isDie contact te kunnen hebben met de telefoon, waar die ook in huis wordt opgenomen. uitgevoerd zijn met een ‘baby monitor’ als stralingsbron en met een Gigahertz Solutions daarom goed er korte nu uitvoeringen de markt zijn velden gepulst: 100van maal seconde is erdat een vanop nog pulsen. HF59Bzijn meter, voorzien eenper isotrope antenne met -20 dBserie verzwakker enkortere metingen de gekomen die alleen zenden wanneer er een gesprek is:inde Ze zijn voor velen hinderlijk. Het is daarom goed dat er nu uitvoeringen op de markt zijn peak hold stand. De metingen zijn uitgevoerd zowel binnen in ruimten die al of niet grensden Eco-dects. Die wordt door elektrogevoelige personen gekomen zenden wanneer ereneen gesprekvan is: de Eco-plus-dects. Die wordt door aan murendie metalleen geleidende koolstofverf beglazing veel beter verdragen. het type HR++ Special S. De elektrogevoelige personen veel beter verdragen. Het beste is een ouderwetse bedrade gemiddelde waarden op verschillende afstanden de babyfoon Babyfoon op van het Dect principe zijn nogal variabel, maar de telefoon te handhaven. Figuur 6-33. Dect telefoons (handsets) en tendens is duidelijk. Velddichtheden nabij de babyfoonzender zijn enorm en zijn op 5 meter Het is wel gemakkelijk om te horen wat baby’s en kleine basisstation (rechts). afstand nog de SBM2008 normen. Babyfoon opver hetboven Dect principe of GSM kinderen op een andere verdieping of bij buren uitspoken en de babyfoon lijkt perfectewat oplossing. maarop kijk eensandere Het is draadloze wel gemakkelijk om een te horen baby’sZeenwerken kleineprachtig, kinderen een naar de velden daar vanaf komen. Tabel 6-2 zijnbabyfoon een paar meetwaarden opgenomen die verdieping of bijdieburen uitspoken enInde draadloze lijkt een perfecte oplossing. Tabel 6-2. Afstand toteen babyfoon Gemiddelde meetwaarde uitgevoerd zijn met ‘baby monitor’ als stralingsbron en met een Gigahertz Solutions Ze werken prachtig, maar kijk eens naar de velden die daar vanaf komen. In Tabel 6-2 2 ` HF59B meter, voorzien 0,5van m een isotrope 185antenne mW/m met 8,35 V/mverzwakker en metingen in de -20 dB 2 zijn een paar meetwaarden gegeven. De metingen zijn uitgevoerd zowel binnen in 1m 55 mW/m 4,55 V/m peak hold stand. De metingen zijn uitgevoerd zowel binnen in ruimten die al of niet grensden 2met geleidende koolstofverf en beglazing ruimten die al of niet grensden aan muren 2 m koolstofverf20 2,74het V/m aan muren met geleidende enmW/m beglazing van type HR++ Special S. De 2 van het typewaarden HR++ Special S. De gemiddelde waarden op verschillende afstanden van 3m 13 mW/mvan 2,21 V/m gemiddelde op verschillende afstanden de babyfoon zijn nogal variabel, maar de 2 detendens babyfoon zijn nogal variabel, maar de tendens is duidelijk. Velddichtheden nabij 5m 7 mW/m 1,62 V/m zijn enorm en zijn op 5 meter is duidelijk. Velddichtheden nabij de babyfoonzender deafstand babyfoonzender zijn ennormen. zijn op 5 meter afstand nog ver boven de SBM2008 nog ver boven de enorm SBM2008 normen (tabel 12-2).

OVERIGE HOOGFREQUENTE BRONNEN IN HUIS

Tabel 6-3 6-2. toont Afstandeen tot babyfoon Gemiddelde meetwaarde Tabel paar draadloze communicatiesystemen met hun fysische 2 ` m 185 mW/m 8,35 V/m eigenschappen, voor 0,5 gebruik binnenshuis. 2 1m

Bluetooth HF apparatuur 2m

55 mW/m 4,55 V/m 2 20 mW/m 2,74 V/m 2 13 mW/m 2,21 V/m tussen verschillende computer 2 7 mW/m 1,62 V/m

3m Dit is een communicatiemiddel randapparaten en heeft een 5m relatief gering bereik. Het wordt ook toegepast voor de aansturing van elektronische spelletjes, telefoons, headsets etc. en de gebruiksmogelijkheden nemen in snel tempo toe. Overige hoogfrequente bronnen in huis 100 , 5, 2 of 1 mW. Bluetooth vier categorieën qua uitzendvermogen. OVERIGE kent HOOGFREQUENTE BRONNEN IN HUIS Tabel 6-3 toont een paar draadloze communicatiesystemen voor gebruik binnenshuis Het signaal is niet sterk en pulseert over een heel breed frequentiegebied. Tabel 6-3 toont een paar draadloze communicatiesystemen met hun fysische met hun fysische eigenschappen. eigenschappen, voor gebruik binnenshuis. CV radiator warmtemeter Bluetooth BluetoothHF HFapparatuur apparatuur Sommige typen warmtemeters zijn direct aan een verschillende radiator bevestigd en gevenrandapparaten regelmatig en Bluetooth is een communicatiemiddel tussen computer Dit is een communicatiemiddel tussen verschillende computer randapparaten en heeft een draadloos aan een centrale computer door hoeveel energie (warmte) in een bepaald tijdsbestek enrelatief heeft gering een relatief gering bereik. Het wordt toegepast de aansturing van bereik. Het wordt ook toegepast voor ook de aansturing vanvoor elektronische is verbruikt. Daarvoor wordt bijvoorbeeld een Zigbee communicatieprotocol gebruikt voor het spelletjes, telefoons, headsets etc. en de gebruiksmogelijkheden nemen in snel tempo toe. doorsturen van sensorgegevens en voor (proces)besturing Bluetooth kent vier categorieën qua uitzendvermogen. 100 , (Wikipedia) 5, 2 of 1 mW.. De fabrikant kan ook 87zulke draadloze voor een ander systeem kiezen. Hoe dan ook, systemen geven een constante Het signaal is niet sterk en pulseert over een heel breed frequentiegebied. HF stralingsbelasting. Sommige bewoners van appartementen die met deze apparaatjes zijn ©uitgerust - Uit: Hugo Schooneveld (2014)dat - Elektrostress - Leren met ziekmakende elektromagnetische velden. rapporteren ze daarHandboek heel moe enomgaan beroerd van worden. CV radiator warmtemeter

6. EMV binnenshuis en onderweg 6. EMV binnenshuis elektronische spelletjes, telefoons, headsets etc. en de gebruiksmogelijkheden nemen in snel tempo toe. Bluetooth kent vier categorieën qua uitzendvermogen. 100 , 5, 2 of 1 mW. Tabel 6-3. Enkele eigenschappen van zenders in huis. Toestel Zendfrequentie Pulsfrequentie

Zendvermogen (piek)

Dect telefoon

1800-1900 MHz

100 Hz

250 mW

Bluetooth standaard

2,4 GHz

1600 Hz

1 of 2,5 mW

Bluetooth versterkt

2,4 GHz

1600 Hz

100 mW (class I)

WLAN 2/11 Mbit/s

2,4 GHz

10 Hz

100 mW

WLAN 54 Mbit/s

5,2 GHz

10 Hz

200 mW

GSM telefoon (2G)

0,9 GHz

2, 8, 217 Hz

2W

GSM telefoon

1,8 GHz

2, 8, 217 Hz

1W

UMTS telefoon (3G)

1,9 GHz

ongepulst

125-250 mW

LTE (4G)

0,8 en 2,6 GHz

?

?

Bron: Gustavs 2008; www.stopumts.nl

Elektronisch speelgoed (games)over een heel breed frequentiegebied. Het signaal is niet sterk en pulseert

als Nintendo (Wii) en PlayStation (PlayStation 3) hebben computerspelle CVSpelletjesgiganten radiator warmtemeter op de markt gebracht die met units van hetzelfde kunnen communiceren. Sommige typen warmtemeters zijn direct aan eenmerk radiator bevestigd en gevenDaarvoor worden Bluetooth-achtige protocollen de velden zijnhoeveel behoorlijk sterk. In de stand regelmatig en draadloos door aan een gebruikt centrale en computer door energie by standinschakelen ze automatisch De grotere spelen wordt zijn uitbijvoorbeeld te rusten met allerlei (warmte) een bepaald tijdsbestek isuit. verbruikt. Daarvoor een Zigbee communicatieprotocol gebruikt het doorsturen Een van spel sensorgegevens hardware opties: stuurtjes en anderevoor bedieningsorganen. gaat daarbijengepaard met voor De fabrikant kan ook voor kiezen. dan een(proces)besturing. kakofonie van hoogfrequente velden. Elk een soortander spel systeem heeft weer zijn Hoe eigen specialiteiten e ook, zulke draadloze systemen geven een constante HF stralingsbelasting.  Sommige logica. Het spelen is niet geheel zonder gevaar want niet alleen zijn de velden sterk, bewoners van rapporteren appartementen met deze apparaatjes zijnofuitgerust rapporteren dat er een sommigen dat die ze er hoofdpijn bij krijgen er agressief van worden, ze opgefokt daar heel gevoel moe envan beroerd van worden. krijgen. Bij een XBOX360 zijn de sterke velden, net zoals bij een Dect

Elektronisch speelgoed basisstation, in het(games) geheel niet uit te schakelen zolang de stekker in het stopcontact steekt. Spelletjesgiganten als Nintendo (Wii) en PlayStation (PlayStation 3) hebben Draadloze schakelaars computerspellen op de markt gebracht die met units van hetzelfde merk kunnen Dat zijn kleine handzenders garagedeuren, ventilatoren, communiceren. Daarvoor wordenwaarmee Bluetooth-achtige protocollen gebruiktzonneschermen en de velden etc. op zijn behoorlijk sterk.worden In de stand-by stand ze automatisch uit. De grotere spelen afstand kunnen geregeld. Zeschakelen maken gebruik van frequenties die voor dit soort zijn uit te rusten met allerlei hardware opties: stuurtjes en andere bedieningsorganen. doeleinden gereserveerd zijn: meestal 433 of 866 MHz. Hun vermogen is klein, het gebruik Een spelenkele gaat daarbij gepaard met een kakofonie van hoogfrequente velden. Elk soort liever niet maar seconden en daardoor niet erg gevaarlijk. Maar houdt die zendertjes spel heeft weer zijn eigen specialiteiten en logica. Het spelen is niet geheel zonder bij het hoofd. gevaar want niet alleen zijn de velden sterk, sommigen rapporteren dat ze er hoofdpijn bij6.7. krijgen of er agressief van worden, er een opgefokt gevoel van krijgen. Bij een VELDEN OP SCHOOL XBOX360 zijn de sterke velden, net zoals bij een Dect basisstation, in het geheel niet uit het schoollokaal hetin‘nieuwe leren’ volgens te In schakelen zolang de waar stekker het stopcontact steekt. Steve Jobs wordt ingevoerd is sprake va

een accumulatie van velden: • Draadloze netwerken voor communicatie (WiFi) 88 • Zendmasten in de buurt van de school © - Uit: Hugo (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden. • Schooneveld Computers, beeldschermen, randapparatuur

6. EMV binnenshuis en onderweg Draadloze schakelaars Dat zijn kleine handzenders waarmee garagedeuren, ventilatoren, zonneschermen etc. op afstand kunnen worden geregeld. Ze maken gebruik van frequenties die voor dit soort doeleinden gereserveerd zijn: meestal 433 of 866 MHz. Hun vermogen is klein, het gebruik maar enkele seconden en daardoor niet erg gevaarlijk. Maar houdt die zendertjes liever niet bij het hoofd. Inbraakbeveilinging systemen Deze werken meestal op een frequentie van 868 MHz. Philips Hue systeem Het systeem op basis van het Zigbee/Lighting protocol werkt op 2400 MHz.

6.7. Velden op school

In het schoollokaal waar het ‘nieuwe leren’ volgens Steve Jobs wordt ingevoerd is sprake van een accumulatie van velden: • Draadloze netwerken voor communicatie (WiFi) • Zendmasten in de buurt van de school • Computers, beeldschermen, randapparatuur • Tablets, notebooks, laptops en andere computers • Smart board, beamer en computer • TL verlichting. Er heerst een mix van velden, hoog- en laagfrequente. En met de tegenwoordige inrichting van klaslokalen wordt er veel gebruik gemaakt van zonwerend glas, metalen plafondconstructies, stalen meubels enzovoort. Deze metalen vlakken hebben de 6. EMV binnenshuis eigenschap om velden te reflecteren, zodat het in het lokaal een heksenketel van elkaar versterkende velden wordt. Hoogfrequente velden gaan een interactie met elkaar aan: versterkende zullen velden elkaar wordt. Hoogfrequente velden gaan een interactie met elkaar aan: dan een golffronten in de ruimte door interferentie versterken en geven golffronten zullen elkaar‘hotspot’ in de ruimte door interferentie versterken en geven dan een lokale lokale veldverdichting, genoemd. Hotspots liggen normaal op enkele decimeters veldverdichting, ‘hotspot’ genoemd. liggen normaal op enkele decimeters afstand van elkaar, afhankelijk vanHotspots de golflengte. Naarmate er meer bronnenafstand van EMV van elkaar, afhankelijk van de golflengte. Naarmate er meermet bronnen EMV actief zijn, actief zijn, zoals wanneer meer leerlingen de computer WiFivan gaan gebruiken, wordt zoals wanneer meer leerlingen de computer met dat WiFi gaanergebruiken, wordt onderlinge de onderlinge afstand van hotspots zo klein men voortdurend in de verkeert. afstand van hotspots zo klein dat men er voortdurend in verkeert.

WiFi WIF I

Ouders en leraren maken zich zorgen over de gezondheid van sommige kinderen scholen waarover voorde draadloze Ouders en leraren makenopzich zorgen gezondheid WiFi systemen zijn geïnstalleerd 6van communicatie sommige kinderen op scholen waar voor(figuur draadloze 34). Er zijn WiFi aanhoudende verhalen van mensen(figuur die hun6-34). communicatie systemen zijn geïnstalleerd kinderen wegens ziekte van school halen en van leerlingen Er zijn aanhoudende verhalen van mensen die hun kinderen aan lager envan hoger onderwijs en de school wegens ziekte school halendie enafhaken van leerlingen van lager verlaten. Deze mensen hebben en grote de EMV en hoger onderwijs die afhaken dehinder schoolvan verlaten. Deze van WiFi zenders. Thuis en op elke andere veldarme plek is mensen hebben grote hinder van de EMV van WiFi zenders. er helemaal geen gezondheidsprobleem. Sommige scholen Thuis en op elke andere veldarme plek is er helemaal geen hebben hun WiFi systeem om die reden buiten werking gezondheidsprobleem. gesteld, of gaan daar heel terughoudend mee om. Sommige

scholen willen van geen WiFi installatie weten en doen de communicatietaken met bedrade ethernet verbindingen Figuur 6-34. WiFi access point, met tussen computer en modem. Bij tablets en smartphones is daarboven een bewakingscamera. dat natuurlijk niet mogelijk. In het klaslokaal heerst een cumulatie van elektromagnetische velden (EMV). Niet alleen de 89 installaties voor draadloze communicatie, maar ook de zenders van PC, laptop, tablet PC, smartphone of mobieltje vormen gezamenlijk een EMV ‘soep’ in de ruimte. Men kan ze niet © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden. zien, voelen, horen of ruiken, maar EMV zijn er altijd. Ze zijn wel meetbaar en de toelaatbare

gesteld, of gaan daar heel terughoudend mee om. Sommige scholen willen van geen WiFi installatie weten en doen de communicatietaken met bedrade ethernet verbindingen 6. EMV binnenshuis en onderweg Figuur 6-34. WiFi access point, met tussen computer en modem. Bij tablets en smartphones is daarboven een bewakingscamera. dat natuurlijk niet mogelijk. In het klaslokaal heerst een cumulatie van elektromagnetische velden (EMV). Niet alleen In het klaslokaal heerst een cumulatie van elektromagnetische velden (EMV). Niet alleen de de installaties voor draadloze communicatie, maar ook de zenders van PC, laptop, tablet installaties voor draadloze communicatie, maar ook de zenders van PC, laptop, tablet PC, smartphone of mobieltje vormen gezamenlijk een EMV ‘soep’ in de ruimte. Men kanPC, of mobieltje vormen ‘soep’ in de Menen kan zesmartphone niet zien, voelen, horen of ruiken,gezamenlijk maar EMV een zijn EMV er altijd. Ze zijn welruimte. meetbaar deze niet zien, voelen, horen of ruiken, maar EMV zijn er altijd. Ze zijn wel meetbaar en de toelaatbare toelaatbare veldsterkte is zo gekozen dat er geen ‘thermische’ effecten op de gebruiker veldsterkte is zo althans gekozenvolgens dat er geen ‘thermische’ op de gebruiker kunnen ontstaan, kunnen ontstaan, de richtlijnen van effecten de International commission on nonalthans volgens de richtlijnen van de International commission on non-ionizing radiation ionizing radiation protection (ICNIRP 2010). protection (ICNIRP). Er zijn altijd minstens twee bronnen van WiFi velden in een ruimte: (1) Het access point Er zijnaan altijd bronnen van WiFi velden ruimte: (1) Het access point ergens de minstens muur; dattwee zendt een bakensignaal uit, in 10 een maal per seconde. Wanneer ergens aan de muur; dat zendt een bakensignaal uit, 10 maal per seconde. Wanneer er een er een contact is met een ontvangende computer, dan volgt een ‘stroom’ van data contact is met een ontvangende computer, dan volgt een ‘stroom’ van data van hooguit van hooguit enkele seconden; in de stand-by stand worden er slechts zwakke velden enkele seconden;als in de stand worden er zijn slechts velden verzonden, als er data verzonden, er stand-by data verzonden worden de zwakke velden sterker. (2) De zendantenne verzonden worden zijn de velden sterker. (2) De zendantenne van de WiFi kaart in de van de WiFi kaart in de computer: wanneer de computer data te verzenden heeft zoekt computer: wanneer de computer data te verzenden heeft zoekt die contact met het access die contact met het access point en bij contact wordt een datastroom verzonden. Als er point en bij contact wordt een datastroom verzonden. Als er geen data verzonden worden zijn geen data verzonden worden zijn er geen velden, maar bij datatransport zijn de velden er geen velden, juist heel sterk.maar bij datatransport zijn de velden juist heel sterk. Metingenvan vanvelddichtheden velddichthedentijdens tijdenshet hetzenden zenden zijn zijn in in de Metingen de buurt buurt van vande decomputer computerals als genoemd in tabel 6-4. genoemd in tabel 6-4. Tabel 6-4. Verzwakking van de hoogfrequente WiFi velden bij toenemende afstand Afstand van de laptop HF uitstraling 0,5 m 3000 μW/m2 1000 mV/m 1 V/m 1m 500 μW/m2 434 mV/m 0,43 V/m 2m 50 μW/m2 137 mV/m 0,13 V/m 4m 8 μW/m2 54 mV/m 0,05 V/m

UitUit dede metingen zijn, maar maar dat de metingenblijkt blijktdat datdedevelddichtheden velddichtheden vlak vlakbij bijde de computer computer erg erg hoog hoog zijn, datmeetwaarden de meetwaarden met toenemende afstand sterk afnemen. In klaslokalen waar met toenemende afstand sterk afnemen. In klaslokalen waar meerdere leerlingen meerdere leerlingen tegelijk draadloos communiceren, gaat die afstandsregel niet op, omdat men altijd in de buurt van een zendende computer zit. Intussen is er al een aantal scholen en instellingen die WiFi hebben verbannen en zijn overgegaan op een bedrade internetverbinding. Dat betreft een paar Nederlandse scholen en de universiteitsbibliotheek van de Parijse Sorbonne. De Franse regering heeft WiFi op lagere scholen verboden. De Belgische regering zou in 2013 een besluit nemen over een wetsvoorstel waarin reclame voor mobiele telefoons voor kinderen tot 14 jaar wordt verboden, evenals de verkoop van mobieltjes die zijn ontworpen voor kinderen tot 7 jaar. We zouden wensen dat een dergelijk verbod ook zou gelden voor WiFi in scholen.

Gezondheidsklachten

Zeker waar veel EMV bronnen bij elkaar zijn, is er een grote kans op hinder. Gezondheidsklachten die gerapporteerd worden zijn o.a.: hoofdpijn, duizeligheid, druk in het hoofd, onscherp zien, spierzwakte, verstoring van hartritme en hartkloppingen. Ook het gedrag wordt beïnvloed: depressieve gevoelens, agressiviteit, nervositeit en lastbut-not-least: de Attention deficit hyperactivity dystrophy (ADHD). De opvatting is groeiend dat minstens een deel van de ADHD klachten bij leerlingen te wijten is aan de effecten 90 © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.

Gezondheidsklachten die gerapporteerd worden zijn o.a.: hoofdpijn. duizeligheid, druk in het hoofd, onscherp zien, spierzwakte, verstoring van hartritme en hartkloppingen. Ook het gedrag wordt beïnvloed: depressieve gevoelens, agressiviteit, nervositeit en last-but-not-least: 6. EMV binnenshuis en onderweg de Attention deficit hyperactivity dystrophy (ADHD). De opvatting is groeiend dat minstens een deel van de ADHD klachten bij leerlingen te wijten is aan de effecten van EMV. Dat is van Datzaak, is een ernstige zaak, ze niet omdat zeoplopen, een leerachterstand oplopen, eenEMV. ernstige niet alleen omdat eenalleen leerachterstand maar ook omdat ze tijdens levenzesowieso blootstaan aan schadelijke EMV dan volwassenen. brein maar ookhun omdat tijdenslanger hun leven sowieso langer blootstaan aan schadelijkeHet EMV is nog volop in ontwikkeling ennog neurologisch wijsten uit,neurologisch hoe subtiel deonderzoek dan volwassenen. Het brein is volop in onderzoek ontwikkeling zenuwcontacten tijdens ontwikkeling tottijdens stand komen en hoe gemakkelijk diekomen ordening wijst uit, hoe subtiel de de zenuwcontacten de ontwikkeling tot stand enkan worden verstoord. hoe gemakkelijk die ordening kan worden verstoord.

Figuur 6-35. Identieke workstations, alle aangesloten op hetzelfde elektrische net. Omdat de schakelende voedingen alle op hetzelfde moment vermogen uit het net opnemen, ontstaan er een sterke stroomvervuiling.

Figuur 6-36. Smart board waarop PC beelden worden geprojecteerd . Elektronische ‘krijtjes’ vormen de interface tussen leraar en het smart board.

Digitale schoolborden: de ‘smart boards’ Er zijn nog meer moderne verworvenheden die schoolbesturen zich wensen voor DIGITALE SCHOOLBORDEN: DE ‘SMART BOARDS’ optimale schoolprestaties, maar die antiproductief zijn voor de elektrogevoelige Er zijn nog meer moderne verworvenheden die schoolbesturen zich wensen voor optimale leerlingen en onderwijzend personeel. In dit systeem hangt er voor de klas een wit schoolprestaties, maar die antiproductief zijn voor de elektrogevoelige leerlingen en schoolbord - een ‘smartboard’- (figuur 6-36), waarop de leraar kan schrijven en tekenen onderwijzend personeel. In dit systeem hangt er voor de klas een wit schoolbord - een met behulp van een elektronisch ‘krijtje’. Ook eventueel in meerdere kleuren. Zo’n krijtje ‘smartboard’- (figuur 6-36), waarop de leraar kan schrijven en tekenen met behulp van een gaat tijdens contact met heteventueel bord eeninelektronische interactie aan met een gevoelige cel, elektronisch ‘krijtje’. Ook meerdere kleuren. Zo'n krijtje gaat tijdens contact met dathetis bord een pixel in de matrix van het digitale bord. Een PC registreert dat en stuurt een een elektronische interactie aan met een gevoelige cel, dat is een pixel in de matrix signaal naar een beamer die aan het plafond hangt en een lichtvlekje projecteert op het witte bord. Het lijkt net of de leraar echt op het bord schrijft. Maar er is een hele keten van EMV actief om dat effect te krijgen. Het bord produceert voortdurende en over een groot oppervlak hinderlijke EMV, om signalen van het digitale krijtje te kunnen opvangen. De PC straalt, evenals de snoeren tussen bord en PC en tussen PC en beamer. Ook de beamer straalt. Alles laagfrequent en met pulsvormen die heel ver afstaan van de ideale ‘schone’ sinusvorm van de netspanning.

6.8. Velden in kantooromgevingen

Velen ontwikkelen op kantoor ernstige EHS klachten. De precieze oorzaak daarvan is niet in elk individueel geval te achterhalen, maar meerdere typen EMV zijn bijna altijd in kantoren te vinden.

Communicatiesystemen

Er wordt steeds meer gebruik gemaakt van hoogfrequente digitale systemen als WiFi, Dect telefoon voor contacten binnenshuis en van mobieltjes of smartphones voor externe contacten. Afhankelijk van de materialen die voor de bouw zijn gebruikt kunnen 91 © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.

6. EMV binnenshuis en onderweg er binnen het gebouw hinderlijke veldverdichtingen (hotspots) voorkomen, als er veel reflectievlakken zijn. Metalen gevels, zonwerend glas, metalen kastwanden en dergelijke weerkaatsen radiofrequente velden. Daar komt bij dat mobiele telefoons op maximale sterkte gaan zenden, wanneer er door afschermende gevelbekleding en glas slechts moeizaam contact met de betreffende zendmast kan plaatsvinden. Het gebruik van flexibele werkplekken in kantoorruimtes impliceert dat werknemers zich meer en meer bedienen van laptops, tablets of computers die op alle plekken inzetbaar zijn en voornamelijk via WiFi met de omgeving of met het internet communiceren. Daartoe moeten er overal WiFi access points zijn geïnstalleerd.

Computerschermen

Het gebruik van beeldschermen is op zich al een risicofactor, omdat daar altijd enige EMV vanaf komen. Omdat alle monitors tegenwoordig voldoen aan de Zweedse TCO normen zijn die velden niet erg sterk en zeker de nieuwe LED schermen produceren weinig velden. Wat echter niet wegneemt dat sommigen daar extra gevoelig voor zijn geworden. Het zijn in het bijzonder de laagfrequente magnetische wisselvelden die hierbij een rol spelen. Aan de achterkant en zijkant van het scherm zijn die velden overigens sterker dan aan de voorkant. Het nadeel van het werken met laptops is dat er sterke elektrische en magnetische wisselvelden vanaf komen. De elektrische zijn enigszins af te schermen door aansluiting op een geaard stopcontact, wanneer er tenminste een geaarde stekker aan zit. Tegen de magnetische velden is weinig te doen; die komen vooral aan de onderkant vrij. 6. EMV binnenshuis

Verlichting

Zoals eerder gezegd kunnen TL buizen en spaarlampen erg storen. Dat zou vooral In Canada heeft Katharina Gustavs (2008) een aantal velden in kantoren gemeten en de kunnen voormet deenerzijds nieuwe de generatie van dimbare TL buizen, die op veel waardengelden vergeleken natuurlijke achtergrondwaarden en anderzijds de hogere frequenties werken, in het tientallen kHz gebied. Het licht uit die buizen flikkert niet ICNIRP richtlijnen (tabel 6-5). De waarden zijn zuiver indicatief, omdat kantoren erg meer voor onze ogen; daar staat tegenover dat die buizen een zekere variatie in frequentie verschillen in o.a. de geïnstalleerde apparatuur en het veel uitmaakt of men in de vrije ruimte rond een instelwaarde Omdat sommigen ze in zo’n meet, danbepaalde wel vlak bij een apparaat.hebben. De gegeven waarden zijn in derapporteren vrije ruimte. dat Daarbij valt dat de gestresst metingen in kantoor heeldenkbaar veel hoger dat uitvallen danlaagfrequente in de vrije natuur, maar dat de TLopmilieu raken, is het er zeer interferentievelden waarden weer veel danaan de richtlijnen van de ICNIRP. gaan ontstaan, die lager daar zijn debet zijn. Tabel 6-5. Velden in Kantoren, in vergelijking tot TCO en ICNIRP richtlijnen Type veld

ELF elektrisch 5-2000 Hz VLF 2-400 kHz ELF magnetisch 5-2000 Hz VLF 2-400 kHz RF 30 MHz - 300 GHz Statisch elektrisch Statisch magnetisch

Natuurlijke achtergrond 0,001 V/m

Kantoor achtergrond 10-50 V/m 1 V/m

0,001 nT

20-250 nT

0,000.001 2 µW/m 50-500 V/m

10-500 µW/m

0,1 - 1 µT

1-10 µT

2

200-10.000 V/m

Richtlijnen praktijk 10 V/m (TCO)

ICNIRP richtlijnen

200 nT (TCO) 25 nT (TCO)

100.000 nT (50 Hz)

2

100 µW/m (BioInitiative) 500 V/m (TCO) <20 µT (SBM2008)

5000 V/m (50 Hz) 87 V/m (3-1000 kHz)

6250 nT (0,8-150 kHz) 10.000.000 µW/m

2

40.000 µT Guideline 1994

92 6.9. ELEKTROMAGNETISCHE VELDEN ONDERWEG ELDEN AUTO’S(2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden. © -VUit: Hugo IN Schooneveld

Velen hebben problemen met het reizen per auto. Dat komt doordat moderne auto’s zijn

6. EMV binnenshuis en onderweg In Canada heeft Katharina Gustavs (2008) een aantal velden in kantoren gemeten en de waarden vergeleken met enerzijds de natuurlijke achtergrondwaarden en anderzijds de ICNIRP richtlijnen (tabel 6-5). De waarden zijn zuiver indicatief, omdat kantoren erg verschillen in o.a. de geïnstalleerde apparatuur en het veel uitmaakt of men in de vrije ruimte meet, dan wel vlak bij een apparaat. De gegeven waarden zijn in de vrije ruimte. Daarbij valt op dat de metingen in kantoor heel veel hoger uitvallen dan in de vrije natuur, maar dat de waarden weer veel lager zijn dan de richtlijnen van de ICNIRP.

6.9. Elektromagnetische velden onderweg Velden in auto’s

Velen hebben problemen met het reizen per auto. Dat komt doordat moderne auto’s zijn uitgerust met veel automatische elektrische functies en met digitale besturingssystemen. De meer geavanceerde auto’s zitten vol met elektronica. Al die dingen verspreiden velden die door sommigen niet goed worden verdragen. Wie moet meerijden, doet er goed aan op grote afstand van het motorcompartiment te gaan zitten: achterin en zich zo klein mogelijk te maken om een minimum aan elektrische en magnetische wisselvelden te moeten incasseren. Statische oplading van rijdende auto’s is een probleem op zichzelf, dat verholpen kan worden door het aanleggen van een sleepcontact met de weg. Voor wisselvelden, die we hier bespreken, gaat dat niet op. Auto’s met verbrandingsmotoren. Elektrogevoelige personen kiezen een auto van ouderwetse makelij (zie onder). Deze zijn nog voorzien van mechanische brandstofinjectie, een ver naar voren liggende dynamo, elektrische installaties en ontsteking, liefst met dieselmotor, met een minimum aan elektronica en zonder onnodige elektrische systemen, bijvoorbeeld het type dat is afgebeeld in figuur 6-37. Het enige type auto dat acceptabel lijkt te zijn is dat met een 6. dieselmotor, zonder elektronische brandstofinjectie EMV binnenshuis of andere elektronische systemen. Die worden tegenwoordig waarschijnlijk nergens meer gemaakt. Om zo’n oude diesel te bemachtigen is men aangewezen op gebruikte e gelijkstromen die onregelmatige magnetische wisselvelden sinusachtige auto’s uit hetrimpelingen eind van dein 20de eeuw. Aanschaf daarvan is niet moeilijk, maar zal in de loop veroorzaken, overal waar stroom loopt.Dergelijke Notoire verstoorders de 12 volt gelijkspanning der jaren wel problematisch worden. auto’s zijn van elektrisch vrijwel ontstoord. zijn de dynamo en spanningsregelaar, ventilator, ruitenwisser en airconditioning. Het nadeel van oude auto’s is dat ze het milieu belasten met meer vieze uitlaatgassen.

Figuur 6-37. Voorbeeld van een auto met conventionele dieselmotor zonder elektronische brandstofinjectie en met een minimum aan elektronica; geliefd bij elektrogevoeligen (Mercedes C220, bouwjaar 1997).

Figuur 6-38 Voorbeeld van een auto met hybride aandrijving die men beter kan mijden, gezien de geïnstalleerde elektronica (Toyota Prius).

De elektrische velden uit het motorcompartiment worden wel door de stalen carrosserie Auto’s met elektromotoren. Geheel elektrische auto’s zijn nog zeldzaam. Maar hybride-auto’s weggehouden, maar magnetische wisselvelden gaan overal doorheen. Het zijn vooral met zowel een verbrandingsmotor als elektromotor (figuur 6-38) beginnen talrijk te worden. de niet-sinusachtige rimpelingen in de gelijkstromen die onregelmatige magnetische Niet ieder voelt zich daar goed in. Veldmetingen in een aantal verschillende merken wijzen uit dat er op sommige plekken sprake is van sterke tot zeer sterke magnetische velden. Die 93 hangen samen met sterke stromen, die door de elektrische generator worden geproduceerd om de accu’s tijdens het rijden bij te laden. Bij het elektrisch rijden zijn het de stromen uit de © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden. accu’s, die de elektromotoren aandrijven. Tel daarbij op de gepulste stromen en spanningen

6. EMV binnenshuis en onderweg wisselvelden veroorzaken, overal waar stroom loopt. Notoire verstoorders van de 12 volt gelijkspanning zijn de dynamo en spanningsregelaar, ventilator, ruitenwisser en airconditioning. Auto’s met elektromotoren. Geheel elektrische auto’s zijn nog zeldzaam. Maar hybrideauto’s met zowel een verbrandingsmotor als elektromotor (figuur 6-38) beginnen talrijk te worden. Niet ieder voelt zich daar goed in. Veldmetingen in een aantal verschillende merken wijzen uit dat er op sommige plekken sprake is van sterke tot zeer sterke magnetische velden. Die hangen samen met sterke stromen, die door de elektrische generator worden geproduceerd om de accu’s tijdens het rijden bij te laden. Bij het elektrisch rijden zijn het de stromen uit de accu’s, die de elektromotoren aandrijven. Tel daarbij op de gepulste stromen en spanningen van het management systeem en de problemen liggen voor elektrogevoelige personen voor het oprapen. Niet alle stoelen zijn even sterk belast. Om een indruk te geven, de velden op de rechter achterstoel van de Toyota Prius kunnen enkele duizenden nanoTesla bedragen.

Mobiel bellen in de auto

Mobiel bellen in auto’s wordt afgeraden omdat de hoogfrequente velden van het mobieltje of de smartphone zonder verdere maatregelen heel sterk worden. De stalen carrosserie geeft interne reflecties van de golven, wat leidt tot een grote dichtheid van hotspots. Warmtewerende beglazing helpt tegen instraling van de warmte van de zon, maar geeft daarentegen sterke reflecties van de golven, die daardoor vooral binnen blijven. De zendmast wordt moeilijk bereikt, zodat het mobieltje op topvermogen werkt om contact te leggen. Het is veel beter de telefoon aan te sluiten op een systeem waarbij de telefoonsignalen naar buiten worden geleid, naar een externe antenne. Het is niet voor niets dat ook de ontvangstantenne voor de radio aan de buitenkant van de auto is bevestigd; binnenin is er vrijwel geen ontvangst mogelijk. Helemaal mooi is het een ‘hands-free’ systeem te hebben waarbij men de handen aan het stuur kan houden. Of dat de verkeersveiligheid vergroot is nog in discussie; zeker is dat het element van afleiding van de gedachten een verminderd contact met het verkeer op6.de weg oplevert en daardoor een grotere kans EMV binnenshuis op ongelukken.. Figuur 6-39. Extreem laagfrequente magnetische wisselvelden veroorzaakt door een autoband, opgenomen tegen de binnen-wielkast van een personenauto. Iedere piek stelt een omwenteling voor. De fijnere piekjes komen uit de elektronica van de auto. Horizontale as: 50 msec/vakje.

Velden door roterende autobanden

ontstaan doordat de vieren banden elk een ander hebbenvelden, en bij het DeProblemen inzittenden van personenauto’s vrachtauto’s staan veldprofiel bloot aan sterke die rijden een complex resulterend veld De banden draaien nietonder alle precies even worden opgewekt door demagnetisch rotatie van degeven. staalgordel radiaalbanden de auto. snel, door verschillen in bandenspanning en slijtage. een frequentie van Die staalgordel heeft plekken met magnetische zonesHet diewisselveld, tijdens hetmet productieproces ca. 20 HzBij bij de een omwentelingen snelheid van 100 in km/u, daardoor voortdurend van richting. ontstaan. hetwisselt aardmagnetische veld ontstaan hierdoor Wagenziekte kan hiervan het gevolg zijn. De remedie is demagnetisatie van de banden door er een sterk 50 Hz veld op los te laten. Een demagnetisatiespoel werkt als volgt. Een 94 sterke 50 Hz stroom uit een wandcontactdoos veroorzaakt in de opening van de spoel een zeer sterk magnetisch wisselveld (zie figuur 6-40). © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden. Wanneer dat veld in contact komt met een stalen voorwerp dat permanent magnetisch is

6. EMV binnenshuis

6. EMV binnenshuis en onderweg Figuur 6-39. Extreem laagfrequente magnetische wisselvelden veroorzaakt

laagfrequente magnetische wisselvelden die dwars door opgenomen de stalen door een autoband, tegen carrosserie de binnen-wielkast van een heendringen en die honderden tot duizenden nanoTesla magnetische wisselvelden personenauto. Iedere piek stelt een De fijnere kunnen bedragen (figuur 6-39). Sommige personenomwenteling kunnenvoor. daar niet piekjes tegen en worden komen uit de elektronica van de auto. wagenziek. Horizontale as: 50 msec/vakje. hebben en bij Problemen ontstaan doordat de vier banden elk een ander veldprofiel het rijden een complex resulterend magnetisch veld geven. De banden draaien niet alle precies even snel, door verschillen in bandenspanning en slijtage. Hetenwisselveld, Problemen ontstaan doordat de vier banden elk een ander veldprofiel hebben bij het rijdenmet een frequentie van ca. 20 Hz bij een snelheid van 100 km/u, wisselt daardoor voortdurend een complex resulterend magnetisch veld geven. De banden draaien niet alle precies even van richting. Wagenziekte kan hiervan het gevolg zijn. snel, door verschillen in bandenspanning en slijtage. Het wisselveld, met een frequentie van ca. 20 Hz bij een snelheid van 100van km/u, daardoor De remedie is demagnetisatie dewisselt banden door voortdurend er een sterkvan 50richting. Hz veld op los te Wagenziekte kan hiervan het gevolg werkt zijn. als volgt. Een sterke 50 Hz stroom uit een laten. Een demagnetisatiespoel De remedie is demagnetisatie van in de banden door ervan eende sterk 50 Hz veld op los te laten. Een wandcontactdoos veroorzaakt de opening spoel een zeer sterk magnetisch demagnetisatiespoel werkt als volgt. Een dat sterke 50 in Hzcontact stroom uit eenmet wandcontactdoos wisselveld (zie figuur 6-40). Wanneer veld komt een stalen voorwerp veroorzaakt in demagnetisch opening vanisdegeworden, spoel een zeer sterk magnetisch wisselveld (zie figuur dat permanent bijvoorbeeld een schroevendraaier, een 6-40). schroef Wanneer dat veld in contact komt met een stalen voorwerp dat permanent magnetisch is of bout, of de stalen wapening van een radiaalband, dan wordt de magnetisering geworden, bijvoorbeeld een schroevendraaier, een schroef of bout, of de stalen wapening van opnieuw ingesteld, op zo’n manier dat het magnetisme gelijkmatig over het staal een radiaalband, dan wordt de magnetisering opnieuw ingesteld, op zo’n manier dat het wordt verspreid. Na verloop tijdwordt wordt het oorspronkelijke magnetisme gelijkmatig over hetvan staal verspreid. Na verloop vanmagnetisme tijd wordt hetaltijd weer hersteld. Bij intensief gebruik van de auto op snelwegen zullen stalen wegconstructies oorspronkelijke magnetisme altijd weer hersteld. Bij intensief gebruik van de auto op een hermagnetiserend effect hebben. Een behandeling moet daarom periodiek herhaald snelwegen zullen stalen wegconstructies een hermagnetiserend effect hebben. Een worden. In de provincie overwegend dat effect sterk te zijn. behandeling moet daarom met periodiek herhaald landwegen worden. In delijkt provincie met minder overwegend landwegen lijkt dat effect minder sterk te zijn.

Fietsbanden FIETSBANDEN

Figuur 6-40. Magnetische zones in staaldraad van fietsbanden. Demagnetiseren m.b.v. een 50 Hz demagnetisatie apparaat.

Figuur 6-41. Trein die bij het optrekken en elektrisch afremmen sterke laagfrequente pulsen op de bovenleiding zet.

Figuur 6-42. Vliegtuig compartiment. De meeste datakabels liggen boven het plafond. De sterkste laagfrequente velden heersen direct onder het plafond.

Raceenterreinfietsen terreinfietsen doorgaans hard enmensen sommige mensen worden daar Race- en gaan gaan doorgaans hard en sommige worden daar onnatuurlijk moe van en moeten afstappen. is hetafstappen.  gevolg vanDat de extreem onnatuurlijk moe soms van en moetenDat soms is het laagfrequente gevolg van de extreem magnetische wisselvelden die ontstaan door dedie draaiende banden. bij de autobanden laagfrequente magnetische wisselvelden ontstaan door Net de zoals draaiende banden. Net hebben fietsbanden stalen die bij het productieproces een zoals bijook de gewone autobanden hebben ookonderdelen gewone fietsbanden stalen onderdelen die bij het magnetische zone een krijgen. Dat is de stalen zijden die velgdraad de band de nodige productieproces magnetische zonevelgdraad krijgen.aan Datbeide is de stalen aan beide zijden die de band de nodige sterkte moet geven. Door een kompasje of veldsterktemeter bij een draaiende band te houden is dat heel gemakkelijk te constateren. Er zijn twee oplossingen: de banden vervangen door een ‘vouwband’, die geen staal maar een kunststof wapening heeft, of een demagnetisatie van de band uitvoeren (zie figuur 6-40). 95 © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.

6. EMV binnenshuis en onderweg Magnetische remmen in toerbussen in de bergen

Mensen met een pacemaker moeten in een moderne autobus niet boven de motor gaan zitten. Die bussen hebben vaak magnetisch vertragende bergremmen. Door de zeer sterke velden daaromheen kan een pacemaker van slag raken.

Vliegtuigelektronica

In deze tijd van digitale besturingstechnieken zijn vliegtuigen uitgerust met kilometers datakabel voor besturingsdoeleinden. Hoewel die kabels zijn afgeschermd om‘overspraak’ tussen de naastgelegen kabels te voorkomen stralen ze nog veel laagfrequente velden uit: gemakkelijk vele honderden nanoTesla.Veldmetingen in enkele 2-motorige toesteltypen wezen uit dat kabels met laagfrequente signalen boven het plafond lopen (figuur 6-42). In het gedeelte tussen cockpit en vleugel zijn de signalen het sterkst. Wanneer er keus is, kan men het beste een stoel reserveren in het deel achter de hoofdvleugel. Blijf de hele reis rustig zitten want rechtop staan brengt het hoofd heel dicht bij het plafond waar de meeste leidingen lopen en waar zeer sterke laagfrequente velden heersen. Vliegtuigtypen zullen verschillen in de velden die ze binnenin produceren; het lijkt dus verstandig een laagfrequent meter voor magnetische velden mee te nemen en snel de situatie door te meten. Ga niet lang rondlopen want dan komt men van de regen in de drup. Ga ook niet aan het werk met een veldmeter met antenne omdat de bemanning dan buitengewoon zenuwachtig wordt. Volgens de vervoerreglementen mag men geen antenne binnen bereik hebben omdat men vreest met een terrorist van doen te hebben.

Motorfietsvelden

Moderne motoren hebben bijna evenveel elektronica als een auto. De accu, spanningsregelaar, bobine en bougies zitten vlak onder het zadel. De laagfrequente velden zijn enorm sterk. Er is een groep van verontruste motorrijders in de USA, die waarschuwt dat onder fervente motorrijders veel gevallen van kanker voorkomen: kankers aan de prostaat en dikke darm, daarnaast erectie- en potentiestoringen bij mannen.

Elektrische fietsen en scootmobiels

Deze voertuigen zijn voor elektrogevoeligen niet aan te raden wegens de straling die de berijder ondergaat. De elektronische bedieningsorganen aan het stuur geven een zekere straling, vooral veroorzaakt door het LCD schermpje. De sterkste velden worden tijdens het rijden veroorzaakt door de elektromotor, de kwalijkste door de digitale elektronica van de vermogensregulatie.

Treinvelden

De reiziger staat in de trein bloot aan meerdere velden. Vanaf de bovenleiding komen o.a. elektrische velden vrij van de 1500V en 300Hz gerimpelde gelijkspanning, die via de ramen binnenkomt (figuur 6-41). Vanaf de stroomafnemers, smoorspoelen en tractiemotoren onderin komen sterke magnetische wisselvelden vrij. Het is daarom zaak een coupé en stoel uit te zoeken daar zo ver mogelijk vandaan, op de verdieping van dubbeldekstreinen, tussen de wielstellen of langs het gangpad, om aan de sterkste velden te ontsnappen. Een door een losse locomotief voortgetrokken trein is altijd te verkiezen boven een dubbeldekker of andere zelfbewogen treintypen. 96 © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.

6. EMV binnenshuis en onderweg Maar de techniek schrijdt voort en de motoren van de hogesnelheidstrein in Duitsland, de CEE, zijn dermate goed geconstrueerd, dat pal daarboven nauwelijks EMV zijn te meten. Maar niet alle plekken zijn bemonsterd en we beschikken niet over EMV gegevens van de Franse treinen, de TEE en de Thalys. Nu de intercitytreinen zijn uitgerust met WiFi is het verblijf in de trein problematisch aan het worden. Hopelijk blijven er rijtuigen die deze voorziening niet hebben, anders wordt het zaak om te leren reizen met boemeltjes. Of men moet zich afschermen met alles omhullende stralingwerende voile. Dat geeft zeker gespreksstof met medereizigers. Een toenemend gevaar schuilt in het mobiele bellen van medepassagiers. In de trein is men altijd omgeven door staal, warmtewerend glas en andere materialen die relatief ondoordringbaar zijn voor de velden van het zendende mobieltje. Het moet om die reden extra hard zenden om zich bij de zendmast buiten de trein ‘verstaanbaar’ te maken. Binnen geeft dat veel reflecties van eigen velden, maar ook van velden van anderen in de coupé die ook zitten te bellen. Japans onderzoek heeft uitgewezen dat de velddichtheid bij vijf of meer bellende personen boven de toch al hoge grenswaarde kan uitkomen, die door ICNIRP voor mobieltjes is gesteld. Hetzelfde bezwaar van mobiel bellen geldt natuurlijk voor andere gesloten compartimenten als auto’s en liften.

Logies onderweg

Gebruik makend van de gegevens op internet (bijvoorbeeld via het Antenneregister en de website www.umtsmasten.nl) is gemakkelijk na te gaan waar zendmasten en WiFi hot spots, of FON access points zijn geplaatst. Bij het uitzoeken van een kampeerplaats of hotel is daar rekening mee te houden. De meeste moderne hotels hebben voor hun gasten faciliteiten voor (gratis) mobiel internetten met een centraal geplaatste WiFi hotspot (access point). Bespreek een kamer die ver verwijderd is van dat punt. De kleinere hotels hebben die voorzieningen soms nog niet en hebben daarom wellicht uw voorkeur.

Shoppen

Veel elektrogevoeligen personen mijden winkelcentra in sommige steden, grote winkels en shopping areas wegens de daar ondervonden hinder van EMV. De oorzaak is niet eenduidig aan te geven, het is waarschijnlijk een cumulatie van factoren: TL buizen, WiFi, elektronische bewakingssystemen, Dect telefoons, datanetwerken voor de afrekensystemen. Daarnaast de vele klanten met mobieltjes of smartphones. Samen met de spanning van het winkelen, de haast om weg te komen en de beduchtheid op blootstelling aan EMV zorgt dat voor elektrogevoeligen voor veel problemen. Bijna alle winkels zijn bij de uitgang voorzien van detectiepoortjes waarmee onbetaalde artikelen (lees: niet-gedeactiveerde chips) worden opgespoord en een alarm in werking wordt gesteld. Alle artikelen zijn eerder door het personeel, of al bij de fabricage, voorzien van een label met chip die bij doorgang door het poortje een signaal laat afgaan. bij bestraling door het veld. Alleen wanneer het artikel op reguliere manier de kassa is gepasseerd geeft die chip geen signaal af dat er nog betaald moet worden. Winkels hebben allemaal een verschillend systeem en de velden kunnen heel sterk zijn. Dat kan voor kassapersoneel die in de buurt van die poortjes hun werk doet heel vervelend uitpakken. Maar ook bezoekers die daar blijven staan worden door die velden getroffen.

97 © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.

6. EMV binnenshuis en onderweg RFID systemen (Radio frequency identification). Meer in het algemeen is de blootstelling aan dit soort RFID systemen in bibliotheken en sommige typen winkels voor bedienend personeel gevaarlijk. De klant hoeft maar even zijn artikel, geleend boek of CD te laten scannen. Maar de baliemedewerker zit de hele dag in het veld dat het systeem permanent uitzendt om passerende artikelen te identificeren. Dergelijke voorzieningen zouden moeten worden afgeschermd, zodat de medewerker er minder hinder van gaat ondervinden. Omdat RFID systemen een steeds belangrijker rol gaan spelen in vele sectoren van handel en goederenstromen zou er meer aandacht moeten gaan naar beveiliging van het personeel.

98 © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.