20/03/2014
Muziek en haar inductief vermogen
Mark Reybrouck KU Leuven
Leuven - 10 maart 2014
Muziek en emoties
muziek is de taal van emoties
Onderzoeksdomein 1: muziek
expressie van emoties? uitlokken van emoties?
belangrijk item in hedendaagse muziekwetenschap recente ontwikkelingen:
muziek als proces
onderzoeksdomein onderzoeksmethoden toepassingen
geen statische structuur klinkend fenomeen met tijdsverloop
muziek als ervaring belang van emoties bij ervaring muziek en emoties delen tijdsverloop Aksak. Dospat
blij
boos
Jack et al. , Curbio. 2014
1
20/03/2014
Onderzoeksdomein 2: emoties
wat zijn emoties? hoe emoties classificeren? hoe emoties meten? mechanismen van emotionale uitlokking
Jack et al., Curbio, 2014
Arousal, stemming en emoties: definities
Emoties
affectieve processen zijn continu altijd een soort affectieve toestand aanwezig emoties: toestand is zeer intens en heeft betrekking op een belangrijke stimulus stemming (mood): toestand is minder intens, oorzaak is niet direct aantoonbaar
Emotionallly competent stimulus. Damasio. 2004
Stemmingen - sfeer
Wat zijn (muzikale) emoties?
arousal, emoties, stemmingen
Prokofiev. Skythische suite. arousal: algemene activatie emoties: lichamelijk gevoelde reactie, hier en nu stemming: mentaal beeld van gevoelde verandering, uitgesmeerd over langer tijdsverloop Howard. Blood Diamond.
dagdagelijkse emoties: directe koppeling met oorzaak muzikale emoties: koppeling minder dwingend hoe emoties in kaart brengen?
2
20/03/2014
Facial expression recognition Basisemoties: uitgangspunt boos blij afschuw verrassing verdriet vrees
Lichamelijke reacties: continue registratie
Lichamelijke reacties: continue registratie
electrodermale activiteit: SC, GSR vasomotorische reacties: HF, BD elektrische activiteit van de hersenschors (EEG) en dieper gelegen cerebrale structuren (fMRI, PET) neurochemische reacties: afgave van stoffen in bloed (oxytocine, dopamine, endorfines, …) verandering van spierspanning: EMG
Aksak. Dospat
Muzikale emoties
tot recent: weinig onderzoek naar rol van emoties in psychologische literatuur weinig onderzoek naar rol van muziek tijdens jaren 1960-1980 keerpunt rond 1990:
Drie grote thema’s
psychologische mechanismen die emoties uitlokken (emotionele inductie) eigenschappen van de muziek die emoties uitlokken (structurele kenmerken) belang van de sociale context
kwaliteit en kwantiteit van onderzoek handboeken en artikels rol van emoties in het publieke debat psychologische effecten van muziek
3
20/03/2014
Voorbeeld: Les choristes (Jean Baptiste Maunier)
Twee opvattingen
formalisten vs. expressionisten:
Igor Stravinsky
muziek verwijst alleen naar zichzelf, autonome kunst, geen inductie (formalisten, absolutisten, cognitivisten) muziek verwijst naar iets buiten zichzelf, wel inductie (expressionisten, referentialisten, emotivisten)
cognitivisten vs. emotivisten: vatten of ervaren theoretisch onderscheid, in de praktijk moeilijk Bach. Aria van de Goldbergvariaties. haalbaar voorbeeld: Bach/Puccini Puccini. La Tosca. E lucevan le stelle.
Igor Stravinsky
“De mensen houden van muziek omdat ze er
“Als de mensen geleerd hebben van muziek te
emoties hopen te vinden, zoals vreugde, smart, droefenis …, een gelegenheid tot dromen… Ze zoeken er een verdovingsmiddel, een stimulans. (1935)
houden om haarzelf, als zij haar kunnen horen met andere oren, zal hun genieten van een heel hogere, heel machtigere orde zijn ...” (1935)
Breder verwijzingskader: regelkring
Van regelkring naar adaptief model
4
20/03/2014
Adaptief model
vertrekken van regelkring
Jonathan (3 jaar) dirigeert Beethoven (5de symfonie)
input output centrale verwerking
elk moment is mogelijke plaats van aanpassing en leren
beter leren onderscheiden beter verwerken beter reageren
Muzikale gedragsvormen
Luisteren: inputscholing
Scholing van het cognitieve apparaat
Outputscholing
5
20/03/2014
Muzikale gedragsvormen
veelheid van omgangsvormen:
perceptueel cognitief motorisch emotioneel
eenzijdige keuze: reductionisme integratie van omgangsvormen plaats van emoties?
Hoe emoties in kaart brengen?
Emoties
Jacques Brel. Ne me quitte pas.
veruitwendigen van inwendig gevoelde ervaring (experiëntiële benadering) vier mogelijkheden:
uiterlijke verschijnselen, reacties erover praten: emotiewoorden intonatie en frasering bij emotioneel taalgebruik gezichtsuitdrukkingen, beweging en lichaamshouding
Emoties: expressie of inductie?
Emotiewoorden
twee verschillende aspecten onderscheid soms gradueel herkennen van emoties in gezichtstuitdrukking zonder ze te beleven beleven van emoties zonder inzicht in te hebben perceptie en inductie activeren andere zones in het brein
Waterman, 1996
6
20/03/2014
Beschrijven van emoties: twee benaderingen
categorische benadering:
(1) Categorische benadering
emoties verschillen van mekaar mogelijk verbaal label (categorie)
dimensionele benadering:
aantal dimensies: valence, activity, arousal schaalverdeling binnen de dimensies ( x--- -- - - -- ---x) één of meer dimensies? unipolair of bipolair
woede, afkeer, vrees, vreugde, verdriet, verrassing specifieke overlevingsfunctie: aangeboren komen voor in alle culturen: universeel
worden als uniek ervaren treden vroeg op in ontwikkeling veroorzaken verschillende patronen van fysiologische veranderingen specifieke gelaatsuitdrukking en vocale uitdrukking
Operationele benadering: gevoelsuitdrukkingen (Hielscher)
Basisemoties boos – afschuw – vrees – blij
beperkt aantal aangeboren en universele emoties
– verrassing –
verdriet
Operationeel: adjectiefklok
Schostakovitsch, 10, 1
Janacek, Sinfonietta
Le Bars. Bébé chanteur
Hevner, 1935, 1936
7
20/03/2014
Klinisch voorbeeld: gekleurde muziek
(2) Dimensionele benadering
lange geschiedenis: Wundt, 1897 dimensies en polariteit modellen: één of meer dimensies:
unipolair of bipolair
lust en onlust spannend en ontspannend ophitsend en kalmerend
x xx xxx xxxx xxxxx xxx xx x xx xxx
circumplex model: Russell (1980)
Gevoelsdimensies van Wundt
arousal valence, activation, power
2 dimensies: pleasure en arousal
Circumplex model (Schlosberg, Russell) Ketjak. Trance Bach. Choralprelude. Ich Ruf Zu Dir, Herr Jesu Christ. Basso profundo. We bow down before your cross.
Circumplex model (Russell, 2003)
activatie plezier
Toepassing: commerciële muziek Britney Spears. Not a girl. This old man.
8
20/03/2014
Van herkennen naar uitlokking: inductie
Terminologische kanttekening
inductie:
attributie:
muziek kan beweging induceren
dansmuziek: manifest luistermuziek: verinwendigd
manifeste beweging: zichtbaar bewegen in de verbeelding, niet zichtbaar (ideomotorisch)
auditieve informatie: opvangen, analyseren en evalueren wisselwerking tussen centraal en perifeer ZS veel reacties zijn autonoom zenuwprikkels genereren effecten:
optelsom van instinctieve antwoorden over A Filetta. I sipolcru. langere tijd: referentiewaarden fysiologische standaardwaarden:
basaal lichamelijk functioneren: HF, BD, ademritme, temperatuur bloedspiegel, vochtbalans
op peil houden binnen kritische standaardwaarden (homeostase) muziek als controlerende instantie, lichaam als gecontroleerd systeem
ik vind dit nummer … een waardeoordeel wordt uitgesproken
Emotionele inductie
Het “music effect”
veel songs van … zijn … objectieve toeschrijving van een bepaalde emotie aan de muziek
evaluatie:
Motorische inductie
als ik naar … luister, dan word ik meestal … emotie die door de muziek wordt opgewekt
beweging (motoriek) invloed op organen (visceraal) invloed op secretie door klieren (hormonaal)
Algemene effecten
reactie via interoceptie en exteroceptie eerst instinctieve en emotionele banen: behoud van homeostase handhaven van genormeerde standaardwaarden blijvende verstoringen kunnen referentiewaarden aanpassen fysiologische entrainment Moulin Rouge. Your song.
9
20/03/2014
Emotionele inductie: mechanismen
hersenstam evaluatieve conditionering emotionale aanstekelijkheid visuele verbeelding episodisch geheugen muzikale verwachting cognitieve inschatting
Hersenstam: luidheid
seismografisch luisteren
Igor Stravinsky. The firebird. Infernal dance. Bartok. De wonderbaarlijke mandarijn.
Sean Noa. Celtic tapistry.
Juslin & Västfjäll, 2008
Hersenstam: snelheid
Inschatten van inductie: lichamelijke reacties
L.Delibes. Air des clochettes. Natalie Dessay.
Lichamelijke reacties
algemene reactie: arousal hartfrequentie stijgt bloeddruk stijgt ademhaling wordt intenser huidtemperatuur stijgt patronen van hersengolven worden minder regelmatig
Nieuwe onderzoeksmethoden
10
20/03/2014
Nieuwe onderzoeksmethoden: EEG en MEG
Nieuwe onderzoeksmethoden: PET-scanner en fMRI-scanner
EEG (links): elektroden bevestigd op hoofdhuid, signalen worden doorgestuurd naar een computer die ze grafisch afdrukt MEG (rechts): hoofd wordt gefixeerd in een soort helm die de magnetische activiteiten meet
Sloboda (1991). Music structure and emotional response: Some empirical findings. Psychology of Music, 19, 110-120.
Purcell. They Hand, Belinda.
Structurele kenmerken van de muziek
S.Barber. Adagio for strings. Sloboda, J. (1991). Music structure and emotional response: Some empirical findings. Psychology of Music, 19, 110-120.
11
20/03/2014
S.Barber. Adagio for strings.
Conclusie
emoties zijn universeel verschijnsel muzikale emoties zijn universeel verschijnsel wat is hun functie?
Evolutionaire aspecten
luisteraar als biologisch organisme:
sensorimotorische kringloop interactie met klinkende omgeving
aangeboren dispositie voor omgang met klinkende omgeving: nature persoonlijk leertraject: nurture ontogenese vs. fylogenese lagere en hogere regionen van het brein
Konrad Lorenz
emoties hebben overlevingswaarde (adaptief) muzikale emoties: adaptatie of exaptatie?
antwoord vanuit evolutionaire musicologie en ethologie
Ethologische aspecten
gedragsmatige studie van dierlijk gedrag gaat terug op Konrad Lorenz:
“vergleichende Verhaltensforschung” of “Tierpsychologie” vader van de ethologie
studie van de “releasers”, van het fenomeen van “imprinting”, van het aangeboren gedrag
Ethologie: krachtlijnen
biologische studie van het gedrag
drie grote vragen van de biologie (Huxley):
observeerbare fenomenen (gedrag of beweging) biologische methode: inductie causatie overlevingswaarde evolutie
bijkomend aspect (Tinbergen): ontogenese belang van observatie en beschrijving
12
20/03/2014
Perspectieven
emoties > arousal bestrijken van hele emotionele spectrum ook moeilijke emoties zijn ontsluitbaar pleidooi voor lage score op ‘arousal’-dimensie pleidooi voor verinnerlijking pleidooi voor genrevrij aanbod pleidooi voor transhistorisch en transcultureel aanbod
Bedankt voor het luisteren
13
