27 februari 2011 Serie: 12 kernbegrippen van de Europese cultuur Thema: Gelijkheid Bijbellezingen: - Genesis 1: 26-27 (de schepping van de mens, evenbeeld van God) - Genesis 11:1 een taal, een volk - Galatenbrief 3: 26-29 - Kolossenzen 3: 8-12; 14 Preek Inleiding Gelijkheid. Een van de kernbegrippen waar de Europese cultuur op gebaseerd is. Een van de twaalf hoofdstukken van de Catechismus van de compassie. Dit begrip blijkt de meeste discussies op te roepen: in de kringen, bij de lezingen en workshops die wij in het land geven. Fikse discussies zelfs. En dat is niet voor niets. Samen met vrijheid en broederschap behoort het gelijkheidsprincipe tot het basispakket van de ware revolutionaire. Of het nu was in 1789 en 1989 in Europa of in 2011 in de Arabische wereld. Allons enfants de la patrie, de Marseillaise is daar de verklankte icoon van. Ook nu zal één foto tot icoon van de opstand in Egypte worden verheven: de twee demonstranten die in Cairo, vanuit een tank, armen om elkaars schouders, het symbool van hun religies in de lucht houden, de ene de Koran en de andere een kruis. Gezamenlijk eisend vrijheid, verbeeldend gelijkheid en broederschap. Gelijkheid is een voorwaarde voor een democratische samenleving. Taalstrijd Maar laten we eerst een taalkundig addertje van onder het gras onschadelijk maken. ‘Wij zijn niet gelijk’, zei iemand, wij zijn ‘gelijkwaardig’. Het Nederlands heeft namelijk 2 woorden: gelijkheid en gelijkwaardigheid, voor een begrip waar het Frans aan 1 woord genoeg heeft: égalité. Maar het is niet alleen een kwestie van taal. Er is een betekenisverschil tussen gelijkheid en gelijkwaardigheid. Maar deze discussie verkies ik hier niet te voeren (dat kan straks bij de koffie. Dat wordt een lange koffie kan ik u verzekeren). Maar wij laten het hier rusten. Met taalstrijd heb ik als Belgische weinig goede ervaringen. De weg naar de gelijkheidsprincipe Hoe komt een beschaving tot de conclusie dat mensen gelijk of gelijkwaardig zijn? Siep Stuurman schreef er een boeiend boek over: De uitvinding van de mensheid. De mensheid, stelt hij vast, heeft zichzelf moeten uitvinden. Rechtop lopen, wilde levenswijzen omvormen tot meer of minder ordentelijke gemeenschappen, reflecteren op je gedrag, en dan beetje bij beetje schaven aan omgangsvormen, tot be-schaving komen, met inbegrip van het vaststellen van de gelijkwaardigheid van al je soortgenoten en het beschermen van de zwakkeren. 1 zondag 27 februari 2011 C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
Deze ontdekkingsreis staat beschreven in de geschiedenis van de mensheid, in de grote mythologieën. In onze cultuur gaat het om de joods-christelijke traditie, met haar mythen en verhalen. En wat blijkt? Sinds de allereerste geschreven bronnen, is dat begrip gelijkheid prominent aanwezig. We hebben de kernteksten van gehoord: Genesis, de scheppingsmythe: God schiep de mens als zijn evenbeeld, als evenbeeld van God mannelijk en vrouwelijk schiep hij de mensen.
schiep hij
hem,
Deze zin wordt vaak gebruikt als bewijs van de gelijkwaardigheid tussen man en vrouw. Maar het betekent veel meer, namelijk dat de mens gelijkwaardig aan God is. Dat is voor mij de reden om bij de zegen aan het einde van de dienst te zeggen: God doet zijn aanschijn, God doet haar aanschijn over ons lichten. Dat zeg ik dus niet vanuit een verjaard tuinbroek-feminisme maar omdat een God die man EN vrouw als evenbeeld van zichzelf schept, stelt eigenlijk de gelijkwaardigheid tussen mens en God. Spiegelbeelden zijn wij, God en mens, evenbeelden, gelijken, gelijken aan elkaar. Maar of de mens dat durft te aanvaarden… één taal, één volk Hetzelfde boek Genesis benadrukt dat die gelijkheid wel degelijk het geval was in de mythische tijden na Noach maar dat het toen mis ging. Hoe kwam dat? Een van de onbegrijpelijke fenomenen voor een mensheid die begon na te denken over de wereld en over zichzelf, was het bestaan van verschillende talen. Heel eigenaardig, die verschillende talen. Waarom was dat? Hoe kon je dat uitleggen? Geen idee. Dus werden verhalen bedacht om dit fenomeen te verklaren. Bij voorbeeld deze: Genesis 11: Ooit werd er op de hele aarde één enkele taal gesproken. Lees: we waren allen één, verschillen waren er niet (we waren nog steeds evenbeeld van God, niet waar, hoe zouden we dan van elkaar kunnen verschillen? ). Bewijs: we spraken één taal. U kent het vervolg, de taleninstituten hebben er hun bestaan aan te danken: de mensen waren vergeten dat ze Gods evenbeeld waren. Dus ze bouwden eensgezind de toren van Babel om tot de hemel te reiken en tot een God te komen waar ze al het evenbeeld van waren! Hoe dom kun je zijn! Ze kregen onderlinge ruzie, de ene wou de baas zijn over de ander door de macht te grijpen (lees de oorspronkelijke gelijkheid ongedaan maken). En wat gebeurt er wanneer mensen ruzie maken: ze verstaan elkaar niet meer. Zie daar, zegt Genesis, de uitleg van het bestaan van verschillende talen en volkeren. Meesterlijk gevonden dat prachtige verhaal. Vervolgens, zegt de christelijke traditie, ging het met de mensheid van kwaad tot 2 zondag 27 februari 2011 C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
erger. De verschillen werden onoverbrugbaar: tussen volkeren, tussen de seksen, tussen de sociale afkomsten enzovoorts… Een regelrechte puinhoop…. Totdat (zegt onze christelijke traditie). Totdat er een man opstond die niets wil weten van de verschillen maar terug wilde keren naar de oorspronkelijke gelijkheid tussen mensen, de gelijkheid die in zijn eigen traditie, de joodse traditie, zo centraal stond maar verloren was gegaan. Jezus van Nazareth. En Paulus, die de leer van de man uit Nazareth voor niet-Joden ontsluit, schrijft aan een van de eerste christelijke gemeenten in Klein-Azië, de Galaten: 28 Er zijn geen Joden of Grieken meer, slaven of vrijen, mannen of vrouwen–u bent allen één in Christus Jezus. 29 En omdat u Christus toebehoort, bent u nakomelingen van Abraham, erfgenamen volgens de belofte. Met andere woorden: niet alleen bent u gelijk aan elkaar, tot welk volk u ook behoort, maar u bent gelijk aan die oervaderen van alle mensen, de nakomelingen van Abraham. Paulus toont zich hier een ware revolutionaire. Mensen zijn gelijk, van verschillen in afkomst wil hij niets meer horen. Hier wordt de christelijke traditie heel bewust universeel en egalitair. Nog een stapje verder In een andere brief, de brief aan de Kolossenzen, gaat Paulus nog een stapje verder. De gelijkheidsprincipe wordt er nog duidelijker gesteld, met verwijzing naar de schepping van mensen, gelijk aan elkaar en evenbeeld van God. De nieuwe mens keert terug naar de zalige toestand van de eerste mens: Nu hebt u de oude mens en zijn leefwijze afgelegd en de nieuwe mens aangetrokken, die steeds vernieuwd wordt tot die herkenbaar is naar het beeld van zijn schepper. (Genesis revisited) Dan is er geen sprake meer van Grieken of Joden, besnedenen of onbesnedenen, barbaren, Skyten, slaven of vrijen, maar dan is Christus alles in allen. Conclusie: alle mensen zijn gelijk. Er is geen sprake meer van ongelijkheid omdat Jezus-Christus - de nieuwe Adam –, die het evenbeeld van God is – in allen aanwezig is. Ik kan het niet zien maar ik ga ervan uit dat er nu wenkbrauwen gefronst worden. Kom nou, er is toch onderscheid tussen mensen? Waar je wieg heeft gestaan maakt wezenlijk verschil. Zo is het ook. En toch. En toch schreef Voltaire: 3 zondag 27 februari 2011 C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
Les mortels sont égaux. Ce n’est pas la naissance, c’est la seule vertu qui fait la différence. Alle stervelingen, alle mensen zijn gelijk. Het is niet de geboorte, maar de deugd alleen die het onderscheid maakt. En de deugd wordt te voorschijn geroepen door opvoeding en educatie. De universele rechten van de mens Terug naar De uitvinding van de mensheid van Siep Stuurman. Sinds de mens bewust van zichzelf is, schrijft hij, heeft de mens een lange weg afgelegd om het gelijkheidsprincipe tot kernpunt van beschaafd leven te verheffen. Een korte bloemlezing, naast de bijbelteksten die we gehoord hebben: Alle mensen zijn gelijk, vormen een onderdeel van het Goddelijk licht en kunnen de allerhoogste (spirituele) staat bereiken door samen te smelten oftewel op de gaan in die ENE Almachtige God 16e eeuw: een van de kernteksten van Goeroe Nanak, de stichter van de sikhs (Punjab) En enkele seculiere versies: 1789, Déclaration des droits de l’homme et du citoyen Les hommes naissent et demeurent libres et égaux en droits. De mensen worden vrij en met gelijke rechten geboren en blijven dit. 1948, de universele verklaring van de rechten van de mens: artikel 1: Alle mensen worden vrij en gelijk in waardigheid en rechten geboren.. 1981: de universele islamitische Verklaring van mensenrechten. (islamitic council of Europe) artikel 3: Alle mensen zijn gelijk voor de wet en hebben recht op gelijke mogelijkheden en bescherming door de wet. slavernijmonument Waarom blijkt, in vele culturen, het gelijkheidsprincipe zo cruciaal te zijn?
4 zondag 27 februari 2011 C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
Het antwoord staat gegraveerd op het Nationaal Monument Slavernijverleden van de Surinaamse beeldhouwer Erwin de Vries, in 2002 door koningin Beatrix onthuld in het Oosterpark in Amsterdam. In een bronzen stoet, komen slaven aangelopen, aan elkaar vast geketend. Totdat hun ketenen worden verbroken. (dat is het feest van keto koti in Suriname. keti koti= ketenen cut) .Vanuit die bevrijding staat een naakte vrouw op, die dansend de vrijheid tegemoet gaat. Schitterend monument. In een interview met de NRC zei de beeldhouwer: mijn monument is vooral bedoeld voor blanke Nederlanders die nog niet doordrongen zijn van gelijkwaardigheid. Want daar ligt de angel van dit hele verhaal: een cultuur kan wel gebaseerd zijn op het gelijkheidsprincipe, een religie kan wel vaststellen dat de mensen allemaal naar Gods evenbeeld zijn geschapen en dus gelijk zijn aan elkaar en aan God, maar dat heeft nooit mensen weerhouden om dat gelijkheidsprincipe principe volop met voeten te treden. Met andere woorden: gelijkheid en gelijkwaardigheid zijn nooit definitief bereikt, Ze worden constant bedreigd. Ze moeten voortdurend, net als de vrijheid en de verdraagzaamheid, bevochten worden. Ook in mijzelf. Wat betekent dat voor mij? Want ik kan wel zeggen: alle mensen zijn gelijkwaardig, maar dat is gauwer gezegd dan voorgeleefd. -als een student zijn eigen toekomst vergooit door zijn studie niet af te maken terwijl hij dat heel goed kan, vind ik het dan makkelijk om hem te beschouwen als een gelijkwaardige gesprekspartner? Mooi niet! -als dictators hun eigen bevolking vermoorden, als niets ontziende mensen hun zakken vullen terwijl anderen de rekening moeten betalen, vind ik het dan makkelijk om hen te beschouwen als gelijken of gelijkwaardigen? Helemaal niet! -en als ikzelf getuige ben van een filosofische discussie tussen twee geniale mensen, een discussie die ver boven mijn pet gaat, vind ik het dan makkelijk om mezelf de gelijke te voelen van die lui? Ik niet! In de praktijk van alle dag is gelijkheid of gelijkwaardigheid een lastige gast. Maar wij kunnen er niet onder uit. Religieus niet, en cultureel niet. Anders komen we in tegenspraak met onszelf, met waar we vandaan komen, met alles wat we zijn. De Westerse geschiedenis, zegt de historicus Frank Ankersmit, is samen te vatten in drie woorden: Liberté, égalité, fraternité de leuze van de Franse Revolutie. Dat is waar maar als je die begrippen onder een microscoop zet, dan zie je dat ze de seculiere vertaling zijn van wat wij hier, zondag aan zondag, met elkaar delen: de oeroude verhalen over een bevrijding uit Egypte 5 zondag 27 februari 2011 C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
(Mozes: vrijheid), de universele gelijkstelling van mensen (Paulus, gelijkheid), en de broederschap, een inclusief woord dat zegt dat elk mens op de wereld mijn broeder of zuster is. Amen
6 zondag 27 februari 2011 C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
