#39 Kunst in de metro
Brussel noord oost, van Stokkel tot Park De route duurt een uurtje en start in het eindstation van lijn 1b te Stokkel. Wie onderweg uitstapt en het juiste perron zoekt om de rit verder te zetten kijkt uit naar de vermelding “lijn 1b richting Erasmus”. Het bekijken van kunst vraagt de nodige tijd. Zeker wanneer je met de metro van het ene kunstwerk naar het andere spoort. We selecteerden daarom een beperkt traject en laten je uitstappen in stations waar er meerdere kunstwerken zijn of het zeker de moeite loont om je ogen de kost te geven. Vanwaar kunst in de metro? Van bij het ontwerp van de Brusselse metro was het de bedoeling de eentonigheid van “ondergronds massavervoer” te doorbreken. Het verschillende concept van de stations was hiervoor een middel, net zoals de aankleding van de stations. Kunstwerken in de metro hielpen hierbij. Eerst was het toenmalige Nationale Ministerie van Verkeerswezen bevoegd voor de toewijzing van de opdracht aan de kunstenaar, nu is dat de Artistieke Commissie van de Vervoersinfrastructuren. Je kunstwerk dagelijks tonen aan duizenden mensen, van ‘s morgens vroeg tot ‘s avonds laat is een wensdroom die wordt waargemaakt in de Brusselse metro. Meer dan 70 kunstwerken sieren nu ruim 60 metrostations. Musea conserveren kunst en stellen deze permanent of sporadisch tentoon. Kunstigheid en het overbrengen van een mogelijke boodschap blijven daardoor beperkt tot het toevallige samenspel van hij die iets tentoonstelt en hij die een bezoek brengt. De kunstwerken in de metro zijn er doorlopend en dagelijks voor de vele metrorijders. Misschien is de communicatie tussen het kunstwerk en diegene die er naar kijkt minder intensief, maar dat is de perfecte rol die deze werken spelen: veel of weinig aandacht vragen, emoties losweken, opvallen of in de omgeving oplossen. Voor de gevraagde kunstenaars is de uitdaging dan ook groot geweest om de soms enorme ruimten te mogen aanpakken. Hier krijg je werken te zien die waarschijnlijk nooit de musea zouden gehaald hebben omwille van de enorme afmetingen. Stap in voor een rit langs creativiteit en fantasie, gesigneerd door Belgische kunstenaars.
Metrostation Stokkel
© OPB – Herman Ricour
Per station geven we telkens de naam van het werk en de kunstenaar, de materialen en ook waar in het station het kunstwerk zich bevindt. (Dat is niet steeds op het perronniveau). Station Stokkel: Kuifje in de metro – 1988 (1) Zijwanden op het perronniveau Panelen in geschilderd unalit Hergé (Brussel, 1907–1983) en Studio Hergé Het kunstwerk bestaat uit twee bas-reliëfs, die elk 135 meter lang zijn. Meer dan 140 figuren, silhouetten in unalit zijn bevestigd op een wit geschilderde wand. Het gaat om personages uit de 22 Kuifjesalbums. Hergé (R.G. zijn de initialen van Remi Georges) maakte zelf, kort voor zijn overlijden, de schetsen van dit wandfresco. Zijn medewerkers van Studio Hergé ontwierpen die silhouetten in het atelier onder leiding van Bob De Moor die uiteraard zelf de handen uit de mouwen heeft gestoken. Bepaalde bijkomende decoratieve motieven (spreekwolkjes, e.a.) werden rechtstreeks op de muur geschilderd. In het decor herken je onder andere het silhouet van het stadhuis van Brussel. Bij de loketten herinnert een paneel aan de Internationale Conventie van de Rechten van het Kind.
P We rijden verder via de stations Kraainem en Alma
tot Vandervelde. Wie over weinig tijd beschikt, kan in het station Alma blijven en zijn ogen de kost geven aan de architectuur van het station zelf.
#39 : 1
Station Alma: Het hele station – 1982 (2) Parapludak en zuilen in beton Glazen wanden Lucien Kroll, architect-stedenbouwkundige (Brussel, 1927) Een station met een heel speciale architectuur van architect Lucien Kroll. Het gebouw op zich is al een kunstwerk op zich. Het werd in openlucht aangelegd op het terrein van de medische campus van de UCL (Université Catholique de Louvain). Het unieke is dat de architect en de kunstenaar één en dezelfde persoon zijn. Kroll droomde ervan één totaal kunstwerk te maken, zonder toevoegingen van versieringen. Hierin heeft de kunstenaar zijn verbeeldingskracht gebruikt en een uniek werk gecreëerd, dat tegelijkertijd geïntegreerd is in de universitaire omgeving van studentenlogementen. Met wat verbeelding waan je je in een betonnen bos.
P Stap uit in station Vandervelde. Station Vandervelde: La grande taupe et le petit peintre – 1982 (3) Perrons Muurschildering in acryl Paul De Gobert (Elsene, 1949) Met de metro als grote mol heeft de Brusselaar Paul De Gobert een wandschilderij in acrylverf willen brengen. De twee perronwanden en een timpaan hebben een gezamenlijke oppervlakte van 800 m2. De kunstenaar realiseerde zich dat sinds een paar jaar de metro als een mol tekeer ging onder de grond van Brussel. Hier en daar ziet hij in de parken en op de trottoirs grote molshopen verschijnen, die wijzen op de onderaardse aanwezigheid van allerhande machinerie. Zo kwam het dat hij beneden heeft willen schilderen wat erboven te zien was. Het werk schetst de omgeving van het station zoals het er ooit zou hebben kunnen uitzien en tracht zo de aandacht te vestigen op de invloed van de oprukkende stad op de natuur. Het landschap wordt voorgesteld in de 4 seizoenen en de mozaïekstrook in geel, oker en bruin stelt de geologische lagen voor. Geef je ogen de kost en ontdek in de dwarsdoorsnede van de beek de vele visjes, vogels, koeien, een konijn, paddestoelen; kortom de natuur op zijn best. Het blauwe plafond geeft je de indruk helemaal buiten te zijn. Bij de roltrap ontdek je een windmolen, wellicht verwijzend naar de windmolen in de omgeving van de UCL campus.
P Spoor verder via Roodebeek tot Tomberg. Onderweg rijden we door station Roodebeek, niet uitstappen! We geven enige informatie. Station Roodebeek: Integratie Roodebeek – 1982 Lokettenzaal, doorgetrokken tot de perrons. Reliëf in roestvrij staal en zeefdruk op glas Luc Peire (Brugge, 1916 – Parijs, 1994) In samenwerking met de architect van het station ontwierp beeldend kunstenaar Luc Peire een van de muren van de lokettenhal. Ze kwamen tot een samenhangend geheel. Een reliëf met claustra in roestvrij staal, afgewisseld met 24 verticale panelen in triplexglas. De kunstenaar is sterk in abstracte composities met verticale lijnen. Ze doen ons denken aan uitvergrote streepjescodes, in dit geval doorgetrokken tot op de perrons.
P Uitstappen in station Tomberg. Station Tomberg: Bewegingen – 1998 (4) Perrons Tegels in geëmailleerd keramiek Monica Droste (Warschau, 1958 – Antwerpen, 1998) en Guy Rombouts (Leuven, 1949) Rombouts en Droste werkten samen sedert 1986. In het begin van de jaren negentig creërden zij een origineel alfabet met beelden en kleuren: het Azart-alfabet. Bij de renovatie van het station in 1998 werden de wanden van de perrons en de stationshal versierd met het kunstwerk L’Alphabet Azart. Tegen een achtergrond van geëmailleerde Portugese tegels zijn allerlei figuren afgebeeld, die op cryptische wijze zijn afgeleid uit de letters van het alfabet. Ontcijfer het Azart-alfabet op het plaatje met uitleg bij de vaste trap. De symbolen bestaan uit planten, dieren en personages. Alle 24 karakters uit ons eigen alfabet staan ook afgebeeld. Op het noordelijke perron koos men helderblauw als kleur, op het zuidelijke perron is de kleur crèmewit. Met wat verbeelding verwijst de blauwe muur naar het bovenliggende zwembad Poseidon en de bleke muur naar de ijspiste. Rombouts en Droste hebben ook 2 Azart kunstwerken op de middenberm van de Albert II laan ontworpen.
P Spoor verder via stations Gribaumont en JoséphineCharlotte tot Montgomery.
Onderweg rijden we door de stations Gribaumont en Joséphine-Charlotte, niet uitstappen! We geven enige informatie. Station Gribaumont: Le Tropolitain – 1976 Lokettenzaal Olieverf op gemaroufleerd doek, 14 m lang. Roger Nellens (Luik, 1937) Het schilderij in de stationshal bestaat uit drie voertuigen in pasteltinten die volledig aan de fantasie van de kunstenaar zijn ontsproten. Het werk bevat verwijzingen naar de techniek van de 18de eeuw, de 19de eeuw en het hedendaagse tijdperk. Het gaat om volledig gefantaseerde loco-machines in een lege, ijle ruimte. Station Joséphine-Charlotte: La fleur unique ou les oiseaux émerveillés – 1979 (5) Perrons Wandcompositie: 2 bas-reliëfs in veelkeurig hout (elk 4x10m) Serge Vandercam (Kopenhagen, 1924 – Waver, 2005) Twee houten bas-reliëfs in pasteltinten beelden krijsende vogels en bloemen uit. Twee gedichten van Joseph Noiret zijn er geïntegreerd en zijn tegelijkertijd met het werk ontstaan. De schilderbeeldhouwer en de dichter hebben elkaar geïnspireerd.
P Stap uit in Montgomery. Bezoek aan twee werken. Station Montgomery: Magic City – 1976 (6) Timpaan boven de lokettenzaal, kant Sint-Michielslaan Olieverf op gemaroufleerd doek Jean-Michel Folon (Ukkel, 1934 – Monaco, 2005) Boven een van de toegangen tot de stationshal prijkt het enorme doek Magic City. Het werk beeldt een aan de
#39 : 2
Metrostation Merode
© OPB – Herman Ricour
horizon opdoemende stad uit onder een zonverlichte hemel, waarbij de kleurenvolgorde van de regenboog is aangehouden. Magic City is een werk van de in Brussel geboren JeanMichel Folon. Toen hem gevraagd werd iets op een muur in de metro te maken, ging Folon kijken. Hij zat er te staren op een grijze betonnen muur en bemerkte ineens een smalle bundel zonnestralen die door een gat in het plafond naar binnen viel. En ja, daar was het idee: in een wereld waar nooit een straal zon zou binnendringen, zou hij een beeld brengen van een helder stralende zon die op een magische stad schijnt. Het mannetje met de hoed is herkenbaar in vele van zijn werken. Station Montgomery: Thema’s – 1976 (6) Timpaan boven de lokettenzaal, kant de Broquevillelaan Ensemble van 6 panelen: olieverf op doek (elk 2 x 2m) Pol Mara (Antwerpen, 1920–1998) De in Antwerpen geboren en tot zijn dood in de Provence verblijvende artiest droomt ervan scheppende waarden in de stad te integreren. Hij helpt de natuur die aan het verdwijnen is te vervangen door andere vormen van schoonheid en gevoel. Zijn werken spreken de taal van lyriek, plastiek, expressie, poëzie. Hij introduceert in België een persoonlijke kijk op de Amerikaanse popart. De sinds lang gekende thema’s van Pol Mara worden op een manier gebracht dat ze door hun ruitvorm de rechthoekige monotonie van de muur doorbreken. Herkenbare thema’s zijn: publiciteit, film, sport, de krant, het geïllustreerde tijdschrift, de foto, het paard, de snelheid, het sexappeal, de pin-up en de covergirl. Wegens tijdsgebrek gaan we niet tot het werk van Jo Delahaut. (Rythme Bruxellois, wandkeramiek).
P Spoor verder tot station Merode en stap uit. Station Merode: Ensor, Vive la sociale? – 1976 (8) Lokettenhal: neem vanaf het perron de uitgang het dichtst bij de klok met het opschrift Metrobus Wandschildering (3 x 14,50m) Roger Raveel (Machelen-aan-de-Leie, 1921) Een eigenaardige titel voor dit werk dat een vraagteken achterlaat. Roger Raveel nam zich voor in dit metrostation een werk te brengen met een sociale dimensie. Hij wil namelijk een paar vragen opwerpen en dingen vaststellen. Hij geeft zelf toe dat naarmate zijn werk vorderde, deze dimensie op de achtergrond geraakte. Hij vindt zelfs dat deze plek niet geschikt is om het publiek te confron-
Metrostation Maalbeek
© OPB – Herman Ricour
teren met de grote problemen in de kunst. Zijn werk eindigt dan ook met een groot vraagteken. De vorm uiterst rechts wordt voortgezet op het timpaan boven de roltrap met de tekst: “Kom in het bos wonen/ Bouwgrond te koop/met toelating om alle bomen te rooien”. Roger Raveel verwijst naar werk van James Ensor en Jan van Eyck en hij verwerkt een sociale boodschap. De schilder heeft zichzelf afgebeeld in het midden. Typisch Raveel is de omlijnde “lege” figuur en het gebruik van spiegels. Wegens tijdsgebrek bezoeken we het werk Carrelage Cinq van Jean Gilbert niet.
P Spoor via Schuman tot Maalbeek. Stap uit in Maalbeek. Station Maalbeek: Reeks portretten en groepen gestileerde personages (7) Niveau van de perrons Het schilderij op tegels Benoît van Innis (Brugge, 1960) Zowel op de perronwanden als in beide lokettenhallen zijn op witte tegels met zwarte lijnen gestileerde portrettekeningen aangebracht. Op de perrons zijn er in totaal acht portretten te zien. Benoit ziet zijn werk als een totale integratie met de architectuur en de omgeving. De perronwanden zijn opgebouwd uit grote panelen wit beton. De zwart gestileerde portretten zijn getekend op witte tegels. Het zijn anonieme gezichten zoals die van de wachtende metrogebruikers. De portrettekeningen in de lokettenhallen geven beweging weer. Het kunstwerk werd gerealiseerd in samenwerking met de architecten Henk De Smet en Paul Vermeulen.
#39 : 3
Metrostation Kunst-Wet
© OPB – Herman Ricour
P Spoor verder tot Kunst-Wet.
Afhankelijk van je tijdsbesteding kun je deze “kunst in de metro” beëindigen in station Kunst-Wet, vanwaar je verscheidene richtingen uit kan. Station Kunst-Wet: Ishtar (8) Perrons lijnen 1A-1B Bas-reliëf in gelakt hout Gilbert Decock (Knokke, 1928) Deze reliëfwand is als het ware een triomfboog (vandaar de naam ishtar). Vijf elementen werden aangebracht op een timpaan van 3,50 x 14m. Twee panelen werden op de zijwanden geplaatst. De kunstenaar legde zichzelf een beperking op door alleen nog de motieven cirkel en vierkant te gebruiken. Met deze schaarse gegevens bouwt hij varianten op die onuitputtelijk schijnen. De tegenstelling cirkel-vierkant is van dezelfde aard als mannelijk-vrouwelijk, dag-nacht of kunst-wet. Ze kunnen tegenover elkaar staan, maar kunnen elkaar ook aanvullen.
Metrostation Park
© OPB – Herman Ricour
len van Mendelson, een wereldje van aparte wezens. ’s Ochtends zijn ze nog slaperig en als ze tegen de avond weer de metro induiken zijn ze moe. Of gaan ze na de vakantie terug naar hun werk en dromen nog. De kunstenaar wilde een grappige en zonnige sfeer scheppen voor de talrijke ambtenaren die regelmatig langs de wijk van de Warande komen. Met de humoristische sculpturen in veelkleurig hout wilde hij de reizigers een ontspannend en grappig kunstwerk bieden. Hij wilde de metrogebruiker niet confronteren met een kunstwerk dat veel concentratie vergt. Hier eindigt onze verkenningstocht van kunst in de Brusselse ondergrond. Wellicht heb je nu nood aan een frisse neus. Die haal je in een ander kunstwerk van de stad: het park van Brussel.
P Metrolijn 1A / 1 B of de bovengrondse trams 92, 93 of 94 brengen je verder.
P Wie wil, nemen we nog even mee naar station Park. We bezoeken twee werken.
Station Park: La Ville – 1976 (9) Gang naar het perron richting Stokkel / Hermann-Debroux Wandcompositie in mozaïek 9m lang Roger Dudant (Laplaigne, 1929) De kleuren van het marmer en het mozaïek zijn geraffineerd en goed op elkaar afgestemd in hun zwarte, gele, roodbruine en okergele tonen. De lichte onregelmatigheden in vorm en grootte en de vrijwillig ruw gelaten oppervlakte van bepaalde steensoorten versterken de verwijzingen naar bouwmaterialen en de constructies op zich. De kunstenaar heeft zijn eigen streek, Henegouwen, als inspiratiebron voor zijn kunst genomen. Steigers en bouwplaatsen hebben hem altijd geïntrigeerd. Het abstract lijnenspel met ruwe steentjes verwijst naar het bouwproces van de metro. Roger Dudant was een leerling van Paul Delvaux.
Brochure “Als kunst de metro neemt” Met de opening van nieuwe metrostations en de uitbreiding van het aantal kunstwerken in de metro de voorbije jaren, mocht een update van de brochure over kunst in de metro niet achterwege blijven. Het resultaat is een mooi-ogende luxueuze gids van 164 bladzijden met kleurrijke foto’s. De brochure neemt de lezer mee voor een reis door de grootste ondergrondse kunstgalerij van Brussel en biedt een overzicht en beschrijving van alle kunstwerken, compleet met informatie over de respectieve kunstenaars.
Station Park: Happy metro to you – 1974 (9) Boven de roltrappen in de lokettenzaal Compositie in ingetogen kleuren Marc Mendelson (Londen, 1915) Dit bas-reliëf bestaat uit elementen van samengeperste houtvezel die aan twee kanten beplakt is met een laagje triplex. Het paneel vertoont het wereldje van de aquarel-
“Als kunst de metro neemt” is te koop voor 5 euro in de Standaard Boekhandel op het Muntplein, bij Toerisme Vlaanderen op de Grasmarkt 63, bij BITC op de Grote Markt, bij Cook en Book op het Vrijetijdsplein 1 in Sint-Lambrechts-Woluwe en bij de MIVB-Bootik op de Guldenvlieslaan 14 in Elsene en de Bisschopstraat 2 in 1000 Brussel.
#39 : 4
Kaartje voor wandeling #39 : Kunst in de metro – Brussel noord oost (van Stokkel tot Park)
Elke maand een nieuwe ‘doe-het-zelf ’ wandeling van Broodje Brussel op www.opbrussel.be Deze wandeling is een initiatief van OPB in samenwerking met VTB Brusselgidsen. Copyright Onthaal en Promotie Brussel ©
Onthaal en Promotie Brussel Muntplein - Prinsenstraat 8 • B-1000 Brussel 0800 13 700 •
[email protected] • www.opbrussel.be
#39 : 5
