37 I N F O R M AT I E O V E R E U R O P E S E P R O G R A M M A’ S V O O R H E T H O G E R O N D E R W I J S
in dit nummer:
bolognaproces Contacten tussen Finland en Nederland; afscheid van Marlies Leegwater (ocw).
JAARGANG 7, DECEMBER 2012
Europa Expresse bekijkt het 25-jarige Erasmusprogramma door de ogen van verschillende betrokkenen. Na interviews met oud-studenten, ouders en medewerkers van instellingen laten we ter afsluiting de Nuffic, het ministerie van OCW en de Europese Commissie aan het woord.
2,3 4&5
erasmus intensive programme
erasmus Grenzeloos leren: OpenCourseWare.
67
Muziek!
agenda Tempus IV: laatste call! Erasmus en de ECF.
8
Grenzeloos leren: OpenCourseWare en virtuele mobiliteit
Elf jaar geleden begon MIT met het aanbieden van gratis online onderwijsmateriaal. Inmiddels is OpenCourseWare meer dan een trend, die gevolgd wordt door steeds meer (hoger)onderwijsinstellingen, studenten en zogenoemde ‘self-learners’. – Lees verder op pagina 7
Gebruikers OpenCourseWare
Studenten (42%)
‘Self-learners’ (43%)
Docenten (9%)
Anderen (6%)
2001: 5.503 cursussen beschikbaar
2011:
21.506 cursussen beschikbaar
2
bolognaexperts
Sinds 2004 is in Nederland, net als in vrijwel alle Europese lidstaten, een team van Bologna-experts actief. Zij informeren en adviseren de hogeronderwijsinstellingen over de gevolgen van de
modernisering van het hoger onderwijs in het kader van het Bolognaproces. Het Nederlandse team bestaat uit vertegenwoordigers van hogescholen en universiteiten, VSNU en
HBO-raad, en de studentenorganisaties LSVb en ISO. Ook het ministerie van OCW is betrokken bij de activiteiten. In februari 2012 ontvingen de Nederlandse Bologna-experts hun collega’s uit Finland en in
september bezocht het Nederlandse team de Finnen. Tijdens deze bezoeken werd gesproken over de internationalisering van het hoger onderwijs in het licht van de Bologna-afspraken.
Guy Hendricks, student-lid van het Nederlandse team, was bij de wederzijdse bezoeken aanwezig en beschrijft zijn indrukken.
Finse en Nederlandse Bologna-experts in contact Na het bezoek van de Finse collega’s aan Nederland had ik het idee dat Finland en Nederland veel overeenkomsten hebben. Zo is er in Finland, net als in Nederland, aanzienlijk minder studentenmobiliteit op hogescholen dan op de universiteiten.
Verschillen Er zijn echter ook verschillen. Eind september werd me dat snel duidelijk tijdens de twee uur durende busrit van het vliegveld in Helsinki naar Turku. Finland is uitgestrekt en groot, maar ook – op de bomen na – ontzettend leeg. Mede door die natuurrijke omgeving zijn de Finnen zeer milieubewust; geen karakteriserende eigenschap van de gemiddelde Nederlander. Finnen zijn ook erg rustig en zelfs een beetje introvert. Dat kon je van het welbespraakte Nederlandse gezelschap waarin ik verkeerde niet te zeggen ... Al snel leerde ik dat er ook op het gebied van onderwijs verschillen zijn. Zo is het Finse onderwijssysteem ‘gesloten’. Er is een vast aantal opleidingsplekken beschikbaar voor de eigen bevolking. Het aantal
deelnemers aan het hoger onderwijs ligt er in verhouding dan ook lager dan in Nederland. Een ander verschil is dat er in Finland geen collegegeld bestaat; in de derde geldstroom ontbreekt een bijdrage van de student. Finland verschilt op deze twee aspecten fundamenteel van de meeste Europese landen.
Gevolgen voor internationalisering Dit heeft ook gevolgen die naar mijn mening niet bevorderlijk zijn voor de internationalisering van het Europese, of in ieder geval het Finse, hoger onderwijs. De Bolognalanden hebben bijvoorbeeld afgesproken dat, als studenten een semester in het buitenland volgen, hun collegegeld niet wijzigt. Het bedrag dat overeenkomt met de periode die in aan de gastinstelling wordt doorgebracht komt ten goede aan die instelling. Een Finse student betaalt ‘thuis’ geen collegegeld en levert een gastinstelling dus ook niets op. Dit maakt het onaantrekkelijk voor bijvoorbeeld een Nederlandse universiteit om actief Finse studenten aan te trekken.
Dergelijke ‘weeffoutjes’ laten zien dat er nog steeds geen sprake is van een echt uniform hogeronderwijsstelsel in Europa. De Bologna-afspraken verdienen nog steeds aandacht.
‘Grading tables’ Dit blijkt ook weer als we met de Finnen spreken over de grading tables (cijfer-conversietabellen). Het is bekend dat er grote verschillen bestaan in de wijze waarop studieprestaties in het hoger onderwijs worden gewaardeerd. In sommige landen worden tentamens frequent beoordeeld met negens en tienen, terwijl dergelijke hoge cijfers schaars zijn in landen als Nederland. (En dan zijn er natuurlijk ook nog landen die er de voorkeur aan geven de beoordeling uit te drukken in letters). De grading table zou de oplossing moeten zijn. Tijdens een van de sessies blijkt dat een aantal Finse collega’s het met me eens is dat deze oplossing ook niet echt ideaal is. Niet alle instellingen berekenen cijfergemiddelden namelijk op dezelfde manier over dezelfde groep. En al zeker niet met
dezelfde frequentie. Het kan dus zijn dat er gemiddelden worden uitgerekend op basis van gegevens uit tijden dat de lesprogramma’s anders waren opgebouwd. Dat heeft invloed op het cijfer dat in zo’n omzetschema naar voren komt.
Leerzaam Omdat de context waarin het Finse team van Bologna-experts werkt zo verschilt van de Nederlandse, zijn ook hun activiteiten anders van aard. Maar ook van die andere aanpak kunnen wij leren, zag ik. Zo voerde het Finse team van Bologna-experts vorig jaar een onderzoek uit onder hr-medewerkers in het bedrijfsleven. Een van de vragen was of zij internationale werkervaring van potentiële werk nemers van belang achtten. Hieruit kwam een duidelijk beeld naar voren bij welke opleidingen en studie richtingen die ervaring belangrijk werd gevonden en bij welke niet. Op deze manier heeft het Finse team zijn doelstellingen kunnen concretiseren om onderwijs en bedrijfsleven dichter bij elkaar te brengen.
Een Finse student betaalt ‘thuis’ geen collegegeld en levert een gastinstelling dus ook niets op. TIJDLIJN: HET BOLOGNAPROCES Göteborg Studenten conferentie Magna Charta Universitatum
Lissabonconferentie
De Sorbonneverklaring
De Bolognaverklaring
1988
1997
1998
1999
Salamancaconferentie
2001
Praag Top
3
bolognaproces
Marlies Leegwater neemt afscheid van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, en ook van Europa Expresse. Als senior beleidsmedewerker van OCW was zij sinds de eerste ministersconferentie, in 1999, betrokken bij het Bolognaproces. Van 2007 tot 2009 voerde zij het Bolognasecretariaat en organiseerde de conferentie in Leuven. Vele malen deed zij in Europa Expresse verslag van de inspanningen op politiek niveau om het Nederlandse en Europese hoger onderwijs te moderniseren. In dit nummer spreekt zij u voor de laatste maal toe.
Bolognaproces was goede stimulans: de toekomst is aan u Beste lezers,
komsten van de opleiding heeft bepaald. Doordat u dit gezamenlijk bespreekt en het curriculum gezamenlijk vorm geeft, zit er geen overlap in wanneer u studenten noties bijbrengt die u belangrijk vindt. Dat is efficiënt voor de studenten en voor uzelf. De investering verdient zich zo terug. Het is ook een mooie gelegenheid om in een veranderende maatschappij tegen het licht te houden wat een opleiding beoogt.
Werkgevers,
Tijd om afscheid te nemen. Ik word 65 jaar en stop op 1 januari 2013 na een boeiende periode bij OCW. De laatste 10 jaar was het werk daar geassocieerd met het Bolognaproces. Misschien voor u een gelopen race. We hebben in Nederland immers de bachelor-masterstructuur ingevoerd. Maar onderwijs is toch nooit klaar, en daarom voorwerp van aanhoudende zorg?
Weet u dat u de waarde van buitenlandse diploma’s kunt inschatten via het Diploma Supplement? Daardoor zijn ze makkelijker te vergelijken met Nederlandse diploma's. En weet u dat veel buitenlandse studenten best in Nederland werk willen vinden? En dat u ze wellicht kunt motiveren Nederlands te leren, of dat zelfs aantrekkelijk kunt maken voor hen? Soms lees ik over een tekort aan arbeidskrachten in bepaalde sectoren. Mijn In 1999 hebben de ministers voor hoger onderwijs suggestie: wacht geen tekorten af, maar biedt u in Europa, inclusief minister Hermans, de Bologactief aan als aantrekkelijke werkgever. U heeft uzelf dienstbaar gemaakt aan goed naverklaring getekend. We wilden het hoger onderwijs en onderzoek. U vraagt de faculteiten onderwijs aantrekkelijker maken in Europa, en op gezette tijden hoe het gaat met de invoering beter vergelijkbaar, ook omdat dat mobiliteit van die transparantie-instrumenten waarover ik bevordert en mobiliteit op zijn beurt kwaliteit hierboven heb gesproken. Misschien bespreekt u bevordert. Daarom is het Europese raamwerk ook met bedrijven in de buurt of en hoe buitenvoor kwalificaties ingevoerd. Als elk land aangeeft De ouderen onder jullie weten vast dat het landse studenten of afgestudeerden van betehoe zijn opleidingen zich verhouden tot deze Bolognaproces ook bedoeld is om het onderwijs kenis kunnen zijn. Misschien kunt u gezamenlijk overkoepelende structuur weten we wat een te verbeteren. Jullie weten hoe het curriculum in opnieuw middelbare scholen bezoeken en opleiding waard is. Dan kan een student elders elkaar zit en welke leeruitkomsten bij je opleiding motiveren wat er bij u te doen is. verder studeren of gaan werken. Dat is het idee. horen. Wanneer je afstudeert, krijg je een diploma Ik vind dat dit in Nederland allemaal heel goed en en supplement mee waarop dat helder staat U allen beseft dat het hoger onderwijs er zeker snel is ingevoerd, waarvoor de instellingen en de aangegeven, inclusief de relatie tot het overkoeniet alleen is voor de werkgevers. Het is er ook NVAO een grote pluim verdienen. pelende raamwerk. Dat kun je laten zien wanneer voor de ontplooiing van personen, het leren je gaat solliciteren, of als je elders verder wilt analyseren en onderzoeken van zaken, voor het In de praktijk komt er meer bij kijken. Voor werken leren. Het heeft ook buiten Nederland betekenis. oefenen in burgerschap, verantwoordelijkheid in de academische wereld is Engels tegenwoordig nemen en voor ethisch gedrag. de lingua franca. Met een moedertaal en Engels Ik hoef u niets te vertellen. U weet er alles van en komt een student of afgestudeerde wel verder in door mensen zoals u, schapen met meer dan vijf de academische wereld, maar binnen een bedrijf poten, wordt dit alles in goede banen geleid. waarschijnlijk niet. Grote kans dat men daar de Over twintig jaar merk ik wellicht de resultaten. lokale taal enigszins moet beheersen om Ongetwijfeld evalueert u uw activiteiten. Dat moet Onlangs kreeg ik een kleinzoon en het zou adequaat aan de slag te kunnen. Daarvoor helpt ook vanwege de accreditaties eens per zes jaar. zomaar kunnen dat deze jonge man dan ondergede aansluiting van de Nederlandse kwalificaties Daarin is voorzien dat u samen met andere dompeld is in het hoger onderwijs. Ik ga nu for op een overkoepelend raamwerk niet, maar is het docenten, en eventueel de buitenwereld die something completely different. Ik wens u alle zaak talen te leren. geïnteresseerd is in uw opleidingen, de leeruitgoeds en veel plezier in uw werk.
Bestuurders en managers,
Studenten,
Docenten,
Grazconferentie
Berlijn Top
2003
Bergen Top
Londen Top
Leuven/Louvain-la-Neuve Communiqué
Boedapest-Wenen verklaring
Boekarest Ministeriële conferentie
2005
2007
2009
2010
2011
4
erasmus
Europa Expresse staat stil bij het zilveren jubileum van Erasmus. Eerder keken onder anderen studenten, docenten en internationaliseerders terug op het programma. In deze laatste aflevering vroegen we vertegenwoordigers van de Nuffic, het ministerie van OCW en de Europese Commissie naar het resultaat van 25 jaar Erasmus. En wat brengt de toekomst?
“Nederland heeft duidelijk een rol” Studie in het buitenland kan zeker bijdragen aan het vergaren van die vaardigheden. Al met al maakt het Europa meer open, creatief en innovatief.
Het aantal studenten dat in het buitenland studeert is enorm gegroeid. Betekent dit dat uw werk nu af is?
Dream on! De Europese landen hebben zich een ambitieus doel gesteld, namelijk om de totale studentenmobiliteit te verdubbelen naar ten minste 20 procent aan het einde van het decennium. We willen De Nederlandse hogeronderwijs verder bouwen op de uitzonderlijke instellingen hebben zeker steeds resultaten van de afgelopen 25 jaar meer aandacht gegeven aan de en de mogelijkheden vergroten om Adam Tyson, Europese Commissie, internationalisering en mobiliteit in het buitenland te studeren en Directoraat-generaal onderwijs en cultuur, binnen en buiten Europa. Gezien de stage te lopen, onder het nieuwe Hoger onderwijs, unithoofd Erasmus grote deelname aan tertiair onderwijs, Erasmus for all-programma. zou mobiliteit in deze sector verder Waarom initieerde de Europese versterkt kunnen worden om de Welke rol zal de Europese Commissie het Erasmus motivatie van de studenten te Commissie in de toekomst spelen programma, 25 jaar geleden? verhogen, de algehele kwaliteit van om studenten te stimuleren naar het leren te verbeteren en het risico het buitenland te gaan voor In 1987 was Europa nog een verdeeld op uitval te verminderen. Een van de studie? continent, waar het moeilijk was om speerpunten van het nieuwe over de grenzen te gaan voor werk of programma, Erasmus for all, is We zullen de mobiliteit binnen en studie. Er was geen gemeenschapinternationalisering. In de toekomst buiten Europa blijven promoten en pelijke munt, geen gemeenschappe- willen we dat instellingen nog meer faciliteren. We moeten blijven lijke markt. De eerste Erasmus onderzoeken hoe ze dit programma in werken aan zowel de kwaliteit als de studenten, drieduizend in 1987, hun institutionele strategieën passen. kwantiteit van de uitwisseling. We waren pioniers in een Europa waar ontwikkelen nu een systeem om het nog lang niet gewoon was om in Studenten vrezen dat Erasmus meer kwalitatieve gegevens te het buitenland te studeren. Elke een beurs wordt voor high verwerven om eventuele noodzakeuitwisseling speelde een kleine maar performers … lijke aanpassingen te kunnen belangrijke rol in het proces om uitvoeren. Verder zal het gehele Europese landen en mensen samen Het Erasmusprogramma is toeganprogramma worden opengesteld te brengen. Het was duidelijk dat er kelijk voor alle studenten van voor studenten en stafmedewerkers een verandering moest komen in de hogeronderwijsinstellingen met een uit niet-Europese landen. Ook onderwijssector; instellingen dienden Erasmus University Charter, ongeacht hebben we voorgesteld om een EU meer open te worden en hun manier hun academische prestaties. Maar loan guarantee fund in het leven te van werken moest moderniseren en doordat de vraag blijft toenemen, roepen binnen het Erasmus for internationaliseren. Erasmus was the vindt in verscheidene landen een all-programma. Dit fonds richt zich spark that triggered all these efforts! preselectie plaats op basis van op studenten die een volledig prestaties. Om de mobiliteit flink te masterprogramma willen doen in Erasmus heeft studenten mobiel stimuleren, heeft de Commissie een Europees land. Het maakt het gemaakt. Heeft het Europa ook voorgesteld het budget significant te mogelijk dat 330.000 studenten slimmer gemaakt? verhogen. Hierdoor kunnen we het tussen 2014 en 2020 een lening aantal mensen dat een beurs krijgen, waardoor het aantal mobiele Dat zou ik zeker zeggen, ja. Bijna ontvangt voor studie of stage, studenten in Europa sterk zal drie miljoen studenten hebben verhogen van 2,5 miljoen in de toenemen. Al met al zien de geprofiteerd van Erasmus en het huidige periode (2007–2013) tot komende 25 jaar van Erasmus er heel programma is een van de grootste bijna 5 miljoen in de komende 7 jaar. goed uit. succesverhalen van de Europese Unie. Om te kunnen omgaan met de toenemende mondiale concurrentie, heeft Europa een hoog gekwalificeerd arbeidspotentieel nodig.
Bent u tevreden met de manier waarop Nederlandse instellingen de internationalisering hebben geïntegreerd in hun organisatie?
Gérard Maas, plaatsvervangend directeur Internationaal Beleid van het ministerie van OCW
25 jaar geleden initieerde de directie hoger onderwijs van de Europese Commissie Erasmus. Hoe keek Den Haag destijds aan tegen deze stap in de internationalise ring van het hoger onderwijs? Internationalisering als idee en als doel deed steeds meer zijn intrede. Ook de vergelijking van stelsels en prestaties, kwam internationaal langzaamaan van de grond, onder andere onder invloed van hoogleraar Jo Ritzen, die in 1989 minister werd. In beleidsdocumenten werd internationalisering ook steeds meer als doel geformuleerd. Na de val van de Muur ging in Europa langzaamaan de internationale arbeidsmarkt ontstaan. De Europese gemeenschap wilde de open arbeidsmarkt nadrukkelijk stimuleren en de mogelijkheden tot internationali sering verder ontwikkelen. Vandaar ook dat Erasmus van de grond kwam. Dat sloot aan bij de heersende internationale oriëntatie die Nederland toen zeker had.
Als je een aantal partners hebt met wie je snel
5
Nederland heeft in de ontwikkeling van het beleid en de samenwerking daarin, een goede rol gespeeld.
instellingen. Overigens is de waarde van studeren in het buitenland groot. CHEPS heeft ooit onderzocht dat mensen die mobiel waren geweest met Erasmus, later een significant hoger inkomen hebben.
Wanneer is de internationalisering ‘af’?
Dat zal nooit helemaal af zijn maar een belangrijk ijkpunt voor de Agentschap Leven Lang Leren, Nuffic toekomst is het moment dat we Erasmus kunnen afschaffen. Dat je Wat betekende de komst van zo’n programma niet meer nodig Erasmus, ook voor de Nuffic? hebt om mobiel te zijn. Dat het net zo makkelijk is om een vak bij een Met het institutionaliseren van andere faculteit te volgen, als een Wat heeft Erasmus veranderd in Hoe is de bijdrage van Nederland Erasmus werd de Nuffic een speler in semester in een ander land te doen. de Nederlandse onderwijsruimte? aan de ontwikkeling van het de internationalisering van het hoger In Nederland kun je je studiefinanEuropese hoger onderwijs te onderwijs, nog sterker dan daarvoor ciering meenemen, maar in andere De grootste verandering in Europa is omschrijven? met de individuele kleinere program- landen niet; daar zitten we nog wel de bachelor-masterstructuur, voortma’s. Er kwam een directe link met een eindje vandaan. Maar het is een gevloeid uit het Bolognaproces. Het Nederlandse hoger onderwijs Brussel. Door het Erasmusprogramma onomkeerbaar proces dat telkens Hoewel je dit niet kunt toerekenen heeft aanzien in Europa. Nederland zijn heel veel mensen mobiel een stapje verder gaat. aan Erasmus, is door de uitwisseling heeft in de ontwikkeling van het geworden, zowel studenten als persovan studenten en docenten wél de beleid en de samenwerking daarin, neel. Daarnaast is Erasmus instrumen- Wat gaat het nieuwe programma ontvankelijkheid voor het denken een goede rol gespeeld. Ook in het teel geworden in het verder vorm‘Erasmus for all’ het Nederlandse over de bachelor-masterstructuur en Bolognaproces behoorde Nederland geven van internationalisering binnen hoger onderwijs brengen? voor een afstemming op Europees tot de voorlopers. het hoger onderwijs in Nederland en niveau, toegenomen. In die zin heeft in Europa. Als je wilt samenwerken, De Commissie heeft de ambitie om Erasmus bevorderend gewerkt. In welk opzicht staat Nederland moet je gaan harmoniseren en het budget flink te verhogen. Maar vooraan wat betreft de moderni dingen gaan afspreken. In dat proces het is de vraag of dat gaat gebeuren. Erasmus heeft studenten mobiel sering van het hoger onderwijs? zijn steeds meer stappen gezet. Dat Veel landen, inclusief Nederland, gemaakt. Heeft Erasmus Neder heeft de Nuffic ondersteund. vinden immers dat de Europese land ‘slimmer’ gemaakt? Nederland loopt onder andere begroting niet te veel mag stijgen. In vooraan met het Engelstalig onderDe uitstroom van Nederlandse de loop van 2013 wordt het helder. Ik Slimmer? Dat kan ik niet staven met wijs. Daarnaast heeft Nederland een studenten is al jaren kleiner dan hoop in elk geval dat de architectuur onderzoeksgegeven. Wat we wel behoorlijk open systeem en is in staat de instroom ... van de programma’s simpeler wordt. weten over internationalisering, is om te reageren op de impulsen Er zijn drie grote actielijnen: mobilidat het een meerwaarde heeft. De vanuit de omgeving. Zo hebben we Volgens mij moeten we ons niet zo teit, institutionele samenwerking en openheid, de studenten die je bijvoorbeeld de bachelor-masterfocussen op de verschillen tussen beleid. Vooral die institutionele aantrekt, de uitwisseling die je structuur snel en kordaat kunnen in- en uitstroom. Als de instroom samenwerking is interessant, ik stimuleert. Dat heeft een economiinvoeren. Als laatste, een heel mooi groot is, kun je stellen dat Nederland verwacht dat die allianties veel sche, sociale en culturele meeraspect – waarvan ik weet dat er een populair land is. De geringere instrumenteler worden. Als je een waarde. Dit is ook bevestigd in een internationaal met waardering naar uitstroom is ook een reflectie van aantal partners hebt met wie je snel onderzoek door het CPB eerder dit gekeken wordt – is dat wij de accredi- goed onderwijs. We moeten er zaken kunt doen, wordt de mobiliteit jaar. tatie samen met de Vlamingen doen. natuurlijk wel alles aan doen om de makkelijker. Hoe kunnen we de uitgaande drempels laag te maken voor mobiliteit vergroten? Wat gaat het nieuwe programma Nederlandse studenten om mobiel Welke rol gaat de Nuffic de ‘Erasmus for all’ het Nederlandse te worden. Studenten zijn steeds komende jaren spelen? Er gaan in Europa wel stemmen op hoger onderwijs brengen? banger dat ze studievertraging om het min of meer verplicht te oplopen, dat kost ze steeds meer Waar we alert op moeten zijn, is dat stellen, dat iedere student in het Er hangt veel af van de uitkomst van geld en dan gaan ze dus niet. Het de wereld bij de instellingen veranhoger onderwijs een deel van zijn het debat over het budget. Als de hele proces moet naadloos verlopen dert. De Nuffic moet daarin mee studie in het buitenland doet. Mij intenties van de Commissie gevolgd en dat stelt veel eisen. veranderen. Onze dienstverlening lijkt het niet goed om met verplichworden, zou het programma beter moet goed aansluiten bij waar tingen moet werken. Maar een hanteerbaar moeten worden. Door Erasmus heeft studenten mobiel instellingen mee bezig zijn. Dan verblijf in het buitenland heeft zeker de huidige complexe administratie gemaakt. Heeft Erasmus Neder heeft de Nuffic een meerwaarde. De meerwaarde en de middelen die te vereenvoudigen, hoop ik dat het land ‘slimmer’ gemaakt? Nuffic moet een instrument zijn, Erasmus biedt, moeten volop benut bereik groter wordt. Wij benazoals de Nuffic Neso’s een instruworden. Er moet een eagerness zijn drukken dat voortdurend: het moet Internationaliseren is niet alleen ment zijn om de toegang tot om te gaan, maar het moet geen simpeler! Dat zal de internationalise- maar het verhogen van de indiviopkomende economieën te faciliverplichting zijn. ring bevorderen. duele capaciteit van de student, het teren. En we moeten ons bezinnen is ook het verhogen van de kwaliteit op wat onze rol wordt in Erasmus for van het onderwijs. Daarvoor doe je all. Hoe gaan we de samenwerkings het. Internationalisering an sich is allianties faciliteren, die een sterk leuk, maar je moet er wel beter van onderdeel van het programma worden. Dat geldt ook voor de worden? Joep Houterman, directeur Nationaal
zaken kunt doen, wordt de mobiliteit makkelijker.
6
erasmus intensive programme door Martin Prchal
Improvisatie in hoger muziek onderwijs
FOTO: Sarah Wijzenbeek
Adjunct-directeur Koninklijk Conservatorium
Het Koninklijk Conservatorium in Den Haag is de coördinator van het Erasmus Intensive Programme (IP) met de titel Improvisation in European Higher Music Education: Improving Artistic Development and Professional Integration.
Dit IP wordt door het Erasmusprogramma drie jaar ondersteund. Het wordt uitgevoerd door een consortium van elf Europese conservatoria in Den Haag, London, Oslo, Stockholm, Helsinki, Barcelona, Parijs, Tallinn, Boekarest, Karlsruhe en Antwerpen. De eerste editie van het IP vond plaats in januari 2012. En inmiddels zijn er vergevorderde plannen voor 2013 en 2014.
Onderwerp Dit Erasmus IP richt zich op een onderwerp dat redelijk nieuw is in het hoger muziekvakonderwijs: improvisatie in de klassieke muziekopleiding. Terwijl improvisatie gemeengoed is in de opleidingen voor jazz en oude muziek, krijgt dit onderwerp minder aandacht in de opleidingen voor klassieke muziek. Dit is eigenlijk verbazingwekkend, want improvisatie is lange tijd een belangrijk onderdeel geweest van de uitvoerende muziekpraktijk. Gelukkig neemt het besef dat improvisatie ook voor klassieke musici een belangrijke rol kan spelen in hun muzikale ontwikkeling, toe.
de geschreven partituur en de technische beperkingen van hun instrument. Zo kunnen ze hun instrumentale vaardigheden, muzikaliteit en expressie verbeteren. Improvisatie en professionele beroepsvoorbereiding: toekomstige musici moeten – meer dan nu – in verschillende professionele contexten kunnen functioneren, ook in genres die van improvisatie gebruikmaken. Improvisatie als een pedagogisch middel: improvisatie kan een effectief middel zijn voor het aanleren van belangrijke muziektheoretische vaardigheden, zoals harmonieleer, het van blad zingen en analyse. Improvisatie en ondernemerschap: omdat veel toekomstige musici zelfstandige ondernemers zullen worden, is het handig als zij vaardigheden voor muzikale activiteiten in de bredere samenleving (bijvoorbeeld in scholen) aanleren. Improvisatie kan daarvoor goed van pas komen.
Invulling van het programma De bovenstaande verschillende invalshoeken zijn in de eerste editie van het programma behandeld door studenten zelf te leren improviseren, maar Doel ook door ze te leren om anderen improvisatie aan Het IP wil een bijdrage leveren aan de innovatie in te leren. Hiertoe volgden de studenten een aantal het Europese hoger muziekvakonderwijs. Hiertoe zogenoemde Leading & Guiding-workshops. wordt ieder jaar met een twintigtal gerenomDeze workshops werden verzorgd door een meerde experts en een dertigtal studenten uit Europees joint programme dat door het Koninklijk diverse Europese landen besproken hoe improvi- Conservatorium wordt aangeboden (met de titel satie in de curricula van de conservatoria het best Music Master for New Audiences and Innovative kan worden opgenomen. Practice). Improvisatie vanuit vier invalshoeken Het innovatieve karakter van dit IP gaat echter verder, door improvisatie te benaderen vanuit de volgende invalshoeken: Improvisatie en artistieke ontwikkeling: improvisatie stelt musici in staat zich vrij te maken van
In de eerste helft van het IP volgden studenten een aantal intensieve improvisatieworkshops bij gerenommeerde docenten van de diverse instellingen. Vervolgens verzorgden ze in de tweede helft (onder begeleiding) zelf workshops. Dit leidde tot diverse interessante publieke presentaties, zoals een workshop met leerlingen
van het Johan de Witt College in Den Haag, een openbaar optreden in stadsdeelkantoor Escamp en workshops voor leerlingen van de School voor Jong Talent. Zo werden improvisatie en professionele beroepsvoorbereiding op een creatieve en effectieve manier bij elkaar gebracht, en voor een breed publiek zichtbaar gemaakt.
Invloed op curricula Een andere belangrijke spin-off van het project is dat de opgedane kennis rechtstreeks door de deelnemende scholen wordt gebruikt voor de ontwikkeling van de eigen curricula. Door de aanwezige expertise op Europees niveau te bundelen, is er kennis verzameld die op nationaal niveau nooit bijeen had kunnen worden gebracht. Zo heeft het Koninklijk Conservatorium dit academisch jaar twee nieuwe improvisatiemodules gestart op masterniveau. Daarnaast wordt onderzocht of improvisatie een vast onderdeel van het curriculum op bachelorniveau moet worden. Het Koninklijk Conservatorium kan dan – samen met een zeer selecte groep Europese partnerinstellingen – een (inter)nationale voortrekkersrol vervullen op dit gebied.
Tweede editie De tweede editie vindt plaats van 13 tot 22 februari 2013. Het wordt weer een intensieve periode met workshops, concerten, publieke presentaties en ‘Impro Open Stages’ met veel experiment en risk taking. Wat er dan precies wordt gespeeld weten we niet, maar dat is nu juist het spannende aan improvisatie ... Meer informatie, zoals een verslag van de eerste projecteditie, vindt u op www.koncon.nl/ii.
7
erasmus
Grenzeloos leren: OpenCourseWare en virtuele mobiliteit Tijdens de conferentie ‘Grenzeloos leren na 2013’ op 11 december kwam ook het online leren aan bod. Willem van Valkenburg van de Technische Universiteit Delft bereidde een sessie voor over dit onderwerp het Erasmusproject OpenCourseWare and its potential for virtual mobility and Life Long Learning in the European context, dat hij coördineert. De TU Delft zet al enkele jaren sterk in op de ontwikkeling van OpenCourseWare (OCW): het gratis online aanbieden van onderwijsmateriaal. Van Valkenburg vertelde Europa Expresse waarom deze ontwikkeling zo belangrijk is; niet alleen voor zijn eigen instelling maar voor het hele hoger onderwijs in Europa.
Waarom zet de TU Delft zo sterk in op de ontwikkeling van OCW? Er zijn vele redenen te bedenken om als hogeronderwijsinstelling met OCW bezig te zijn. De zes belangrijkste voor ons zijn: De onderwijswereld verandert en het open delen van onderwijsmateriaal, zoals OCW, is een onomkeerbare trend. We zijn overtuigd van de kwaliteit van het onderwijsmateriaal van de TU Delft en willen dit uitdragen. Daarmee zetten we onszelf in de wereldwijde markt, vooral op de gebieden waar de TU nu al leidend is, zoals watermanagement en nanoscience. Het vergroot de zichtbaarheid van je onderwijs en heeft dus een sterke PR-functie. OCW biedt de potentiële student, zowel nationaal als internationaal, een realistisch beeld van wat de opleiding inhoudt. Het is onze taak als semi-overheidsorganisatie om onderwijsmateriaal beschikbaar te maken, in lijn met het Open Access-beleid van de universitaire bibliotheken: wat met publiek geld betaald is, moet ook publiekelijk beschikbaar zijn. OCW geeft ook binnen de universiteit een impuls aan het onderwijs en de kwaliteit van het materiaal. Dus ook onze eigen studenten profiteren ervan. Idealiter biedt OCW een opstap om te kunnen voldoen aan de toenemende vraag naar hoger onderwijs. Hebben jullie nog meer aanvragen in voorbereiding? Wij bereiden een aanvraag voor binnen het Erasmus Academic
Network-programma. Het doel van dat project wordt alle Europese universiteiten te verenigen die actief zijn op het gebied van Open Education/OCW binnen de vakgebieden Science, Technology, Engineering & Math (STEM).
Wat is de rol van de Europese Commissie in de ontwikkeling van OCW?
De EC heeft vooral een aanjaagfunctie. Veel Europese universiteiten staan al jarenlang stil qua innovatie op het gebied van onderwijs. Het Onder de naam Opening up lijkt wel of zij niet zien dat de wereld education onderzoekt de Euro aan het veranderen is. In vrijwel alle pese Commissie hoe het gebruik branches heeft het internet voor van OCW (en ICT in het alge grote verschuivingen gezorgd; meen) de ontwikkeling van waarom zou dit niet in het onderwijs onderwijs en skills kan versterken, plaatsvinden? en wat haar rol daarin kan zijn. Hoe sluiten de activiteiten van de Waarom is de ontwikkeling van TU hierop aan? OCW voor Europa belangrijk?
verwachting blijkt hun materiaal vooral gebruikt te worden door de zogenaamde self-learners. Dat zijn de eerdergenoemde gebruikers die het onderwijsmateriaal tot zich nemen zonder zich in te schrijven. OCW sluit aan op de behoefte van een grote groep mensen om zich verder te ontwikkelen. Voor hen is een diploma niet essentieel; het gaat om kennisverwerving.
Verloopt de ontwikkeling van OCW in Europees verband anders dan wereldwijd?
Europa loopt achter ten opzichte van Amerika en Azië. Wij zijn wel één De TU Delft heeft natuurlijk meegeOCW en Open Education bieden Europa, maar op onderwijs zijn er werkt aan dit onderzoek. Wereldwijd Europa de mogelijkheid om het nog grote verschillen op het gebied staan we voor een grote uitdaging om hoger onderwijs toegankelijker te van cultuur, taal, didactiek en meer. de komende jaren te kunnen voldoen maken doordat het de virtuele Binnen ons project kijken we of er aan de toenemende vraag naar hoger mobiliteit bevordert. barrières zijn die we kunnen onderwijs. Door het onderwijs meer Virtuele mobiliteit houdt in dat slechten, maar deze diversiteit kan open te maken bieden wij grote studenten en docenten onderwijs tot het onderwijs ook juist verrijken. groepen mensen (van alle leeftijden) zich nemen van andere instellingen, In Europa zijn alleen Spanje en het toegang tot hoogwaardig onderwijs. zonder daarvoor te reizen. Doordat Verenigd Koninkrijk echt actief OCW De TU Delft probeert hierin voorop te het onderwijsmateriaal open en gratis aan het invoeren. In de andere lopen. wordt aangeboden kun je de inhoud landen zijn er individuele instellingen Wij bieden sinds kort voor twee OCW van een cursus bekijken zonder je actief, maar is er geen nationaal courses de mogelijkheid om een ingeschreven te hebben. Voor veel beleid, laat staan ondersteuning in zogenaamde badge te halen. Dat is gebruikers is dit zelfs al voldoende. geld of middelen. Ook in Nederland een informeel certificaat, waarvoor Docenten kunnen het beste onderis dat er niet. studenten een klein bedrag betalen. wijsmateriaal dat wereldwijd beschikDeze badges zouden mensen moeten baar is zelf inzetten. De universiteit Welke rol kunnen Europese helpen om een baan te vinden. FGV ITB in Bandung, Indonesië, gebruikt subsidies hierin spelen? Online in Brazilië heeft hier al heel bijvoorbeeld cursussen van de goede resultaten mee behaald. De TU Delft op het gebied van water Subsidieprogramma’s zoals Erasmus verwachting is dat dergelijke certifimanagement. Zij vullen deze aan met kunnen helpen om bij te blijven ten caten in de toekomst ook als EVC lokale cases. Het mooie is dat ze deze opzichte van de rest van de wereld erkend zullen worden. cases ook weer naar ons sturen, en onze positie op het gebied van waardoor wij ons onderwijs verder onderwijs veilig te stellen. Daarnaast zien wij een ontwikkeling kunnen verrijken en internationaliDe Europese programma’s bieden naar het online aanbieden van seren. hogeronderwijsinstellingen mogelijkgecertificeerde masterprogramma’s. Het online aanbieden van onderwijs heden om zich op Europees niveau De TU Delft start daarom voor drie schept bovendien voor minder door te ontwikkelen, bijvoorbeeld master programma’s met een online validen en andere specifieke doeldoor samen te werken met met variant: Aerospace Engineering, groepen mogelijkheden om een andere instellingen die met dezelfde Watermanagement en Engineering diploma te halen. problematiek kampen. Je werkt dan & Policy Analysis. Wij richten ons ook aan een sterkere marktpositie. hierbij specifiek op de internationale Op welke manier hangt OCW markt van studenten die online samen met het concept leven Meer informatie is te vinden op willen studeren. lang leren? http://opencourseware.eu/STEM Elf jaar geleden begon MIT met het aanbieden van OCW. Tegen hun
8
agenda 2013
januari
Nuffic, Den Haag Voorlichtingsbijeenkomst over grading tables (Bologna-experts).
februari
Berlijn ASEMUNDUS slotconferentie www.asem-education-secretariat.org/en/12184.
15 26 Nieuws over Erasmus en andere Europese hoger onderwijsprogramma's wordt ook verspreid via Nuffic News. Ga naar www.nuffic.nl/nufficnews voor meer informatie.
maart
Tempus: deadline voor het indienen van voorstellen
Vragen aan de redactie kunt u sturen naar: europaexpresse[at]nuffic.nl Europa Expresse is een publicatie van de
april
budget voor deze laatste call is tweemaal zo hoog als normaliter doordat de
deadline Erasmus Mundus actie 2 en 3 (onder voorbehoud).
26
29
N.B. Laatste call for proposals van het Tempusprogramma! Het beschikbare
voor 2013 geplande call is ingetrokken. Zie eacea.ec.europa.eu onder Tempus.
mei
Poznan, Polen ERACON: Erasmus congres. Zie eracon.info.
15-19
Nuffic. Deze publicatie werd gefinancierd met de steun van de Europese Commissie. De verantwoordelijkheid voor deze publicatie ligt uitsluitend bij de Nuffic; de Commissie kan niet aansprakelijk worden gesteld voor het gebruik van de informatie die erin is vervat.
datum onbekend
Hoofdredactie
Voorlichting Erasmus University Charter voor het nieuwe programma.
Redactie en drukwerkcoördinatie
Voorlichting call for proposals 2013 Leven Lang Leren programma. Kijk op www.na-lll.nl voor meer informatie.
Eindredactie
Jef Stapel, Nuffic, afdeling Media
Nuffic, afdeling NA LLL en afdeling Media
Marijn Willemse, Nuffic, afdeling Media Vormgeving Sabrina Luthjens BNO (makingwaves.nl) Druk Prints & Proms, Rotterdam
Erasmus en de European Cultural Foundation Toen het Erasmusprogramma 25 jaar geleden werd ‘geboren’, bracht de Europese Commissie het management ervan onder bij de European Cultural Foundation (ECF). Deze stichting zag eind jaren zestig al de grote meerwaarde van studenten uitwisseling in Europa.
Redactieadres Nuffic, Postbus 29777, 2502 LT Den Haag T 070 426 0261, F 070 426 0259, E europaexpresse[at]nuffic.nl Hoewel de informatie in deze uitgave met de grootste zorg is samengesteld, kan de Nuffic niet instaan voor het feit dat de gegevens juist en/of volledig zijn. De informatie kan tussentijds gewijzigd zijn of aangepast. De Nuffic aanvaardt ter zake geen aansprakelijkheid. U wordt daarom geadviseerd om in voorkomende gevallen de juistheid van de informatie zelf te verifiëren.
Plan Europa 2000 In 1968 startte de ECF een internationaal onderzoeksprogramma met de titel Plan Europa 2000. In dit programma werd onderzocht hoe onderwijs, industrie, en het stedelijk- en plattelandsleven in Europa zich zouden kunnen ontwikkelen. Het leidde er onder andere toe dat de ECF het European Institute of Education and Social Policy (EIESP) oprichtte, dat begin jaren tachtig een proefprogramma voor Erasmus ontwierp en uitvoerde. Na een pilot vertrouwde de Europese Commissie het management van het Erasmusprogramma aan de ECF toe. Later werden de programma’s Eurydice en Tempus hier aan toegevoegd. In 1995 nam de Europese Commissie de coördinatie van het Erasmusprogramma over.
Het auteursrecht op deze uitgave berust bij de Stichting Nuffic, Den Haag. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Nuffic.
Missie ECF Inmiddels richt de ECF zich al bijna zestig jaar op bevordering van cultuur uitwisseling en creatieve expressie binnen Europa. Door samen te werken met denkers en kunstenaars uit de hele wereld, met universiteiten, jonge Europese mediamakers en culturele managers, krijgt die uitwisseling vorm. De ECF ziet cultuur als verbindende kracht die essentieel is voor het creëren van een open, inclusieve en democratische samenleving in Europa. Zie ook de website van de ECF: www.culturalfoundation.eu.
gratis abonnement voor medewerkers ho-instellingen: www.nuffic.nl/ europaexpresse
