1
De vier stappen
Ik zag het niet aankomen. Rond mijn veertigste verjaardag behandelde de werkelijkheid me zo goed, dat ik dacht: misschien begint het leven echt pas bij veertig! Alles leek me voor de wind te gaan. Na twintig jaar schrijven en vijf niet-gepubliceerde romans zou mijn eerste boek eindelijk worden uitgegeven. Ik hield van mijn werk als therapeut en coach en mijn carrière sloeg nieuwe, opwindende richtingen in. Mijn gezondheid was uitstekend, mijn huwelijk stabiel en ik had fantastische vrienden. Maar dat alles verbleekte bij de grootste bron van vreugde in mijn leven: mijn prachtige zoontje, toen elf maanden oud. Nooit eerder had ik iets ervaren wat de overrompelende gevoelens van liefde, vreugde en tederheid die een ouder voelt voor een kind ook maar in de verte benaderde. Net als de meeste nieuwbakken ouders vond ik mijn zoontje de mooiste en slimste baby van de hele wereld – en ik fantaseerde vaak over hoe zijn leven er in de toekomst zou uitzien. Hij zou in alle opzichten veel slimmer zijn dan ik en hij zou, anders dan ik, uitblinken in sport, superpopulair zijn bij al zijn schoolkameraden, en als hij wat ouder was enorm veel succes hebben bij de meisjes. Vervolgens zou hij natuurlijk naar de universiteit gaan en daarna een droomcarrière maken. Ach, de wonderen van dromenland. Toen mijn zoontje achttien maanden oud was, maakten mijn vrouw en ik ons er zorgen over dat hij achterliep in zijn ontwikkeling. Hij liep bijvoorbeeld nog niet en zei nog maar heel weinig woordjes. Dus namen we een kinderarts in de arm en lieten hem onderzoeken. De kinderarts onderzocht hem grondig en stelde ons gerust: hij was gewoon ‘langzaam’, zoals ‘vaak het geval is bij jongens’. Hij zei dat we ons geen zorgen moesten maken, maar dat we opnieuw een afspraak konden maken als er nog vragen waren. Drie maanden later waren we een stuk bezorgder. Onze zoon zei nog steeds maar heel weinig woordjes, liep nog steeds niet en leek heel weinig te begrijpen van wat we tegen hem zeiden. We gingen dus opnieuw met hem naar de specialist. Er werden meer testen gedaan: twee
22
De klappen van het leven
uur lang intensief diagnostisch onderzoek. En opnieuw vertelde de specialist dat er niets mis was: ons zoontje ontwikkelde zich gewoon langzaam; hij zou het binnenkort inhalen; niets om ons zorgen over te maken. In de loop van de twee daaropvolgende maanden werden we steeds ongeruster. Onze zoon leek vaak onbereikbaar in zijn eigen wereldje te verkeren. Hij was bijna twee jaar en liep nog steeds niet. Hij verplaatste zich door op zijn billen te schuiven; dat zag er schattig en grappig uit, maar het verontrustte ons toch. En hij begon vreemd gedrag te vertonen, zoals rollen met zijn ogen, knarsen met zijn tanden en vanuit zijn ooghoeken naar evenwijdige lijnen op muren en vloeren staren. Hij sprak nog steeds nauwelijks en leek zelfs zijn eigen naam niet te herkennen. Dus we vroegen om een second opinion. De nieuwe kinderarts was heel bezorgd en regelde direct een grondig onderzoek, waarbij ook een logopedist en een psycholoog waren betrokken. En mijn prachtige zoontje kreeg precies vijf dagen voor zijn tweede verjaardag de diagnose autisme. Mijn wereld stortte in. Nooit in mijn leven heb ik zo’n pijn gevoeld. ‘Autisme’ is net zo’n woord als ‘kanker’ of ‘aids’: als je het in de gesprekken van alledag voorbij hoort komen, trekt er een rilling door je heen. En als je het hoort als een diagnose voor je eigen kind, is het alsof iemand een mes in je buik steekt, daarmee rondwroet en vervolgens je ingewanden langzaam door de wond naar buiten trekt. Ik huilde, snikte en brulde. Ik wist niet dat het mogelijk was om zo veel pijn te hebben. Ik heb botten gebroken, ben ernstig ziek geweest en heb dierbaren zien overlijden, maar de pijn die bij die gebeurtenissen hoorde, stelde vergeleken met dit helemaal niets voor. Dr. Elisabeth Kübler-Ross is befaamd vanwege haar beschrijving van de vijf stadia van rouw: ontkenning, boosheid, onderhandelen, depressie en acceptatie. Hoewel zij specifiek verwees naar de dood en sterven gelden deze stadia ook voor alle andere typen van verlies, schok, crisis en trauma. Het zijn echter geen afzonderlijke en duidelijk omschreven stadia, en veel mensen doorlopen niet al die stadia. Ook is er geen vaststaande volgorde waarin al deze stadia optreden. Vaak treden ze tegelijk op. Ze hebben de neiging in elkaar over te lopen, als eb en vloed weg te ebben en sterker te worden. Vaak lijken ze te ‘eindigen’ om daarna weer ‘opnieuw te beginnen’. Bij minder heftige of dramatische klappen van de werkelijkheid ervaar je misschien helemaal geen rouw, maar wanneer er sprake is van een
1 De vier stappen
diepe crisis of een groot verlies, doorloop je bijna zeker minstens enkele van deze stadia, dus laten we ze even kort doornemen. Met ontkenning wordt bedoeld de bewuste of onbewuste weigering de werkelijkheid van de situatie onder ogen te zien, of hiertoe niet in staat zijn. Dit kan de vorm aannemen van onwil om erover te praten of eraan te denken, van hard proberen te doen alsof het niet gebeurt, van een algeheel gevoel van onwerkelijkheid – alsof je in een roes leeft en het gevoel hebt dat het allemaal een nare droom is. In het stadium van boosheid kun je boos worden op jezelf, anderen of het leven zelf. En boosheid heeft natuurlijk een flink aantal naaste familieleden die regelmatig langskomen: verbolgenheid, verontwaardiging, drift, razernij of een sterk gevoel dat het oneerlijk is, onrechtvaardig, of dat sprake is van verraad. Onderhandelen betekent dat je probeert deals te sluiten waardoor de werkelijkheid verandert. Dit kan van alles zijn, van God vragen om uitstel tot de chirurg vragen om een garantie dat de operatie zal slagen. In deze fase is vaak sprake van wensdenken en fantaseren over alternatieve werkelijkheden: als er nu dit was gebeurd,of: als dat nu niet was gebeurd. De depressieve fase heeft jammer genoeg een verkeerde naam gekregen. Er wordt niet mee bedoeld dat iemand in deze fase het ziektebeeld depressie doormaakt. Het verwijst meer naar de normale gevoelens van verdriet, rouw, berouw, angst en onzekerheid, allemaal natuurlijke menselijke reacties op verlies en trauma. Met de acceptatiefase ten slotte wordt bedoeld dat iemand vrede sluit met de werkelijkheidskloof, in plaats van ertegen te vechten of hem te vermijden. Tijdens de maanden na de diagnose van mijn zoon merkte ik dat ik al deze fasen keer op keer opnieuw doorliep. Terwijl ik dit boek schrijf, is het drie jaar geleden dat ik die klap van de werkelijkheid kreeg en in die periode heb ik veel geleerd en veel groei doorgemaakt. En hoewel de klap zelf inmiddels een verre herinnering is, is de werkelijkheidskloof die hij onthulde nog steeds niet gedicht. In de loop van dit boek zal ik daarom mijn reis met je delen, ter illustratie van een aantal van de principes die erin worden beschreven. Hoewel het als een cliché kan klinken, moet ik je zeggen dat mijn reis, hoewel lang, zwaar en pijnlijk, ook ongelooflijk veel positiefs heeft opgeleverd. Onderweg was er een enorme hoeveelheid verdriet, angst en boosheid, maar er was ook een overvloed aan vreugde, liefde en verwondering. Ik ga er helemaal van uit dat jij tijdens je eigen reis diezelfde dingen zult tegenkomen.
23
24
De klappen van het leven
Natuurlijk hoeft jouw klap van de werkelijkheid op het eerste gezicht heel weinig met die van mij gemeen te hebben – of met die van andere mensen die je kent. Echtscheiding, een overlijden of een handicap; ziekte, verwonding of een kwaal die je verzwakt; depressie, angst of verslaving: het lijken allemaal heel verschillende dingen, maar onder de oppervlakte zijn er toch veel overeenkomsten. In al die situaties worden we geconfronteerd met een grote kloof tussen de werkelijkheid die we hebben en de werkelijkheid die we willen. En hoe groter die kloof, des te heviger de pijn. En hoe heviger de pijn, des te minder effectief gaan we ermee om. Daarom zal ik in dit boek een strategie schetsen die je helpt om te gaan met wat voor type werkelijkheidskloof dan ook, hoe groot of klein ook, tijdelijk van aard of blijvend. Deze strategie zal je helpen de kloof te dichten, indien en wanneer het mogelijk is hem te dichten, en om innerlijke vervulling te vinden wanneer de kloof niet kan worden gedicht (tijdelijk of blijvend). In de basis bestaat de strategie uit vier stappen: • Houd jezelf vriendelijk vast. • Gooi het anker uit. • Neem een standpunt in. • Vind de schat. Laten we nu even snel naar deze vier stappen kijken. Stap 1: Houd jezelf vriendelijk vast Als we pijn hebben, moeten we aardig zijn voor onszelf. Helaas is dat gemakkelijker gezegd dan gedaan. Voor de meesten van ons geldt dat we standaard hardvochtig, oordelend en liefdeloos voor onszelf zijn of overlopen van zelfkritiek (de kans hierop is vooral groot als je gelooft dat je je werkelijkheidskloof zelf hebt gecreëerd). We weten allemaal dat zelfkritiek ons niet helpt, maar daarmee houden we het nog niet tegen. Populaire zelfhulpbenaderingen, zoals de negatieve gedachten uitdagen, positieve affirmaties herhalen, zelfhypnose, werken voor de meesten van ons op de lange termijn niet; onze geest blijft hardvochtig, oordelend en vol zelfkritiek. Daarom moeten we de kunst leren verstaan van zelfcompassie: we moeten leren hoe we onszelf vriendelijk en zachtaardig kunnen vasthouden. We moeten leren onszelf te steunen en te troosten en we moeten leren hoe we op een effectieve manier kunnen omgaan met onze pijnlijke gedachten en gevoelens, zodat ze minder hard aankomen en minder invloed op ons leven hebben.
1 De vier stappen
Stap 2: Gooi het anker uit Hoe breder de werkelijkheidskloof, des te heviger de emotionele storm die hij in ons ontketent. Golven van pijnlijke gevoelens slaan door ons lichaam en pijnlijke gedachten razen door ons hoofd. Als we door die storm van gedachten en gevoelens worden meegesleept, zijn we hulpeloos. We kunnen niets anders doen dan onszelf wanhopig proberen te redden van verdrinking. Dus als die storm opsteekt, moeten we voor anker gaan en contact maken met de grond, zodat we effectieve actie kunnen ondernemen. Door het anker uit te gooien raken we niet verlost van de storm, maar het zorgt er wel voor dat we overeind blijven tot de storm is uitgewoed. Stap 3: Neem een standpunt in Iedere keer dat we worden geconfronteerd met een werkelijkheidskloof, worden we voor de vraag gesteld: Waar wil ik voor staan nu ik hiermee word geconfronteerd? We kunnen ervoor staan om het op te geven, of we kunnen gaan staan voor iets met veel meer betekenis. We kunnen gaan staan voor iets wat ertoe doet diep in ons hart, iets wat ons lijden waardigheid verleent en ons de wil en de moed geeft om door te gaan. Het spreekt vanzelf dat we de tijd niet kunnen terugdraaien. Wat er ook is gebeurd, we kunnen het niet ongedaan maken. Maar we kunnen wel kiezen met welke houding we het gebeurde tegemoet treden. Soms kunnen we, door een standpunt in te nemen, de kloof dichten, andere keren lukt dit duidelijk niet. Maar zodra we een standpunt innemen, ervaren we levenskracht. We hebben dan wel niet de werkelijkheid die we willen, maar we hebben wel het tevreden gevoel dat hoort bij leven met een doel. Stap 4: Vind de schat Zodra we de eerste drie stappen in praktijk hebben gebracht, bevinden we ons mentaal in een heel andere ruimte. En vanuit deze ruimte zullen we in staat zijn de vele schatten die het leven te bieden heeft te vinden en op waarde te schatten. Deze laatste stap klinkt misschien onmogelijk, vooral als je op dit moment nog midden in je angst, verdriet of wanhoop verkeert, maar dat is hij niet. Om je een dramatisch voorbeeld te geven: een paar jaar geleden leed een vriendin van mij een tragisch verlies: haar dochtertje van drie jaar overleed plotseling aan
25
26
De klappen van het leven
bloedvergiftiging. Het was de meest hartverscheurende begrafenis die ik ooit heb bijgewoond: een uitbarsting van verdriet zonder einde. Wat mij tijdens de daaropvolgende maanden verbaasde en inspireerde, was hoe mijn vriendin doorging met het vinden van vervulling. Te midden van haar onvoorstelbare rouw, gekweld en kapot van haar verlies als ze was, verloor zij toch niet het contact met alles wat ze in haar leven nog wel had. Ze maakte ruimte voor haar rouw, maar bleef tegelijk contact zoeken en de banden in stand houden met haar familie en vrienden, haar werk, haar geloof en haar creativiteit. En terwijl ze dat deed, vond ze liefde, vreugde en troost. Haar pijn verdween niet; ik betwijfel of dat ooit zal gebeuren. Haar werkelijkheidskloof ging niet dicht; hoe zou dat ooit kunnen? Maar ze was in staat de werkelijkheid rondom die kloof te waarderen; te waarderen hoeveel het leven haar nog steeds te bieden had. Als je zelf geen kinderen hebt, realiseer je je misschien niet hoe opmerkelijk dit is. Ik persoonlijk kan me niets ergers voorstellen dan een kind te verliezen. Veel ouders die dit wel overkomt, raken in een ernstige depressie of worden suïcidaal. Maar zo hoeft het niet te gaan. We hebben wel degelijk een keuze, zelfs al zijn we er in ons hoofd vaak van overtuigd dat dit niet zo is. Dat is dan ook de laatste stap van onze reis: de schat vinden die onder al onze pijn verborgen ligt. Dit betekent niet dat we de pijn die er is ontkennen, of dat we proberen te doen alsof het geen pijn doet. Het betekent eerder dat we erkennen dat de pijn er is en ook waardering hebben voor alles wat het leven te bieden heeft. Hier aangekomen merk je misschien dat er in je hoofd protest klinkt. Je bent ervan overtuigd dat jouw situatie anders is dan die van alle anderen, dat jouw leven zinloos, leeg, ellendig of ondraaglijk zal blijven zolang je werkelijkheidskloof niet is gedicht. Mocht dit het geval zijn, wees dan gerust: dit zijn volkomen natuurlijke gedachten die veel mensen hebben voor wie deze benadering nieuw is. En als ik je geest probeer te overtuigen dat hij ernaast zit met zijn commentaar, zal me dat hoogstwaarschijnlijk niet lukken. Ik zou bijvoorbeeld kunnen beginnen met te citeren uit de enorme hoeveelheid onderzoek over ACT (Acceptance and Commitment Therapy) die aantoont dat ACT effectief is bij allerlei problemen, zoals depressie, verslaving, het verminderen van werkstress en het omgaan met een diagnose van terminale kanker die niet meer behandelbaar is. Maar jouw geest zou dit allemaal van tafel kunnen vegen met de opmerking dat dat nog niet betekent dat het ook voor jou werkt. En daar kan ik niets tegenin brengen. Er is een goede kans dat deze benadering je zal helpen, maar ik kan dat niet
1 De vier stappen
garanderen. Wat ik wel kan garanderen is dat als je nu stopt met lezen omdat je denkt: dit gaat niet werken, je zeker geen baat bij dit boek zult hebben! Wat dacht je er dus van om je geest gewoon zijn zegje te laten doen? Laat hem je vertellen wat hij wil, maar laat hem je niet tegenhouden. Laat hem erop los babbelen zoals een radio op de achtergrond terwijl jij doorleest, en kijk of je nieuwsgierig wordt naar waar het je naartoe leidt. Want al denkt onze geest graag dat hij de toekomst kan voorspellen, wie weet echt wat er kan gebeuren?
27
Aanwezigheid, levensdoel, voorrecht
2
Burrhus Frederic Skinner, een van de invloedrijkste psychologen in de geschiedenis, lag op zijn sterfbed en kreeg last van een droge mond. Toen een verzorger hem wat water gaf, nam hij daar dankbaar een slokje van en sprak toen zijn laatste woord: ‘Heerlijk’. Inspirerend, vind je niet? Te bedenken dat B.F. Skinner zelfs op zijn sterfbed, terwijl zijn organen het begaven, zijn longen inklapten en de leukemie vrij spel had in zijn lichaam, kon genieten van een van de simpele genoegens van het leven. In dit waargebeurde verhaal zitten drie thema’s vervat die relevant zijn voor iedereen die op zoek is naar innerlijke vervulling. Hoe je die weg ook bewandelt, of dit nu via een westerse, wetenschappelijke benadering als ACT is, of via oude, oosterse wegen zoals het boeddhisme, het taoïsme of yoga, je zult deze drie thema’s tegenkomen: aanwezigheid, levensdoel, voorrecht. Aanwezigheid Wanneer we blijvende vervulling willen vinden, moeten we het vermogen ontwikkelen om volledig in het hier en nu te leven. Volledig aanwezig blijven – werkelijk bezig met en openstaand voor de ervaring van het hier en nu – is niet gemakkelijk. Hoe dat komt? Dat hebben we te danken aan dat prachtige geschenk waarmee we allemaal zijn geboren: de menselijke geest. Die geest is iets geweldigs – en we zouden flink in de problemen komen als we hem niet hadden – maar je ontkomt er niet aan dat je geest nooit ophoudt met denken. De geest scheidt de hele dag door gedachten af en wij raken vaak ‘opgeslokt’ door die gedachten, waardoor we het contact met het echte leven kwijtraken. De meesten van ons lopen een groot deel van de dag verzonken in gedachten rond, waardoor we de ervaring van het moment mislopen. En veel mensen hebben dat niet eens in de gaten. Heb jij bijvoorbeeld wel eens iets als dit gedaan? Je stapt onder de douche, het warme water klatert over je lichaam en je bent eventjes
2 Aanwezigheid, levensdoel, voorrecht
volledig aanwezig: je gaat helemaal op in de rijke, sensuele ervaring van douchen. Het water stroomt over je rug, de warmte doet je spieren goed, je lichaam neuriet van plezier. En dan… binnen enkele seconden drijven je gedachten af: wat heb ik vandaag te doen? Oh, dat project heb ik afgerond; oh nee, ik ben Susan vergeten te vertellen over de meidenavond; wat zal ik vandaag voor de lunch klaarmaken voor Tim? Jippie, nog drie dagen en dan gaan we op vakantie! Hm, ik krijg vetrolletjes rond mijn middel, ik moet nodig weer gaan sporten. Naarmate je meer in gedachten verzonken raakt, verdwijnt de douche steeds meer naar de achtergrond. Je weet dat je nog steeds onder de douche staat, maar je bent er niet meer helemaal bij. Het is meer zo, dat je lichaam op de ene plek is en op zijn automatische piloot een douche neemt, terwijl jij ergens anders bent en in je hoofd een boeiend gesprek voert. En voor je het weet, is het douchen afgelopen. Als we eerlijk zijn, is het gewoon zo, dat de meesten van ons grote delen van de dag in gedachten verzonken doorbrengen. We lopen in een sluier van ‘psychologische smog’ en lopen als gevolg daarvan veel van de rijkdom van het leven mis. De kans hierop wordt nog groter wanneer we worden geconfronteerd met een grote werkelijkheidskloof. In die situatie produceert onze geest een eindeloze hoeveelheid pijnlijke gedachten, waar we heel gemakkelijk ‘in worden gezogen’. Als de werkelijkheid bijvoorbeeld iets dramatisch en onverwachts op ons bordje legt – een plotseling overlijden, een echtscheiding of een ramp – kunnen we rondlopen als in een waas, niet in staat helder te denken, de dingen goed te herinneren of onze dagelijkse taken goed uit te voeren. Daar komt bij dat het vermogen om helemaal op te gaan in wat we aan het doen zijn en onze aandacht volledig bij onze taak te houden van essentieel belang is voor iedere vaardigheid of activiteit die we onder de knie willen krijgen, bij alles wat we doen. Ook is dit vermogen onontbeerlijk om effectieve actie op wat voor vlak dan ook te kunnen ondernemen. Willen we dus effectief reageren op een pijnlijke dreun die het leven ons heeft uitgedeeld, waaruit die dreun ook bestaat, dan zullen we aanwezig moeten zijn. (Opmerking: ‘Aanwezigheid’ is beter bekend als mindfulness en ik gebruik in dit boek deze twee termen door elkaar heen. In de westerse psychologie is mindfulness momenteel een zeer populair begrip. De oorsprong van mindfulness wordt zowel in handleidingen voor therapeuten als in zelfhulpboeken bijna altijd toegeschreven aan het boeddhisme. Dit is echter een misvatting. Het boeddhisme is slechts 2600 jaar oud; mindfulness is veel ouder. Je komt het tegen in het jodendom, het taoïsme en de yogatraditie, die tot vierduizend jaar terugvoeren. Uit boeddhistische geschriften blijkt dat Boeddha de kunst van
29
30
De klappen van het leven
mindfulness oorspronkelijk leerde van een yogi! In dit boek benaderen we mindfulness, of aanwezigheid, vanuit een westerse, wetenschappelijke traditie – ACT – die veel overeenkomsten kent met die oude oosterse tradities, maar er ook in veel opzichten van verschilt.) Levensdoel Ja, ja, zullen mensen soms zeggen, dat is allemaal goed en wel, aanwezig zijn, maar wat doe ik met mijn leven? Dat is een heel belangrijke vraag. Zoals een bloem zonlicht nodig heeft, heeft aanwezigheid een doel nodig. Anders lopen we het risico om volledig aanwezig te zijn in een leven dat betekenis ontbeert. Een van de grootste uitdagingen waarvoor we ons allemaal gesteld zien, is ontdekken waar we willen dat het in ons leven om draait. Wat voor soort mens willen we zijn? Waar willen we tijdens ons korte verblijf op deze planeet voor staan? In welke doelen willen we onze tijd en energie graag investeren? Natuurlijk zijn er mensen die heel tevreden meegaan met het levensdoel dat hun door hun geloof, familie of cultuur wordt opgelegd – maar voor de meesten is dat niet het geval. De meesten van ons moeten dat gevoel een doel in het leven te hebben zelf vormgeven – wat gemakkelijker gezegd is dan gedaan. Hoe meer we in contact kunnen komen met een levensdoel dat ons handelen nu en in de toekomst richting geeft, des te sterker zullen we een gevoel van vervulling ervaren. We hebben dan het gevoel dat we uit onze tijd op deze aarde halen wat erin zit. Voor sommigen van ons geldt dat de momenten dat er een enorme werkelijkheidskloof gaapt, ons zelfs helpen om ons doel in het leven helder te krijgen: we komen dan in contact met het ‘grotere plaatje’, we denken na over waar het in het leven om gaat, we maken contact met onze kernwaarden, we groeien en ontwikkelen ons. Misschien ontdekken we wel een zaak of vinden we een missie die onze passie aanwakkert en ons een gevoel van vitaliteit geeft. Maar er zijn ook mensen bij wie de confrontatie met een werkelijkheidskloof precies het tegenovergestelde effect heeft. Onze geest kan sterk in opstand komen tegen die kloof en dan komen er gedachten op dat het leven zinloos, hopeloos of ondraaglijk is. En als we in dat soort gedachten verstrikt raken, is ieder levensdoel ver te zoeken. Het leven wordt een last en heeft geen zin. Dus als we, oog in oog met deze kloof, een standpunt willen kiezen, is het nodig in contact te staan met wat er echt toe doet. We zullen moeten weten wat onze waarden zijn, zodat
2 Aanwezigheid, levensdoel, voorrecht
we het gevoel kunnen ontwikkelen een doel in het leven te hebben. Uit dat gevoel moeten we kunnen putten. Voorrecht Wanneer in de haard het hout en het vuur bij elkaar komen, geven ze ons die heerlijke ervaring van warmte. En wanneer in ons hart levensdoel en aanwezigheid bij elkaar komen, geven die ons de heerlijke ervaring bevoorrecht te zijn. Een voorrecht is een bijzonder voordeel, een voordeel dat slechts weinigen is vergund. Wanneer we het leven ervaren als een voorrecht, iets om te waarderen en te koesteren, in plaats van het leven voor vanzelfsprekend aan te nemen of te behandelen als een probleem dat moet worden opgelost, schenkt dat leven natuurlijk veel meer vervulling. Met de mond belijden we allemaal wel dat het leven kort is, kostbaar of een geschenk, maar het gebeurt maar al te vaak dat we, verzonken in onze gedachten en afgedwaald van ons levensdoel, er niet in slagen echt te waarderen wat we op dit moment hebben. Dit geldt des te sterker in periodes van veel leed. In ons hoofd klinkt dan vaak protest: Het is niet eerlijk! Waarom ik? Ik kan dit niet aan! Waarom is het leven zo moeilijk? Zo zou het niet moeten zijn! Ik kan zo niet doorgaan. En soms denken we zelfs: Ik wil dood. En toch, of je het nu gelooft of niet, is het mogelijk om zelfs in tijden van grote tegenspoed het leven te behandelen als een voorrecht en er het beste van te maken. (Zoals ik in het vorige hoofdstuk al zei, als jouw geest protesteert dat dit voor jou niet mogelijk is, laat hem dan maar babbelen als een radio die op de achtergrond aan staat, en lees verder.) Het sterfbed van Skinner Het verhaal over het laatste woord van Skinner is een treffende illustratie van aanwezigheid, levensdoel, voorrecht. Zelfs op het randje van de dood – een grotere werkelijkheidskloof is moeilijk voor te stellen – was hij volledig aanwezig, in staat om te genieten van dat laatste slokje koud water. Wat zijn levensdoel betreft: Skinner wijdde zijn hele leven eraan om mensen te helpen een beter leven te leiden. (Hij slaagde hier ook ruimschoots in; zijn theorieën en onderzoek brachten een revolutie in de westerse psychologie teweeg en hadden een sterke invloed op veel hedendaagse modellen voor therapie, coaching en persoonlijke ontwikkeling.) Had Skinner dit besef van een doel ook nog toen hij op zijn sterfbed lag? Hierover kunnen we alleen maar speculeren. Maar het schijnt mij
31
32
De klappen van het leven
toe dat precies hetzelfde levensdoel (anderen helpen) ook tot uiting kwam toen hij dat laatste woord sprak. Wat was anders de zin van ‘heerlijk’ zeggen dan het inspireren en troosten van zijn geliefden op een moment van groot verdriet? En wat het thema voorrecht betreft: gaf Skinner geen prachtig voorbeeld van wat het betekent om ons leven als een voorrecht te behandelen en het beste te maken van de kansen die het ons biedt? Dit verhaal gaat ons allemaal aan. Hoe vaak gebeurt het niet dat we geen waardering opbrengen voor alles wat we hebben? Hoe vaak beschouwen we het leven niet als iets vanzelfsprekends? Hoe vaak lopen we de wonderen van het menselijke bestaan niet mis? Hoe vaak lopen we rond op onze automatische piloot, zonder een duidelijk gevoel een doel te hebben dat ons handelen richting geeft? Hoe vaak gebeurt het niet dat we dermate zijn opgeslokt door onze problemen, angsten, verliezen en dingen waar we spijt van hebben, dat we geen oog meer hebben voor al het goede in ons leven? Nee, maak je geen zorgen – ik ben echt niet van plan zweverig te gaan doen en te doen alsof het leven alleen maar over rozen gaat en we allemaal nog lang en gelukkig zullen leven. Het is een onweerlegbaar feit dat het leven moeilijk is en met veel pijn gepaard gaat. En hoe goed het leven ook kan zijn, als we lang genoeg leven, komt vroeg of laat het moment dat we oog in oog staan met een enorme werkelijkheidskloof. Echter, naast de pijn en de tegenslag valt er ook veel te genieten, te waarderen en te vieren – zelfs midden in periodes van groot verdriet of enorme angst. Maar dit kunnen we pas als we de principes van aanwezigheid en levensdoel toepassen. (En daarom is de kans heel klein dat ‘positief denken’ – waarbij je jezelf voorhoudt dat achter de wolken altijd de zon schijnt – je zal helpen om met pijn om te gaan. Zoals we later zullen zien, is er zelfs een gerede kans dat dit op langere termijn je pijn alleen maar verergert!) Natuurlijk zijn er verschrikkelijke omstandigheden – in een concentratiekamp leven, gemarteld worden in een gevangenis of verhongeren in de wildernis in Ethiopië – waarin er maar heel weinig te genieten of te waarderen valt; maar als je dit boek leest, is dat duidelijk niet jouw situatie. Toch denken sommige lezers misschien wel dat hun situatie even slecht of bijna even slecht is als de bovenstaande voorbeelden. Met die lezers in discussie gaan, is het laatste wat ik wil. Het enige wat ik vraag is om je open te stellen; je hoeft niet te geloven dat het mogelijk is aanwezigheid, levensdoel of voorrecht, of alle drie tegelijk te ervaren. Lees het boek gewoon en wees nieuwsgierig naar wat er gebeurt. Voor nu is mijn enige doel dat je je van meer dingen bewust wordt. Wat ik je zou willen vragen te doen is dit: merk in de loop van je dag op
2 Aanwezigheid, levensdoel, voorrecht
wanneer en waar er sprake is van aanwezigheid, levensdoel, voorrecht. Een voorbeeld: na het overlijden van een geliefde ervaren veel mensen deze dingen tijdens de uitvaartceremonie. Er zijn momenten dat we sterk opgaan in de ceremonie (aanwezigheid); momenten waarop onze woorden en handelingen geladen zijn van bedoeling en momenten waarop we dankbaar zijn voor de vriendelijkheid en de liefde van anderen (voorrecht). Dus wat het ook is waar jij in je leven mee te maken hebt, merk op wanneer die momenten optreden. Wanneer en waar ben je volledig aanwezig en ga je op in wat je aan het doen bent? Wanneer en waar ben je gericht op je levensdoel en doe je wat er voor jou echt toe doet? Wanneer en waar ervaar je het gevoel bevoorrecht te zijn en omarm en waardeer je het leven zoals het op dit moment is? Merk ook nog op hoe jij helpt om deze momenten te creëren en hoe ze bijdragen aan je leven. Deze eenvoudige daad van opmerken kan een enorm verschil maken. Het lijkt misschien niet veel, maar zoals we zullen zien, is het de basis van innerlijke vervulling.
33
