Ned
er
Win van naar NVB de E* 201 -prijs 2
e d n i K E I H T E r to c e s g r o z is van de n e d ie h c s e G , Filosofie en Nijmegen d u o Sectie Ethiek b d a t R van het UMC S e d n u k s e e n e G
g n a g r a a 21e j
ek
Part-tim
ig
hi
s e Ve r e n
o o r B i o- E gv t
psopleiding
nd
in
ische beroe e postacadem
la
Vlinders in mijn hoofd Wanneer je alles kalm ondergaat, ga je kalm ten onder ~ Moeten principes principieel op de eerste plaats komen, of verdienen ze dat ook? ~ Met het heden dat verleden wordt, wordt iets sterfelijks eeuwig. ~ Veel mensen komen pas echt tot zichzelf wanneer ze heel ver weg zijn! ~ Liefde wordt geboren en sterft maar heeft geen leeftijd. ~ Het unieke van de mens is dat hij het denkt te zijn! ~ Wie leeft van complimenten sterft aan verwijten. ~ Geven aan elkaar kost minder dan geven om elkaar. ~ Creativiteit is de zeldame combinatie van zorgeloosheid en rusteloosheid. ~ Het bewustzijn van groter samenhangen leidt zelden tot groter bescheidenheid ~ Kennis leert wat mogelijk is, ervaring wat onmogelijk! ~ De prijs van de vooruitgang is dat men niet meer tevreden mag blijven over iets waar men tevreden mee is. ~ De meeste mensen gaan pas relativeren wanneer ze écht niet anders meer kunnen. ~ Begrip is een van de weinige dingen in het leven die je nooit moet zoeken en alleen maar kunt vinden.
Aforismen van Ignace Schretlen in: Voorbij en daarna. Adr. Heinen Uitgevers, ‘s-Hertogenbosch, 2002, pp 49-50
academische
beroepsopleidi
ng
e d n i K E I H ET r o t c e s g zor Part-time post
de hiedenis van sofie en Gesc lo Fi , en ek eg hi jm Et Sectie dboud Ni het UMC St Ra n va de un k Genees
IQ Healthcare Sectie Ethiek Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde (EFG) Universitair Medisch Centrum (UMC) St Radboud Postadres Postbus 9101 Huispost 114 IQ Healthcare 6500 HB Nijmegen
Opleiding tot aanvullende deskundigheid inzake ethische aspecten van het werk van hoger opgeleiden in de zorgsector. De opleiding Ethiek in de zorgsector is een activiteit van de Sectie Ethiek Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde van IQ Healthcare van het Universitair Medisch Centrum St Radboud te Nijmegen in samenwerking met de sectie Gezondheidsethiek en Wijsbegeerte van de Universiteit Maastricht, de Universiteit voor Humanistiek en de Vrije Universiteit Amsterdam. De opleiding is ontwikkeld voor hoger opgeleide managers en professionals in de zorgsector.
Bezoekadres Geert Grooteplein 21 looproute 114 T (024) 3617079 of (024) 361 53 20 F (024) 354 01 66 E-mail onderwijscoördinator
[email protected] Internet www.iqhealthcare.nl LinkedIn groep Ethiek in de zorgsector
g i n g vo
or
r naa n i W n de ijs va *-pr BE NV 2012
th i e k
d e r l a n ds e
eni
o -E
Ne
er
Bi
V
Deelnemersgroep Ethiek in de zorgsector 2013 foto: An Stalpers
De Nederlandse Vereniging voor Bio-Ethiek reikt eenmaal per 3 jaar een prijs uit aan een activiteit die, of een product dat, in haar ogen bij uitstek de bio-ethiek stimuleert, de kwaliteit van ethische discussies verhoogt en ook goed is opgezet en uitgewerkt.
In 2012 heeft zij deze prijs toegekend aan de Postacademische Beroepsopleiding Ethiek in de zorgsector, ex aequo met de website waardenweb.nl. In het juryrapport spreekt de jury van “een zeer goed doordacht en vormgegeven programma, een uitstekende inleiding in de belangrijkste vragen waarmee zorgprofessionals worden geconfronteerd. De deelnemers worden uitgedaagd hun eigen visie te vormen en zij leren morele vraagstukken binnen hun beroepspraktijk bespreken. De jury heeft ook waardering voor het feit dat de opleiding zelfkritisch is gebleven en niet stil is blijven staan. Het programma van de opleiding in 2012 had moeilijk actueler kunnen zijn”. 1
Waarom de opleiding Ethiek in de Zorgsector? Al jarenlang bestaat in de zorgsector zelf grote belangstelling voor ethische vragen. Voor grote ethische vragen rond kunstmatige voortplanting, genetica, euthanasie en andere beslissingen rond het levenseinde. Voor vragen rond de inzet van steeds vernuftigere en steeds grootscheepsere medisch-technische hulpmiddelen. Maar ook voor kleine, alledaagse ethische vragen bijvoorbeeld rond de omgang met de allerzwakste zorgbehoevenden, of ook met relatief sterke zorgbehoevenden die zorg mijden. Vragen of iets mag en vragen wat goede zorg is. Zorg-ethische vraagstukken gaan de gehele samenleving aan. Niet alleen omdat ieder van ons zich vroeg of laat wel enige tijd aan de zorg van professionals moet toevertrouwen, niet alleen omdat wij allen de kosten van de zorg opbrengen. Maar vooral ook omdat we door onze zorg om de zorg uitdrukken dat we medemensen zijn, dat we een samenleving zijn. Als er schandalen zijn in de zorgsector voelen we een collectieve schaamte. Dat het niveau van een beschaving zich manifesteert in de kwaliteit van haar bekommernis om de allerzwaksten is niet toevallig een cliché. De steeds sterker wordende belangstelling voor ethische vragen in zorgsector en samenleving heeft haar weerslag gehad op de universiteiten. De wijsgerige ethiek, de ethiek van de zorg, de bio-ethiek, de medische ethiek, zij hebben de laatste jaren een hoge vlucht genomen. Vandaar dat het Ministerie van Onderwijs & Wetenschappen de instellingen voor hoger onderwijs heeft opgeroepen hun verantwoordelijkheid te nemen en zorg te dragen voor de ontwikkeling van ethische expertise in diverse sectoren van de samenleving, met name in de zorgsector. De Postacademische Beroepsopleiding Ethiek in de zorgsector is een antwoord op deze oproep. Zij start in 2014 voor de 21ste maal. De formalisering van de Toetsingscommissies, de Kwaliteitswet Zorginstellingen uit 1996, de checklists van de inspectie, het zijn allemaal impulsen voor zorginstellingen om een optimaal moreel beraad tot kern van hun bedrijfscultuur te maken.Maar ook de bekommernis om hun medewerkers die willen nadenken en communiceren over de ethische kant van hun werk, zet daartoe aan. Deelnemen aan Ethiek in de zorgsector is een goede manier om daarmee te beginnen maar ook om daarmee dóór te gaan.
Voor wie is Ethiek in de Zorgsector bestemd? De opleiding Ethiek in de zorgsector richt zich op hoger opgeleide managers en professionals, dus artsen, hoger opgeleide verpleegkundigen, sociaal-pedagogische hulpverleners, therapeuten, geestelijk raadslieden, vertrouwenspersonen, coördinatoren, leidinggevenden, leden van medisch-ethische commissies, bestuursleden en adviseurs. Onder zorgsector verstaan wij ziekenhuizen, verpleeghuizen, gezinsvervangende tehuizen, instellingen voor mensen met een verstandelijke beperking (inclusief geïntegreerde woonvormen), verzorgingshuizen, psychiatrische inrichtin-
gen en thuiszorg. Voor deelname is een vooropleiding op HBO- of academisch niveau noodzakelijk. 20 à 30 procent van de te bestuderen literatuur is in het Engels.
Wat beoogt de opleiding? Algemene doelstelling van de opleiding is mensen uit bovengenoemde doelgroepen zodanig theoretisch en praktisch te scholen in de omgang met ethische problemen dat zij daardoor voor hun organisatie een belangrijke meerwaarde krijgen. In concreto betekent dit een scholing in: • het signaleren, analyseren en interpreteren van morele
aspecten; • het communiceren en argumenteren over deze aspecten en het organiseren van deze communicatie; • het afronden van deze processen in beslissingen of adviezen.
Onderwijskundige stijl van de opleiding De onderwijskundige stijl van de opleiding heeft de volgende karakteristieken: • De onderwerpen die aan de orde komen zijn ethische
problemen die feitelijk binnen de zorgsector als probleem leven, dus geen louter academische kwesties. • Deze problemen worden bestudeerd en overdacht aan de hand van aan de praktijk ontleende voorvallen en voorbeelden. • De hoorcolleges zijn relatief kort, de deelnemers zijn veel aan het oefenen. • Er wordt uitdrukkelijk beoogd verschillen tussen deelnemers in levensbeschouwing, in achtergrond, in werksituatie, op een positieve manier te laten werken. • Er wordt kennisgemaakt met diverse ethische benaderingen. Hierdoor leren de deelnemers op verschillende manieren tegen de problemen aankijken. Ze zullen ook in staat zijn de specifieke waarde van de te onderscheiden benaderingen te zien. • Steeds staat de betekenis voor de praktijk van alles wat er binnen de opleiding gebeurt, voorop.
Terugkomdagen Voor voormalige deelnemers organiseren wij regelmatig een Terugkomdag. Op een Terugkomdag stellen we een thema aan de orde dat niet of slechts in beperkte mate aan de orde is geweest in de opleiding zelf, dat inhoudelijk past in het kader van de opleiding en dat op dat moment volop in discussie is. “Geluk en dankbaarheid” “Commercie in de Gezondheidszorg”, “Hulp bij zelfdoding ingeval van psychisch lijden”, “Mijn collega maakt er een potje van... Wat te doen?”, “Grenzen aan de zelfbeschikking” zijn voorbeelden.
2
In 2006 was er een Terugkomdag met als thema ' Perverse aspecten van kwaliteitszorg in zorginstellingen'. In 2008 was het thema: ‘Medische missers en wantoestanden in de zorg. Wat kan ethiek eraan doen?’, in 2010 ‘Ouderdom en dood’ en in 2012 ‘Multiculturaliteit en zorg’. Door de Terugkomdagen blijven ex-deelnemers voeling houden met hun interesse in Ethiek in de zorgsector, ze scholen zich bij en ze onderhouden hun netwerk met gelijkgeïnteresseerden.
Onderwijscoördinator De coördinatie van de opleiding is in handen van mw drs drs C.P.M. Bal. Mevrouw Bal is verantwoordelijk voor de inhoudelijke eenheid, de samenhang en de afstemming van de inhouden van de modulen, alsmede voor het organisatorisch en didaktisch kader van de opleiding en de bewaking van en de zorg voor de kwaliteit. Tevens is zij verantwoordelijk voor de werving van deelnemers en de profilering van de opleiding. Zij is degene bij wie u nadere informatie kunt inwinnen en eerste aanspreekpunt tijdens het opleidingstraject. Tel. (024) 361 7079 en
(06) 23 15 26 32. Zij is telefonisch bereikbaar van maandag tot en met woensdag, in principe van 9.00 tot 17.00 uur. E-mail:
[email protected]
Verder onderwijs Naast Ethiek in de zorgsector organiseert de sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde ook de kortere en specifiekere cursus Ethiek in de Huisartspraktijk, geaccrediteerd voor 21 uur. Deze vindt steeds in het najaar plaats. Meer informatie vindt u op www.iqhealthcare.nl Ook kunt u doorstromen naar de internationale Erasmus Mundus Master of Bio-ethics, die fulltime (1 jaar) of parttime (2 jaar) is te volgen. Deze opleiding verzorgt Ethiek Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde met Leuven en Padua als partners. Als alumnus van Ethiek in de Zorgsector krijgt u 9 ects vrijstelling. Zie www.masterbioethics. nl of informeer bij Wim Dekkers
[email protected] of bij Simone Naber
[email protected] Het kan voorkomen dat zich tussen het moment van verschijnen van deze brochure en het moment van realisatie van de opleiding, wijzigingen in het docentenbestand voordoen.
Deelnemers over de opleiding Drs. Ben Steultjens, psychotherapeut, ouderenpsychiatrie, Riebeeckhof, GGZ Centraal, Hilversum Ethiek in de zorgsector had mij meteen in de ban. Al in mijn eerste bijeenkomst was ik in de gelegenheid een persoonlijke casus te bespreken over autonomie en afhankelijkheid. De Socratische methode laat je stil staan bij je drijfveren, je verbonden-
heid en de wederzijdse afhankelijkheid in vriendschapsrelaties. Dat wat op het eerste gezicht vanzelfsprekend lijkt, blijkt een rijke achtergrond te hebben en te maken te hebben met eerder gemaakte keuzes. Deze vorm van persoonlijk onderzoek daagt uit om dit ook te doordenken in de profes-
sionele praktijk. In die zin is Ethiek in de zorgsector voor mij als psychotherapeut ook een verdieping van die praktijk. Ik hoop dat het een opstap wordt naar het daadwerkelijk werk maken van ethiek in de dagelijkse praktijk van mijn zorginstelling.
Drs. Helma Meeuwissen, directeur locaties BL/APH, Stichting Hervormde Diakonale Huizen, Haarlem In mijn baan als directeur bij een organisatie voor ouderenzorg ben ik dikwijls bezig met beleidszaken. Vaak is dit ingegeven door de externe werkelijkheid: een nieuw regeerakkoord, eisen van verzekeraars, een ander CAO, de vergrijzing in Nederland, etc. De ontwikkelingen volgen elkaar zo snel op, dat je niet altijd de tijd neemt om stil te staan bij de waarden van je organisatie. Kloppen ze nog? Zijn ze veranderd in de tijd? Kan ik vanuit die waarden de beslissingen nog uitleggen
aan cliënten en medewerkers? De opleiding heeft me geholpen om opnieuw de verdieping te zoeken rond thema’s die in mijn werk belangrijk zijn zoals autonomie, vertegenwoordiging en wilsverklaringen. Er zijn weer nieuwe nuances toegevoegd. De literatuur behandelt zowel ‘klassiekers’ zoals oude filosofen, als beschouwingen die heel dicht aansluiten op de gezondheidszorg anno nu. Die mix, samen met de uitstekende colleges, is erg inspirerend.
3
Daarnaast worden tijdens de lesdagen ook diverse technieken behandeld waarmee je gesprekken rond ethische dilemma’s kan voeren. Ik merk dat ik die steeds vaker gebruik in mijn werk, al hebben ze nog lang niet het niveau van de docenten! Er is me regelmatig gevraagd waarom ik naast mijn drukke voltijds baan nou nog zo’n pittige studie ging doen. Het vraagt inderdaad wel wat tijdsinvestering, maar de energie die je ervoor terug krijgt in je werk is het dubbel en dwars waard!
module 1
n e g a r v he Ethisc n e n i g e b het rond n eve l het n einde va Hoofddocent drs drs J. Hermens (Fontys Hogescholen) • mw
dag 1 dinsdag 7 januari 2014
Verkenning van verschillende ethische benaderingen
In de introductie krijgt u een overzicht van verschillende theorieën die binnen de ethiek functioneren. Vervolgens maakt u nader kennis met een aantal benaderingen van ethische problemen. De betekenis van de verschillende benaderingen kan worden vergeleken naar aanleiding van hun bijdrage aan het verkrijgen van inzicht in de ethische vraagstukken rond begin en einde van leven. Omgang met de benaderingen wordt aangeleerd via casusbesprekingen. U maakt bovendien kennis met de Socratische gesprekswijze, waarmee niet alleen een ethisch probleem kan worden besproken, maar ook de manier waarop mensen met elkaar communiceren en zouden willen communiceren.
mw drs drs J. Hermens De ethiek kan ons helpen onze morele vooronderstellingen beter te expliciteren, ze kritisch te bezien of beter te onderbouwen. We besteden aandacht aan drie grote stromingen in de ethiek: utilisme, deugdethiek en deontologie. De eerste beoordeelt de moraliteit van een handeling vooral naar de consequenties ervan, de tweede gaat vooral uit van morele principes en van de intentie waarmee gehandeld wordt en de laatste stelt zich de vraag “wat is een goed leven, en past deze handeling daar in?” Ook bespreken we twee verschillende methoden om een concreet medischethisch probleem te benaderen: de analytische en de hermeneutische methode. De eerste methode is gericht op de oplossing van een probleem en werkt met een stappenplan om tot een concreet handelingsadvies te komen. De tweede, die onder andere gebaseerd is op de eerdergenoemde deugdethiek, is eerder gericht op verheldering van een probleem. Zij stelt zich de vraag: “waarom is deze handeling zo problematisch volgens ons?” en kijkt daarbij naar onze eigen waardepatronen. Beide methoden zullen we oefenen, eerst naar aanleiding van een casus uit de neonatologie en vervolgens door twee van de morele dilemma’s uit de beroepspraktijk van de deelnemers te analyseren.
dag 2 dinsdag 21 januari 2014
dag 3 dinsdag 4 februari 2014
Prenatale diagnostiek
Alternatieve vormen van voortplanting besproken in een Socratisch gesprek
prof. dr G. de Wert (Health, Ethics and Society, Universiteit Maastricht) mw drs drs J. Hermens Aan de orde komt een groot aantal ethische vragen die te maken hebben met wat medisch mogelijk is na de conceptie maar voorafgaand aan de geboorte van een kind: de mogelijke soorten van tests, de verhouding van preventie en therapie, de verhouding van tests en behandelingsmogelijkheden, de effecten van tests op de abortuspraktijk en maatschappelijke effecten van tests. De waarde van de verschillende typen ethische theorie voor de omgang met deze problemen wordt in casusbesprekingen gezamenlijk onderzocht en gewogen. Als verdieping zal er een lezing en aansluitend discussie zijn over het thema “moreel relativisme en moreel absolutisme”. Hierbij gaat het onder andere over het probleem van de fundering van morele opvattingen in een tijd dat er geen eenduidige morele standaard meer is, zoals een religieus kader.
4
mw drs drs J. Hermens mw dr L. van der Scheer mw drs D. Bauduin Enerzijds is het thema met de eerste helft van de titel aangegeven: de verschillende ethische vragen in verband met alternatieve vormen van bevruchting en voortplanting: in-vitrofertilisatie, kunstmatige inseminatie, spermadonorschap en draagmoederschap. Vragen naar de verlangens en de rechten waarop deze technieken aansluiten en vragen naar de condities voor verantwoorde toepassing. Anderzijds zal de gesprekswijze waarmee deze thematiek wordt verkend (het Socratisch gesprek), slechts één beperkt onderwerp toelaten. Maar deze gesprekswijze biedt wèl de gelegenheid om een tweede thema, nl. dat van de verhouding tussen verschillende partners in het morele beraad inzake problemen als deze aan de orde te stellen.
dag 4 dinsdag 11 maart 2014
dag 5 dinsdag 25 maart 2014
dag 6 dinsdag 1 april 2014
Ethiek en genetica
Euthanasie en hulp bij zelfdoding
Kwetsbaarheid en eindigheid
prof. dr E. van Leeuwen (UMC St Radboud) drs drs G. Kimsma (UMC St Radboud)
mw dr J. Wojtkowiak (Universiteit van Humanistiek) mw W. Göttgens-Jansen, apotheker, MA (UMC St Radboud)
prof. dr G. de Wert mw dr I. van der Burgt (UMC St Radboud) Genetische screening en advisering zijn snel groeiende onderdelen van de preventieve en perinatale geneeskunde. Regelmatig worden nieuwe markers vastgesteld voor bepaalde ziekten en vooral ten aanzien van chronische ziekten die op latere leeftijd optreden bestaan hooggespannen verwachtingen. Over de doorwerking van die kennis in de medische praktijk bestaat echter nog veel onzekerheid, ook over de morele kanten ervan. Problemen van discriminatie, sociale stigmatisering, kosten/baten analyses en de gevolgen voor de ethiek van de voortplanting zijn nog niet opgelost en soms nog niet eens helder geformuleerd. Welke fundamentele waarden zijn hierbij betrokken? Moet hier sprake zijn van morele restrictie of van een laisser-faire beleid?
Het wettelijk kader voor de euthanasie en/of hulp bij zelfdoding, zoals dat onlangs in Nederland tot stand is gekomen, is gebaseerd op een compromis tussen een hermeneutische morele benadering van het sterven en van de menselijke waardigheid en een analytische, op juridische procedures en wettelijke vrijheid gerichte benadering van het maatschappelijk probleem. Tijdens deze cursusdag zal aandacht worden besteed aan de morele kanten van de medische stervensbegeleiding en de waardering van zinperspectieven.
Het debat over euthanasie en palliatieve zorg wordt vooral in medische en juridische termen gevoerd. De vraag hoe je met de dood kunt leven blijft onderbelicht. Op deze dag staan we hier wél bij stil. Samen ondernemen we een speurtocht naar een antwoord op de dood. Van de existentiële psychotherapie van Irvin Yalom naar de klassieke levenskunst en naar het werk van de auteurs Enquist, Hemmerechts en De Martelaere. Bestaat er een vrouwelijke benadering van de dood? Is dood misschien minder dood dan we dachten, zoals Pim van Lommel in Eindeloos bewustzijn suggereert? Ook de lering van boeddhistische denkers over de dood komt aan de orde. En terug in de westerse wereld confronteren we de bewondering voor de natuur van Franciscus van Assisi met die van Richard Dawkins. Goed hulpverlenerschap bij levenseindevraagstukken vraagt een eigen bereflecteerde houding ten aanzien van kwetsbaarheid en eindigheid.
Drs. Kok Klever, geestelijk verzorger, Viva! Zorggroep, Heemskerk Mijn werkgever, de ViVa! Zorggroep, is een middelgrote zorgorganisatie die een breed pakket van zorg aanbiedt, zowel in de thuissituatie als in een groot aantal verpleeghuizen en zorgcentra. Momenteel bevinden we ons in de fase van het formuleren van ethisch beleid, alsmede van
het opzetten van een ethische commissie. Tevens introduceren we moreel beraad in de breedte van onze organisatie. Het gaat daarbij bv. over afhankelijkheid van cliënten t.o.v. de zorg, privacy, of keuzes met betrekking tot het levenseinde. Door mijn deelname aan Ethiek in de zorgsector kan ik hierbij een dragende en stimulerende kracht zijn.
5
Theorie en werkpraktijk vloeien in elkaar over en bevruchten elkaar wederzijds. Persoonlijk ervaar ik de opleiding als een verrijking. Het is voor mij een prachtige nieuwe uitdaging voor (waarschijnlijk) de laatste 9 jaar van mijn arbeidzaam leven.
overzicht data module 1 dinsdag 7 januari 2014
Verkenning van verschillende ethische benaderingen
dinsdag 21 januari 2014
Prenatale diagnostiek
dinsdag 4 februari 2014
Alternatieve vormen van voortplanting besproken in een Socratisch gesprek
dinsdag 11 maart 2014
Ethiek en genetica
dinsdag 25 maart 2014
Euthanasie en hulp bij zelfdoding
dinsdag 1 april 2014
Kwetsbaarheid en eindigheid
dinsdag 8 april 2014
Eindgesprekken
Drs. Robert Meijburg, verpleegkundig specialist/verpleegkundig opleider, Parnassia Groep, Den Haag De opleiding Ethiek in de zorgsector sluit goed aan bij mijn werk als verpleegkundig specialist en verpleegkundig opleider. Handboeken en protocollen geven tegenwoordig een goede basis voor verantwoorde zorg, maar betekent dat automatisch dat je daarmee ook goed handelt?
En wie bepaalt eigenlijk wat goede zorg is? Tijdens de opleiding worden veel actuele ontwikkelingen op het grensvlak van gezondheidszorg en maatschappij besproken. Tijdens elke opleidingsdag is er zowel aandacht voor de grote (ethische) theorieën, als ook voor een concrete zorgvraag waar
een concreet antwoord voor nodig is. Dat maakt de opleiding voor mij zo interessant, je leert enerzijds vanuit een breder perspectief te kijken en anderzijds biedt elk college/ practicum ook handvatten voor mijn werk op de volgende dag.
Beate Janssen van Raay, Klachtenbemiddelaar, Waterlandziekenhuis, Purmerend De opleiding Ethiek in de zorgsector biedt een verfrissend tegenwicht tegen de tijdgeest, waarin alles vanuit economisch perspectief bekeken wordt. Zeker in de zorgsector, waar kosteneffectiviteit en efficiency op dit moment het debat bepalen. Deze opleiding geeft je handvatten om goed onderbouwd met argumenten uit een
andere hoek te komen en daarmee de ethiek een plaats te geven waar zij die verdient: in het hart van de zorg. Je krijgt een goed overzicht van stromingen door de eeuwen heen, en daarnaast goede handvatten om ethische discussies op de werkvloer aan te gaan. Niet door moraliserend uit te leggen hoe het moet, maar door ethische drijfveren van mensen
6
boven tafel te krijgen. Dit werkt ook in een conflict tussen patiënt en zorgverlener vaak heel verhelderend: het gesprek uit het juridische trekken door ethische vragen te stellen, werkend vanuit de kernvraag: wat verstaan wij onder goede zorg?
Instellingen waarvan een medewerker deel heeft genomen aan de opleiding Ethiek in de zorgsector • Abrona (voorheen Sterrenberg) Huis ter Heide • Academisch Medisch Centrum Amsterdam • Academisch Ziekenhuis Groningen • Academisch Ziekenhuis Maastricht • Accare Assen • Achmea Zorg en Gezondheid Leiden • Albert Schweitzer Ziekenhuis Dordrecht • Altrecht (GGZ-instelling) Den Dolder • Alysis Zorggroep Zevenaar • Amaris Theodotion Laren • Amerpoort Baarn • Amphia Ziekenhuis Breda • Apotheek aan Zee Noordwijk • Apotheek Flohil Bemmel • APZ Drenthe locatie Beilen Beilen • Arienszorgpalet Enschede • ASVZ locatie Merwebolder Sliedrecht • ASVZ Van Koetsveld Zwolle • ASVZ Zuid-West Sliedrecht • Atlant Zorggroep vph Heemhof • Atrium Medisch centrum Heerlen • Avans Hogeschool Breda • AVEANT Utrecht • Bartiméushage Doorn • BAVORNO Groep Rotterdam • Berchhiem Burgum • Bosch Medicentrum ’s Hertogenbosch • BovenIJ ziekenhuis Amsterdam • BrabantZorg Veghel • Canisius-Wilhelmina Ziekenhuis Nijmegen • Carint Delden • Catharinaziekenhuis Eindhoven • Cello Bestuursbureau Vught • Centraal Militair Hospitaal Utrecht • Centrum voor Ontwikkeling van Palliatieve Zorg Nijmegen • Centrum voor verstandelijke gehandicapten Groote Cingels Vught • Chronisch Zieken en Gehandicapten Raad Nederland Utrecht • Christelijke Algemeen ziekenhuis N.W. Veluwe St. Jansdal Harderwijk • Christelijke Hogeschool Ede Ede • Circonflex Zevenbergen • College voor Zorgverzekeringen Diemen • Commissie Medische Ethiek Zeeland Goes • Contexte Enschede • Daelzicht Koningslust • De Berkhof Bejaardencentrum Winterswijk • De Borg Stichting Christelijke Zorgvoorzieningen locatie Coendershof Groningen • De Gelderse Roos Wolfheze • De Grote Rivieren Dordrecht • De Grote Rivieren Gorinchem • De Hartekampgroep Heemstede • De Lathmer Wilp • De Twentse Zorgcentra – locaties Almelo en Losser Almelo • De Zorgboog Bakel • De Zijlen locatie Tolbert Tolbert • Delta Psychiatrisch Centrum Rotterdam • Delta Psychiatrisch Ziekenhuis Portugaal • Deventer Ziekenhuis • Diakonessenhuis Eindhoven • Diakonessenhuis Meppel • Dichterbij Nijmegen • Driemaasstede Schiedam • Dr. Leo Kannerhuis Wolfheze • Eemland Ziekenhuis Amersfoort • Emergis Centrum voor geestelijke gezondheidszorg Goes • Erasmus Universitair Medisch Centrum Rotterdam • Erasmus MC-Daniël den Hoed • Erasmushuis Zaandam • Europdonor Leiden • Evean Alkmaar e.o. Heiloo • Evean Zorg Amsterdam • Fatima Wehl • Fontys Hogescholen Eindhoven • Franciscus Ziekenhuis Roosendaal • Freelance Psychosociaal hulpverleenster Ravenstein • Friesland Coberco Nuenen • Geestelijke Gezondheids Zorg ’s Hertogenbosch • Gemeente Vrijzinnig hervormden Delft • GEMIVA-SVG Groep Leiderdorp • Geriatrisch Centrum Stadzicht Rotterdam • Gezondheidszorg Oostelijk Zuid Limburg Heerlen • Gelre Ziekenhuizen Locatie Lucas Apeldoorn • GGD Amsterdam • GGZ Centraal Herstellingsoord • GGZ Westelijk Noord Brabant Bergen op Zoom/ Halsteren • GITZ Eesveen • Groene Hart ziekenhuis Gouda • Heliomare Wijk aan Zee • Het Roessingh Centrum voor Revalidatie Enschede • Het Zonnehuis Doorn • Hofpoortziekenhuis Woerden • Hogeschool van Arnhem en Nijmegen Nijmegen • Hogeschool Enschede afdeling Verpleegkunde Enschede
• Revalidatie Friesland Beesterzwaag • Riagg Zuidkennemerland • Riagg Amersfoort e.o. • RIBW Nijmegen en Rivierenland Nijmegen • Richard Hoogland Stichting Utrecht • Rijckehove Capelle aan de IJssel • Rivas Zorggroep verpleeghuis Lingesteyn Gorinchem • Rivas Zorggroep Papendrecht • ROC West-Brabant Kellebeekcollege Roosendaal • ROC Nijmegen • Rode Kruis Ziekenhuis Beverwijk • Römkegroep Den Dolder • Ruwaard van Putten Ziekenhuis Spijkenisse • Saffierderesidentie-Maison Gaspard de Coligny Den Haag • Saxion Hogescholen Enschede • SBWU Utrecht • Scheper Ziekenhuis Emmen • S & L Zorg Roosendaal • ’s Heeren Loo Julianadorp • ’s Heeren Loo Kwadrant Arkemeyde Soest • ’s Heeren Loo Kwadrant Ermelo • ’s Heeren Loo Midden-Nederland Apeldoorn • ’s Heeren Loo Noorderhaven Julianadorp • ’s Heeren Loo West Nederland Monster • ’s Heeren Loo West Nederland Noordwijk • ’s Heeren Loo Zuid Druten • ’s Heeren Loo Zuid-Veluwe Wekerom • SHERPA Baarn • Sint Annaziekenhuis Geldrop • Sint Antonius Ziekenhuis Nieuwegein • Sint Clara Ziekenhuis Rotterdam • Sint Elizabeth ziekenhuis Tilburg • Sint Franciscus Gasthuis Rotterdam • Sint Francicushof Raalte • Sint Joseph Ziekenhuis Veldhoven • Sint Lucas Andreasziekenhuis locatie Andreas Amsterdam • Sint Lucasziekenhuis Winschoten • Sint Maartensgasthuis Venlo • Slingeland Ziekenhuis Doetinchem • Slotermaker de Bruïne Instituur Training en Advies Doorn • Slotervaartziekenhuis Amsterdam • Spectrum Gelderland Oost • Stichting Amarant Tilburg • Stichting Arcus, locatie Verpleeghuis Margriet Nijmegen • Stichting Bevolkingsonderzoek Borstkanker Zuidwest Nederland Rotterdam • Stichting Bronovo-Nebo Den Haag • Stichting Carint Hengelo • Stichting de Bruggen Nieuwveen • Stichting de Hondsberg Oisterwijk • Stichting Deventer Ziekenhuis Deventer • Stichting De Wever, Zorgcentrum Tilburg Zuid Tilburg • Stichting Elisabeth Breda • Stichting Elisabeth gasthuis Deventer • Stichting Epilepsie Instellingen Nederland Cruquius • Stichting Epilepsie Instellingen Nederland Hoofddorp • Stichting Exploitatie Het Drop Arnhem • Stichting Exploitatie Hospice Alkmaar • Stichting Flevobolder Almere • Stichting GGZ Groningen divisie Ouderenzorg Zuid Laren • Stichting Hendrik van Boeijen Assen • Stichting “Het Hoogeland en Hullenoord’’ Beekbergen • Stichting Het Hooghuijs Etten Leur • Stichting Hervormde Diakonale Huizen, Haarlem • Stichting Interzorg Noord Assen • Stichting Leger des Heils Welzijns- en Gezondheidszorg Almere • Stichting Ondersteuning Dienstverlening Huisartsen Utrecht • Stichting Philadelphia Zorg Nunspeet • Stichting Pro Senectute Amsterdam • Stichting Protestants Christelijk Zorgcentrum “De Lichtenberg” Amersfoort • Stichting SOVAK Terheijden • Stichting SWZ Son • Stichting Ursula Nieuwveen • Stichting Verpleging en Verzorging Eindhoven Eindhoven • Stichting Vivre Maastricht • Stichting VZR/Dr Ackenshuis Gulpen • Stichting Welzijnszorg Heerlen • Stichting Woon- en Zorgcentra Zoetermeer • Stichting Ziekenhuis de Heel Zaandam • Stichting Ziekenhuis Leyenburg Den Haag • Stichting Ziekenzorg: Verpleeghuis De Molenberg Groenlo • Stichting Zorgcentra Eemersveld Leusden • Stichting Zorgcombinatie Marga Klompé • Stichting Zorgpartners Gouda • Stichting Zorgverlening ’s Heerenloo Amersfoort • Stichting ZorgSaam Terneuzen • Stichting Zozijn Doetinchem • Streek Ziekenhuis Midden Twente Hengelo
• Hogeschool Nijmegen • Hogeschool Rotterdam en Omstreken Rotterdam • Hogeschool Zuyd Heerlen • Humanistische Stichting A.H. Gerhard Amsterdam • Huisartsenmaatschap Gouda Gouda • Huisartsenpraktijk De Pastorie Eindhoven • Huisartsenpraktijk Diemel Arnhem • Huisartsenpraktijk Doornenburg Doornenburg • Huisartsenpraktijk Herteweide Veghel • Huisartsenpraktijk Stadswij Enschede • Huisartsenpraktijk Wapenveld Wapenveld • Huisartsenpraktijk W. Huijs/P. van Rijn Rheden • IGGZ “De Geestgronden” Bennebroek • Inspectie voor de Gezondheidszorg Rijswijk • Inspectie voor de Gezondheidszorg ’ s-Hertogenbosch • Instituut voor de ondersteuning van maatschappelijke en culturele ontwikkelingen in NoordHolland Purmerend • Intergraal Kancentrum Midden-Nedelrand Utrecht • Integrale Vroeghulp Haarlem • Interkerkelijk Samenwerkingsverband Pastoraat Leusden • Ipse de Bruggen Nieuwveen • Isala Klinieken Zwolle Zwolle • Jan Koolhaas Praktijk voor haptotherapie en fysiotherapie Weert • Jeroen Bosch Ziekenhuis locatie Carolus Den Bosch • Jeugdcentrum De Vliert ’s Hertogenbosch • Juridisch Adviesbureau Gezondheidszorg Zwolle • Katholieke Theologische Universiteit Utrecht Utrecht • Kennemer Gasthuis locatie Elisabeth Haarlem • Kentalis • Koning Willem I College Den bosch • Koninklijke Marine Den Haag • Koninklijke Visio Haren • Koninklijke Willem I College ‘s Hertogenbosch • Koninklijke Willem I College Vught • Kwintes Regio Zuid Flevoland • Laak en Eemhoven, locatie Nijkerk en Leusden • Laurentius Ziekenhuis Roermond Roermond • Laurens De Hofstee Rotterdam • LUMC Leiden • Leger Des Heils Goodwillcentrum Amsterdam • Leyenburg Ziekenhuis Den Haag • Lorentz Ziekenhuis Zeist • Maartenshof Groningen • Malteser Krankenhaus Bonn • Mariënstaete Warmond • Martini Ziekenhuis Groningen • Maxima Medisch Centrum Veldhoven • Meander Medisch Centrum Amersfoort • Meander Verpleeghuis Veendam • Medisch Centrum Alkmaar Alkmaar • Medisch Centrum Haaglanden Antoniushove Leidschendam • Medisch Centrum Haaglanden Den Haag • Medisch Spectrum Twente Enschede • Medtronic Arnhem • Ministerie van Defensie, Sociaal-Medische Dienst Koninklijke Marine • Ministerie van Volksgezondheid Welzijn en Sport Den Haag • Nederlands Instituut voor Psychologen Amsterdam • Nederlands Vereniging voor een vrijwillig Levenseinde Amsterdam • Netwerk Palliatieve Zorg Walcheren Middelburg • Netwerk Palliatieve Zorg Roosendaal-Bergen op Zoom-Tholen • Nieuw Unicum Zandvoort • Onze Lieve Vrouwe Gasthuis Amsterdam • Oosterscheldeziekenhuis Goes • Op de Bies Landgraaf Landgraaf • Opella Bennekom • Pantein Zorgcentra • Parnassia Psycho Medisch Centrum Den Haag • Parnassia-Bavo-Europoort • Paulus Stichting Sittard • Pieter van Foreest locatie de Kreek ‘s-Gravenzande • Pluryn Werkenrode Groep Groesbeek • Pluryn locatie Winkelsteegh • Praktijk voor Haptotherapie Amsterdam • Praktijk voor Haptotherapie Enschede • Preva Stichting ’s Gravenhage • Prinsenstichting Purmerend • Prisma Waalwijk • Promens Care Assen • Psychiatrisch Ziekenhuis Amsterdam Amsterdam • Psychiatrisch Ziekenhuis Reinier van Arkel Vught • Psychiatrisch Ziekenhuis Veldwijk Ermelo • Psychiatrisch Ziekenhuis Vincent van Gogh Instituut Venray • Psychogeriatrisch Centrum Stadzicht Rotterdam • Reggeland verpleeghuis Schutse Rijssen • Regionale toetsingscommissie Euthanasie Arnhem • Regionale toetsingscommissie Euthanasie N. Holland Den Haag • Reinier de Graaf Gasthuis Delft • Respect Zorggroep Schevingen Den Haag • Revalidatiecentrum De Hoogstraat Utrecht
7
• Streekziekenhuis en –verpleeghuis Zevenaar Zevenaar • Supervisionair Alkmaar • ’t Lange Land Ziekenhuis Zoetermeer • Tactus Enschede • Talant Heerenveen • Talma Sionsberg Dokkum • Tante Louise Vivensis • Thebe Woon- en Zorgservice Tilburg • Thuiszorg Gooi en Vechtstreek Huizen • Tjallingahiem Leeuwarden • Trompetter & van Eeden Hilversum • TweeStedenziekenhuis Tilburg • Twenteborgziekenhuis Almelo • Universitair Medisch Centrum St Radboud Nijmegen • Universitair Medisch Centrum Utrecht Utrecht • UWV Utrecht • Van Boeijen Assen • Van Weel Bethesda Ziekenhuis Dirksland • Verloskunde Academie Amsterdam • Verloskundige Maatschap “De Heuvelrug” Rhenen • Verpleeghuis ABG Stichting Savelanden Bergen op Zoom • Verpleeghuis Boswijk Vught • Verpleeghuis Noordse Balk Zaandam • Verpleeghuis Oranje Nassau’s Oord • Verpleeghuis de Plantage Brielle • Verpleeghuis de Weerde Eindhoven • Verpleeghuizen Invia/Lemborgh Sittard • Verpleeg- en Reactiveringscentrum Bertilla Drachten • Verpleeg- en Reactiveringscentrum Amersfoort • Verpleeg- en reactiveringscentrum De Boede Koudekerke • Verpleeg- en Reactiveringscentrum Het Zonnehuis Zwolle • Verpleeg- en revalidatiecentra De Ielanen en De Flecke Joure • Verpleeghuis Gaasperdam Amsterdam • Verpleeghuis Krönnenzommer Hellendoorn • Verpleeghuis Livio “Het Wiedenbroek” Haaksbergen • Verpleeghuis Neerwolde Groningen • Verpleeghuis “Reggersoord/De Schiphorst” Meppel • Verpleeghuis Sint Barbera Schijndel • Verpleeghuis Sint Camillus Roermond • Verpleeghuis Slotervaart Amsterdam • Verpleeghuis Solwerd Appingedam • Verpleeghuis Zuyder Waeert Heerhugowaard • Viataal St.-Michielsgestel • Vitras Driebergen/Rijsenburg • ViVa! Zorggroep Heemskerk • VU Medisch Centrum Amsterdam • Waalborg Tiel • Waterlandziekenhuis Purmerend • Westfries Gasthuis Hoorn • Wilhelmina Ziekenhuis Assen • WWZ-verpleeghuis van Wijckerslooth Oegstgeest • WZH Den Haag • Yulius Dordrecht • Zaans Medisch Centrum De Heel Zaandam • Zelfstandig Adviseur Klachtenmanagement • Ziekenhuis Eemland Amersfoort • Ziekenhuis De Tjongerschans Heerenveen • Ziekenhuiscentrum Apeldoorn Apeldoorn • Ziekenhuis Gelderse Vallei Ede • Ziekenhuis Groep Twente Almelo • Ziekenhuis Groep Twente Hengelo • Ziekenhuis Lievensberg Bergen op Zoom • Ziekenhuis Rivierenland Tiel • Ziekenhuis Rijnstate Arnhem • Ziekenhuis St Jansdal Harderwijk • Ziekenhuis Walcheren Vlissingen • Ziekenhuis Zeeuw Vlaanderen Terneuzen • Ziekenhuizen Noord Limburg • Zilverzorg Goverwelle Gouda • Zonnehuisgroep Amstelland Amstelveen • Zorgacademie Erasmus Opleidingsinstituut • Zorgcentra De Betuwe/Zorgcentrum Beatrix Culemborg • Zorgcentrum Bornia Herne • Zorgcentrum De Buitenhof Amsterdam • Zorgcentrum St. Jacob Amsterdam • Zorgcentrum Texel Den Burg • Zorgcentrum Tilburg-Zuid Tilburg • Zorgcombinatie Beekbergen Beekbergen • Zorgcombinatie Zwolle/Zonnehuis Zwolle • Zorg Consult Nederland BV Utrecht • Zorggroep Apeldoorn • Zorggroep Elde Boxtel • Zorggroep Fivelland Appingedam • Zorggroep Plantein, locatie Ielânen Sneek • Zorggroep Solis Deventer • Zorghove / SWZ Son • Zorgkantoor Haaglanden (Delta Lloyd) Den Haag • Zorgkwadrant Fryslân Oost Burgum • Zorgorganisatie Reggeland Almelo • Zorgpalet Enschede • Zorgverzekeraar VGZ Eindhoven • Zuiderzee Ziekenhuis Lelystad • ZZG Zorggroep Groesbeek
module 2
iteit l a kw n e g r o Z j i b n eve l va n he c s i n o r ch n e g n i n e o aand
Hoofddocenten G.J. Olthuis (UMC St Radboud) • mw dr E.L.M.M. Maeckelberghe (Universitair Medisch Centrum Groningen) • dr
dag 1 dinsdag 15 april 2014
dag 2 dinsdag 6 mei 2014
dag 3 dinsdag 20 mei 2014
Chronische aandoeningen: autonomie en afhankelijkheid
Drie doordenkingen van de zorgrelatie
Morele vragen in de zorg voor dementerenden
dr G.J. Olthuis mw drs D. Bauduin mw drs L. de Jong Het mensbeeld waarin de mens wordt opgevat als een autonoom individu dat in staat is de eigen situatie te beoordelen en beslissingen te nemen conform de eigen belangen, is niet goed afgestemd op mensen in chronische zorgsituaties. In plaats van individuele autonomie dringt zich veeleer de ervaring van afhankelijkheid op. Daarom wordt gezocht naar een mensbeeld waarin het mens-zijn meer vanuit een betrokkenheid op anderen wordt gedacht. Vertrekpunt is de gedachte dat ook afhankelijkheid wezenlijk bij het mens-zijn hoort. Middels een Socratisch gesprek gaan we verkennen wat afhankelijkheid eigenlijk betekent. Verder gaan we aandacht besteden aan het levensverhaal van mensen met een chronische aandoening. Bezien vanuit de zogenoemde narratieve ethiek staat in een adequate zorgverlening aan mensen met een chronische aandoening hun levensverhaal centraal.
dr G.J. Olthuis dr J. Key Op deze dag zullen we de zorgrelatie op drie manieren doordenken. De eerste manier gaat uit van het menselijk vermogen om zich in te leven in de ander. Wat is dat eigenlijk voor vermogen? Kan het niet gemakkelijk ontsporen in een emotionele brij van goede bedoelingen? Wat is eigenlijk de plaats van emoties als empathie in een professionele zorgrelatie? Een oude stroming in de ethiek waarin de cultivering van emoties centraal staat is de deugdethiek. Wat is een deugd is en in hoeverre kan empathie ook als een deugd ontwikkeld worden? De tweede doordenking is de filosofie van Emmanuel Levinas. Zijn denken is één groot ononderbroken pleidooi voor het centraal stellen van de noodlijdende Ander in plaats van mijzelf. De betekenis van de Ander concentreert zich in het gelaat. Het is de ontmoeting met het gelaat van de deerniswekkende, noodlijdende Ander die mijn leven in eerste instantie omverwerpt en decentreert, maar er ook, als nieuw centrum, de Zin van gaat uitmaken. De derde doordenking is de zorgethiek. Wat de zorg ethiek inhoudt is het best te begrijpen in contrast met de principe- of regelethiek, in deze opleiding met de verzamelnaam analytische ethiek aangeduid.
8
mw dr E. Maeckelberghe mw dr E. Garcia Gonzales Doel van deze dag is aandacht te schenken aan morele vraagstukken die spelen bij zorg aan dementerenden en in het verpleeghuis. Bij dementie hebben we te maken met mensen van wie de identiteit lijkt te schuiven. In de verpleeghuiszorg gaat het om mensen die chronisch afhankelijk zijn van langdurige, vaak zeer elementaire zorg. Drie belangrijke aspecten van deze zorgsituatie komen aan de orde. In de eerste plaats is van belang te doordenken wat we verstaan onder ‘identiteit’. Wat is het ‘zelf’ van iemand die dementerend is? Vervolgens reflecteren we op hoe de in onze samenleving zo hoog gewaardeerde eigen zeggenschap over lijf en leven, vorm kan krijgen in de zorg voor mensen van wie juist die capaciteit dikwijls (in toenemende mate) beperkt is. Als gevolg van die beperking neemt de bemoeienis van anderen met de belangrijke beslissingen voor het leven van de patiënt toe. Aansluitend bestuderen we de betrokkenheid van naaststaanden en familieleden van de patiënt op de zorg in het verpleeghuis. Deze betrokkenheid is direct relevant voor de vraag hoe in de zorg voor de patiënt diens belangen zo goed mogelijk te dienen.
In deze module verkennen wij een ethische aanpak voor zorgverlening aan mensen met een chronische aandoening. Vier specifieke zorgsectoren staan centraal: zorg aan mensen met een verstandelijke handicap, verpleeghuizen, psychiatrische zorg en de palliatieve zorgverlening. De ervaring leert dat moreel beraad in deze zorginstellingen aan enkele bijzondere voorwaarden moet voldoen. Voor zover in de gangbare toegepaste ethiek de nadruk ligt op technisch kunnen en de mondigheid van de patiënt, schiet zij tekort. Specifieke vaardigheden in het signaleren en
evalueren van morele probleemsituaties en een eigen vorm van moraal beraad zijn nodig. Rode draad van de module is om in gesprek met de deelnemers een dergelijke benadering te ontwikkelen. Met name zorgethiek en narratieve ethiek vormen hierbij een leidraad. Centrale begrippen in deze module zijn: autonomie en afhankelijkheid, kwaliteit van leven, levensverhaal, zorg, zin, empathie, professionele attitude. We zullen als werkmethoden gebruiken: Socratisch gesprek, hermeneutisch gesprek en de dilemmamethode.
dag 4 dinsdag 3 juni 2014
dag 5 dinsdag 17 juni 2014
dag 6 dinsdag 1 juli 2014
Ethische kwesties met betrekking tot autonomie en afhankelijkheid bij psychiatrische patiënten
Zorgverlening aan mensen met een verstandelijke handicap
Morele aspecten van palliatieve zorgverlening
mw dr E. Maeckelberghe mw drs drs C. Bal
mw dr E. Maeckelberghe K. de Haan, arts VG (Abrona) mw dr M. Roovers (Dichterbij)
Deze dag is gewijd aan vraagstukken in de zorg voor psychiatrische patiënten. In deze tijden van grote waardering van de zelfbeschikking en autonomie van mensen, ook in de psychiatrie, moet dikwijls met moeite een evenwicht gevonden worden tussen respect voor de eigen keuzen van patiënten en ideeën over goede zorg. Op deze dag staat deze kwestie centraal. Na een inleiding waarin de ethische problematiek rond de autonomie van psychiatrische patiënt besproken wordt, wordt ingegaan op enkele recente ontwikkelingen op het gebied van dwang en drang.Verder komt het thema van suïcidaliteit en euthanasie bij chronisch psychiatrische patiënten aan de orde.
Op deze dag gaan wij in op de zorg voor mensen met een verstandelijke handicap. Aan de hand van enkele centrale thema’s in deze zorgsector zal de praktische betekenis van ethische reflectie worden beproefd. Centraal staan de levens van mensen die meestal niet aan het woord komen: zij die afhankelijk van anderen leven, de niet door keuzevrijheid en individualisme bepaalde mensen. Wat zijn de filosofische uitdagingen bij begrippen als ‘kwaliteit van bestaan’ en ‘afhankelijke volwassenheid’? Daarnaast wordt verkend wat de morele betekenis is van zorg verlenen aan mensen met verstandelijke beperkingen.
dr G.J. Olthuis L. Timmers, huisarts te Doornenburg Op de zesde lesdag besteden we aandacht aan de ethische dimensie van de palliatieve zorgverlening. Drie thema’s staan hierbij centraal. Ten eerste, wat is palliatieve zorg eigenlijk? Waarin onderscheidt het zich van andere vormen van zorgverlening? Het begrip kwaliteit van leven speelt hier weer een belangrijke rol. Ten tweede, in module 1 is aandacht besteed aan euthanasie in gevallen van ondraaglijk en uitzichtloos lijden. Op deze dag plaatsen we pijn en lijden in een wijder perspectief, toegespitst op de vraag of pijn en lijden zin hebben. Ten derde, wat betekent een goede dood eigenlijk? Uitgangspunt is de overtuiging dat zorgverleners in de palliatieve sector zich niet alleen moeten richten op een goed leven, maar evenzeer op een goede dood. Verder sluiten we op dag 6 module 2 met een terugblik af.
Drs. Ard Volkers, Geestelijk verzorger, Albert Schweitzer ziekenhuis, Dordrecht Het Albert Schweitzer ziekenhuis is een dynamische organisatie waar de geestelijke verzorging deel uit maakt van de medische staf. Er wordt van de geestelijke verzorging veel verwacht op het gebied van ethiek en moreel beraad. Naast geestelijk verzorger ben ik ook euthanasieconsulent. In mijn vorige baan werd aan ethiek juist weinig
aandacht besteed, dus had ik veel behoefte aan bijscholing. Gelukkig kon ik tussentijds instromen bij de opleiding Ethiek in de zorgsector, waarbij ik goed ben begeleid, zodat ik meteen met de al bestaande groep kon meekomen. Ik merk dat ik de lesstof meteen in mijn werk kan toepassen. De combinatie van praktijkgericht oefenen, theorie, maar ook het implementeren van ethiek
9
binnen een organisatie vind ik goed in evenwicht en op elkaar afgestemd. De variatie van thema’s en docenten maakt de opleiding boeiend. Door de diversiteit aan achtergronden van mededeelnemers kom ik ook tot nieuwe inzichten. Voor mij is de combinatie van mijn nieuwe baan en deze opleiding een uitdaging, waar ik alle vertrouwen in heb.
overzicht data module 2 dinsdag 15 april 2014
Chronische aandoeningen: autonomie en afhankelijkheid
dinsdag 6 mei 2014
Drie doordenkingen van de zorgrelatie
dinsdag 20 mei 2014
Morele vragen in de zorg voor dementerenden
dinsdag 3 juni 2014
Ethische kwesties met betrekking tot autonomie en afhankelijkheid
bij psychiatrische patiënten dinsdag 17 juni 2014
Zorgverlening aan mensen met een verstandelijke handicap
dinsdag 1 juli 2014
Morele aspecten van palliatieve zorgverlening
begin juli/eind augustus 2014
De data van de slotpresentaties worden nog vastgesteld.
Dr Marina Honing, internist/intensivist, Gemini Ziekenhuis, Den Helder Als intensivist heb ik continu te maken met ethische dilemma’s bij de behandeling van vitaal bedreigde patiënten. Vraagstukken die gaan over de bewaking van de autonomie van de patiënt, de proportionaliteit van een behandeling op de intensive care, de
rol van de wettelijke vertegenwoordigers en het goed doen en het niet schaden. Ik probeer om in samenspraak met alle betrokkenen te komen tot een zo goed mogelijke invulling van deze vraagstukken maar ik ben uiteindelijk zelf verantwoordelijk voor de genomen besluiten. De opleiding Ethiek
in de zorgsector geeft mij verdieping en tevens de benodigde handvatten om de ethische vraagstukken die bij patiënten op een intensive care spelen professioneel te benaderen en te analyseren. Ik ervaar daarom de opgedane kennis als zeer waardevol.
Simonet de Vries, manager wonen en dagbesteding, Visio, Haren Dit bedoel ik, deze studie sluit aan bij mijn vragen!” was mijn reactie toen ik de brochure van Ethiek in de zorgsector las. De studie biedt mij ook werkelijk wat ik er na het lezen van de brochure van had verwacht. De lesdag wordt inspirerend ingevuld door docenten met enorme kennis van zaken. Er is volop gelegenheid om de theorie met door cursisten ingebrachte casuïstiek te oefenen. Als manager ben ik betrokken bij groepen waar ernstig meervoudig beperkte
kinderen wonen en logeren. In mijn werk kom ik bij ingewikkelde kwesties maar ook in alledaagse zaken op allerlei vlakken ethische dilemma’s tegen. Dagelijks vragen we ons zaken af als: wat is goed handelen, hoe maak je goede keuzes, wie mag verantwoording nemen als iemand het zelf niet kan, etc. Ethiek in de zorgsector helpt mij aan concrete handvatten om met grote en kleine ethische vraagstukken aan de slag te gaan. Ik leer weloverwogen afwegingen en keuzes maken door een casus methodisch en van-
10
uit nieuwe perspectieven te benaderen. Ik ontdek het belang van het levensverhaal, van authenticiteit en krijg inzicht in de afhankelijkheidsrelaties in de zorg. Ik ben er van overtuigd dat de kwaliteit van zorg vergroot kan worden door kennis en inzichten die worden verkregen door Ethiek in de zorgsector. Ik kan iedereen die goede zorg wil verlenen en kritisch naar eigen handelen durft kijken de studie aanraden.
module 3
In deze module gaat de aandacht uit naar morele problemen in de context van een ziekenhuis en naar de structuren voor de bespreking van morele vraagstukken, bijvoorbeeld toetsingscommissies voor wetenschappelijk onderzoek en ethische commissies voor het bespreken van casuïstiek en beleid. Het gaat ook om de cultuur in een instelling die bepalend kan zijn voor de openheid en bereidheid om over ethische kwesties een gesprek aan te gaan en tot aanvaardbare handelingspraktijken te komen. Voor een beter inzicht in de aard en de complexiteit van
Hoofddocenten H. van Dartel (Leids Universitair Medisch centrum) • prof. dr G. Widdershoven (Metamedica VU)
morele problemen is begrip van de context van deze problemen en van de organisatie waarin ze zich voordoen, een vereiste. Het gaat daarbij vooral om de wisselwerking tussen de werkvloer en de context van het instellingsniveau. Maar vanaf dag 3 is de context ook landelijk beleid. Op dag 6 kan zelfs de internationale omgeving niet buiten beschouwing blijven. In module 3 laten we specifieke gespreksmethodieken enigszins los en beoefenen we moreel beraad en ethische reflectie meer en meer zuiver op geleide van inhoudelijke vragen.
dag 1 dinsdag 3 september 2014
dag 2 dinsdag 16 september 2014
WAARDEN, IDENTITEIT, INSTELLINGSBELEID
Ethiekbeleid en de rol van moreel beraad en commissie ethiek
dr H. van Dartel, dr T. Tromp (Reliëf ), prof. dr P.J.M. van Tongeren (Wijsgerige Ethiek,Radboud Universiteit)
dr B. Molenwijk (VUmc) dr H. van Dartel (Leids Universitair Medisch Centrum) mw drs F. Weidema (VUmc / GGnet)
Een zorginstelling is meer dan een bedrijf. Voor patiënten en bewoners is het een plek waar zij een (soms laatste) toevlucht of heenkomen vinden. Degenen die er werken proberen om het lot van anderen te verbeteren en alle mogelijke hulp te verlenen. Zij brengen daarvoor hun actieve leven in de instelling door. Dat alles vereist dat mensen met emoties, problemen en zorgen in de instelling kunnen omgaan op een herkenbare manier. Herkenbaarheid, ook voor mensen buiten de instelling. Herkenbaarheid die wordt uitgedrukt in de centrale waarden die de cultuur en identiteit van de instelling dragen. Voor de omgang met morele problemen zijn die cultuur en die identiteit van groot belang. Ze werken door in het handelen en conditioneren de mogelijkheden voor moreel beraad. Ook bepalen ze de wijze waarop de soms uiteenlopende werkelijkheden van enerzijds de zorg en anderzijds de organisatie op elkaar kunnen worden afgestemd; hoe managers en zorgverleners met elkaar in gesprek kunnen blijven over de idealen die hen drijven. Module 3 beginnen wij met een verkenning van de moraliteit van de instelling. Hoe kan in een tijd van marktwerking en economisering invulling worden gegeven aan morele idealen van identiteit en samenleving? Welke visie biedt een levensbeschouwing daarbij? Hoe kunnen organisatorische kwesties worden afgestemd op waarden van de zorg zelf?
prof. dr G. Widdershoven
• dr
dr H. van Dartel
n i n eme l b o r Ethische p nagement a m n e d ei bel g r o z s d hei d van de gezon
Wanneer een zorginstelling of een enthousiaste medewerker aan ethiek wil doen is het belangrijk vooraf een heldere visie te ontwikkelen over hoe men over ethiek (activiteiten) denkt en hoe men dat wil organiseren. In het middaggedeelte spreken we daarom gezamenlijk over de volgende thema’s: waar is de ethiek en van wie is de ethiek? Hoe organiseer je ethiek? Hoe evalueer je ethiek activiteiten, in het bijzonder moreel beraad? In het avondgedeelte richten we ons op de (veranderende) functie en positionering van commissies ethiek en welke rol zij spelen in het moreel beleid van instellingen. Een andere belangrijke vraag is bovendien hoe klinisch-ethische commissies contact kunnen opbouwen met de werkvloer. Hoe te voorkomen dat de commissie ethiek het ontmoetingspunt wordt voor ethisch geïnteresseerde medewerkers, zonder dat er veel invloed van uitgaat naar de rest van de organisatie? In deze bijeenkomst daarom aandacht voor kwesties die samenhangen met een geïntegreerde aanpak van ethiek in de instelling.
11
dag 3 dinsdag 30 september 2014
dag 4 dinsdag 28 oktober 2014
dag 5 dinsdag 11 november 2014
Kwaliteit van zorg
Evaluatie van medische technologie
Ethische toetsing van wetenschappelijk onderzoek met mensen
prof. dr G.A.M. Widdershoven mw drs F. Weidema Mensen die binnen een zorgorganisatie werken, hebben allemaal een gemeenschappelijk doel: het verlenen van kwalitatief goede zorg aan zorgvragers. Maar wat nu precies kwaliteit van zorg is, daarover verschillen de meningen. De professional heeft andere ideeën over kwaliteit dan de patiënt. Het management kijkt weer anders aan tegen kwaliteit. Belangrijk is dat dergelijke ideeën niet naast en tegenover elkaar blijven staan, maar dat partijen met elkaar in gesprek worden gebracht, zodat verschillende perspectieven op elkaar worden afgestemd. De afgelopen jaren zijn projecten opgezet in instellingen om de kwaliteit van zorg te verbeteren, bijvoorbeeld bij dwang- en drangtoepassingen in de GGZ. In projecten werden alle betrokkenen met elkaar in gesprek gebracht om creatieve oplossingen te bedenken. Tijdens deze dag onderzoeken we hoe kwaliteitsbeleid vorm gegeven kan worden door het stimuleren van interactie tussen betrokken partijen. Wat is de rol van dialogische ethiek in het kwaliteitsbeleid? In het avonddeel van de bijeenkomst wordt vervolgens gekeken naar de rol van dialoog in implementatieprocessen van moreel beraad in de instelling. Hoe geven we moreel beraad (blijvend) vorm en hoe kunnen we doelstellingen en opbrengsten van moreel beraad dialogisch met elkaar verbinden?
dr H. van Dartel dr ir R. Reuzel Technologische mogelijkheden lijken soms het ei van Columbus. In het verleden zijn ze gretig toegepast in de gezondheidszorg. Vaak bleek dat de verwachtingen niet uitkwamen en traden ernstige tegendraadse effecten op. Daarom worden nieuwe technologieën tegenwoordig systematisch beoordeeld op hun waarde. Bij die evaluatie spelen economische, ethische en juridische aspecten een rol. Zorgvuldige evaluatie is echter niet gemakkelijk door de druk die van allerlei kanten wordt uitgeoefend. Daarnaast lijken de ontwikkelingen niet goed democratisch controleerbaar: voor een belangrijk deel zijn ze in handen van technocratische en wetenschappelijke elites. Tegelijk verschuiven de doelen van de vernieuwingen: in plaats van het bestrijden van ziekten komt het verbeteren van de gezondheid en het menselijk functioneren. Enhancement is het leidend begrip voor deze kentering in de medische wetenschappelijke oriëntatie. Het leidt niet alleen tot ethische vragen in de medische praktijk maar ook tot filosofische vragen over hoe wij onze toekomst zien en over onszelf moeten denken. De moeilijkheden die zich bij deze technologische ontwikkelingen voordoen en de morele afwegingen die daarbij aan de orde zijn, worden op deze dag behandeld.
dr H. van Dartel mw dr M. de Vries (Leids Universitair Medisch Centrum) Medisch wetenschappelijk onderzoek heeft de laatste vijftig jaar een grote vlucht genomen. De ontwikkelingen van ‘Evidence based practice’ zijn zonder de betrokkenheid van wetenschappelijk onderzoek niet voor te stellen. Elk onderzoek moet conform de wet voldoen aan wetenschappelijke en ethische criteria die zich richten op de kwaliteit van het onderzoek en de bescherming van proefpersonen. Voorafgaand aan de uitvoering wordt een onderzoeksvoorstel daarom beoordeeld door een medische ethische toetsingscommissie. Deze dag wordt niet alleen aandacht besteed aan deze toetsingsprocedure maar ook aan andere vragen die de moderne onderzoekspraktijk opwerpt: over de geringe beschikbaarheid van getoetste medicijnen voor kinderen en dementerende ouderen bijvoorbeeld. Of de inclusie van uitbehandelde patiënten. En dus over de overgang tussen wetenschappelijk onderzoek en behandeling. Ook kan het gaan over de werving van proefpersonen in de derde wereld. En over de verwevenheid van wetenschap met profit georiënteerde industriële nijverheid. Vragen van een op de beroepsbeoefenaar georiënteerde medische ethiek raken hier vanzelf aan indringende vragen van maatschappelijke en politieke ordeningen.
Dr Lottie van Starkenburg, Woerden Aan de slag te gaan met het thema ethiek en zorg was een lang bestaande wens van mij. Toen ik deze opleiding tegen kwam, wist ik meteen: dit is iets voor mij. De praktijkgerichte insteek sprak me direct aan, en de opzet en tijdsinvestering leken net te
doen naast een baan en een gezin met twee jonge kinderen. Mijn verwachtingen zijn helemaal uitgekomen. Ik ga om de week fluitend naar Nijmegen. Dit thema past bij mij, en dat heeft deze opleiding alleen maar bevestigd. Ik doe nieuwe inzichten op en leer nieuwe vaardigheden. Maar ik leer ook
12
woorden te geven aan en te duiden wat ik altijd al zag. Sommige gesprekstechnieken heb ik onbewust al jaren toegepast. Ik hoop de komende maanden nog heel veel op te steken en daarna een baan te vinden waar ik alle opgedane inzichten en vaardigheden in kwijt kan.
Drs. Adinda Lichtendahl, Docent HBO-V Hogeschool Arnhem – Nijmegen Toen ik lang geleden als zeventienjarige in de zorg ging werken, voelde ik me al een hele Piet. Ik wilde graag goed voor mensen zorgen en dacht ook al aardig te weten hoe dat moest. Maar gaandeweg de jaren maakte ik zoveel mee dat ik tot de ontdekking kwam dat er voor mij heel wat te leren en te denken was; goed zorgen voor iemand anders vraagt dat je jezelf in de ander
kunt verplaatsen. Studenten die vol enthousiasme bij ons op de HAN beginnen met de opleiding tot verpleegkundige willen allemaal graag goed voor anderen gaan zorgen en, net als ik destijds, denken ze te weten wat dat is. Maar werd ik door schade en vooral ook schande wijs, de studenten worden tijdens de opleiding al geconfronteerd met vragen over wat dan precies ‘goed zorgen’ is, of hoe zij tegen
euthanasie aankijken etc. Met heel veel genoegen verzorg ik lessen waarin dergelijke onderwerpen aan bod komen. De opleiding Ethiek in de zorgsector heeft mij vanaf de eerste dag tools gegeven om die lessen meer body te geven. Daarnaast ervaar ik het voor mijzelf als een enorme verrijking in mijn eigen dagelijkse leven.
dag 6 dinsdag 25 november 2014
Marktwerking in de zorg: rechtvaardigheid, doelmatigheid en betrokkenheid dr H. van Dartel prof. dr G.A.M. Widdershoven prof. dr P.J.M. van Tongeren Het zorgstelsel is voortdurend in beweging. Vanwege de maatschappelijke kosten die ermee zijn gemoeid, maar ook door verandering in de visie op verantwoordelijkheid voor gezondheid en welzijn. De zorg kent maatschappelijke grenzen die moreel, economisch en sociaal van aard zijn. Die grenzen liggen niet voor altijd vast maar hebben een constante dynamiek. Tot voor kort werd die dynamiek benaderd vanuit het beginsel van solidariteit en de behoefte aan noodzakelijke zorg. Tegenwoordig staat het begrip marktwerking centraal in de afstemming van zorgaanbod en behoefte. Welke factoren spelen daarbij een belangrijke rol en wat betekent marktwerking voor de zorgvernieuwing, de rechtvaardige verdeling en de verantwoordelijkheid voor noodzakelijke zorg? Die vragen staan centraal op de laatste dag van de cursus aan het slot van de module.
overzicht data module 3 dinsdag 2 september 2014
WAARDEN, IDENTITEIT, INSTELLINGSBELEID
dinsdag 16 september 2014
Ethiekbeleid en de rol van moreel beraad
en commissie ethiek dinsdag 30 september 2014
Kwaliteit van zorg
dinsdag 28 oktober 2014
Evaluatie van medische technologie
dinsdag 11 november 2014
Ethische toetsing van wetenschappelijk
onderzoek met mensen
dinsdag 25 november 2014
Marktwerking in de zorg: rechtvaardigheid,
doelmatigheid en betrokkenheid dinsdag 9 december 2014
slotpresentaties
Angela Backx, senior inspecteur, Inspectie voor de Gezondheidszorg, ‘s-Hertogenbosch De morele vraag ‘wanneer is chronische zorg goed’ is een vraag waar ik me bijna dagelijks mee bezig houd in mijn werk als senior inspecteur bij de Inspectie voor de Gezondheidszorg. Deze vraag roept een hoop bij mij op. Want ondanks de wet- en regelgeving die getoetst wordt bij zorginstellingen
en de instrumenten en kaders die vanuit de inspectie worden aangereikt, ben ik ook een mens met eigen normen en waarden. Door de opleiding Ethiek in de zorgsector krijg ik handvatten aangereikt waarmee ik, vanuit een achtergrond van ethische en filosofische theorieën, ervoor kan zorgen dat ik de beoordeling ‘wanneer zorg goed is’ nog zorgvul-
13
diger en zo objectief mogelijk kan wegen. Daarnaast vormt deze opleiding een goede basis voor het Moreel Beraad binnen de inspectie waar ik aan deelneem. Hierdoor lever ik ook een bijdrage aan de vraag: wanneer is toezicht op zorg goed?
Omvang en periode De opleiding Ethiek in de zorgsector is een part-time opleiding van een jaar. Het onderwijsprogramma bestaat uit 3 modulen van elk 6 lesdagen met telkens minstens 2 weken tussen de lesdagen. De lesdagen beginnen ‘s middags om 13.30 uur en eindigen ‘s avonds om 20.45 uur. Tussen het middaggedeelte en het avondgedeelte wordt een gezamenlijke maaltijd genoten. Hierdoor is er volop gelegenheid tot het uitwisselen van ervaringen en het leggen van contacten met collega’s uit andere instellingen. Er wordt uitgegaan van een tijdsinvestering van de deelnemers van in totaal ongeveer 480 uur. Hierbij is de voorbereiding van afsluitende gesprekken en presentaties en het maken van een werkstuk inbegrepen. Voor voorbereiding en verwerking per lesdag moet gerekend worden op een studietaak van ruim 13 uur. De opleiding vindt plaats op het terrein van het Universitair Medisch Centrum Sint Radboud te Nijmegen. De eerste module begint 7 januari 2014 en loopt tot en met 1 april 2014. De tweede module loopt van 15 april tot en met 1 juli 2014. De derde module van 2 september tot en met 25 november 2014. Na iedere module is er een afsluitende bijeenkomst. Bij de planning van de lesdagen is zoveel mogelijk rekening gehouden met schoolvakanties in alle regio’s.
Toetsing en diplomering Per module wordt het leerresultaat van de deelnemers getoetst in een afsluitend gesprek of naar aanleiding van een schriftelijk product. Voor de voorbereiding hiervan is een tijdsinvestering van ongeveer 40 uur per gesprek begroot. Heeft de deelnemer alle drie de modulen met een positief resul-
taat afgesloten dan ontvangt hij of zij het diploma Ethiek in de zorgsector.
Raad van Advies De opleiding wordt bijgestaan door een Raad van Advies. Deze bestaat uit vertegenwoordigers van organisaties en instanties die belang hebben bij een hoogwaardige postacademische beroepsopleiding Ethiek in de zorgsector. Dit zijn bijvoorbeeld het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en de Vereniging van zorginstellingen Reliëf. Daarnaast hebben enkele onafhankelijke deskundigen zitting in de Raad. De betekenis van de Raad van Advies is met name gelegen in de garantie dat de opleiding goed afgestemd is en blijft op het afnemend veld.
Accrediteringen De KNMG heeft de opleiding geaccrediteerd voor 40 uur. Ook Verenso kent de opleiding 40 accrediteringsuren toe, evenals de Nederlandse Vereniging van Artsen in de Zorg voor mensen met een verstandelijke handicap. Ook De Vereniging voor Geestelijk Verzorgers in de Zorg (VGVZ) heeft besloten de opleiding te accrediteren. Het accreditatiebureau Sociale Geneeskunde kent de opleiding 22 punten toe. Het Accreditatiebureau Medisch Specialisten heeft de opleiding ook geaccrediteerd. Ethiek in de zorgsector is ook geaccrediteerd door de Accreditatiecommissie van het Kwaliteitsregister Verpleegkundigen, en door het bureau Accreditatie Deskundigheidsbevorderende Activiteiten Paramedici (ADAP).
Kosten De opleiding kost ¤ 5950,-. Dit is inclusief studiehandleiding, reader, koffie, thee en de maaltijden en diploma. Reiskosten zijn
niet bij de prijs inbegrepen. Degenen voor wie de kosten niet of slechts gedeeltelijk door de werkgever worden gedragen, maken wij er graag attent op dat opleidingen doorgaans fiscaal aftrekbaar zijn.
Secretaresse Op het secretariaat van de sectie EFG is Gerdie van Uden degene bij wie u in eerste instantie terecht kunt als het gaat om Ethiek in de zorgsector. Zij houdt de administratie en de boekhouding bij en verbindt u zonodig door met de onderwijscoördinator. Tel. (024) 361 53 20 email: G.vanUden@ iq.umcn.nl
Aanmelding Voor de opleiding, die start in januari 2014, zijn maximaal 30 plaatsen beschikbaar. U kunt zich aanmelden door middel van het aanmeldingsformulier achterin deze brochure. Uw inschrijving is definitief wanneer wij uw betaling ad ¤ 5950,- hebben ontvangen. Betalen kunt u na ontvangst van de factuur. U kunt zich ook digitaal aanmelden via www.iqhealthcare.nl Wij sturen u dan een bevestiging van uw inschrijving met een uitnodiging voor de eerste bijeenkomst. U kunt u inschrijven tot 1 december 2013. Mocht u onverhoopt niet in de gelegenheid zijn de opleiding geheel te doorlopen, dan kunt u zich laten vervangen voor het resterende gedeelte. Betaalde opleidingskosten kunnen niet gerestitueerd worden.
ad Nuijten, gynaecoloog, oostvoorne “Als ik mijn praktijk van gynaecoloog heb neergelegd wil ik weer gaan studeren, filosofie of zo...”. Op aanraden van een goede vriendin is het de postacademische beroepsopleiding Ethiek in de zorgsector aan UMC St. Radboud geworden. Vol enthousiasme ben ik zo snel mogelijk gestart en wel met module 3. Als oud stafvoorzitter en later lid van het manage-
mentteam van het ziekenhuis had ik wel affiniteit met beleid en management in de gezondheidszorg. In module 1 kwamen veel ethische onderwerpen aan de orde waarmee ik tijdens mijn praktijk als gynaecoloog werd geconfronteerd: kunstmatige voortplantingstechnieken, abortus, prenatale diagnostiek, euthanasie. Dat ik toen verzuchtte: ik ga nu pas nadenken is niet juist: dankzij de opleiding kon ik ethische vraagstukken beter
14
duiden. Dat neemt niet weg dat ik tot de overtuiging ben gekomen dat reflectie structureel in de opleiding tot arts en medisch specialist dient te zijn ingebouwd. De opleiding heeft mijn denken verruimd en is ook voor mijn persoonlijk leven van belang gebleken. Het volgen van alle drie modules is de aanzet geworden voor extra zingeving aan wat mij nog kan resten in mijn werkzaam leven als SCEN-arts.
Aanmeldingsformulier postacademische beroepsopleiding Ethiek in de Zorgsector 2014
U wordt verzocht dit formulier in te vullen met zwarte balpen/fineliner in blokletters. De door u verschafte informatie zal vertrouwelijk behandeld worden. • De inschrijving staat open tot 1 december 2013. • Aanmeldingen gelden in volgorde van binnenkomst. • •
Persoonlijke gegevens
Naam
Roepnaam
Man / vrouw
Voornamen indien gehuwd: meisjesnaam Geboortedatum
Titel
Geboorteplaats
Privé-adres Postcode
Woonplaats
Telefoonnummer
e-mailadres
Eventuele dieetwensen
Werk Naam instelling Adres Postcode instelling
Plaats
Telefoonnummer
Telefax
Mobiel telefoonnnummer
e-mailadres
Functie
Opleiding vanaf voortgezet onderwijs Instelling + studierichting
Plaats
Tijdvak
15
Jaar diploma
Beroepservaring Instelling
Plaats
Tijdvak
Functie
Beroepsperspectieven
Ambities en verwachtingen ten aanzien van de bijdrage die de opleiding daaraan kan geven
Overige opmerkingen
Bekendheid met ‘Ethiek in de zorgsector’
uit de Volkskrant
uit de Trouw
via mailing aan directeuren
via een deelnemer van eerdere jaren, nl:
via een van de docenten, nl:
anders, nl:
uit een tijdschrift, nl:
naam tijdschrift
via mailing aan MEC’s naam deelnemer
naam docent
De kosten van de opleiding, ad ¤ 5950,- worden overgemaakt na ontvangst van de factuur. De factuur wordt betaald door: Datum
de instelling waar ik werk
mij persoonlijk (slechts 1 hokje aankruisen)
Plaats
Handtekening
De inschrijving staat open tot 1 december 2013. Dit aanmeldingsformulier kunt u gefrankeerd toezenden aan: UMC St Radboud IQ Healthcare, sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde t.a.v. mw drs drs C.P.M. Bal / huispost 114 IQ Healthcare Postbus 9101 6500 HB Nijmegen
Overzichtskaart Nijmegen
W
Arnhem
A
Beuningen
2 A35
A
an
aa
l
L
Centraal Station
aa E3
CENTRUM
1
ORA STRAAT
EW
EG
K A P I T T E LW E
EW
Kleve (BRD) EG
G
Radboud Universiteit Nijmegen Berg en Dal
WEG
Den Bosch
EG
T R A AT
HEYENDAALSE-
GROENES
52
LS
EW
Station Heyendaal
LINDENHOLT
N3 DA
KS
FS
EN
EE
AA
RG
B
GR
BE
G
ST. ANNA
WEG
GEL
-
SCHE
SIN
ES
BOS
NJE
RO
NEER
Ma
as
3/
-W
A7
lk
Rotterdam / Zwolle
W
H
AT
ER
TS
T R A AT
Grave DUKENBURG
EG
CWZ CWZ
E-
A7 3/
GROOTSTALSELAAN
HOUTLAAN
S T. A N NAS
Station Dukenburg
OR WEG DO
A326
EIDI
NGS
WEG
Groesbeek
RIJKSW EG
1
E3
SCH
DUKENBURG
0
1
N271
NOORD
2km Boxmeer/ Venlo/Köln
Malden/Mook/ Venlo
met een knipoog Veel mensen laten voor hun dood veel na en erna weinig! ~ Met misverstanden moet je leren leven, met verstand trouwens ook. ~ Sta nooit te lang stil bij het woord “verjaardag”! ~ We zijn steeds vaker weg van elkaar! ~ Slechts door stapje voor stapje te leren, gaat men met sprongen vooruit. ~ Solidariteit: schouder aan schouder zonder er een nek-aan nekrace van te maken ~ Hoe vergaat het verleden? ~ “Idealen”, zou als “balen”een werkwoordd moeten zijn. ~ Ook mensen die alles relativeren, bagatelliseren en badineren zien niets meer in perspectief. ~ Waarin moeten wij in ’s hemelsnaam nog geloven tijdens ons leven na de dood? ~ Ook in het verleden ben je nog altijd ergens! ~ Verkeerd doen wil tenminste zeggen dat men het heeft gedaan en juist daar ontbreekt het veelal aan! ~ Waar is goedheid nog goed voor?
Aforismen van Ignace Schretlen in: Voorbij en daarna. Adr. Heinen Uitgevers, ’s-Hertogenbosch, 2002, pp. 52 -53
academische
beroepsopleidi
ng
e d n i K E I H T E r to c e s g r o z Part-time post
Over EFG
edenis van de ie en Geschi of os Fil k, ie egen th Sectie E t Radboud Nijm van het UMC S de un k es ne Ge
De sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde is onderdeel van IQ Healthcare, een van de afdelingen van het Universitair Medisch Centrum St Radboud van de Radboud Universiteit Nijmegen. De sectie is in haar huidige vorm tot stand gekomen in 1991. Vanaf het begin van de medische faculteit in 1951 heeft onderwijs in ethiek en filosofie deel uitgemaakt van het medisch onderwijsprogramma. Op dit moment heeft de sectie vier verschillende taken:
Ontwerp: Jet Westbroek, Idee & Ontwerp, Nijmegen
■ Onderwijs Het medisch onderwijs in Nijmegen is de afgelopen jaren geheel vernieuwd. Uniek zijn onderwijsactiviteiten op het gebied van Grondslagen en Methoden. De sectie EFG speelt een belangrijke rol in deze activiteiten, gericht op kritische vorming van medisch studenten. Daarnaast wordt onderwijs verzorgd voor studenten tandheelkunde en gezondheidswetenschappen.
■ Onderzoek Het wetenschappelijk onderzoek
van de sectie richt zich met name op twee gebieden: palliatieve zorg en biomoleculaire levenswetenschappen. Daarbij worden intensieve samenwerkingsrelaties onderhouden met deskundigen uit palliatieve en hospice zorg, en uit de moderne genetica. In een aantal projecten wordt samengewerkt met internationale experts.
■ Klinische ethiek In het academisch zie-
kenhuis wordt ondersteuning gegeven aan ethische commissie en toetsingscommissie. Daarnaast worden moreel beraad, casusanalysen en ethische consultaties in klinische afdelingen verzorgd. Ook in andere zorginstellingen worden klinisch-ethische activiteiten verricht.
■ Dienstverlening Vanuit de sectie wordt intensief deelgenomen aan het publieke debat. In populaire media wordt aan de meningsvorming bijgedragen. Daarbij wordt een heel scala van opleidingsactiviteiten zoals cursus, seminars, congressen aangeboden. Tenslotte wordt de European Master of Bioethics vanuit de afdeling gecoördineerd (in samenwerking met de universiteiten van Leuven en Padua).
