0 Overzicht Iets over de literatuur voor relativisme - Malmkjaer (2005:42-58): kort overzicht vanuit perspectief van vertaling. Laat het laatste (filosofische) stuk, over Quine en Davidson voor wat het is. - Slobin (1996): belangrijk primair leeswerk, verbindt bekend lexicaal taalverschil met ingrijpende stilistische verschillen tussen talen - Fausey et al. (2010): een case-study over agentiviteit als achtergrond bij het practicum
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (1/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
0 Overzicht 1 Relativisme: achtergronden 2 Relativisme: case-study (Slobin)
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (2/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
1 Relativisme: achtergronden Twee mogelijke stellingen over vertaling: Stelling R(elativisme) Een goede vertaling is nooit echt mogelijk, omdat elke taal door z’n specifieke grammaticale en lexicale structuren een bepaalde manier van denken met zich meebrengt. Stelling U(niversalisme) De mogelijkheid van vertaling laat zien dat talen, ondanks hun verschillende grammaticale en lexicale eigenschappen, toch dezelfde voorstellingen kunnen uitdrukken.
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (3/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
1 Relativisme: achtergronden Universalisme versus relativisme Twee aspecten van deze tegenstelling: A In welke mate kunnen talen verschillen? Zijn er ook overeenkomsten tussen alle talen? - Universalisme: sterke universalia, beperkte variatie - Relativisme: variatie zonder beperking B In hoeverre veroorzaken verschillen tussen talen cognitieve verschillen tussen de sprekers? - Universalisme: ondanks taalverschillen denken alle mensen op dezelfde manier - Relativisme: taalverschillen zorgen voor verschillen in denken (= Sapir-Whorf-hypothese, linguïstisch relativisme)
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (4/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
1 Relativisme: achtergronden Extreme posities - Universalisme: talen vertonen slechts kleine variaties op hetzelfde universele thema en de variaties die er zijn hebben geen werkelijk effect op cognitief functioneren. - Relativisme: er zijn geen interessante universalia in talen en de diepgaande taalvariatie leidt ook tot grote cognitieve verschillen tussen sprekers. Een tussenpositie - Er is grote variatie tussen talen, maar niet zonder interessante universele beperkingen. - Taalverschillen kunnen invloed uitoefenen op het denken, maar binnen een cognitief kader dat voor alle mensen gelijk is.
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (5/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
1 Relativisme: achtergronden Drie fasen in de discussie Relativistische actie - eerste helft 20e eeuw - Boaz, Sapir, Whorf - anecdotische evidentie (o.a. Indiaanse talen) Universalistische reactie - tweede helft 20e eeuw - o.a. Lenneberg, Kay, Berlin, Heider - psychologisch en antropologisch onderzoek (met name kleur) Relativistische reactie - laatste 2 decennia - o.a. Lucy, Boroditsky, Levinson, Slobin - psychologische experimenten
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (6/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
1 Relativisme: achtergronden
Oorspronkelijke relativistische indruk: elke taal lijkt de ‘kleurenruimte’ op een willekeurige manier in te delen en die taalspecifieke categorisering bepaalt ook het vermogen van mensen om kleuren te onderscheiden.
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (7/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
1 Relativisme: achtergronden Universalistische reactie (Berlin & Kay 1969 en later werk) Universele focal colors
Universele hiërarchie
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (8/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
1 Relativisme: achtergronden Relativistische reactie: effect van taal op denken kan experimenteel getoetst worden. - Er is een duidelijk lexicaal of grammaticaal verschil tussen twee talen (bv. verschil in kleurentermen). - Dat taalverschil voorspelt verschillen in geheugen, herkenning en andere cognitieve taken (bv. groter gemak om kleuren uit elkaar te houden). - Als zo’n voorspelling uitkomt, is dit evidentie voor de Sapir-Whorfhypothese.
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (9/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
1 Relativisme: toepassingen Domein geslacht
Taal en denken mannelijk vs. vrouwelijk geslacht
Duits
Spaans
der Schlüssel die Brücke
la llave el puente
gelijkenis tussen plaatjes
sleutels lijken meer op mannen, bruggen meer op vrouwen
sleutels lijken meer op vrouwen, bruggen meer op mannen
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (10/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
1 Relativisme: toepassingen Domein Taal en denken
Engels
getal
onderscheid tussen telbaar en niettelbaar
two candles (wel zo’n onderscheid)
Yucatec Mayan ‘two long thin units of wax’ (niet zo’n onderscheid)
gelijkenis tussen - plastic kam met handvat - plastic kam zonder handvat (zelfde materiaal) - houten kam met handvat (zelfde vorm)
meer gelijkenis tussen kammen met dezelfde vorm
meer gelijkenis tussen kammen uit hetzelfde materiaal
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (11/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
1 Relativisme: toepassingen Domein Taal en denken Engels Chinees tijd ruimtelijke metaforen ahead – behind ‘up’ – ‘down’ voor eerder – later (horizontaal) (verticaal) visuele priming door horizontale of verticale ordeningen
snellere beslissing over volgorde maanden bij horizontale priming
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (12/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
snellere beslissing over volgorde maanden bij verticale priming
1 Relativisme: toepassingen Domein Taal en denken agentiviteit agens wel/niet genoemd bij nietintentionele gebeurtenissen
aandacht en geheugen voor wie iets (per ongeluk) deed
Engels John broke the vase. (nietintentionele agens genoemd)
Spaans Se rompió el florero. (nietintentionele agens niet genoemd)
beter geheugen slechter geheugen
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (13/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
1 Relativisme: toepassingen Domein Taal en denken kleur wel/geen aparte termen voor bepaalde kleuren snelheid om te beslissen of twee kleuren gelijk zijn of niet
Engels blue één term voor verschillende tinten blauw
Russisch goluboy vs siniy voor licht en donker blauw
langzamere beslissing
snellere beslissing
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (14/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
1 Relativisme: toepassingen Domein Taal en denken
Nederlands
ruimte
relatief (links, recht, voor, achter)
dominante ‘frame of reference’
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (15/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
Tenejapan Maya absoluut (noord, zuid, oost, west)
2 Two Ways to Travel: typologie Semantische analyse van bewegingssituaties ‘… she moved out into the sun and across the stony clearing …’ (Fowles 1969:165) - figure (object dat beweegt) – ground (object ten opzichte waarvan bewogen wordt) - path dat vertrekt uit een source en via een medium naar een goal gaat - journey: serie van geschakelde paden ‘I went through the hall and up the great stairs, I turned in under the archway by the gallery, I passed through the door to the west wing, and so along the dark silent corridor to Rebecca’s room. I turned the handle of the door and went inside.’ (passage uit Du Mauriers Rebecca, geciteerd in Slobin 1996:208) Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (16/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
2 Two Ways to Travel: typologie Syntactische analyse van bewegingszinnen Waar wordt het pad uitgedrukt? - in het werkwoord John left, entered, passed, approached, … - in een ‘satelliet’ (een voorzetsel of partikel) John walked out, in, by, towards, … In het laatste geval wordt in het werkwoord alleen manner uitgedrukt en geen informatie over richting: walk, hop, race, rush, …
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (17/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
2 Two Ways to Travel: typologie Twee soorten talen verb-framed talen: pad zit overwegend in het werkwoord voorbeeld: Spaans, Romaanse talen, Japans, Hebreeuws, Swahili La botella salió flotanda. satellite-framed talen: pad zit overwegend in een voorzetsel voorbeeld: Engels, meeste IE talen, Chinees, Fins The bottle floated out. Maar met ‘lekkage’ verb-framed talen met path satellites Latinate verbs in het Engels: …? satellite-framed talen met path verbs La botella flotó por el canal. (De fles dreef door het kanaal.) La botella flotó hacia la cueva. (De fles dreef richting de grot.) (heeft te maken met aspect, Aske 1989) Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (18/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
2 Two Ways to Travel: typologie Frames: een term met veel gebruiksvormen Meer de betekeniskant - Marvin Minsky (AI): data-structuur om stereotypische situatie te representeren (bv. verjaardag bezoeken) - Charles Fillmore: gestructureerde achtergrond van ervaringen, lijkt verband te houden met notie van lexicaal veld (bv. commercial transaction: kopen, verkopen, betalen, …) Meer de vormkant - Leonard Talmy: manier van talige codering (verb frame, satellite frame) - Dan Slobin: uitgebreide versie van Talmy’s manier (discourse frame, typological frame)
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (19/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
2 Two Ways to Travel: typologie Dan Slobin (Berkeley): wat is het grotere effect van het verbframed/satellite-framed onderscheid? - Tot hoever strekt dit onderscheid zich aan de taalkant uit? - Heeft het invloed op het denken van de sprekers? rhetorical styles en thinking for speaking ‘The language or languages that we learn in childhood are not neutral coding systems of an objective reality. Rather, each one is a subjective orientation to the world of human experience, and this orientation affects the ways in which we think while we are speaking.’ (Slobin 1996:91)
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (20/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
2 Two Ways to Travel: motion events in narratives Motion events in narratives in Engels en Spaans - elicited narratives dmv Frog Story http://childes.psy.cmu.edu/manuals/frog.pdf - romans Du Maurier, Fowles, Hemingway, Lessing, Michener Allende, Donoso, Garcia Márquez, Sabato, Vargas Llosa - vertalingen in beide richtingen He strolled across the room to the door (Du Maurier) Se dirigió a la puerta Don Federico avanzó sin apresurarse (Vargas Llosa) Don Federico walked unhurriedly towards her
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (21/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
2 Two Ways to Travel: motion events in narratives Resultaten uit de Frog Story verbs in Frog Story bare verbs in FS (%) grounds in FS (%) >3 segmenten in cliff episode ‘locative elaboration’ (p204-5)
Engels 47 types 15% (volw.) 82% (volw.) 100% (volw.) 0% (volw.)
Spaans 27 types 36% (volw.) 63% (volw.) 75% (volw.) 25% (volw.)
‘a distinct contrast in rhetorical style between English [satelliteframed] and Spanish [verb-framed]. English-speakers may devote more narrative attention to the dynamics of movement because of the availability of verbs of motion [..]. Spanish-speakers, by contrast, seem to be led (or constrained) by their language to devote less narrative attention to the dynamics and perhaps somewhat more attention to static scene-setting.’ Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (22/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
2 Two Ways to Travel: motion events in narratives Procedure met romans 5*20 motion event beschrijvingen per taal, willekeurig gekozen Resultaten met de romans (kwantitatief)
- Engels gem. 2.24 ground/motion, Spaans 1.52 - Engels TTR 0.36 (60/165), Spaans 0.26 (43/163)
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (23/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
2 Two Ways to Travel: motion events in narratives Indrukken uit romans (kwalitatief) Du Mauriers Rebecca
Allendes La Casa de los Espíritus
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (24/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
2 Two Ways to Travel: motion events in narratives Vertalingen Spaans <-> Engels - 80 x Engels > Spaans: vind er verarming plaats? - 60 x Spaans > Engels: vind er verrijking plaats? Twee domeinen - vertalingen van path-ground - vertalingen van manner
Lost in translation: E>S verliest meer detail dan S>E
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (25/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
2 Two Ways to Travel: motion events in narratives Weglaten van een trajectory … she moved out into the sun and across the stony clearing … … la muchacha salió al claro rocoso … ‘… the girl exited to the stony clearing’ Weglaten van een manner Engels > Spaans He stomped from the trim house … Salió de la pulcra casa … ‘He exited from the trim house …’ Toevoegen van een manner Spaans > Engels Se dirigió a la casa … ‘He directed himself to the house’ He walked up to the house …
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (26/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
2 Two Ways to Travel: motion events in narratives Soms meer rijkdom in vertaling dan in oorspronkelijk Spaans proza
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (27/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
2 Two Ways to Travel: motion events in narratives Conclusie ‘There is thus a multifaceted answer to the question of why Spanish narrations of motion events seem so sparse from an English point of view. Part of the answer has do with characteristics of a verb-framed language. These characteristics also interact with the particular type of lexicon in the language and with general constrainsts on the types of constructions that are licensed. Finally, all of these factors ‘train’ the speakers – at least from late preschool age onwards – in the development of a particular rhetorical style […]. Once established in the discourse and literature of a language, such a style can apparently maintain itself across dialects, and probably across discourse types and genres as well.’
Woorden in vertaling 2011-12 – Relativisme (28/28) – J. Zwarts (TLW, UU)
