28 maart: Algemene Ledenvergadering, 19.30, Lakenhal, met aansluitend lezing Drs J.F. Droge: “De Pieterskerk met en zonder toren”. 14 april en 19 mei HVOL Excursies zie pagina's 17 en 18. De gemeente Leiden en Museum De Lakenhal kochten onlangs, met steun van het Mondriaan Fonds, de Vereniging Rembrandt en de Vereniging van Belangstellenden in De Lakenhal, het vroegst bekende schilderij van Rembrandt Harmensz. van Rijn: De Brillenverkoper (1623-1624). Na bijna 400 jaar bezit de stad voor het eerst een schilderij van deze wereldberoemde Hollandse meester. Rembrandt schilderde het werk omstreeks zijn 17de levensjaar in zijn geboortestad Leiden. Voor meer informatie zie onze website www.oudleiden.nl.
mededelingenblad jaargang 34 nr. 2 Maart 2012
Agenda - data om te noteren Woensdag 28 maart 2012 Jaarvergadering en lezing Historische Vereniging Oud Leiden Plaats: Lakenhal, Oude Singel 28-32, Leiden Vanaf 19.00 uur inloop, 19.30 uur aanvang vergadering, circa 20.15 uur lezing door drs. J.F. Dröge met als titel ‘De Pieterskerk met en zonder toren’. Tot en met zondag 8 april 2012 Tentoonstelling ‘De Verborgen Tuin’ Juwelen, miniaturen en krijgsattributen uit India Plaats: Museum Volkenkunde, Steenstraat 1 Zaterdag 14 april 2012 HVOL Excursie:Wandeling Rapenburg en Rondleiding Sterrewacht, georganiseerd door de HVOL Excursiecommissie i.s.m.‘Gilde Leiden’ en de ‘Werkgroep Leidse Sterrewacht’. Zie pagina 17. Tot en met vrijdag 20 april 2012 Tentoonstelling ‘Vijftig jaar Leids archeologisch onderzoek in het Nabije Oosten’. Over opgravingen in Syrië, Jordanië,Turkije en Israël en prehistorische werktuigen. Plaats: voormalige Universiteits Biliotheek, Rapenburg 70 Tot en met vrijdag 27 april 2012 Tentoonstelling ‘Topografisch Geheugen’ met topstukken
uit de Nederlandse topografie. Zoals stadsprofielen en tekeningen van markante gebouwen als kloosters, kastelen, stadspoorten en bruggen. Plaats: Universiteits Bibliotheek (UBL),Witte Singel 27 Tot en met dinsdag 15 mei 2012 Mini-expositie archief Sijthoff In de vitrine zijn archivalia te zien die zeer recent zijn overgedragen door de (achter)kleindochters van uitgever A.W. Sijthoff. Plaats: Regionaal Archief Leiden, Boisotkade 2A Zaterdag 19 mei 2012 HVOL Excursie: Fietstocht plus Rondleiding kasteel Duivenvoorde. Zie pagina's 17 en 18. Maandag 30 mei 2012 HVOL en de Vereniging Jan van Hout organiseren samen de lezing "Het Leids stedelijke bouwbedrijf in de 18de eeuw" door Geert Medema. Plaats: Museum Boerhaave, Lange St. Agnietenstraat 10 Aanvang: 20.00 uur. Tot en met zondag 19 augustus 2012 Expositie Naturalia. Objecten uit de collectie van het Zoölogisch Museum van de Universiteit van Amsterdam. Plaats: Museum Naturalis, Darwinweg 2
Groepswijzer.nl organiseert op zaterdag 10 maart 2012 en woensdag 14 maart 2012 twee speciale edities van haar rondleiding ‘Bagage: Leiden in de Tweede Wereldoorlog’. De wandeling start om 12.00 uur eb duurt 1,5 à 2 uur. Deelnemers betalen 3,50 euro en kunnen zich telefonisch opgeven bij Caecil van Harteveld: 06 1375 4711.Voorafgaand aan de herdenkingsbijeenkomst bij het Weeshuis (waarschijnlijk op 16 maart 2012) wordt ook een rondleiding gegeven. De exacte datum en starttijd worden bekendgemaakt op www.groepswijzer.nl. Op de vrijdagen 6, 13, 20 en 27 april en 4 mei worden stadswandelingen georganiseerd die gewijd zijn aan de Tweede Wereldoorlog. De excursies langs gebouwen, woningen en bijzondere locaties staan onder leiding van Alphons Siebelt, auteur van het boek ‘Gids voor Leiden in de Tweede Wereldoorlog’. Deelnemers kunnen dit boek na afloop voor 15 euro aanschaffen. Startpunt is het standbeeld in het Van der Werfpark om 14.00 uur. Deelnemers betalen 7,50 euro en kunnen zich aanmelden via telefoonnummer 071-5125636.
Mooie Publiciteit ‘Het gaat goed met de vereniging’, constateerde ik in mijn vorige stukje. Sindsdien zijn daarvan weer enkele treffende voorbeelden te noemen, die ook bredere publiciteit hebben gekregen. Onze oproep voor vrijwilligers voor een werkgroep geveltekens werd ondersteund door aandacht in het Leidsch Dagblad en bleek een schot in de roos: ongeveer 35 reacties! Dat is zo mooi, dat het zelfs het luxeprobleem van een zekere overmaat oplevert. Als dit blad bij U in de bus valt, is de eerste bijeenkomst van de belangstellenden geweest en weten we of we erin geslaagd zijn dit enthousiasme enigszins te kanaliseren en iedereen op een zinvolle wijze aan het werk te krijgen. Hoe dan ook is het hartverwarmend te merken dat onze initiatieven, in dit geval – ik zeg het graag en met nadruk – in samenwerking met de gemeente afdeling Monumenten en Archeologie, zo gewaardeerd worden.
u zijn, die juist in deze digitale sector - die zoals iedereen weet van toenemend belang is, ook voor Oud Leiden – hun medewerking zouden willen en kunnen verlenen, dan zijn zij harte welkom: mail even aan webredactrice Debbie van Steenpaal
[email protected] of aan mij
[email protected]. Onze beeldbank is overigens enige tijd getroffen geweest door een onaangename actie van LIRA, een stichting die zegt op te komen voor auteursrechten. Het Regionaal Archief Leiden digitaliseerde de Leidse krantencollectie en plaatste deze op zijn website, een prachtige uitbreiding van de studiezaalfunctie (zowel nu vanuit de eigen huiskamer raadpleegbaar als via de zoekfunctie veel makkelijker doorzoekbaar). De LIRA wilde daar tegenover een afkoopsom voor de auteursrechten (zonder overigens enige ‘gedupeerde’ auteur met name te noemen). RAL en gemeentebestuur voelden zich daardoor in eerste instantie gedwongen de toegang tot die gedigitaliseerde collectie te blokkeren. Weg deze prachtige voorziening, die het werk van de beeldbank zo fundamenteel vergemakkelijkte. Volgens velen legt LIRA die claim echter ten onrechte. Het is hier niet de plek daar uitvoerig op in te gaan. Gelukkig hebben RAL en gemeentebestuur inmiddels de blokkade weer opgeheven en, in de overtuiging dat hier niets onrechtmatigs gebeurt, besloten af te wachten. Inderdaad heeft LIRA actie aangekondigd. In de NRC heb ik, met het voorbeeld van onze beeldbank, betoogd dat LIRA op onjuiste grond een met geld van de belastingbetaler en subsidiegevers mooie culturele verworvenheid dwarsboomt en die stichting
Met veel genoegen meld ik ook dat onze website landelijk als zeer geslaagd is gesignaleerd. In het Historisch Nieuwsblad werd in een artikel over de ‘Geschiedenis on-line Prijs’ over onze website opgemerkt: “Erg mooi is bijvoorbeeld de site van de historische vereniging Oud Leiden. Enthousiaste Leidse geschiedenis liefhebbers zetten zich in om kennis van de geschiedenis van Leiden te behouden en te verspreiden. Dat alles met hart en ziel gebeurt, blijkt onder andere uit de uitgebreide beeldbank vol historische afbeeldingen van de stad”. Een mooie opsteker voor de medewerkers van onze Beeldbank en voor de redactie van de website! Deze laatste zou nog wel enige versterking kunnen gebruiken. Mochten er onder 3
opgeroepen dit beleid te herzien. Inderdaad afwachten nu.
tief genomen om te zien of we onder (school) jongeren belangstelling voor de geschiedenis van de stad kunnen activeren. Allereerst vanwege die geschiedenis zelve, die hun aandacht verdient. Ook jongeren zouden het nodige van de historie van hun stad moeten weten en daardoor geboeid kunnen raken. Maar wie weet levert dat ook nog eens iets op in de trant van ‘Oud Leiden boeit Jong Leiden”.
Zo krijgen de activiteiten van de vereniging met enige regelmaat een ruimere publiciteit dan alleen in onze eigen organen. Dat is niet alleen aardig, maar ook belangrijk, want ook zo komen wij aan onze nieuwe leden. En die zijn hard nodig. Wij hebben een bevredigend aantal leden, maar dat blijft niet vanzelf zo. Zoals alle historische verenigingen hebben wij een relatief oud ledenbestand. Dat is niet erg, sterker wij profiteren volop van de energie en creativiteit van wat ik de jong-gepensioneerden noem. Maar - zoals iedereen kan bedenken - nieuwe leden zijn steeds nodig om dat aantal op peil te houden. Vandaar mijn gebruikelijke oproep: maak leden ondermeer door met regelmaat iemand het lidmaatschap voor een jaar te schenken. De meeste ontvangers van zo’n geschenk blijven lid! Overigens is recent ook een initia-
Graag ontmoet ik U op 28 maart a.s. op onze jaarvergadering, de daarop volgende lezing over de Pieterskerk door Jan Dröge, en het drankje na afloop. Hans Blom Voorzitter
Oproep - Oud Leiden Prijs 2012 De Historische Vereniging Oud Leiden looft in 2012 wederom de Oud Leiden Prijs uit. Deze tweejaarlijkse prijs is bestemd voor een publicatie die nieuw licht werpt op één of meer aspecten van de geschiedenis van Leiden en/of Rijnland, in de ruimste zin van het woord. Zowel publicaties op het gebied van de verhalende geschiedenis, als op dat van cultuur, kunst, recht, maatschappij, politiek, belasting, milieu, taal, biografie enz. kunnen meedingen, mits verschenen in 2010 of 2011, dan wel niet gepubliceerd, en ten hoogste van 10.000 woorden. De schrijver van het winnende artikel wordt beloond met een oorkonde en een geldbedrag van € 1000,-. De inzendingstermijn sluit op 1 augustus 2012. Bijdragen, voorzien van naam en adres, kunnen (in drievoud) worden gezonden aan: Jury Oud Leiden Prijs, p/a Plantsoen 51, 2311 KJ Leiden. 4
Bedrijfsledenvereniging Oud Leiden
Historische Vereniging Oud Leiden Postadres: Secretaris HVOL, Postbus 917, 2300 AX Leiden, tel 071-3012660
• Architectenburo Boter/Verheijen • Restaurant Allemansgeest • Bouw- en aannemersbedrijf Bekooy BV • Van Cleef Holding Leiden B.V. • De Clercq advocaten en belastingadviseurs • Coördesign BV, A. v.d.Waal • Hoogheemraadschap van Rijnland • Kamsteeg Auto Lease B.V. • Restaurant Engelbertha Hoeve • Geelkerken en Linskens, advocaten • Accountantskantoor Van der Geest B.V. • Motorhuis Holding B.V. • Rijksmuseum voor Volkenkunde • Regionaal Opleidingen Centrum Leiden (ROC) • De Ruyter de Wildt & De Vroom advocaten • Stichting Leidse Studentenhuisvesting • Teekens Karstens advocaten en notarissen • Zorgverzekeraar Zorg en Zekerheid • Diaconessenhuis Leiden
Bestuur: Hans Blom,Voorzitter,
[email protected] Rutger Velthuyzen van Zanten,
[email protected] Miep Smitsloo,
[email protected] Victor Wijnands,
[email protected] Loes Edzes-Eijsackers,
[email protected] Lenie Witkam-van der Hoek,
[email protected] Jori Zijlmans,
[email protected] Paul Birker,
[email protected] Overige contactpersonen: Debbie van Steenpaal,
[email protected] Jeroen Bruin,
[email protected] Rens Heruer,
[email protected] Rob Smit,
[email protected]
In Memoriam Geheel onverwacht is op 83-jarige leeftijd overleden onze oud-penningmeester Jan Piet Tuinhof de Moed.Vele jaren heeft hij zich met vakkundigheid en enthousiasme ingezet voor onze vereniging. De Voorschotenaar was penningmeester van 1978 tot 1986, de volle twee termijnen.Van huis uit registeraccountant bij Deloitte, toonde Tuinhof de Moed zich altijd toegewijd en zeer nauwkeurig. Ook na zijn bestuursfunctie bleef Oud Leiden hem ter harte gaan. Zo liet hij regelmatig van zich horen, stelde belangwekkende vragen op financieel gebied. Recent had hij nog zitting in de kascommissie.
COLOFON Redactie: Paul Birker en Bram van Leeuwen Opmaak en druk: Drukkerij Sparta, Leiden E-mail-adres:
[email protected] Website: www.oudleiden.nl
We wensen zijn familie alle sterkte toe.
5
Algemene ledenvergadering van de Historische Vereniging Oud Leiden. Woensdag 28 maart 2012 in De Lakenhal, Oude Singel 28 te Leiden. Aanvang 19.30 uur; inloop vanaf 19.00 uur. Huishoudelijk Reglement (zie informatie elders in dit blad). 8. Bestuursmutaties. Voorstel tot herbenoeming van mevr. L.R.M. Edzes-Eijsackers. Tegenkandidaten kunnen door ten minste twee leden gezamenlijk, uiterlijk vier dagen voor de dag van de bijeenkomst van de algemene ledenvergadering, bij de secretaris schriftelijk worden ingediend. 9. Rondvraag en w.v.t.t.k. 10. Sluiting rond 20.15 uur, gevolgd door lezing van drs Jan Dröge (zie voor informatie op pagina 13). Rond 21.00/21.15 uur is er voor de leden gelegenheid om tot uiterlijk 22.00 uur na te praten met een drankje.
Wilt u s.v.p. uw ledenpas meebrengen i.v.m. de stemming over een wijziging in het Huishoudelijk Reglement. Uw ledenpas staat op pagina 2 van het januarinummer van dit blad. 1. Opening 2. Notulen algemene ledenvergadering van 23 maart 2011. Deze zijn gepubliceerd het Mededelingenblad nr. 3 van mei 2011, evenals op de website. 3. Ingekomen stukken en mededelingen. 4. Jaarverslag 2011 (zie hieronder). 5. Financiële jaarstukken en verslag penningmeester 6. Verslag Kascommissie. 7. Herstructurering vereniging, wijziging
Jaarverslag van de Historische Vereniging Oud Leiden over het jaar 2011 Mevr. J. (Jori) Zijlmans (2007) Mevr. L.J. (Lenie) Witkam-van der Hoek (2005), jaarboekje
Samenstelling van het bestuur Dhr. J.C.H. (Hans) Blom (2006) voorzitter Dhr. R.J. (Rutger) Veldhuyzen van Zanten (2005), vice-voorzitter Mevr. M. (Miep) Smitsloo-de Graaff (2007), secretaris Dhr.V.M. (Victor) Wijnands (2010), penningmeester Dhr. P. J.M.W.L. (Paul) Birker (2011), mededelingenblad Mevr. L.R.M. (Loes) Edzes-Eijsackers, (2008), lezingen
Bijeenkomsten van het bestuur In het jaar 2011 kwam het bestuur zes keer bijeen: op 5 januari, 7 maart, 22 juni, 27 augustus, 5 september en 18 oktober. Excursiecommissie Dhr. R. (Robert) Smit, voorzitter Mevr. I. (Ingrid) Engel, penningmeester 6
Dhr.W. (Wim) v.d. Greft Dhr.T. (Theo) den Hollander Dhr. J. (Jon) Mann Mevr.Th. (Thea) Pieterse Mevr. O. (Olga) Thorn-Leeson
Redactie Jaarboekje Dhr. R. (Rudi) van Maanen, voorzitter Mevr. L. (Lenie) Witkam, secretaris Dhr. E. (Ed) van der Vlist Dhr. J. (Jan) Dröge Mevr. M. (Manon) van der Heijden Dhr. P. ( Paul) Schevenhoven Dhr. Chr. (Christiaan) Vogelaar
Website Mevr. D. (Debbie) van Steenpaal (website inhoudelijk) Dhr. J. (Jeroen) Bruin (webmaster) Dhr. A. (Lex) Idenburg (beeldbankbeheer)
Jury Oud Leiden Prijs Dhr. J. (Hans) Heestermans, voorzitter Dhr. R. (Rudi) van Maanen Mw. L. (Liesbeth) van Soest-Zuurdeeg
Stuurgroep Fotoproject/Beeldbank Dhr. J. (Joop) Heuzen Dhr.W. (Wim) Stol Mevr. J. (Jannie) de Groot Dhr. H. (Hans) van Ulden
Commissie voor de Oud Leiden Penning Dhr. J. (Jan) van Rijckevorsel, secretaris Dhr. A. (Fons) Verheijen
Ledenadministratie Dhr. H. (Hans) Schuurmans Mevr. M. (Miep) Smitsloo-de Graaff
Promotiecommissie Dhr. L. (Rens) Heruer, voorzitter Mevr. E. (Enny) Gibbels Dhr. J. (Jan) Gogelein Mevr. M. (Marijke) Moens
Mededelingenblad Dhr. P. (Paul) Birker Dhr. A. (Bram) van Leeuwen
Ledenvergadering en ledendiscussie De jaarlijkse ledenvergadering vond plaats op 23 maart in het Rijksmuseum van Oudheden. Er waren, naast de bestuursleden, 90 leden aanwezig. Spreker was de heer Christiaan Vogelaar, conservator van de Lakenhal, over “Lucas van Leyden”.
Werkgroep Binnenstad Dhr. G. (Gerard) Kramer, voorzitter Dhr. D. (Dirk) Halfwerk Dhr. R. (Rob) Onel Mevr. P. (Paulina) Buring Dhr. R. (Reinoud) Boter Dhr J. (Jelle) Verheijen
Ledenbestand De Vereniging telde aan het einde van het jaar 2097 gewone leden en 21 bedrijfsleden.
Werkgroep De Kooi Dhr. A. (Arie) de Jong Dhr. B. (Bob) Oudshoorn Dhr. C. (Cor) Smit Dhr. B. (Boudewijn) Veldman
Publicaties DeVereniging subsidieerde de volgende, in 2011 verschenen, boeken en publicaties: • De Pieterskerk in Leiden. • Vreewijk tussen singel en spoor. 7
• De Sint Petrus in de Sleutelstad, 75 jaar Sint Petrusparochie 1936 – 2011, Parochianen blikken vooruit (Leiden 2011).
BIJZONDERHEDEN IN HET VERSLAGJAAR 2011 * Op 67-jarige leeftijd overleed onze oud-voorzitter Cees Waal. De heer Waal toonde zich van 1998 tot 2006 een zeer actief en bekwaam voorzitter. Onder zijn leiding werd ook het eeuwfeest van de vereniging groots gevierd. Tot het laatst toe was hij voor onze vereniging actief, onder meer in de Werkgroep Binnenstad en als schrijver van diverse artikelen. * De HVOL steunde de Vereniging Jan van Hout in haar streven om een gedenkteken voor Jan van Hout op te richten. Mede dank zij de leden van Oud Leiden is er een substantieel bedrag voor het gedenkteken ingezameld. * In samenwerking met STIEL en gemeente Leiden werd een verkiezing jonge monumenten in Leiden georganiseerd. De verkiezing vond plaats in twee categorieën: één in de categorie woningen/wooncomplexen en één in de categorie bedrijfspanden.Het ging om gebouwen die na 1940 tot stand zijn gekomen. Bezoekers van de Open Monumentendagen konden een stem uitbrengen. In eerstgenoemde categorie wonnen de woonhuizen aan de Middelstegracht 1418 en bij de bedrijfspanden de Van der Klaauwtoren aan de Kaiserstraat.
Diesviering De diesviering vond plaats op 5 november in de Hooglandse kerk. Historicus Tobias van Gent hield de diesrede ten overstaan van ca. 450 aanwezigen over de moedige, maar ook ijdele admiraal Louis de Boisot. Daarna overhandigde Rudi van Maanen het 103de jaarboekje aan burgemeester Henri Lenferink. Tijdens de bijeenkomst werd afscheid genomen van Otto Tromp en Riet van Vliet-Ahsmann, die beiden langdurig lid zijn geweest van de excursiecommissie. Zo’n zevenhonderd leden maakten weer gebruik van de mogelijkheid om het Jaarboekje meteen op te halen, wat de vereniging aanzienlijk scheelt in portokosten. Lezingen De Vereniging organiseerde in 2011 de volgende lezingen: • 15 februari en 1 maart: ‘Stadsuitbreiding Leiden 1611: Oude Morsch en Noordvest en de ontwikkeling van deze wijken sindsdien’, Cor Smit, De Lakenhal • 23 maart: ‘Vertrekpunt Laatste Oordeel. Lucas’ drieluik uit de Pieterskerk in zijn Leidse context’, Christiaan Vogelaar, jaarvergadering, Rijksmuseum van Oudheden • 10 mei: ‘De verhouding tussen kerk en stad van Lucas van Leyden tot Jan van Hout’, Rudi van Maanen, Museum Boerhaave • 9 september: ‘Leiden als winkelstad’, Esther Starkenburg, open monumentendagenlezing, Het Leidse Volkshuis • 24 oktober: ‘Romeinen in Roomburg’, Jasper de Bruin, P.J. Bloklezing, gebouw Nieuwe Energie • 5 november:‘Admiraal Louis de Boisot, bedwinger van Middelburg en redder van Leiden’, Tobias van Gent, Dieslezing, Hooglandse Kerk.
Excursies De excursiecommissie organiseerde in 2011 de volgende excursies: • 16 april, wandeling door de wijk Pancras – 31 deelnemers, in samenwerking met Gilde Leiden • 4 juni, fietstocht naar landgoed en Kasteel Keukenhof in Lisse – 16 deelnemers • 15 oktober: excursie naar Schoonhoven – 54 deelnemers, een hele dag in het teken van zilver en stadshistorie • 26 november: lezingen en rondleiding in Museum Boerhaave – 46 deelnemers
8
Website Debbie van Steenpaal, Jacques de Jong en Jeroen Bruin en beheerden in het verslagjaar de website van de vereniging. De website wordt veel bezocht, zowel door leden als niet-leden.Veel vragen en mutaties van leden gaan digitaal. Er is een digitale nieuwsbrief voor geïnteresseerden. Deze wordt kort voor een Oud Leiden evenement verstuurd aan degenen die zich ervoor hebben ingeschreven. Inschrijven kan via de website www.oudleiden.nl, onder nieuws. Naast het reguliere onderhoud van de website zijn de jaarboekjes van 1904 tot 2001 online gezet. Bezoekers van de site kunnen nu al deze jaarboekjes raadplegen en doorzoeken. Ook werd de vereniging via Twitter actief. U kunt de vereniging nu dus ook bereiken via www.twitter.com/oudleiden.nl
Samenwerking gemeente/historische organisaties In 2011 werd de samenwerking met acht historische verenigingen en stichtingen verder geïntensiveerd en is deze een vaste waarde geworden. Dit overleg is mede bedoeld om activiteiten te coördineren. Ook is er twee keer per jaar structureel overleg met de gemeente Leiden. Kern van dit gezamenlijk optrekken is het geregelde overleg met de gemeente Leiden over het behoud van het historische karakter van de stad. De vereniging is formeel partner in het binnenstadsprogramma van Leiden. Zo kan het belang van het behoud van het historisch karakter van de stad op constructieve manier en in een vroeg stadium van planontwikkeling aan de orde worden gesteld. Die participatie vindt bovenal plaats via de werkgroep binnenstad van de vereniging.
Fotoproject/beeldbank De beeldbank was in 2011 gehuisvest in het gebouw van de Ambulante Educatieve Dienst aan de Lammenschansweg 130d. In het verslagjaar zijn wederom diverse collecties van professionele fotografen en particulieren in het bezit gekomen van de Historische Vereniging Oud Leiden. De diversiteit is groot. De 22 vrijwilligers zijn een eind op streek om hun collecties te publiceren. Met name de Holvast-collectie (in het totaal zo’n 750.000 negatieven) vraagt veel aandacht en tijd.Van deze Leidse fotograaf (jarenlang werkzaam voor het Leidsch Dagblad) is een groot deel van de inventaris nu op de computer in database gereed. Momenteel worden beelden geselecteerd, gescand en bewerkt, zodat een deel ervan voor iedereen op de Beeldbank openbaar wordt. De projectleider, Lex Idenburg, heeft aangegeven het leiderschap te willen overdragen. Een groepje van vier vrijwilligers neemt deze taak in 2012 over. Meer informatie is te vinden op link naar de Beeldbank-website op www.oud-leiden.nl.
Promotie De promotiecommissie houdt zich bezig met de wijze waarop de vereniging naar buiten treedt, waarbij met name de werving van leden veel aandacht krijgt. Er worden gerichte acties ontplooid om het ledental op peil te houden, of, liever nog, te vergroten. Ook het vertegenwoordigen van de vereniging tijdens evenementen als bijvoorbeeld de Open Monumentendagen, de jaarvergadering en de Diesviering, behoort tot de werkzaamheden. In 2011 werd wederom een aantal nieuwe leden geworven, waardoor het ledental stabiel bleef. Bedrijfsleden De bedrijfsleden in 2011: (zie pagina 5) Vertegenwoordigingen De Vereniging was in het verslagjaar vertegenwoordigd in de volgende organisaties: • Stichting tot instandhouding van de begraaf plaats Groenesteeg (Mevr. L. Edzes en Dhr. L. 9
Kallenberg). • Stichting Industrieel Erfgoed (stiel) (Dhr. L. Barendregt). • Stichting Molen De Put (Dhr. L. Barendregt). • Vereniging Jan van Hout (Dhr. R.Veldhuyzen van Zanten). • Dirk van Eck-Stichting (mevr. J. Zijlmans). • Stichting Geschiedschrijving Leiden (Dhr. F. van Cleef) • Monumentenselectiecommissie Leiden (Dhr. F. van Cleef) Korte verslagen van deze verenigingen zijn hieronder opgenomen en/of staan op de HVOL website, of staan op hun eigen websites ter raadpleging.
Stichting molen De Put In de statutaire jaarlijkse bijeenkomst van het stichtingsbestuur werd op 24 oktober het bestuurslid de heer J. Ouwehand ex art. 7 Statuten (unaniem) verkozen tot voorzitter van het bestuur als opvolger van de in 2010 overleden ir. J.H. du Prie. De wensen met betrekking tot herstelwerken aan diverse onderdelen van de molen lijken in 2012 te worden vervuld. Op de Nationale Molendag van 2011, 14 mei, was de molen voor het publiek geopend, evenals op 18 september tijdens de Leidse Molendag. Bezoekersaantallen op de gebruikelijke zaterdagopenstelling bewegen zich tussen de 10 en 45, terwijl het aantal kopers van in de molen gemalen meel op zo’n dag rond de 20 ligt. De verkoop van het in de molen geproduceerde meel vindt thans in eigen beheer plaats, zij het met aanzienlijk grotere inspanningen door de invoering van de milieuzone, die de aanvoer van het te malen graan aanmerkelijk bemoeilijkte. De molen bestaat in 2012 25 jaar. Het ligt in het voornemen daaraan, naast een bijeenkomst op 11 mei 2012 bij de molen, aandacht te besteden door de uitgave van een boekje.
Stichting tot instandhouding van de begraafplaats Groenesteeg De begraafplaats, gelegen aan het einde van de 3e Groenesteeg, mag zich in een steeds grotere belangstelling van de Leidse bevolking verheugen. Ook in 2011 waren er publieke openstellingen van aula en begraafplaats (meestal de eerste zondag van de maand). Belangstellenden kunnen dan een rondleiding en toelichting krijgen. Ook het IVN heeft afgelopen jaar weer een aantal rondleidingen gehouden om de mooie natuur op de begraafplaats onder de aandacht te brengen. Als onderdeel van de Open Monumentendagen waren aula en begraafplaats in het programma opgenomen, met als resultaat weer een groot aantal bezoekers. Ook twee lezingen trokken veel donateurs. Gedurende het jaar is overleg geweest met gemeentebestuurders om de situatie rond aula en begraafplaats onder de aandacht te brengen. Dit heeft geresulteerd in een vruchtbare samenwerking en verhoogde aandacht voor het onderhoud van de begraafplaats en het belang van deze plek in Leiden voor de bevolking. Zo werd de buitenkant van de aula in opdracht van de gemeente geschilderd.
Stichting Industrieel Erfgoed Leiden (STIEL) In het bestuur vond in het verslagjaar geen wijziging plaats, terwijl in de secretarisfunctie nog steeds ad interim door de penningmeester wordt voorzien. STIEL heeft berust in het, na bezwaar, niet aanwijzen door de gemeente van de zgn. Van der Klaauwtoren als gemeentelijk monument. Omtrent het verzoek van STIEL de toren aan te wijzen als Rijksmonument, heeft de minister nog geen besluit genomen. Op de aanvraag van STIEL tot aanwijzing als gemeentelijk monument van het voormalig kantoor van de LDM aan de Ir. Driessenstraat, hebben burgemeester en wethouders nog geen besluit genomen. 10
De Commissie Beroep en Bezwaar van de gemeente Rijnwoude heeft het bezwaar dat door STIEL gemaakt was tegen het afwijzen van een verzoek tot het treffen van maatregelen om de verdere verloedering van het complex Nieuw Werklust tegen te gaan gehonoreerd. De commissie schaarde zich voorts achter het oordeel van de RCE dat de eigenaar verplicht is de gebouwen van het complex wind- en waterdicht te maken. In het hergebruik van de Meelfabriek zit geen schot, ondanks de toekenning van een subsidie van het Rijk. Het bestuur bracht een werkbezoek aan het Werelderfgoed Zeche Zollverein te Essen, hergebruik (van een industrieel monument) van een kolenmijn als cultuurcentrum. STIEL is niet gelukkig met de instelling van de nieuwe gemeentelijke Erfgoedcommissie waarin geen plaats meer is ingeruimd voor leden die q.q. lokale erfgoedinstellingen vertegenwoordigen. Het blad STIELZ verscheen de inmiddels gebruikelijke vier maal en bevatte een keur van artikelen over diverse onderwerpen. Door de dochterorganisatie van STIEL, de Stichting Levend Ambacht (STAL), is in samenwerking met de Leidse Amateur Fotografenvereniging het boek ‘Leids vakwerk, ambacht in bedrijf’ uitgebracht.
verenigingen om een en ander financieel mogelijk te maken. Daartoe zijn 3000 folders uitgezet o.a. als bijlage van het Mededelingenblad van de HVOL. Inmiddels is al een substantieel bedrag binnengekomen. De werkgroep “Ontsluiting B&W besluiten vanaf 1929” maakt goede voortgang met de tweede fase van dit onderzoek over de jaren 1956-1975. In september 2011 vierde de werkgroep het 12,5 jarig bestaan. De website van Jan van Hout werd ook in het verslagjaar beheerd door het Regionaal Archief Leiden. De website www.janvanhout.nl blijft bestaan als nieuwsberichtensite. De vereniging telde aan het einde van het verslagjaar circa 160 leden. Monumentenselectiecommissie Leiden De commissie kwam in 2011 voor de laatste maal in deze vorm bijeen. De gemeente Leiden koerst voor 2012 aan op de oprichting van een zogenaamde brede erfgoedcommissie, die niet alleen over objecten adviseert, maar ook thematisch en ontwikkelingsgericht over gebieden en structuren. Borging van cultureel erfgoed in de ruimtelijke ordening behoort tot de taken. In 2011 heeft de commissie het Scholenproject afgerond: op verzoek van de gemeente adviseerde men over de monumentale waarde van alle Leidse schoolgebouwen. Uit 30 scholen heeft de commissie ook een selectie van tien unieke schoolgebouwen gemaakt, waarvoor zij zo spoedig mogelijk wilde adviseren in verband met een bedreigende ontwikkeling. Doordat scholen worden samengevoegd in ROC’s, komen traditionele schoolgebouwen leeg te staan. Achttien scholen kregen een positief advies en zijn voorgedragen als gemeentelijk monument. Zie voor het jaarverslag en meer informatie de website http://erfgoed.leiden.nl
Vereniging Jan van Hout De Vereniging Jan van Hout functioneert als vriendenvereniging van het Regionaal Archief Leiden en behartigt de belangen van de archiefbezoekers. In 2011 heeft het bestuur van de Vereniging Jan van Hout het initiatief genomen om op de grafplek van haar naamgever in de Pieterskerk een gedenkteken te plaatsen. Inmiddels is gekozen voor een ontwerp van de vormgever Jan Kleingeld. Vervolgens is een beroep gedaan op de leden van de Leidse historische
11
Wijzigingsvoorstel Huishoudelijk Reglement Het bestuur heeft het voornemen om voor de uitvoering van de beleidsplannen de organisatie van de vereniging te stroomlijnen. Daarvoor dient dit voorstel voor de aanpassing van de organisatiestructuur door middel van een aanvulling van artikel 5 van het Huishoudelijk Reglement.
Daarnaast kan een persoon wegens bijzondere kwaliteiten naar bevind van zaken worden aangesteld als adviseur/medewerker van de commissie. Deze medewerkers (niet bestuurders) zijn niet gebonden aan een zittingstermijn. Er ontstaan binnen de vereniging de volgende lagen: Bestuur (zittingstermijn) Commissies (zittingstermijn) Medewerkers van commissies (zonder zittingstermijn) Ad-hoc werkgroepen (zonder zittingstermijn)
Deze aanvulling geeft naar ons inzicht een duidelijke structuur van de bestuurslagen en openheid over de zittingstermijnen. De vereniging bestaat uit een bestuur van gemiddeld 7 à 8 personen, met een voorbeeldige doorstroming van kandidaten door de termijnen van 2 x 4 jaar zittingstijd. Dit zou ook moet gelden voor de leden van de commissies. Omdat een maximale zittingstermijn niet voor alle vrijwilligers in onze vereniging wenselijk is, kunnen we uitzonderingen op die zittingstermijn maken door: - Het instellen van uitzonderingen per kandidaat en/of - Het instellen van uitzonderingen per groep Ons voorstel is om de commissies zodanig te structureren dat er een helder te onderscheiden bestuurslaag ontstaat van als zodanig benoemde commissies, die indien het werk dat wenselijk maakt kunnen beschikken over "medewerkers". (Beeldbank en Commissie Historisch Karakter van Leiden = de voormalige Werkgroep Binnenstad). Zo ontstaat dan enerzijds een ‘echte commissie’ die de algemene zaken van een dergelijke commissie regelt en anderzijds een groep personen, die medewerkers van de commissie zijn en die volgens afgesproken taakverdeling en werkroosters de werkzaamheden verrichten die nodig zijn.
Dit alles geeft de volgende wijziging van het Huishoudelijk reglement: Artikel 5 1. De leden van de kascommissie hebben twee jaar zitting, met dien verstande dat dezelfde personen slechts eenmaal gezamenlijk controleren. Dezelfde persoon is niet opnieuw benoembaar dan na verloop van vijf jaar nadat hij voor het laatst controle heeft uitgeoefend. 2. De leden van de overige commissies worden benoemd voor een periode van maximaal 4 jaar met de mogelijkheid van herbenoeming van 1 maal 4 jaar. 3. Medewerkers van de commissies zijn niet onderworpen aan een zittingstermijn. 4. Het bestuur kan een lid van een commissie die op grond van art.5 lid 2 van dit reglement niet meer herbenoemd kan worden, de status geven van bijzonder toegevoegd lid aan de commissie met een daaraan verbonden periode.
12
De Pieterskerk met en zonder toren. Lezing door Drs J.F. Dröge in aansluiting op de HVOL Jaarvergadering van 28 maart 2012 in de Lakenhal Op 5 maart 1512 - nu vijfhonderd jaar geleden - stortte de toren van de Pieterskerk in, aanleiding nog eens stil te staan bij de bouwgeschiedenis van kerk en toren.Tijdens de meest recente restauratie werden door Dröge Bureau voor Bouwhistorie de werkzaamheden op de voet gevolgd en werden ook alle bekende bronnen nog eens tegen het licht gehouden. Over de toren valt eigenlijk weinig te zeggen. De enige afbeelding die we kennen is het schilderij (afbeelding) dat kort na het instorten werd gemaakt, maar juist de toren werd relatief weinig gedetailleerd afgebeeld. Uit het bouwhistorisch onderzoek aan restanten van de toren en door analyse van de bouwgeschiedenis van het transept bleek dat het niet ingestorte stuk van de toren, ter hoogte van negen roeden (ca. 34 m), nog ongeveer 30 jaar bleef staan. De kap van het schip werd in 1515 in westelijke richting doorgetrokken en pas na het gereedkomen van het transept werd het restant van de torenromp verwijderd.
in een reeks van kerken waarbij Spoorwater in het derde kwart van de 15de eeuw betrokken was [Hulst, Bergen op Zoom, Dordrecht en Haarlem]. In de oostgevels van beide transeptarmen zijn interessante bouwsporen waar te nemen die erop wijzen dat men daar meer van plan was. Deze plannen zijn echter spoedig opgegeven. Bij de kruitramp van 1807 gingen alle bestaande vensters gingen verloren en werden voor een belangrijk deel in hout vervangen. Pas bij de restauratie van 1880 kregen de lage vensters weer gotische traceringen. De hoge vensters en de transeptramen volgden pas aan het begin van de 20ste eeuw.
Een verrassende vondst was ook dat de Antwerpse bouwmeester Evert Spoorwater in 1464 door het stadsbestuur verzocht werd een ontwerp te maken om de kerk aanmerkelijk te vergroten. Dit omvatte niet alleen de verdubbeling van de zijbeuken van het schip, maar ook de aanleg van een transept en reeks nieuwe kapellen aan de buitenzijde van de bestaande kooromgang. De Leidse Pieterskerk komt daardoor
Drs. J.F. Dröge (1953) studeerde Bouwkunde en Restauratie aan de TU Delft en vervolgens Kunstgeschiedenis aan de RU Leiden. Hij was gedurende bijna tien jaar werkzaam bij verschillende architectenbureaus en daarna gedurende drie jaar als bouwhistoricus bij de TU Delft. Hij leidt sinds 1986 Dröge Bureau voor Bouwhistorie te Leiden. Sinds 1987 is hij lid van de redactie van het Leids Jaarboekje. 13
Financiële overzichten Bijlage 1 bij Financieel Verslag dd 20 feb. 2012 op HVOL Website Historische Vereniging Oud Leiden
balans per 31 december 2011 voor publicatie (na resultaatbestemming) A c t iva 2011 2010 € € € € Financiële vaste activa Effecten 141.105 119.964 Vlottende activa Vorderingen en vooruitbetaalde kosten
10.800
12.160
Liquide middelen 60.190 74.313 70.990 86.473 Totaal activa 212.095 206.437 Pa s s iva Vermogen Vermogen op 1 januari 174.899 167.142 Ongerealiseerd koersresultaat 0 3.300 Uitkomst boekjaar 7.668 4.457 182.567 174.899 Fondsen op naam 8.095 7.859 Totaal Vermogen 190.662 182.758 Voorzieningen uit te keren subsidie 4.500 4.250 Leden voor het leven 1.375 1.475 Kortlopende schulden Nog te betalen kosten 15.558 17.954 212.095 206.437 De volledige jaarrekening is opgenomen op de website Victor M Wijnands penningmeester. 14
Financiële overzichten staat van baten en lasten over 2011 voor publicatie Uitkomst 2011 Uitkomst 2010 Opbrengsten Contributies 37.508 45.158 Bedrijfslidmaatschappen 4.000 5.000 Overige opbrengsten 0 243 Totaal opbrengsten 41.508 50.401 Legaten en schenkingen 5.000 0 Lasten Verenigingsactiviteiten Leids Jaarboekje Mededelingenblad Kosten lezingen Kosten excursies Dies lezing Dankdag Kosten Beeldbank Oud Leiden prijs Diverse uitgaven Subsidies Totaal lasten verenigingsactiviteiten Lasten bestuur vereniging Ledenadministratie Communicatiekosten Automatisering en internetkosten Bijdragen en abonnementen Werving en promotie Secretariaatskosten Algemene bestuurskosten Totaal lasten bestuur Totaal uitgaven Financiële baten en lasten Baten Lasten Totaal financiële baten en lasten Overschot boekjaar 15
14.920 12.015 1.171 1.457 4.338 868 3.298 0 11.344 750 39.161
15.098 9.771 2.287 1.775 4.327 919 2.500 1.038 11 2.750 40.476
1.616 281 0 0 1.138 363 3.822 7.220 46.381
2.683 493 197 312 1.219 140 1.505 6.531 47.007
9.664 2.123 7.541 7.668
1.680 617 1.063 4.457
Financiële overzichten Aan de leden van de Historische Vereniging Oud Leiden Leiden, 20 februari 2012 Hierbij doe ik u, namens het bestuur, de begroting voor het jaar 2012toekomen. De begroting is niet taakstellend, maar geeft in algemene zin weer in welke richting de contributies en middelen zullen worden ingezet. Met vriendelijke groet, Victor M Wijnands penningmeester. OPBRENGSTEN Begroting 2012 Exploitatie 2011 Contributies 37500 37508 Bedrijfslidmaatschappen 4000 4000 Overige opbrengsten 0 0 Legaten en schenkingen 0 5000 Totaal opbrengsten vereniging 41500 46508 LASTEN Uitgaven voor verenigingsactiviteiten Leids Jaarboekje 15000 14920 Mededelingenblad 11500 12015 Lezingen 1500 1171 Excursies 1500 1457 Dankdag 900 868 Dies lezing 4500 4338 Beeldbank 3300 3298 Oud Leiden prijs 500 0 Diverse uitgaven 0 344 Dotatie voorziening subsidies 500 750 Totaal uitgaven voor verenigingsactiviteiten 39200 39161 Uitgaven voor verenigingsbestuur Ledenadministratie Communicatiekosten Automatisering en internet Bijdragen en abonnementen Werving en promotie Secretariaatskosten Bestuurkosten algemeen Onvoorzien Totaal lasten van de vereniging
1750 300 150 150 750 300 3000 1100 7500
1616 281 0 0 1138 363 3822 0 7220
Financiele baten en lasten Baten Lasten Totaal financiele baten Resultaat boekjaar
7200 2000 5200 0
9664 2123 7541 7668
16
Excursies voorjaar 2012 De excursiecommissie organiseert dit voorjaar drie excursies: de eerste twee staan hieronder beschreven. De derde gaat naar Den Briel. (Brielle). Daarover volgt informatie in het volgende mededelingenblad. Aan het eind van deze tekst staat hoe u zich voor een HVOL-excursie kunt aanmelden. Zaterdag 14 april: Wandeling plus Rondleiding Rapenburg en Sterrewacht In samenwerking met ‘Gilde Leiden’ en de ‘Werkgroep Leidse Sterrewacht’ wandelen we in de wijk Rapenburg en bezoeken wij de “Sterrewacht”. De wijk Rapenburg is ontstaan in 1386 bij de laatste grote middeleeuwse stadsuitbreiding. Tussen de nieuwe vestgracht en het water Rapenburg ontstond een nieuwe stadswijk. Hier vestigden zich een aantal vrouwenkloosters en ook de Schutterij. ‘In het Witte Nonnenklooster’ huist nu de ‘Academie’. Op het dak van de Academie is in 1633 de eerste sterrenwacht van Leiden geplaatst. In 1859 werd, op aandringen van sterrenkundige Frederik Kaiser, besloten om een nieuwe sterrenwacht te bouwen op het grondgebied van de Hortus. En nu, anderhalve eeuw nadien, is de Leidse “Sterrewacht” grootschalig gerestaureerd. In de kelders is een bezoekerscentrum ingericht dat via de Hortus is te bereiken. Wandeling en rondleiding duren, inclusief kof-
fiestop, ca 3 uur. Graag voor 1 april inschrijven. Het maximaal aantal deelnemers is 60. De kosten zijn € 4,50 per persoon (+ museumjaarkaart).Omdat de wandeling ook door de Hortus leidt, moet u daar entree betalen. Uw museumjaarkaart is geldig hier. Vergeet die niet mee te nemen. De museumjaarkaart kunt u in elk museum aanschaffen. De excursie start om 10:00 u voor het ID college (voorheen Emilie Knappertschool) aan de Groenhazengracht. Graag voor 1 april inschrijven
De Leidse Sterrewacht
Kasteel Duivenvoorde
Zaterdag 19 mei: Fietstocht plus Rondleiding kasteel Duivenvoorde Op fietsafstand van Leiden ligt, in de groeneVoorschotense Horsten, een kasteel dat geschiedkundig zeker banden met onze stad heeft. Zo speelde Arent (VII) van Duvenvoirde (1528 - 1599) een belangrijke rol in de Tachtigjarige oorlog. Het interieur en de huisraad zijn niet te versmaden: de schitterende Marotzaal, unieke familie-
17
portretten en zilver, Delfts aardewerk en Chinees, Japans en Europees porselein. De rondleiding voert u langs topstukken uit de collectie, waaronder de bibliotheek in Empire stijl, een kabinet met goudleerbehang, de Turkse Kamer met sitsen wandbespanning en een compleet ingerichte mangelkamer. De naam ‘Duvenvoirt’ duikt voor het eerst op in 1226, als Philip van Wassenaer het kasteel van zijn broer Dirc in leen krijgt. Het werd gebouwd op een strategisch punt, nabij de Dobbe Watering. Begonnen als enkele donjon, maakte het buitenslot vele verbouwingen door. Bijzonder is, dat het kasteel eeuwenlang eigendom was van de familie van Wassenaer. Mevrouw baronnes L.H. Schim-
melpennninck van der Oije heeft het kasteel in 1960 overgedragen aan de ‘Stichting Duivenvoorde’ die het als museum en cultuurcentrum exploiteert. De fietstocht plus rondleiding duren ongeveer 3,5 uur. De kosten zijn € 10 per persoon. Wij verzamelen om 9.30 uur voor het kunstenaarscentrum Haagweg 4 (naast het het parkeerterrein aan de Haagweg). Voor de terugtocht kiezen we een route afhankelijk van de tijd en weer. Wie zin heeft, kan op eigen kosten deelnemen aan de lunch in een van de restaurants op onze route. Graag voor 15 april inschrijven.
HOE INSCHRIJVEN EN BETALEN VOOR HVOL-EXCURSIES Inschrijven: U kunt zich – in principe uitsluitend per e-mail - opgeven voor een excursie bij
[email protected] met vermelding van uw naam, adres, telefoonnummer, lidnummer van de HVOL en de naam van de excursie waarvoor u intekent. U kunt (tegen betaling) één introducé meenemen, vermeld in dat geval ook de naam van deze persoon. Betalen: svp direct bij uw aanmelding de excursiekosten overmaken op bankrekening 5901264 t.n.v. Vereniging Oud Leiden (NB kijk of u het juiste nummer heeft gebruikt aangezien de rekening voor de contributiebetaling dezelfde naam heeft). Vermeld ook hier uw naam, HVOL-lidnummer, excursie en evt. de naam van uw introducé. Als e-mailen echt niet kan, kunt u de zich telefonisch aanmelden bij Rob Smit, 071 5210752.
Joseph Scaliger gedenksteen onthuld op Breestraat 133. Joseph Scaliger (1540 – 1609) was een van de meest vooraanstaande geleerden van zijn tijd. Hij sprak een ongekend aantal vreemde talen en hield zich ook bezig met geschiedenis, wiskunde en astronomie. Zijn nagelaten handschriften en boeken zijn de kern van collectie van Leidse Universiteitsbibliotheek en zijn naam leeft voort in het Scaliger Instituut, dat zich inzet voor de Bijzondere Collecties van de UB.
18
Vreewijk na bijna kwart eeuw opnieuw belicht Ter gelegenheid van het vijfjarig bestaan van de gemeentelijke monumentencommissie verschijnt in 1988 het boek ‘Van Spawijk tot Vreewijk’. Nu bijna een kwart eeuw later ligt er een nieuwe uitgave over dit Leidse stadsdeel ‘tussen singel en spoor’. Medio december 2011 overhandigt auteur en stadshistoricus Cor Smit in de Universiteits Bibliotheek het eerste exemplaar aan wethouder Jan-Jaap de Haan. Uitgeefster en grafisch ontwerpster Antoinette Hanekuyk, sinds 1989 wijkbewoner, is maanden in touw om alle 700 panden zonder ontsierende auto’s te fotograferen. Exact naar straat gerangschikt lopen ze als een rode draad door een schat aan historisch foto- en feitenmateriaal. In de 17de eeuw is Vreewijk nog een gebied waar slootjes, weilanden, warmoezerijen, blekerijen, boerderijen en buitenverblijven van welgestelden (zogeheten speeltuynen) het beeld bepalen. De tijd dat de Witte Rozenstraat nog ‘de laen’ heet en de Trekvliet (nu Rijn- en Schiekade) wordt gegraven waar in 1638 de eerste trekschuiten vanuit de haven bij de Witte Poort richting Delft varen. Dat blijven ze doen tot 1887 nadat stoomtram en stoomboot al eerder hun intrede hebben gedaan.
Zes jaar eerder is Vreewijk de eerste Leidse uitbreiding van de moderne tijd. Tot 1896 - wanneer de stadsgrens wordt verlegd van de Witte Singel naar de spoorlijn naar Utrecht - is het nog grotendeels Zoeterwouds grondgebied. De naam dankt de wijk aan het landgoed dat de Haagse assuradeur en projectontwikkelaar Swaan koopt. In 1883 begint hij met de aanleg van straten en op de hoeken twaalf grote panden laat bouwen. In 1903 krijgen de straten hun huidige namen. Tot de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) vormt de singel nog een aangename wandelroute met aan weerskanten een bomenrij en de slootjes voor de grote herenhuizen merendeels bewoond door welgestelden. Daarna verdwijnen die slootjes en de bomenrij aan de huizenkant. Dankzij de bouw van de Vreewijkbrug (1901) en de rustieke Patersbrug (1913) is het ‘contact’ met de binnenstad inmiddels sterk verbeterd.
Gerrit Doustraat: ‘vreemde eend in de Vreewijk-bijt’.
Vreewijk is en eeuw later een zeer gevarieerde woonwijk 19
geworden. Zo krijgen de twee laboratoriumgebouwen, waarvoor het rijk in 1894 grond koopt aan de Hugo de Grootstraat in 2003 een woonbestemming voor buitenlandse studenten en koopappartementen. Het Rijkszuivelstation, dat van 1903 tot 1980 aan de Vreewijkstraat is gevestigd, wordt in 2001 verbouwd tot luxe appartementencomplex. En rondom het gerestaureerde Leidsch Dagblad-gebouw, waar nu het kantongerecht zetelt, verrijzen na de sloop van de zetterij en rotatiehal herenhuizen aan de Witte Singel en de Maliebaan.
1982-1986 weer open gegraven als de inzichten ingrijpend zijn gewijzigd. Het ‘recht zegeviert’ in 2011 als een al in 1979 door het wijkcomité geuite wens om tot beschermd stadsgezicht te worden aangewezen in vervulling gaat. Het boek met interessant historische materiaal over onder meer Oud Hortuszicht en de Ambachtsschool ondersteunt die mijlpaal en ontleent zijn kracht mede aan de verhalen van (oud)bewoners. En tenslotte blikt het boek vooruit op de realisering van het groene Singelplan en de (bouw)ontwikkelingen op het voormalige Van Gend & Loos-terrein aan de Haagweg. Zonder de uitgave uit 1988 tekort te doen, is er voor een voortreffelijke opvolger gezorgd. Meer dan de helft dikker, in een eigentijdse vormgeving en met zeer veel historisch en actueel fotomateriaal. Omdat onze vereniging een financiële bijdrage verstrekte is het voor leden bij het Regionaal Archief Leiden te koop voor 17,50 euro. Vreewijk tussen singel en spoor - Cor Smit - uitgeverij Topica - ISBN 978-94-0190-751- 6 - 156 pagina’s
In tegenstelling tot andere buurten buiten de singels zoals Noord en de Kooi, de Zeeheldenbuurt en de Professorenwijk kent de Vreewijk vrij weinig buurtwinkels. De meeste bewoners zijn op de ‘betere’ winkels in het centrum georiënteerd, laten hun levensmiddelen thuis bezorgen of kopen die bij melk- en groenteboeren en bakkers die wijk met hun wagens dagelijks bezoeken. De meeste huurwoningen belanden in de twee helft van de vorige eeuw in de koopsector. De verkoop in 1982 van de ‘werkmanswoningen’ van Eigen Haard in de Gerrit Doustraat – gezien als een vreemde eend in de bijt - sluit dat proces af. De wijk blijft gespaard voor al te drieste plannen. Zo wordt na de sloop van het Diaconessenhuis in 1969 te elfder ure afgezien om voor de letterenfaculteit en de Universiteitbibliotheek op een onderbouw 15 meter een 120 meter hoge toren neer te zetten.Tien jaar eerder is in het kader van het fel omstreden ringwegenplan een vierbaansweg met aftakking dwars door de wijk geprojecteerd. Daarvoor moeten vele woningen langs de Rijn- en Schiekade en achter de Witte Singel gesloopt worden. Als eerste stap wordt in 1972 de Trekvliet gedempt en vervolgens in de jaren 20
Bijna negen eeuwen Pieterskerk in boek vastgelegd Voor geïnteresseerden in kerkgeschiedenis, en die van de Pieterskerk in het bijzonder, is het smullen geblazen. In december 2011 verscheen bij de Zwolse uitgeverij W Books, voorheen Waanders, een zeer kloek werk over de geschiedenis, inrichting en gedenktekens van deze Leidse kerk. Meer dan twintig auteurs, onder wie de eindredacteuren Elisabeth den Hartog en John Veerman, laten hun licht schijnen over zaken die zich gedurende een kleine negen eeuwen afspeelden in en rondom dit godshuis. Op de plek waar in 1121 een klein tufstenen zaalkerkje werd gebouwd verrees aan het eind van de 14de tot het midden van de 16de eeuw een imposante gotische kruisbasiliek met een vijfzijdig gesloten koor en een schip met dubbele zijbeuken. Aan het bouwwerk en het interieur werd vaak en ingrijpend gesleuteld. Sinds 1870 vond er met enkele korte ‘pauzes’ voortdurend restauratiewerk plaats waarbij de strijd werd aangebonden met de knaagkever, huiszwam, houtworm en houtrot door lekkages. Niet zonder reden hield architect Boudewijn Veldman in 1998 de rede: Pieterskerk. Eeuwigdurend onderhoud? Gesloopt werd er ook. In 1566 en 1572 toen beeldenstormers enkele van de dertig altaren en de tegen de pijlers geplaatste apostelbeelden beschadigden met hun mokers, rapieren en geweerkolven. Rond 1864 vielen de ‘aanleunwoningen’ aan
weerzijden van het schip en aangebouwde kapellen ten prooi aan de slopershamer. En het imposante bankenamfitheater met 1600 plaatsen uit 1860 werd na ruim een eeuw al weer afgedankt. Soms gebeurde het ongewild. Zo stortte in 1512 de kerktoren met donderend geraas in. Een 16de eeuws schilderij - sinds 1973 in bruikleen bij museum De Lakenhal - zou tonen hoe de toren er voordien uitzag. Maar Veerman concludeert dat de aangetroffen funderingen daarvoor te licht zijn. Het doek is waarschijnlijk gemaakt om bouwfondsen te werven. In de reeks onbedoelde vernielingen past ook de kruitschipramp van 1807 die onder meer de historische beglazing verwoestte. Hoewel de Pieterskerk wordt afgeschilderd als een ‘sobere kerk’, mede omdat tijdens de Reformatie 21
de hele katholieke inventaris verdween en de muren werden witgekalkt, bewijst het boek dat tal van authentieke en soms unieke zaken bewaard bleven. Zoals de vier middeleeuwse kapitelen in de koorlantaarn, de sluitstenen van de kooromgang of de gewelfschotels van de houten kap. Het oudste koorhek va Nederland: een eikenhouten gotisch raamwerk uit omstreeks 1450 dat het priesterkoor afsluit. (zie foto) Met een bovenlijst van renaissance snijwerk om een oud ‘rooms opschrift’ aan het zicht te onttrekken. De uit 1532 stammende door Pieter Cornelisz. Kunst ontworpen kansel en het Van Hagerbeerorgel (1639-1643) met spelend pijpwerk uit eerdere orgels dat tot de oudste ter wereld behoort. Of het curiosum: de gebarsten Bonaventuraklok uit 1490 die de (Duitse) smeltovens overleefde. Zeer waardevolle objecten verdwenen uit de Pieterskerk en belandden in musea als De Lakenhal. Bijvoorbeeld de unieke koorboeken die vanaf 1440 werden gebruikt door het college dat dagelijks de zeven getijden zong. Waarmee Leiden voorop liep in de opmars van de polyfone muziek. Evenals een ander spektakelstuk: ‘Het Laatste Oordeel’, het drieluik van Lucas van Leyden, waarvan nu slechts een reproductie in de kerk hangt. Over het 300 bij 435 cm. grote en ruim 1.000 kilo zware kunstwerk wordt in het boek een respectabel aantal bronnen geciteerd dat niet tot eensluidende conclusies leidt. Werd het in 1526 geschilderd? Had het ooit meer panelen? Welke plek had het in de kerk? Kocht de burgemeester de memorietafel en van wie? En wanneer belandde het in het stadhuis? Hypotheses genoeg maar over het ‘oordeel’ is het laatste woord nog niet geschreven. Tot 1825 fungeerde de kerk ruim zes eeuwen als begraafplaats. Meer dan 420 zerken bleven bewaard. Van beroemde geslachten als Van Zwieten, Van Alkemade.Van Duivenvoorde en Van Boschuysen, van wie de zerk van de 1474 overleden Floris een
van de oudste is. Sinds de oprichting van de universiteit in 1575 werden er naast die elite vele beroemde wetenschappers begraven of herdacht. Zo zijn 15 van de 18 epitafen, een uniek aantal in een Nederlandse kerk, gewijd aan beroemde academici als wiskundige Snellius, theoloog Coccejus, medicus Screvelius, botanist Clusius en een van de grootsten uit zijn tijd: Scaliger. De laatste twee werden in de Vrouwekerk begraven maar hun gedenktekens en Scaligers grafsteen werden na de afbraak in 1819 naar de Pieterskerk overgebracht. Samen met de grafmonumenten voor onder meer medicus Boerhaave, staatsman/jurist Kemper en het rekenwonder Van Ceulen onderstrepen zij de functie van de Pieterskerk als academisch mausoleum. In dat licht bezien was het een logisch besluit van de kerkvoogdij in 1975 om het bouwwerk over te dragen aan een stichting met vooraanstaande universiteits- en gemeentebestuurders.Vier jaar eerder waren de diensten door teruglopend kerkbezoek al beëindigd. De mega-restauratie van 2001 tot 2010 vormt de aanleiding en ook de afsluiting van het boek. Een gigantische klus van kap tot gewelf waarvoor hoog in de kerk een complete werkvloer verrees: 115 vensters kregen nieuwe beglazing en natuurstenen omlijsting. De vloer werd behoudens het koor volledig vernieuwd. Daarvoor zijn alle zerken verwijderd, even dik gemaakt en aan de hand van exacte gps-metingen teruggelegd. De vervanging van de vloerverwarming ging daaraan vooraf. Omdat de monografie de Pieterskerk in een zeer breed historisch perspectief schetst met vele biografische, geschiedkundige en maatschappelijke feiten is die titel te bescheiden. Wat te denken van ‘plurigrafie’? De Pieterskerk in Leiden – Elisabeth den Hartog, John Veerman e.a. – uitgeverij W Books – 528 pagina’s – ISBN 978 90 400 78187 – 59,50 euro. 22
Leiden 40 jaar geleden In deze rubriek blikken we terug op het verleden van de stad. Dat doen we aan de hand van foto’s met korte tekst uit ons fotoarchief, waarvan inmiddels een deel via de Beeldbank te zien is. Ditmaal een beeld uit de collectie van fotograaf Jan Holvast. Minister Louis Stuyt (Volksgezondheid) komt op 19 april 1972 naar Leiden om de officiële opening te verrichten van het verpleegtehuis St. Elisabeth Gasthuishof in de Caeciliastraat. Samen met de oudste bewoonster, de 100-jarige mevrouw Watrin, plaats hij een gedenksteen afkomstig van de kappersschool die voorheen in het gebouw was gehuisvest. Enkele dagen later mogen alle bewoners van de buurt de Camp er een kijkje nemen. De officiële plechtigheid komt een beetje als mosterd na de maaltijd want al in 1970 hebben de eerste van de zeventig bejaarden hun intrek genomen in het ingrijpend gerestaureerde en gerenoveerde historische pand. De bewindsman doet er ook een opmerkelijke uitspraak. Hij constateert dat we allemaal wel een beetje geestelijk gestoord worden. ‘Dat hoort nu eenmaal bij het ouder worden’, aldus Stuyt, die dat koppelt aan een pleidooi om al dan
niet demente bejaarden niet te scheiden in aparte tehuizen. De historie van de panden gaat terug tot 1428 als Jan Dirc Coenenzoon en zijn vrouw Katrijn er een huis met erf kopen en er een gasthuis voor zieke en behoeftige vrouwen stichten. Om aan te sterken worden er stevige maaltijden geserveerd. Het voorziet in een behoefte en wordt diverse malen uitgebreid. Na de Reformatie gaat het snel bergafwaarts en wordt in 1736 een van de ziekenzalen afgebroken voor de bouw van zes proveniershuisjes, Hof van Zessen genoemd. In 1773 is de sluiting een feit en verhuizen de patiënten naar het Catharina Gasthuis in de Breestraat. Vanaf de 19de eeuw krijgen de zalen en huisjes allerhande bestemmingen: van gaarkeuken tot (bewaar) school, van padvinderhonk en kunstenaarsatelier tot keuringlokaal voor de militaire dienst. Begin jaren zestig van de vorige eeuw wordt een stichting opgericht om de inmiddels zeer vervallen en deels ingestorte panden te renoveren. Architectenbureau Van Oerle en Schrama maakt een plan voor een complex met twee hoftuinen en mooie geveltjes waarbij ook het terrein van het geheel verdwenen Ursulaklooster wordt betrokken. Niet alles is even doelmatig volgens directeur Dijkman bij de opening in 1972.Want de recreatiezaal op zolder is alleen via een steile trap bereikbaar. In 2008 volgt een nieuwe restauratie en maakt het complex - waar onder meer palliatieve zorg wordt verleend - onderdeel Minister Stuyt metselt de gedenksteen in de muur terwijl de uit van de overkoepelende stichting WWZoudste bewoonster toekijkt. Mariënstaete-Valent. 23
Een selectie van activiteiten van bevriende organisaties. Meer details op getoonde websites.
zie: www.museumboerhaave.nl • Verborgen krachten, tot 18 mrt • Het Gewichtige Lichaam (vanaf 12 april) • Salon Boerhaave (diverse data)
zie: www.bplusc.nl • Diverse muziek- en dansuitvoeringen • Alle straten van Leiden (tot 13 maart)
zie: www.rmo.nl • Week van de Klassieken (vanaf 17 april) • Eilanden van de goden (vanaf 18 april) • Tuinen van de Farao's (vanaf 27 april)
• • • •
zie: www.lakenhal.nl De Stijl (vanaf 10 maart) Toverlantaarns (vanaf 31 maart) Floris Verster (vanaf 7 april) Leidse Koorboeken (vanaf 7 april)
Nieuwe leden: A.M. Albers, A.A. van Essen, J.W. Focke, F. Hemelop, G. Holla, M.M.S. Kessels, C. Lucie, B. Merbis, J.E. Milde-Kater, J.M. Morolli-Krykofski, F. Plasmeijer, J.S. Pollmann, T.B. Poot, A. Poptie, M.M.E.Veenenbos-Elshof, K.Vellenga, C.M.P.Voigtmann, F.H. Wierstra, A. de Wolf.
Van de redactie Uw reacties, opmerkingen of suggesties met betrekking tot het Mededelingenblad zijn altijd welkom bij de redactie. Voor onze contactgegevens zie de Colofon. De deadline voor bijdragen aan het volgende nummer, dat in mei 2012 uitkomt, is 20 april 2012. 24
