Algemene Antroposofische Vereniging 2005/2006
Goetheanum
3
Inleiding
De Antroposofische Vereniging 4
Over het jaarthema 2006/2007
4
Antroposofische Vereniging in Roemenië
5
Ledenhistorie
De Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap 6
Algemene sectie
7
Natuurwetenschappelijke sectie
8
Mathematisch/astronomische sectie
8
Medische sectie
8
Pedagogische sectie
9
Sectie voor woord, muziek en euritmie
9
Sectie voor letteren en cultuurwetenschappen
10
Landbouwsectie
10
Jongerensectie
11
Sectie voor sociale wetenschappen
11
Sectie voor beeldende kunsten
Het Goetheanum 12
Euritmie-ensemble aan het Goetheanum
13
Ontwikkelingen aan het Goetheanum
14
Financieel overzicht
16
Adressen en contacten
Impressum Uitgever: Algemene Antroposofische Vereniging Tekst en interviews: Wolfgang Held (Algemene sectie: Bodo von Plato, Robin Schmidt, Heinz Zimmermann; Mathematisch/Astronomische sectie: Oliver Conradt; Sectie voor letteren en cultuurwetenschappen: Martina Maria Sam; Financieel overzicht: Cornelius Pietzner) Redactie: Wolfgang Held, Bodo von Plato Vertaling in het Nederlands: Hylcke Brandts Buys Layout: Christian Peter, Parzival Verlag (CH) Drukkerij: Kooperative Dürnau (DE)
Inleiding
Inleiding Beste leden en vrienden van de Antroposofische Vereniging, de Antroposofische Vereniging groeit. Dat slaat in de eerste plaats niet op het aantal leden, dat in de afgelopen jaren – met uitzondering van de landen buiten Europa – veelal hetzelfde is gebleven, maar veeleer op haar karakter. Het is de menselijk-psychische veelsoortigheid, het geestelijke verlangen en de bekwaamheid van haar leden, die aan dimensie heeft gewonnen. Doordat iedereen die nu in de Antroposofische Vereniging werkzaam is, steeds meer van zijn ervaringen en mogelijkheden vanuit zo uiteenlopende culturele horizonten en vanuit alle werelddelen in de Algemene Antroposofische Vereniging inbrengt, worden het leven en de arbeidsvormen in de vereniging steeds weidser en veelsoortiger. Ook al brengt deze ontwikkeling een voortdurende en soms verontrustende verandering in de levensvormen van onze Vereniging teweeg, dan toch lijkt ons in deze veranderingen een actuele levensader van het antroposofische leven te liggen. In het bestuur en in het hogeschoolcollege aan het Goetheanum zouden wij in deze situatie in de eerste plaats de kern van de antroposofische daadkracht zo willen versterken, dat de tegenwoordige tijd, die ons allemaal op verschillende manieren doordringt, werkelijk met antroposofische ideeën en initiatieven kan worden bevrucht – zowel in de Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap, in de talrijke groepen en afdelingen van de wereldvereniging als in de instellingen en in het openbare leven. Daarin voelen wij ons verbonden met Rudolf Steiner, want zoals hij vanuit de waarneming van zijn tijd, vanuit het begrijpen en meevoelen van zijn tijd de antroposofie heeft gecreëerd, kan juist nu enorm veel groeien aan eigentijdse antroposofie in de Vereniging en in de wereld. Misschien culmineert vandaag de dag de vraag naar antroposofie in onze bereidwilligheid en mogelijkheid, om een evenwicht te scheppen tussen twee richtingen: aan de ene kant de inbreng van een geest vanuit antroposofisch werk in onze voor velerlei uitleg vatbare huidige tijd, en aan de andere kant in deze zo contradictoire tijd, deze geest te ontdekken en te versterken, waartoe een waardige menselijkheid ons verplicht. Beide richtingen vereisen in onze tijd op onze respectievelijke plek de geesten te leren onderscheiden. Daardoor zal ieder afzonderlijk iets onmiskenbaar eigens in de Antroposofische Vereniging kunnen inbrengen en tot de verrijking van de veelvormigheid in de totaliteit van leden kunnen bijdragen. Wij nemen op onze reizen en bezoeken in de verschillende wereldstreken een toenemende behoefte waar om deze veelvoud, zo rijk aan onderwerpen, binnen onze Vereniging geen aanleiding te laten worden tot woordenwisselingen noch als oefening te gebruiken voor algemene tolerantie, maar het te nemen zoals het is en een vruchtbare gemeenschappelijke blik te zoeken – iedere poging, ieder klein succes in deze richting hoe klein ook, laat de uitstralingskracht van de Antroposofische Vereniging merkbaar groeien. Dit bericht van de Algemene Antroposofische Vereniging verschijnt voor het eerst in 17 talen, om de realiteit van onze Vereniging een beetje meer recht te doen wedervaren en om zoveel mogelijk leden tenminste door dit jaarlijkse stuk de gelegenheid te geven deel te nemen aan het gebeuren in de wereldwijde Vereniging, aan de secties van de Hogeschool en aan het Goetheanum. Voor het bestuur aan het Goetheanum Bodo von Plato Bij de Nederlandse vertaling Het is verheugend dat het jaarbericht 2005-2006 van de AAG nu ook in een Nederlandse vertaling beschikbaar is en de inhoud daarmee voor meer mensen in het Nederlandse taalgebied toegankelijk wordt. In dit jaarbericht kunt u een indruk krijgen van de wereldwijde activiteiten van onze Vereniging en van de Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap. Door de medewerkers aan het Goetheanum en door talloze leden in vele landen wordt hard gewerkt aan de vraagstellingen die onze tijd met zich meebrengt en aan de bijdrage die de antroposofie hierbij kan leveren. Moge dit jaarbericht u enthousiasmeren en inspiratie geven bij uw leven en werk! Jan Borghs, secretaris-generaal Antroposofische Vereniging in België, Ron Dunselman, secretaris-generaal Antroposofische Vereniging in Nederland. 3
De Antroposofische Vereniging
DE ANTROPOSOFISCHE VERENIGING Over het jaarthema 2006/2007
De kringloop van het jaar – Een weg tot ontwikkeling van het ‘harte-denken’ De wereld en de medemensen zijn ons tegenwoordig dermate vreemd geworden, dat een ontmoeting zonder een tegelijkertijd begrijpen nauwelijks meer mogelijk is. Het begrijpen van het onbekende vereist zowel invoelingsvermogen en scherpzinnigheid als inspanning; het verlangt het engagement van de hele persoonlijkheid. In het afgelopen jaar hebben wij onze blik van de grote uiterlijke perspectieven van het denken (thema voor het jaar 2004/5: ‘de kosmische intelligentie’) gericht op de innerlijke uitbreiding van het denken, wanneer gevoels- en gedachteleven zo samengaan, dat ‘de harten gedachten beginnen te hebben’. Het beleven van een gedachte-inhoud is in de eerste plaats een geestelijke belevenis, in het innerlijk van de mens. Het krijgt een nieuwe dimensie, als het zich met het andere aspect van de werkelijkheid, met de zintuiglijke wereld verbindt. Rudolf Steiner ontwikkelt in dit verband een begrip, dat op het ritmische systeem van de mens wijst, het ‘licht ademen’: Wij kunnen niet alleen letten op het fysiologische na-beeld van de zintuiglijk waargenomen verschijning, maar in dieper bewustzijn ook attent zijn op wat als psychisch en geestelijk na-beeld door een zintuiglijk waargenomen verschijning in ons wordt opgeroepen (GA 194, Die Sendung Michaels, voordracht van 30 november 1919). Het is interessant om juist in verband met de vraag naar het ‘denken van het hart’, dit proces als ademproces te beschouwen. Als deze impuls wordt vervolgd, dan leidt dat tot de ontdekking, dat het grote ademproces van de aarde, de jaarcyclus, in beeld precies dat laat zien, wat zich in de ziel als een geestelijk ademen voltrekt. Het meebeleven van het ritme van de natuur krijgt dan een meditatieve, kosmisch-menselijke bete-
Antroposofische Vereniging in Roemenië
Fakkeldragers en bruggenbouwers In het jaarbericht 2004/2005 berichtte Ron Dunselman, secretaris generaal van de Antroposofische Vereniging in Nederland, over het antroposofische werk in het westen van Europa. In dit bericht antwoordt Gheorghe Paxino, landelijke vertegenwoordiger van de Antroposofische Vereniging in Roemenië, op vragen over zijn land in het oosten van Europa en de Dr. Gheorghe Paxino, landelijke ontwikkeling van antroposofie. vertegenwoordiger van de Antroposofische Vereniging in Roemenië
Hoe is de tegenwoordige situatie van de Antroposofische Vere-
niging in Roemenië? Ze is een deel van de Roemeense samenleving geworden. In 4
kenis. Wij plaatsen ons mens-zijn in een verhouding tot de aarde en haar kosmische omgeving. Dit heeft niet alleen betekenis voor ons eigen beleven, maar zeker ook voor de aarde, van ons ingrijpen in de ecologie tot en met een verhouding tot het Christuswezen dat met de aarde-omgeving is verbonden, tot de Geest van de aarde. Het is de moeite waard om reëel levendig te beseffen hoe het denken van het hart door de innerlijke deelname aan de jaarcyclus opgewekt en verdiept kan worden. De ‘Seelenkalender’ vormt de basis om daar zo mee bezig te zijn. Daarbij komen de voordrachten Leven met het jaar in vier kosmische imaginaties (in WV-a4, De kringloop van het jaar) en Die Michael-Imagination – Geistige Meilenzeiger im Jahreslauf (GA 229), die al op vele plaatsen bij de jaarfeesten worden gelezen. Een ander gezichtspunt uit de voordrachten over De jaarcyclus als ademproces van de aarde (ook in WV-a4) kan daaraan worden toegevoegd: Rudolf Steiner kenschetst hier de in haar oorspronkelijke bedoeling mislukte driegeledingsbeweging als toets ‘of de Michaëlsgedachte bij een aantal mensen al sterk genoeg is […] om werkelijk ervaren te worden als de machtige vormgevende kracht van onze tijd’ (pag. 49). Een aspect van deze Michaëlsgedachte is het meebeleven met de jaarcyclus, waarmee de relatie tot de vorming van sociale verhoudingen zich verbindt. Door ons te verbinden met deze thema’s staan wij middenin de actuele problemen, van sociale en ecologische vraagstukken, wij staan zowel in de grote algemene probleemstellingen als ook in de wensen van de antroposofie intern. Zoals de Seelenkalender niet zonder reden in het jaar van de oprichting van de Antroposofische Vereniging verschijnt, is het ook geen toeval dat Rudolf Steiner in 1923 het meebeleven van de jaarcyclus als centraal thema neerzet, in een jaar waarin het ging om de consolidering van de Antroposofische Vereniging en de voorbereiding van de Kerstconferentie. Voor het hogeschoolcollege aan het Goetheanum, Johannes Kühl
de tijd van het communisme was antroposofisch werk immers niet toegestaan en interessant is dat in 1980 de Antroposofische Vereniging opnieuw werd verboden. De al verboden vereniging werd nogmaals verboden. Dat spreekt voor zich. De dictatuur in Roemenië was in vergelijking met Hongarije of Polen als een afgrond van onpeilbare diepte. Zijn de gevolgen daarvan nu nog voelbaar? Afgronden hebben we inderdaad beleefd in de communistische tijd. Maar afgronden beleven we ook nu nog, lang na het zogenoemde keerpunt van 1989. Ik denk aan de politieke bedreiging, de uitwassen van corruptie of de sociale en economische onzekerheid. Toen we in 1990 de Antroposofische Vereniging in de veranderde politieke situatie nieuw hebben opgericht, voelden we dat veel zich alleen naar de vorm had veranderd, maar dat het oude in wezen nog bestond. Tevens kwamen er met de nieuwe oprichting jonge mensen in de vereniging die naast de geesteswetenschappelijke studie, antroposofie ook in de praktijk van beroep en samenleving wilden invoeren. Zo kwam het tot talrijke pedagogische, heilpedagogische en agrarische initiatieven waaraan ook vrienden uit Duitsland en Zwitserland een zo fantastisch aandeel hebben gehad.
De Antroposofische Vereniging
Roemenië ligt aan de oostelijke grens van Europa, wat betekent dat voor dit land? Wel, het huidige Roemeense taalgebied omvat drie gebieden: in het westen – in de kromming van de Karpaten – ligt Siebenbürgen, waar Duitse en Hongaarse cultuur, waar Midden-Europese invloeden zeer sterk zijn. Kijk je naar het oosten, in Oost-Moldau, kom je een smeltkroes van Slavische en Russische cultuur tegen. Ten zuiden van de Karpaten is de Balkan het sterkste voelbaar. Daar heerst een cultuur die je als de eigenlijke Roemeense cultuur zou kunnen bestempelen. Siebenbürgen, evenals Oostenrijk en Hongarije, vormt in dit opzicht werkelijk een brug tussen midden en oost. Overigens: het is interessant dat Hermannstadt (Sibiu) de plek is waar Rudolf Steiner één van zijn eerste voordrachten heeft gehouden. Dat was op 25 december 1889 en is ook zijn ‘meest oostelijke’ voordracht.1 In 2007 zal Hermannstadt cultuurhoofdstad van Europa zijn. Er worden nu al talrijke voorbereidingen getroffen en Roemenië is er natuurlijk trots op cultureel in de schijnwerpers te komen. Hoe kwam het dat antroposofie al vroeg in Roemenië vaste voet kreeg? Misschien omdat Roemenië nog in een ander opzicht een brug vormt. Boekarest werd aan het eind van de 19e eeuw als het ‘kleine Parijs van het oosten’ aangemerkt. Dat zegt veel. Het Roemeense operahuis kon zich bijna meten met Wenen. Bij Roemenië hoort de muziek. Ik zal een fenomeen beschrijven dat vast in vele landen in de wereld voorkomt: belangrijke bruggenbouwers zijn individualiteiten die in een land zijn geboren, maar het door hun scheppende, hun kunstzinnige of wetenschappelijke activiteit brengen tot mensheidsgeest. Net als bij een boom, de wortels zijn op een bepaalde plek, maar de takken reiken tot ver in de omgeving. Om slechts twee namen te noemen: Eugene Ionesco, waarvan de toneelstukken veel in vrijescholen worden opgevoerd, of de dirigent Sergiu Celibidache, zijn geesten die in dit opzicht bruggen hebben gebouwd naar Midden-Europa. Hoe is het landschap van Roemenië? Roemenië heeft een zeer rijk en krachtig landschap – beginnend met de ruwe bergen, over de unieke Donau-delta, tot aan de uitgestrekte wouden. Dat legt zijn stempel natuurlijk op de cultuur. Wat zou er voor Roemenië wat betreft het antroposofische werk nog te wensen zijn? Een verrassende vraag. We kunnen alleen maar hopen dat het lukt om de ingeslagen weg van de politieke bevrijding voort te zetten en dat de hoopvolle antroposofische initiatieven zich verder ontwikkelen – geïntegreerd in een groeiende civiele samenleving en een levendige Antroposofische Vereniging. In 1996 kwam Heinz Zimmermann van het Goetheanum met jonge mensen uit de jongerensectie bij ons. In de afgelopen jaren was ook Elisabeth Wirsching in Roemenië en zij heeft de jongerenbeweging hier zeer ondersteund. Dat is iets wat de Antroposofische Vereniging hier inmiddels draagt. In het bestuur hebben wij nu vijf jongere mensen en slechts twee oudere. We zouden alleen kunnen wensen dat deze jongere mensen de fakkel overnemen. 1 Het onderwerp van de voordracht was Die Frau im Lichte der Goetheschen Weltanschauung. Ein Beitrag zur Frauenfrage. Hiervan zijn alleen notities van Rudolf Steiner zelf en een krantenverslag bewaard gebleven.
Ledenhistorie
De realiteit serieus nemen Hoeveel leden heeft de Algemene Antroposofische Vereniging? Officieel zijn er op het ogenblik (februari 2006) rond 49.300 leden. Maar in realiteit kan de vraag slechts onnauwkeurig worden beantwoord, omdat naast het genoemde aantal vele leden geen levensteken geven noch financieel iets bijdragen, maar ook niet zijn uitgetreden. Zo blijven zij als zogenaamde ‘rustende’ leden in de kaartenbakken. Sinds enige tijd loopt er nu in veel landelijke verenigingen en in het Goetheanum een project om duidelijkheid te verkrijgen over deze lidmaatschappen. Hans Hasler heeft nu de bevoegdheid gekregen elk adres in samenspraak met de landelijke verenigingen op de meest recente stand te brengen. Tevens zullen de tot nu toe als ‘rustend’ aangeduide leden worden geregistreerd – tot op heden zijn dat er ca. 5.500.
Hoe moet onze vereniging er in de toekomst uitzien? In verband met deze vraag vonden er in het Goetheanum een reeks gesprekken plaats. Naar aanleiding van een open brief van Eginhard Fuchs, kwamen verantwoordelijken van de vereniging bij elkaar. Bodo v. Plato (links) en Gerald Häfner (rechts).
In gesprekken met de generaal secretarissen en de landelijke vertegenwoordigers met het bestuur aan het Goetheanum heerste consensus dat een lidmaatschap, dat zonder contact, levensteken of betaling van bijdragen alleen nog in de kaartenbak bestaat, niet overeenkomt met de realiteit. Na voorbereidende clarificering in de landelijke verenigingen, zullen de niet meer actieve leden, voor zover hun adressen bekend zijn, door het Goetheanum worden aangeschreven en gevraagd of hun lidmaatschap nog altijd serieus bedoeld is. Dat is een nieuwe houding, want tot nu toe golden zulke directe vragen zelfs na jarenlang ‘absoluut stilzwijgen’ als niet passend. Als nu de duidelijk gestelde vraag opnieuw onbeantwoord blijft, volgt een laatste, door een van de bestuursleden ondertekende brief waarin wordt meegedeeld dat men het zwijgen op de brieven serieus neemt en de betreffende niet meer als lid van de vereniging beschouwd. Naast de zuivering van het adressenbestand zullen onder streng toezicht voor wat betreft de databescherming, alle adressen, die tot nu op de ouderwetse manier op kaarten werden bijgehouden, elektronisch worden verwerkt. De begrijpelijke aarzeling voor deze stap is langzamerhand geweken voor het inzicht dat daardoor een betrouwbaarder communicatie mogelijk wordt. Het is te danken aan het uiterst nauwkeurige werk van Hans Hasler, de medewerkers van het ledensecretariaat en de hulp van collega’s van de landelijke verenigingen, als we in de toekomst doelgerichter de gespreks- en werkcontacten in het ledenbestand mogelijk kunnen maken – en het jaarbericht kan voor het eerst dankzij dit adressenproject in 17 verschillende talen ten dele rechtstreeks aan de leden worden gezonden. 5
De Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap
DE VRIJE HOGESCHOOL VOOR GEESTESWETENSCHAP
Nana Göbel (DE), Marc Desaules (CH), Ron Dunselman (NL), Bodo von Plato en Heinz Zimmermann (Goetheanum) in 2004/2005 werden georganiseerd met de vraag naar de toekomstige opgaven van de Antroposofische Vereniging.
Algemene sectie
Aandacht voor centrale antroposofische thema’s Binnen het kader van de algemene sectie is in de zomer van 2005 voor het eerst een plan van het hogeschoolcollege aan het Goetheanum waar allang en door vele hogeschoolleden naar werd verlangd werkelijkheid geworden. Gedurende een conferentie van één week werden de 19 Klasse-uren in het Duits en in het Engels gehouden. Enige honderden mensen uit alle delen van de wereld zijn naar het Goetheanum gekomen om zich gezamenlijk aan de kern van het spirituele werk binnen de hogeschool te wijden. Stille euritmie vormen hebben dit werk begeleid dat al na de eerste dag leidde tot een geconcentreerde onderlinge verbondenheid. De voortzetting van dit initiatief van het hogeschoolcollege zal verder een middelpunt blijven van het werk aan het Goetheanum en nu al is te merken dat daardoor in vele landen en groepen, de moed tot verdere stappen in het leven met de mantra’s en oefeningselementen van de Eerste Klasse groeit. Versterking van het werk aan de inhouden van de Eerste Klasse en over het juiste gestalte geven daaraan, waren ook het middelpunt van de bijeenkomsten met de lezers. Johannes Kiersch introduceerde in de herfst van 2005 zijn studie over de geschiedenis van de Eerste Klasse (Zur Entwicklung der Freien Hochschule für Geisteswissenschaft. Die Erste Klasse. Verlag am Johannes Kiersch bracht het Goetheanum, 2005). Door zijn omvangrijke boek over de geschie- onderzoeken, die begeleid denis van de Vrije Hogeschool voor werden door Virginia Sease, Geesteswetenschap uit. Heinz Zimmermann, Bodo von Plato en Uwe Werner (documentatie centrum aan het Goetheanum), maakt Johannes Kiersch een diepgaand inzicht mogelijk met name in de eerste en misschien wel beslissende tien jaren van de opbouw van de hogeschool, in haar esoterische, menselijke en sociale dimensies. Er wordt aan vertalingen in het Engels en Frans gewerkt en deze zullen naar het zich laat aanzien nog in 2006 verschijnen. De speciale werkvelden van de algemene sectie krijgen langzaamaan contouren: menskunde, geesteswetenschappelijke studie en meditatie (Heinz Zimmermann), karma en reïncarnatie (Paul Mackay), christologie en hiërarchieënleer (Virginia Sease, Sergej Prokofieff), spirituele sociale competentie (Cornelius Pietzner) en vragen in verband met tijdgeest en ontwikkeling (Bodo von Plato). Daarbij gaat het niet om nieuwe afdelingen of groeperingen, maar om de bevordering van de aandacht voor deze centrale antroposofische thema’s. Vooral op het gebied van studie en meditatie is een duidelijke intensivering van de activiteiten merkbaar, niet in de laatste plaats ondersteund door een serie discussies die op initiatief van 6
Bijeenkomsten over geesteswetenschappelijke studie en meditatie in het Goetheanum In 2005 hebben in het Goetheanum talrijke bijeenkomsten plaatsgevonden over het thema geesteswetenschappelijke studie en meditatie: misschien wel de belangrijkste gebeurtenis was de conferentie voor de leden van de Eerste Klasse van de vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap begin juli: vanuit de algemene sectie werd – naast de eenjarige ‘basisstudie antroposofie’ en de Engelstalige antroposofische studie-opleiding – een ‘voorgezette studie antroposofie’ opgezet, waarbij een inleiding tot het werk met de ritmen van de grondsteenmeditatie in het middelpunt stond. Bovendien vonden een reeks weekendcursussen plaats die de eerste stappen van een scholingsweg aan de hand van Rudolf Steiner’s De weg tot inzicht in hogere werelden behandelde, en tevens cursussen over meditatieve elementen voor de kringloop van het jaar, in de Seelenkalender, in de Michaëlbrieven en in de grondsteenspreuk. Daarnaast heeft bijvoorbeeld de sectie voor letteren en cultuurwetenschappen colleges over de taal van de mantra’s van Rudolf Steiner, of de pedagogische sectie voortgezette scholing over de meditatieve praktijk in het leraarschap, georganiseerd – overeenkomstige initiatieven waren er in de andere secties. Daarenboven vinden in het Goetheanum steeds in het winter halfjaar tussen oktober en april, ’s maandags cursussen over centrale antroposofische thema’s plaats door de leden van het hogeschoolcollege en de ledengroep van het Goetheanum. Met deze doelstelling completeren voordrachtencycli in de vooravond met inleidende of verdiepende voordrachten het hele jaar door een rijkgevuld programma. Inlichtingen over de voor 2006 voorgenomen bijeenkomsten zijn te vinden in de driemaal per jaar verschijnende brochure Kurse, Fortbildungen, Studiengänge (cursussen, scholing, opleiding) (Ursula Seiler, Goetheanum, Postfach, CH-4143 Dornach 1; tel. 0041-61.706.43.07,
[email protected]). ‘Meditatie is niet te leren’ – Over meditatiecursussen aan het Goetheanum Meditatie is niet te leren. Meditatie kunnen we wel leren, maar niet door anderen, maar alleen door onszelf. Ik ontdek dat ik mijzelf kan instrueren en in het proberen, vergissen en corrigeren een eigen weg, een eigen innerlijke cultuur vinden. Als meditatie de begripvolle vereniging is met het hogere Ik als poort naar elke bovenzinnelijke kennis, dan vindt meditatie plaats aan het ‘gebied van het Ik’ – ik word hier leerling van het eigen Ik. Rudolf Steiner kan dan zo worden begrepen dat hij op dit gebied wijst, dat een weg is; zijn leerling zijn, betekent dan: Leerling van het Ik willen zijn. Deze of soortgelijke ervaringen hebben in het verleden daartoe bijgedragen dat over meditatie geen uitwisseling, geen gesprek plaatsvond. Dat is begrijpelijk en adequaat. Daar staat tegenover dat de eigenlijke moeilijkheden van de meditatie vaak helemaal niet in de meditatie zelf liggen, maar in de voorbereiding, in de voorwaarden, belemmeringen en omstandigheden die aan de meditatie voorafgaan. En op dit gebied zijn samenwerking en uitwisseling buitengewoon vruchtbaar en kunnen zelfs een factor worden om zelf verder te gaan.
De Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap
In deze geest worden aan het Goetheanum cursussen en kleine conferenties over meditatie en scholingspraktijk gehouden. Een eerlijke sfeer is daarbij belangrijk voor de organisatoren: Waar sta ik eigenlijk? Kan ik mislukken toelaten? Hoe overwin ik mijn luiheid en hoe leer ik altijd weer opnieuw te beginnen? In het gesprek bij deze vragen wordt bijvoorbeeld duidelijk dat een belangrijk deel van de belemmeringen als bijverschijnsel van de huidige tijd te begrijpen is: informatiehoeveelheid, emotionalisering, onverschilligheid of gewend zijn aan jachtigheid doen een juiste stemming van de ziel niet vanzelf opkomen. In deze cursussen komen er vermogens tot ontwikkeling waardoor een zelf geschapen sfeer en ruimte kan ontstaan. Elementen die een dergelijke voorbereiding gestalte geven, liggen verborgen in de taal van de tekst van Rudolf Steiner en kunnen ontsluierd worden. Daarom ligt een zwaartepunt van deze cursussen bij de studie van de geesteswetenschap en de euritmische beleving van deze taal. Als we via het begrijpen tot het beleven van een gedachte-organisme komen of als euritmische bewegingen in harmonie met innerlijke bewegingen worden ervaren, is een stap gezet om zich in een taalloze wereld van verhoudingen en krachten te oriënteren. De taal van de antroposofie wordt een brug tot het beleefde idee. De uitwisseling daarover, hoe verschillend ook Steiner’s impulsen tot scholing geïndividualiseerd kunnen worden, is bemoedigend. Een aanvankelijk verlangen om alles goed te willen doen, ‘zoals Steiner het zegt’, wijkt voor de ontdekking, dat in zijn rijke impulsen tot scholing nauwelijks aanduidingen zijn gegeven over concrete uitvoering daarvan. Als de impulsen toch worden opgevolgd, wordt men op zichzelf teruggeworpen en men vreest iets ‘fout’ te doen. De uitwisseling met anderen leidt hier ook tot een volgende ontdekking: een belangrijk stuk van de meditatieve weg ligt daarin zelf de nodige fantasie te ontwikkelen, hoe men welke oefening voor zichzelf gebruikt. Het cursusaanbod is zelf al in tegenspraak: het is succesvol als het niet meer nodig is. In dezelfde mate groeien in deze overgangsperiode menselijke betrekkingen waarop een prettige samenwerking op de meest verschillende gebieden kan gedijen.
Natuurwetenschappelijke sectie
Dicht bij het fenomeen Vele dagbladen hebben in het afgelopen jaar eigen natuurwetenschappelijke bijlagen in het leven geroepen en op de televisie genieten dierreportages en natuurwetenschappelijke uitzendingen buitengewoon veel belangstelling. Natuurwetenschappelijk denken dringt niet alleen door tot de openbare discussie in praktisch alle levenssectoren, er is blijkbaar ook verlangen naar het wonder, de zingeving van de natuur. Maar de wens meer van ‘het lied dat in alle dingen slaapt’ te ervaren, wordt gewoonlijk met spectaculaire beelden opgeroepen en dan met rationele verklaringen ad acta gelegd. Het uitgangspunt van de natuurwetenschappelijke sectie gaat hier verder: dicht bij het fenomeen wordt hier een verdergaand begrip van de natuur achter de theorieën en modellen gezocht, dat ons weer met de geestelijke en morele lagen van de werkelijkheid verbindt. ‘Als we de zintuiglijk waarneembare wereld alleen concreet begrijpen, dan zullen we ook de geestelijke wereld alleen con-
Hoe is te begrijpen wat het licht doet aan gene zijde van de simulatie? Proefopstelling van Florian Theilmann.
creet willen opvatten – en dan is die geestelijke wereld er niet.’ Zo kenschetst Johannes Kühl, leider van de sectie, de centrale stellingname van de natuurwetenschap binnen de antroposofie en haar betekenis voor de gehele mens. De natuurkundigen Florian Theilmann en Georg Maier werken er bijvoorbeeld aan, het karakter van het licht achter de modelvoorstellingen die zich met het ding bezighouden te begrijpen. De resultaten van het project zullen voor de didactiek, maar ook in academisch kader, worden gepubliceerd en bediscussieerd, bijvoorbeeld op de conferentie ‘open eyes’ in de zomer van 2006 aan de HumboldtUniversiteit/Berlijn. Naast zulke fundamentele onderzoeken spelen ook vragen van praktische betekenis een grote rol. In de biologie ligt het zwaartepunt bij morfologische onderzoeken op transgene cultuurplanten, om uit te vinden hoe diep de genmanipulatie in het wezen van planten ingrijpt, of kwaliteitsonderzoekingen met de beeldvormende methode, om de invloed van microgolven op levensmiddelen te begrijpen. Hier staat het werk niet alleen midden in de vragen van onze tijd, er ontstaan ook perspectieven: hoe werkt biologischdynamische landbouw op gemanipuleerde planten – laat zich een dergelijke ingreep door de zorg aan de planten misschien zelfs ‘helen’? Samenwerking en wederzijdse inspiratie zijn echter niet alleen in het werk met andere instellingen, maar ook binnen het onderzoeksinstituut en de Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap een grote wens: openbare en interne besprekingen, vakgeoriënteerde en interdisciplinaire conferenties zijn daarvoor net zo belangrijk als het persoonlijke gesprek tussen mensen van verschillende werkrichtingen. Na de voltooiing van de renovatie van het Glashaus, die voor het eind van 2006 is gepland, zullen voor het eerst alle wetenschappers van de natuurwetenschappelijke sectie en de landbouwsectie in één huis verenigd zijn. Het zal de dagelijkse wetenschappelijke uitwisseling bevorderen. In zijn visioenen over het werk van de sectie gaat Johannes Kühl nog een stapje verder: ‘Wij hebben eigenlijk van iedere vakrichting, zoals natuurkunde, biologie, chemie en geologie minstens drie wetenschappelijke medewerkers nodig. Dan zouden gesprek en wederzijdse inspiratie de vruchtbare bodem kunnen zijn voor een werkelijk pulserend onderwijsleven aan het Goetheanum.’ 7
De Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap
Mathematisch/astronomische sectie
Nieuwe fasen De mathematisch/astronomische sectie zou mensen die door wiskunde en astronomie de antroposofie hebben gevonden of vanuit antroposofische gezichtspunten op mathematischastronomische gebieden werken, in hun wensen willen ondersteunen en voor hen plek van ontmoeting willen zijn. Sinds augustus 2005 leidt dr. Oliver Conradt de mathematisch/astronomische sectie als opvolger van Georg Glöckler. Nog steeds vinden er openbare waarnemingsavonden in de Johannes Kepler sterrenwacht plaats, er worden efemeridenen kalenderdata berekend en verschillende conferenties gehouden. Nieuw zijn de ‘studieweken voor astronomie’ in september 2006 met Liesbeth Bisterbosch (NL), Thomas Schmidt (DE) en andere docenten. Ze zullen zich in de eerste week tot leraren van de lagere school richten, in de tweede week tot leraren van de middelbare school en in de derde week zullen gedachten gewisseld worden over de onderzoekswensen van de sectie. Op de ‘studiedagen voor mathematica’ in oktober 2006 zullen we ons met de projectieve meetkunde en haar bruikbaarheid in de natuurwetenschappen uiteenzetten. Medewerkenden zijn onder anderen Nick Thomas (GB) en Uwe Hansen (DE). Ongeveer driemaal per jaar komt de werkgroep ‘wiskunde en geesteswetenschap’ in Dornach bij elkaar. Zij houden zich tegenwoordig bezig met de projectieve meetkunde en de relatie mathematica en antroposofische geesteswetenschap. Voor wat betreft de astronomie en haar relatie tot de geesteswetenschap wordt gestreefd naar een goede onderlinge werkverhouding. Een ander onderzoeksgebied waar de sectie aan wil werken is de op Paul Schatz teruggaande omstulpingsmethode. Voor 2006 is gepland om weer een circulaire op te nemen, die naar behoefte zal verschijnen. Werk en leven van de sectie, thema’s van astronomie, mathematica en vakpedagogiek kunnen daarin worden opgenomen.
Medische sectie
De weg tot het Ik begint in de kinderjaren ‘Ziekte is niet alleen maar een toevallige of tegenwerkende gebeurtenis maar heeft een zin die verschillende aspecten van het leven aanspreekt, van biografische tot en met gemeenschappelijke en de aspecten van de eeuw’ zo wordt de specifieke antroposofische blik op ziekte beschreven in de – in het afgelopen jaar verschenen – leidraad voor de ‘antroposofische arts’. Deze beschrijving van de ideële basis staat in het kader van een breed opgezette verklaring over de bronnen van de antroposofische geneeskunde en therapie. Het gaat erom een nieuw werkaccent te leggen met het doel inspiratiebronnen van antroposofische genezing versterkt werkzaam te laten zijn. Daarom zal – aldus Michaëla Glöckler, leidster van de medische sectie – op de komende jaarconferentie voor antroposofische geneeskunde in september 2006 in meer dan 30 werkgroepen en in vele talen worden gewerkt aan de 20 hoofdstukken van het basiswerk voor geneeskunde van Steiner/Wegman Grundlegendes zur Erweiterung der Heilkunst nach 8
geisteswissenschaftlichen Erkenntnissen. Parallel aan deze versterkte ideële activiteit zal met een wereldomvattende reeks van negen congressen in samenwerking met de pedagogische sectie, de betekenis van een ontwikkelings-georiënteerde pedagogiek voor de gezondheid centraal staan. Van ZuidAfrika over India tot Taiwan willen de antroposofische artsen en leraren in het kader van deze zogeheten Kolisko-con- Bij de jaarconferentie van de fysiotherapeuten werden ook mensen van andere ferenties in voordrachten, spiritueel georiënteerde therapierichtinworkshops en colleges gen uitgenodigd. tonen dat in een hightech wereld, een pedagogiek mogelijk is, of beter gezegd meer dan ooit nodig is, die de opgroeiende kinderen met alle gezondheid uitrusten die nodig is om tot hun persoonlijke zelfstandigheid te kunnen komen – want de weg naar het Ik begint in de kinderjaren. Deze organisatie van de medische- en pedagogische sectie, als ook van talrijke lokale medewerksters, medewerkers en instellingen, die zich niet zonder reden op sociale en economische crisisgebieden van de aarde concentreert, kan zeker tot één van de meest ambitieuze projecten van de antroposofische ontwikkelingshulp worden gerekend. Het is daarom van grote betekenis dat de Kolisko-conferentie in Frankrijk de UNESCO als plaats van samenkomst heeft kunnen verwerven.
Pedagogische sectie
Baanbrekende rol met bewijs bekrachtigen Het thema ‘school’ heeft in de publieke discussie aan gewicht gewonnen. Tijdschriften voor ouders, maar ook algemene weekbladen wijden zich regelmatig aan schoolkwesties. Het is verheugend dat daarbij de klassieke zorg van de ouders: ‘Welke schoolopleiding belooft de beste beroepskansen?’ in toenemende mate wordt afgewisseld met de vraag: ‘Welke schoolopleiding is de meest gezondmakende?’ Vanuit deze vraag, die zowel slaat op het fysieke als op de geestelijke gezondheid, is het maar een klein stapje naar een pedagogiek naar mensenmaat en daarmee naar de ideeën van de vrijeschool pedagogiek. Zoals de geneeskunde draait om de vraag hoe de levensvorming en het werk geaard moet zijn opdat ze gezondmakend werkt, zo culmineert de pedagogische vraag in de zoektocht naar een school, waarin men door het onderwijs gezonder en levenskrachtiger wordt. Veel van wat wij in de vrijescholen al 80 jaren praktiseren, vindt toenemend ingang in de door de overheid gevoerde pedagogiek. Dat is verheugend, maar daagt tegelijkertijd de vrijeschool pedagogiek uit om vanuit de bronnen van het antroposofische mensbeeld op de veranderde constituties van de kinderen met nieuwe ideeën een antwoord te geven.
De Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap
De Kolisko-conferenties, een samenwerking van de medische sectie met de pedagogische sectie, die in het jaar 2006 in alle werelddelen worden georganiseerd, wijden zich aan dit thema. Dit jaar zal het om de medischpedagogische diagnostiek gaan. Achtergrond daarbij is bijvoorbeeld de constatering dat de geestelijke situatie van een kind steeds moeilijker is af te lezen van hoe het zich gedraagt. ‘Aan het Joan Almon, mede-oprichtster van kind moet ontdekt wor‘Alliance for Childhood’, bij de internatioden, wat niet meer te zien nale conferentie over kleuteronderwijs. is’ (Christof Wiechert). Een zogenaamde ‘reactieve’ pedagogiek, die een bepaald gedrag met bepaalde maatregelen beantwoordt, wordt steeds minder vruchtbaar. Dat betekent dat een hogere mate van persoonlijk inspiratief vermogen van de leraar wordt vereist. Ook de drie opleidingsbijeenkomsten over kinderbesprekingen staan hiermee in verband. De kern van de antroposofische pedagogiek, het kind gemeenschappelijk in het bewustzijn te laten opleven, heeft een buitengewoon brede weerklank gevonden.
Sectie voor woord, muziek en euritmie
Tussen ‘opnieuw willen’ en ‘willen vernieuwen’ Met deze beide soortgelijke, maar geenszins identieke, wilsrichtingen beschrijft Werner Barfod, leider van de sectie voor woord, muziek en euritmie, de tegenwoordige situatie in de euritmie – naast muziek, spraakvorming en pantomime het voornaamste arbeidsgebied van de sectie. Daarmee is een enorme stap gedaan. Nog tot voor kort heerste er zowel onder de euritmisten als in het publiek een polaire stellingname (‘new eurythmy’, ‘echte euritmie’). Deze beide meningen stonden tegenover elkaar en waren moeilijk te verzoenen. Door intensief te zorgen dat er ontmoetingen plaatsvonden, is het Werner Barfod en anderen gelukt om dit conflict naar een vruchtbare samenwerking te leiden. Deze uitwisseling vindt plaats in bijeenkomsten voor algemeen geïnteresseerden in euritmie, bij studenten ontmoetingen, bij bijeenkomsten op de respectievelijke scholen die hiervoor verantwoording dragen en in ontelbare een-op-een gesprekken. Zo is bijvoorbeeld voldoende vertrouwen ontstaan, zodat in het kader van jaarlijkse ontmoetingen aan het Goetheanum dat de indrukken over de afzonderlijke studenten einduitvoeringen door de verantwoordelijken van de school onderling open kunnen worden bediscussieerd. In weekend-bijeenkomsten worden euritmie ensembles uitgenodigd om elkaar onderling van het werk in try-out voorstellingen en aansluitende nabesprekingen, te vertellen. De ontmoetingen reiken van de op zich staande ontdekking van een euritmiste door de werkwijze van een ander, van de euritmie conferentie met Pasen 2006, waar
300 ‘actieve’ leken, leerlingen en ervaren kunstenaars elkaar wederzijds euritmie laten zien, tot aan het in dit jaar voor de tweede keer door de twee euritmie gezelschappen uit Stuttgart en Dornach samen, met succes op het podium brengen van symfonische werken. Naast de samenwerking in de euritmie, gaat het in de sectie activiteit ook om het samenkomen met de algemene buitenwereld: dat betreft de kwesties van de opleiding - de beroepskwalificatie - want de eisen voor de docenten worden zwaarder. Zij moeten met studenten, die wel veeleisende beroepsdoelen hebben maar tegelijkertijd dikwijls specifieke barrières voor de kunstzinnige ontwikkeling ondervinden, zowel beroepspraktische vermogens als ook een spirituele kwaliteit in de ontwikkeling zien te bereiken. Dat geldt evenzo voor de spraak- en toneelopleidingen, als ook voor de groeiende pogingen tot onderlinge contacten in het taal-beroepsgebied.
Sectie voor letteren en cultuurwetenschappen
De academische geesteswetenschappen doordringen met antroposofie De letteren en cultuurwetenschappen – of in academische context: geesteswetenschappen – omvatten het gebied literatuur- en taalwetenschap, kunst- en cultuurgeschiedenis, filosofie en bewustzijnsgeschiedenis. De sectie voor letteren en cultuurwetenschappen heeft het zich tot opgave gesteld, deze gebieden tegen de achtergrond van de antroposofie te belichten en te doordringen. De menselijke taal staat centraal voor bijna al deze gebieden, als onderwerp van waarneming en als uitdrukkingsmiddel. De sectie biedt daarom verschillende bijeenkomsten over het thema taal: het taalwetenschappelijke colloquium, lyriekcolloquium, dichtersconferenties, voordrachten en seminars vooral ook over de taal van Rudolf Steiner. Voor het jaar 2006 vormt het bezig zijn met de thematiek van de Graal een zwaartepunt: vanaf Pinksteren met de conferentie Rüdiger Safranski, filosoof en ‘De Graal als inspiratiebron voor auteur, spreekt over de innerlijke religie van Schiller. een toekomstig Europa’, eind juni met het zoeken naar de ‘oorspronkelijke impulsen van de romantiek in de Graal- en Arthurstroming’. In het voorjaar vindt een conferentie plaats over de ramen van Chartres, in de herfst staat de conferentie ‘Goethe in de krachtstroom van het rozenkruiserdom’ op het programma. Sprookjes zijn een ander gebied waaraan in dit jaar drie seminars en een grotere conferentie zijn gewijd. Begin 2006 is het tweede, door de sectie uitgegeven jaarboek voor letteren en cultuurwetenschappen ‘… het woord alleen een gebaar’ verschenen, dat de oogst van alle werkgebieden van de sectie bijeen brengt (in het Duits en – in kleinere omvang – in het Engels) en dit keer – naast vele interessante essays – twee bijzonderheden heeft aan te bieden: er staan twee tot nu toe onbekende teksten in van Rainer Maria Rilke: een ongepubliceerd gedicht en tevens een niet eerder openbaar gemaakte brief. 9
De Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap
Op het gebied van het internationale sectiewerk kwamen er naast de tot nu toe acht landelijke groepen, twee nieuwe initiatieven: in Nederland werd in 2005 een sectiegroep in het leven geroepen en een groep voor de Franstalige landen wordt op Michaëlsdag 2006 aan het Goetheanum opgericht. De jaarlijks verschijnende evenementenkalender van de sectie (verkrijgbaar via het secretariaat van de sectie) informeert niet alleen over alle evenementen van het jaar 2006, maar ook over het werk van deze verschillende werk- en landelijke groepen.
Landbouwsectie
Organische groei en spirituele context
aan te tonen. Dit onderzoeksplan komt samen met de leerstoel voor biologisch-dynamische economievoering, die in 2005 aan de Universiteit van Witzenhausen kon worden ingericht. Aan de andere kant werd onder de titel Identiteit en openheid – op zoek naar een nieuwe landbouwcultuur ook het jaarlijkse werkthema van de sectie in aansluiting daaraan gekozen. In februari 2006 culmineerde de activiteit met dit thema in de landbouw economische conferentie aan het Goetheanum met vele honderden deelnemers uit alle werelddelen. Naast de voordrachten van twee bekende Duitse politica stonden daarbij gespreksforums in het middelpunt, waarbij de uitwisseling met andere aanverwante organisaties zoals ‘slow-food’ en ‘brood voor de wereld’ in het middelpunt stonden.
Jongerensectie (sectie voor het geestelijk streven van de jongeren)
Wat kun je doen om iets en jezelf in beweging te brengen?
‘Sluit verbintenissen met bekende en onbekende vrienden.’ Dat was de raad van de Duitse politica Renate Künast op de landbouwconferentie.
In Duitsland komen nu ongeveer 3% van de voedingsmiddelen uit biologische aanbouw. Dat kan teleurstellend klinken. Belangrijker dan deze kwantitatieve grootte is echter dat het kwalitatief is doorgedrongen, wat door het volgende duidelijk wordt: de helft van alle huishoudens gebruikt – tenminste af en toe – voedingsmiddelen van ecologische herkomst. Deze hoge waardering voor milieusparend geproduceerde voedingsmiddelen toont dat de biobranche de ‘niche van de overtuigden’ is ontgroeid. De consumptie van bio-levensmiddelen is nu vanzelfsprekend geworden en is een teken geworden van persoonlijk verantwoordelijkheidsgevoel. In vele landen vindt een stille groene revolutie plaats. Voor de ongeveer wereldwijd 5000 biologisch-dynamisch werkende bedrijven en boerderijen betekent deze verandering naar een bredere waardering, dat ze open en zelfbewust op het groter geworden eco- en fair-trade-toneel naar voren treden. Nikolai Fuchs, leider van de sectie, vermoedt dat de tegenwoordige vraag naar gezonde gentechniekvrije voedingsmiddelen, in de komende jaren zal verbreden tot de wens om voedingsmiddelen te kopen die vanuit een spiritueel georiënteerde context zijn ontstaan. Op deze ontwikkeling, dat ecolandbouw een vanzelfsprekender bestanddeel van de samenleving is geworden, heeft de sectie – met haar internationale kring van vertegenwoordigers – op twee manieren gereageerd: In de eerste plaats werd uitgebrachte of latente kritiek pro-actief aangepakt. Zo nam Nikolai Fuchs bijvoorbeeld in de afgelopen jaren de verhouding van biologisch-dynamische landbouw tot het nationaalsocialisme onder de loupe, en Florian Leiber, wetenschappelijke medewerker van de sectie, heeft tegenwoordig de taak om het wetenschappelijke karakter van de biologisch-dynamische landbouw 10
Deze vraag in een verslag van een door de jongerensectie georganiseerde conferentie zegt veel over de opgroeiende generatie in de nieuwe eeuw: elke activiteit moet een verrijking betekenen voor het eigen zelf en omgekeerd moet elke stap in de eigen ontwikkeling, de wereld zichtbaar ten goede komen. Zoals elke opgroeiende generatie een frisse kijk op de voortgang van de gehele cultuur heeft, zo geldt voor elke leeftijd dat uiterlijk engagement en innerlijke rijping elkaar willen kruisen. Niet in de laatste plaats is het de sectieleidster Elizabeth Wirsching veel daaraan gelegen dat de jongerensectie in alle afdelingen van de hogeschool een thuis vindt. In de ‘januaridagen aan het Goetheanum’ die in 2005 voor het eerst werden georganiseerd door het hogeschoolcollege, werd deze universiteit van de jongeren dan toch voor een week werkelijkheid. Onder de titel ‘wetenschap in de spiritualiteit – spiritualiteit in het leven’ kwamen de jongeren en studenten samen met de leden van het hogeschoolcollege. Om praktische redenen werden in dit jaar de januaridagen de ‘februaridagen aan het Goetheanum’, waarvoor meer dan honderd geëngageerde jonge mensen naar het Goetheanum toe kwamen. De aparte bijdragen over het thema ‘de strijd om het Ik’ en studiegroepen werden steeds door jongeren en sectieleiders coöperatief gegeven – het met-elkaar werd verbindend.
‘Connect 2005’; 700 leerlingen ‘bezetten’ het Goetheanum.
De Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap
Het werk van de jongerensectie speelt zich af op drie niveaus, waarbij de ‘februari-dagen’ een soort middenpositie innemen, omdat ze zich tot mensen richten die al een beetje bekend zijn met antroposofie. Daarnaast zijn bijeenkomsten, zoals de zomerconferenties, de ‘Connect’ conferentie voor de twaalfde klas of lokale schoolconferenties, heel vaak een eerste ontmoeting met antroposofie. Het lukt de medewerkenden van de jongerensectie steeds beter om een internationaal netwerk van belangstellenden voor de antroposofie op te zetten; daarbij speelt het project IDEM (‘identity through initiative’) een belangrijke rol, als ook de geplande grote zomerconferentie in samenwerking met Brazilië. Aan het andere eind van het scala, in zekere zin als overgang naar de Algemene Antroposofische Vereniging, vinden er weekendconferenties en regelmatig schoolseminars over meditatie en de omgang met de mantra’s van de Eerste Klasse plaats. Het verslag van de conferentie eindigt als volgt: ‘In het hoofd is de idee en de gedachte over een levensvatbare spiritualiteit weliswaar goed en veilig opgeborgen, maar daar is ze voor niemand nuttig, niet eens voor degene die zoiets voor zich ziet. Ze wil eruit, zich uiteenzetten en strijden, zich arm in arm met anderen tonen met haar totaal niet gelijkgeaarde kompanen en zeggen: ‘Kijk, dat gaat als je wil. Waar een wil is, is er ook al gauw een weg die zich daarbij voegt.’ Dat vereist echter één van de moeilijkste oefeningen, namelijk een objectieve begripvolle houding ten opzichte van de eigen subjectiviteit. Dan pas is de hele inzet vruchtbaar en lonend. Deze zelfstudie vereist heel veel leren, waarheidsliefde en met beide benen op de grond van de werkelijkheid staan. Alleen zo geeft kennis vreugde – ook voor de buitenwereld.’
op de voorgrond staan – honderd jaar zullen dan zijn verlopen sinds Rudolf Steiner in zijn sociale grondwet belangeloosheid en deelneming vooropstelde als het levenselixer van het sociale leven. Het jubileum zal de aanleiding worden om de Michaël-conferentie aan het Goetheanum te wijden aan de idee van het algemene basisinkomen. Götz Werner, die dit thema met succes in de huidige openbare discussie heeft gebracht, zal de Wat gebeurt er zintuiglijk-bovenzinnelijk conferentie mede organitussen de leden van het gezin? Kringgesseren. Als voorbereiding prek in het kader van de gezinsconferentie. vond in het voorjaar 2006 een colloquium plaats dat o.a. resulteerde in een vruchtbare uitwisseling tussen de ‘theoretici’ Walter Kugler, Ulrich Rösch en Christopher Houghton Budd en de ‘practici’ uit het antroposofische bankwezen Peter Blom en Thomas Jorberg. In de herfst van 2005 werkte het juristen-onderzoekscolloquium in Kassel aan het thema: ‘De Geesten van het recht – Welke speciale inspiraties laten de verschillende rechtssystemen van Europa zien?’ De blik werd op vijf onderscheidene rechtssystemen gevestigd en daarbij werd ontdekt hoe het verenigd Europa ook juridisch realiteit wordt. Het internationale karakter van de sectie-activiteit kwam vooral in de conferentie ‘De ziel van Europa’ tot uitdrukking – de sectieconferentie in Amsterdam was een hoogtepunt van het werkjaar. Opvallend was dat de beide uitgenodigde vertegenwoordigers van het openbare leven, de Nederlandse politicus Van Gennip als ook de dichteres Nelleke Noordervliet, als vanzelfsprekend de titel van de conferentie overnamen en van zichzelf uit over de ziel van Europa spraken. De volgende conferentie in deze serie zal ons naar het zich laat aanzien in het voorjaar van 2007 naar Boedapest brengen.
Sectie voor sociale wetenschappen
Honderd jaar sociale grondwet Een van de mooiste facetten van de individualisering is de behoefte aan ontmoeting – menselijke ontmoeting als sleutel tot de eigen persoonlijkheidsontwikkeling en de vorming van de samenleving. Vrij vorm gegeven menselijk samenleven neemt toe en de behoefte groeit om de levensvoorwaarden en de spirituele mogelijkheden van menselijke gemeenschappen beter te begrijpen. Hier ligt een wezenlijk taakgebied van de sectie. Vanaf de gezinscultuur-conferentie, die gewijd was aan de psychisch-geestelijke ruimte tussen de afzonderlijke gezinsleden, via de conferentie van 100 biografie-adviseurs, de conferentie ‘sekse en ik-ontwikkeling’, tot en met de grote conferentie ‘de ziel van Europa’ in de herfst van 2005 in Nederland, gaat het om de spirituele doordringing van de menselijke samenlevingsvormen. Bij de antroposofische georiënteerde sociologie hoort altijd de praktijk die dicht bij het leven staat. Dat zal in de herfst van 2006
Sectie voor beeldende kunsten
Museum of gang naar de bronnen Het hogeschoolcollege kon tot op heden nog geen opvolger vinden voor de vroegere sectieleider Christian Hitsch. De uitdaging voor de leiding van deze sectie bestaat uit de noodzakelijke verbinding tussen kunstzinnige competentie en de bereidheid, ten gunste van het integreren en coördineren van de antroposofische beeldende kunstenaars, het scheppen van eigen kunst opzij te zetten. Aan het begin van 2006 werd de groep die een opvolger moest zoeken (Martina Sam, Paul Mackay) uitgebreid met de sectieleden Astrid Oelssner en Thorwald Thiersch om in dit jaar, zo mogelijk vóór de sectieconferentie in november, een nieuwe verantwoordelijke te kunnen voorstellen. Ondanks dit onopgeloste personeelsperspectief vinden er verschillende projecten plaats: zo was het internationale werk in het jaar 2005 gewijd aan het thema ‘polaire uitgangspunten in 11
Het Goetheanum
het kunstzinnige creëren’. Dit jaar wordt dit thema in Venetië voortgezet onder de titel ‘Het geestelijke in de kunst? Op zoek naar het menselijke midden’. Op het gebied van de architectuur werd de kwestie van de stedenbouw in een goed bezocht symposium behandeld. Sinds de grote architectuurconferentie en –expositie aan het Goetheanum in 2000, gaan delen van de expositie nu over de hele wereld, zoals kortgeleden in de Oekraïne en naar India. De coöperatie tussen de sectie aan het Goetheanum en de faculteit voor architectuur aan de universiteit van Kiev (UA) leidde tot het integreren van de ‘organische architectuur’ in het opleidingsprogramma. Het laboratorium voor plantenkleuren kon niet worden aangehouden en ook de activiteit van de school voor kunstvoorwerpen werd door gebrek aan studenten gestopt. Uit deze ontwikkelingen wordt duidelijk hoe belangrijk nieuwe inhoudelijke perspectieven op het gebied van de beeldende kunst zijn. Bovendien biedt het jaar 2007 bijzondere aanleiding omdat het dan honderd jaar geleden is dat Rudolf Steiner’s zijn kunstimpuls uitdroeg op het congres in München – vele antroposofisch georiënteerde kunstenaars hebben met hun actuele werk het oog gericht op deze datum. Zoals alle impulsen en stimulansen na honderd jaar nieuw begrepen en opgepakt moeten worden, zo onderstreept het jaar 2007 de verplichting, Rudolf Steiner’s creëren van schilder- en plastische kunst op een passende manier verder te leiden. In het gezegde ‘Museum of gang naar de bronnen’ komt de dramatiek van deze uitdaging tot uitdrukking.
HET GOETHEANUM
alleen ons enthousiasme, onze artistieke wil was, om een dergelijk zowel artistiek als financieel waagstuk aan te gaan, zijn wij nu vanaf het begin met de mensen in gesprek, die ons financieel en ideëel ondersteunen. Het was vooral hun optimisme, hun vertrouwen die ons de moed gaven het moeilijkste wat euritmisch te bewerken is, aan te pakken: Mozart. Bij vele feestredevoeringen voor het Mozartjaar, zoals bijvoorbeeld in Salzburg, klonk steeds opnieuw dat Mozart voor ons onbegrijpelijk blijft, hij zou als het ware van een andere ster zijn – ligt daar de moeilijkheid om zijn muziek in euritmie tot uitdrukking te brengen? Rudolf Steiner heeft dat nog mooier gezegd: Mozart zou door een engel geïnspireerd zijn, in hem zou een engel hebben gehuisd. Zijn muziek is zo zuiver en eenvoudig dat het enorme rijpheid, artistieke rijpheid en levensrijpheid nodig heeft opdat deze hemelse eenvoud niet kitscherig of kinderlijk wordt. Het is een enorme uitdaging want zijn muziek is volkomen, iedere toon is gestolde pijn en liefde tegelijk. De stijlmogelijkheden van de euritmie verschijnen dikwijls met een liefelijk karakter. Is dat kans of belemmering in dit geval? De euritmie staat zeker dichtbij Mozart, maar die nabijheid moet sterven. Bij ons in het ensemble – als ik dat zo mag zeggen – is zij door de afgelopen productie gestorven, overwonnen. Wij zouden ons nooit nu tot Mozart hebben gewend als wij niet eerste de ‘Zeven woorden aan het Kruis’ van Sophia Gubaidulina zouden hebben geënsceneerd. Daar is elkeen in het ensemble door een persoonlijke kleine dood gegaan. Dat maakt ons in zekere zin ontmoetingsbereid voor het tegenstrijdige in Mozart. Hij is altijd spelend kind en tegelijk van bovenaardse rijpheid. Het gaat erom deze tegenstelling in de eigen ziel tot stand te brengen.
Euritmie-ensemble aan het Goetheanum
Elke toon is gestolde pijn en liefde tegelijk In het volgende gesprek uit Carina Schmid, leidster van het euritmie ensemble aan het Goetheanum-theater, zich over de euritmische enscenering van het pianoconcert in c-mol van Mozart. Waarom gaat het bij de euritmische grote projecten? Met de symfonische grote projecten gaat het ons niet om ‘events’ maar om de ontwikkeling van een nieuwe cultuur. Daarom was al bij ons eerste project, de co-productie met het euritmie ensemble van Stuttgart, duidelijk dat we niet slechts eenmaal, maar het beste driemaal achter elkaar in de grote theaters Carina Schmid, leidster van het gastoptredens zouden moeten euritmie ensemble van het verzorgen. Wel, dat is niet eenGoetheanum-theater. voudig, want euritmie op symfonische werken is niet alleen artistiek een speciale uitdaging, maar ook in sociaal opzicht en het heeft een enorme ondersteuning vanuit de kring eromheen nodig. Wat betekent dat concreet? Terwijl het in 2003 bij het begin van deze symfonische trilogie 12
Hoe kan dat lukken? ‘Jullie moeten zo worden als de kinderen’, zo staat het toch in het Evangelie. Deze tegenstelling van oorspronkelijkheid en rijpheid wordt pas opgelost, als wij in ons de eeuwige persoonlijkheidskern hebben ontdekt en hebben gecreëerd, en dit proces hangt altijd samen met de dood. Dood is ook een thema van het pianoconcert van Mozart. Het is in de donkerste toonsoort geschreven; c-mol, een ieder bekend door de 5e symfonie van Beethoven. Ja, de toonsoort is donker, maar het is de toonsoort die wat betreft het verloop van het jaar tot de Kersttijd hoort en dat is werkelijk het karakter van dit werk: Steeds weer straalt het licht door de duisternis. En daarvan willen wij iets in de enscenering zichtbaar laten worden, van het licht dat door de duisternis heenbreekt.
Ontwikkelingen aan het Goetheanum
Overzicht in trefwoorden Aan het Goetheanum als zetel van de Algemene Antroposofische Vereniging en de Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap werken op dit ogenblik (begin 2006) 180 volledige en in deeltijd aangestelde medewerkers uit 28 verschillende landen. In de loop van het afgelopen jaar kon een transparante salarisregeling worden aangenomen, die naast een voor allemaal gelijk basisinkomen, rekening houdt met zowel de socia-
Het Goetheanum
le en de gezinssituatie als met het verschil in functie.
Uwe Werner, leider van het documentatie centrum aan het Goetheanum, vertelt over zijn werk op de dag van de antroposofische archieven.
Een wekelijkse vergadering van de medewerkers biedt de mogelijkheid de ontwikkelingen, de gebeurtenissen en de plannen aan het Goetheanum te bespreken. In de maandelijkse afdelingsvergadering komen de medewerkers – die overwegend verantwoordelijk zijn voor planning en organisatie – van de secties, de Goetheanumterreinen en de afdelingen, bijeen.
In het afgelopen jaar kwam naast de twee grote sectoren; Goetheanum-theater en bouwkundige dienst van het Goetheanum, een derde, nieuwe sector: receptie en evenementen aan het Goetheanum. In de in 2005 nieuw bezette theaterleiding kwam het door het weggaan van Sarah Kane opnieuw tot veranderingen. Op het ogenblik staan de voorbereidingen voor een nieuwe enscenering van de mysteriedrama’s in het middelpunt. Mozart’s Zauberflöte en de muzikaal-euritmische voorstellingen in de zomer, zullen in 2006 een accent leggen, vergelijkbaar met de talrijke en goed bezochte voorstellingen in het afgelopen Schillerjaar. John Herdin nam bij de jaarwisseling 2005/06 de leiding van de bouwkundige dienst over van Kurt Remund. Naast de dagelijkse verzorging van het architectonisch en landschappelijk unieke Goetheanum-terrein, zal het Glashaus door een totale verbouwing eind 2006 in uitgebreidere vorm aan het hogeschool- en sectiewerk ter beschikking worden gesteld. Eveneens bij de jaarwisseling 2005/06 nam Christine Blanke met de receptie- en evenementensector de verantwoording over voor de coördinatie van de tot nu toe over vele afzonderlijke afdelingen en functies verstrooide taken, die enerzijds direct met de bezoekers en gasten van het huis, anderzijds met de behoeften van de organisator en de infrastructuur te maken hebben. In de Goetheanum bedrijfsvoering wordt de samenhang tussen de veelvoudige taken in de gebieden en afdelingen tot stand gebracht.
Het volledige overzicht van het evenementenprogramma van conferenties, colloquia en seminars, voorstellingen en artistieke producties is in de Duitse taal bijgesloten bij het jaarbericht. Het is bovendien in actuele vorm op het internet opvraagbaar onder www.goetheanum.org/vk.html. De meeste secties geven jaaroverzichten uit en deze kunnen rechtstreeks worden aangevraagd (voor adressen zie laatste bladzijden). De Algemene Antroposofische Vereniging geeft het weekblad Das Goetheanum en het Mededelingenblad voor leden/Antroposofie Wereldwijd uit. Zij verschijnen sinds mei 2005 in een nieuwe uitvoering en berichten over de vraagstukken van deze tijd, gebeurtenissen in de vereniging in de wereldwereldsamenleving en het Goetheanum zelf. Meer onder www.dasgoetheanum.ch.
Silvia Escher, werkzaam in de receptieruimte van het Goetheanum.
Financieel overzicht In economisch/bedrijfsmatig opzicht stond het jaar 2005 voor het Goetheanum onder een goed gesternte. Met de meeste plannen kon een begin worden gemaakt dankzij speciale schenkingen en voor het eerst sinds acht jaar zijn de ledenbijdragen uit de landen weer gestegen. Dat is een aanmoediging om de ingeslagen weg verder te vervolgen. Daartoe behoren in de eerste plaats de geïntensiveerde uitwisseling met de landelijke verenigingen en een zoveel mogelijk rechtstreeks contact met de mensen die voor de besluiten verantwoordelijk zijn, de open dialoog over de perspectieven van de Hogeschool en de inspanningen om over wat aan het Goetheanum gebeurt intensiever te communiceren en dat transparant te maken.
Wetenschappers en kunstenaars aan het Goetheanum treffen elkaar bij regelmatige, sporadische of project betrokken colloquia, werkgroepen, besloten vergaderingen en gespreksbijeenkomsten. Het bestuur aan het Goetheanum als leidinggevend orgaan van de Algemene Antroposofische Vereniging en het hogeschoolcollege aan het Goetheanum als leidinggevend orgaan van de Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap, werken telkens bij wekelijkse toerbeurt, waarbij meerdaagse besloten vergaderingen gelegenheid geven voor een verdieping van thema’s of plannen. Door het stroomlijnen en delegeren van hun coördinerende en organisatorische taken, kon in beide colleges het geesteswetenschappelijke werk in de afgelopen jaren voortdurend versterkt worden. 13
Das Goetheanum
Opmerkingen 1) Voornamelijk door toename in obligaties door legaten 2) Het grootste deel van de aandelen zijn in Weleda AG 3) Betreft huizen/appartementen voor personeel in Arlesheim/Dornach 4) Betreft leningen van personen en instellingen en bankleningen 5) Pensioenen/pensioenfondsen voor gepensioneerd personeel 6) Voorwaardelijke schenkingen zijn geboekt als lening en omdat ze onder bepaalde omstandigheden terugvorderbaar zijn. Dit komt zelden voor 7) Dit zijn interne doelgerichte fondsen, deels voor verbouwingen en voorzieningen alsmede activiteiten van de Hogeschool.
joen is verminderd. Dat is in de eerste plaats toe te schrijven aan de kosten van de Faust voorstellingen die in de rekeningverantwoording van 2004 waren opgenomen. Hetzelfde geldt voor de medewerkerskosten en de geringere conferentie- en reclamekosten. Terwijl de afschrijving van de onroerende goederen iets hoger uitviel dan in 2004, hadden we minder toena-
Vergeleken met 2004 steeg het eindbedrag met rond CHF 2.690 miljoen tot CHF 23.746 miljoen. Uit een genereus legaat werden in overeenkomst met de testamentaire beschikking, twee fondsen (CHF 3 miljoen) in het leven geroepen waarvan de kapitaalrenten ten goede zullen komen aan de Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap. Vanwege het stichtingskarakter worden de fondsen alleen in de balans getoond, en de kapitaalrenten in de resultatenrekening. Leningen en hypotheken op onroerende goederen stegen ongeveer CHF 900.000 om renovaties en investeringen bij andere onroerende goederen te financieren. Wij konden verschillende bestaande fondsen opheffen, zoals die voor de reparatie aan het dak van het Goetheanum en voor de renovatie van het Schreinerei-gebouw. Een blik op tabel 2 toont dat de omzet met rond CHF 3.310 mil-
me en groei bij de reserves en minder bouwkosten, omdat de renovatie van de Rudolf Steiner Halde al in 2004 was voltooid. De toename van de ledenbijdragen met rond CHF 300.000 is zeer verheugend. Deze ontwikkeling is te danken aan de inspanningen van verschillende landelijke verenigingen zoals Engeland, Zweden, Denemarken, Finland en Nederland. We hebben voor het eerst ook ledenbijdragen uit Spanje ontvangen, waarvoor wij zeer dankbaar zijn. De uitgaven aan gebouwen en renovaties waren beduidend minder, omdat er in 2005 geen grotere saneringen moesten worden uitgevoerd. Er was evenwel meer dan CHF 5 miljoen aan schenkingen en legaten. Daartoe behoort een tweede groot legaat dat eind 2005 in grote delen (CHF 2 miljoen) werd uitbetaald. Zonder zulke genereuze financiële ondersteuning zou het werk aan het Goetheanum niet mogelijk zijn. Renteopbrengsten, aflossing van verschillende schulden, evenals uitzonderlijke geldelijke opbrengsten, beliepen tezamen rond CHF 3,3 miljoen en hebben ertoe geleid dat we dit jaar met een klein overschot van CHF 48.000 kunnen afsluiten.
1) De personeelskosten waren hoger in 2004 i.v.m. de Faustvoorstellingen. 2) Ten gevolge van de Faustvoorstellingen waren de evenementopbrengsten hoger dan in 2004.
14
Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap De Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap onderneemt vele soorten activiteiten ondanks geringe middelen: een totaal netto budget van CHF 2.027 miljoen stond de elf secties voor het jaar 2005 ter beschikking. Daarvan kreeg elke sectie gemiddeld een karige CHF 185.000 per jaar voor personeelskosten, onderzoek en beheer. Van de totale bruto uitgaven voor 2005 van bijna CHF 7 miljoen is ca. 70% (of CHF 4,8 miljoen) door de secties, door verstandig beheer – via schenkingen, onderzoeksbijdragen, publicaties en conferenties – bijgedragen. Dat geeft de vitaliteit van de secties aan, maar tegelijk ook de enorme economische druk waaronder de verantwoor-
Das Goetheanum
delijken van de secties staan. In de toekomst zal het noodzakelijk zijn om voor de Hogeschool een meer solide financiële basis te realiseren. Het bestuur en het hogeschoolcollege willen zich intensiever gaan inzetten voor de promotie van bestaande- en ontsluiting van nieuwe inkomstenbronnen voor het werk van de hogeschool. Het netto bedrag van de Algemene Antroposofische Vereniging voor de secties is de afgelopen vijf jaar constant gebleven. In 2005 hebben we de totale kosten van de Algemene Antroposofische Vereniging gescheiden van de onkosten van het bestuur en opnieuw ingedeeld. Doordat we de helft van deze kosten in de administratie van de Antroposofische Vereniging hebben ondergebracht, stegen daar de kosten; de totale begroting van de Hogeschool werd daardoor gereduceerd. Bovendien zijn twee secties (de sectie voor beeldende kunsten en de mathematisch/astronomische sectie) met minder uitgaven uitgekomen, omdat er in 2005 geheel of ten dele vacatures bestonden. Sinds 2003 zijn bovendien sectieprojecten niet meer onder de algemene sectiebegroting opgenomen. Vooruitzicht en begroting 2006 Wij hebben zeer veel moeite gedaan om de bedrijfskosten verder te reduceren. De gedaalde administratiekosten hangen ook samen met het feit dat de gerechtelijke uiteenzettingen en het constitutie proces zijn beëindigd. De begroting voor het theater bevat nu alle kunstzinnige projecten. Dat zal helpen om
een betere controle te krijgen op de kosten. Nadat in januari 2006 de nieuwe sector ‘receptie en evenementen aan het Goetheanum’ in werking is gesteld, hebben we ook een overeenkomstige begrotingrubriek in het leven geroepen. Ondanks het bescheiden budget hechten wij aan deze sector grote betekenis. Om voor de jaarlijkse 150.000 bezoekers van het Goetheanum de service te verbeteren, hebben wij ons een groter project voorgenomen: door bedrijfsreconstructie en scholing van medewerkers tot en met architectonische veranderingen op de begane grond van het Goetheanum, willen wij het Goetheanum als ontmoetings- en conferentieoord verbeteren. In het afgelopen jaar heeft het bestuur besloten het Glashaus te renoveren. Het door Rudolf Steiner ontworpen unieke houten gebouw met dubbele koepel voor het graveren van de ramen van het eerste Goetheanum, behoort tot de architectonische juwelen op het Goetheanum terrein en een grondige sanering was al sinds enige tijd dringend noodzakelijk. Na de sanering zal het gebouw de natuurwetenschappelijke sectie en de landbouwsectie herbergen, en zal er bovendien extra ruimte zijn voor seminars, laboratorium en kantoor. De totale kosten voor de renovatie worden op CHF 3 miljoen getaxeerd, waarvan CHF 2,5 miljoen voor 2006 en CHF 500.000 voor 2007 zijn gebudgetteerd. De werkzaamheden zijn in november 2005 begonnen en zullen met Kerstmis 2006 voltooid zijn. CHF 1,5 miljoen van een legaat dat ons in 2005 werd toegekend, worden in 2006 voor de kosten gebruikt. Om de kosten voor dit project, dat zowel het werk van de Hogeschool als het behoud van het cultuurhistorische erfgoed dient, te vereffenen zijn wij aangewezen op genereuze schenkingen van instellingen en individuele schenkingen. De totale uitgavenbegroting komt voor 2006 op CHF 24.563 miljoen en geeft een tekort aan van minder dan 1%. De jaarbegroting is, vooral door de renovatie van het Glashaus, rond CHF 4 miljoen hoger dan in 2005. Wij hopen dat de in dit jaarverslag geschetste ontwikkelingen ertoe zullen bijdragen dat ook in de toekomst op een dergelijke vrijwillige basis, geldmiddelen voor nieuwe initiatieven, continuïteit en behoud mogen toevloeien aan de Algemene Antroposofische Vereniging. Gedetailleerde gegevens zijn te verkrijgen onder: www.goetheanum.org; www.aagfinanz.ch of rechtstreeks bij
[email protected]
De bedragen zijn helaas allemaal in Zwitserse franken. Om ongeveer een inzicht te krijgen in de verhouding tot de Euro, kunt u de bedragen met tweederde vermenigvuldigen.
15
Adressen en contacten
Allgemeine Anthroposophische Gesellschaft
landelijke vertegenwoordiger: dr. med. Trajtscho Frangov
[email protected] www.aobg.org
Postbus, 4143 Dornach 1, Zwitserland
Canada Anthroposophical Society in Canada 9100 Bathurst St. #8 CA-Thornhill, ON L4J 8C7 tel. +1 416 892 3656 fax +1 905 889 3336
[email protected] www.anthroposophy.ca Secretaris Generaal: Philip Thatcher
BESTUUR AAN HET GOETHEANUM Virginia Sease secretariaat: Doris Bianchi Heinz Zimmermann secretariaat: Wiltrud Schmidt Paul Mackay secretariaat: Monika Clément Bodo v. Plato secretariaat: Ursula Seiler Sergej Prokofieff secretariaat: Ute Fischer Cornelius Pietzner secretariaat: Claudia Rordorf Bestuurssecretariaat tel. +41 61 706 42 42 fax +41 61 706 43 14
[email protected] Openingstijden: maandag t/m vrijdag 9.00h-12.30h 15.00h-18.00h Ledensecretariaat tel. +41 61 706 42 72 fax +41 61 706 43 47
[email protected]
Argentinië Sociedad Antroposófica en la Argentina 2224 Crisólogo Larralde AR-C1429BTP Florida, Buenos Aires tel. +54 11 4702 98 72 fax +54 11 4797 83 23 (T.E. Klein)
[email protected] landelijke vertegenwoordiger: Rosa Körte Australië Anthroposophical Society in Australia Rudolf Steiner House 307 Sussex Street AU-Sydney NSW 2000 tel. +61 2 9264 51 69 Fax +61 2 9251 37 43
[email protected] www.anthroposophyinaustralia.org landelijke vertegenwoordiger: Norma Blackwood België Antroposofische Vereniging in België Société Anthroposophique en Belgique F. Lousbergskaai 44 BE-9000 Gent tel. +32 9 233 54 58 Fax +32 9 233 53 27
[email protected] www.antroposofie.be Secretaris Generaal: Jan Borghs Brazilië Sociedade Antroposófica no Brasil Rua da Fraternidade, 156/168 BR-04738-020 São Paulo - SP tel. +55 11 5687 4252 fax +55 11 5523 0537
[email protected] www.sab.org.br Secretaris Generaal: Ingrid Böhringer Bulgarije Anthroposophische Gesellschaft in Bulgarien Ul. Tsar Simeon 55 BG-1000 Sofia tel/fax +359-2-980 84 86
16
Chili Rama ‘San Santiago’ Manuel Covarrubias 3782 Casilla 22-11 de Nunoa CL-Santiago de Chile secretariaat: Monica Waldmann Rama Sophia vertegenwoordiger: Carina Vaca Zeller Troncos Viejos 2135 La Reina Santiago de Chile Rama ‘Christophorus’ secretariaat: Natalia Gómez Clemenceau 1520 CL-Vitacura, Santiago de Chile Colombia Rama Santiago Apóstol, Cali leiding: Silvia und Enrique de Castro URESA Bloque 54, apto. 203 CO-Cali, Valle tl. +57 2 513 34 22 en +57 2 513 22 56 Rama Micael, Medellin leiding: Teresita Roldán de Hernandez Calle 13 # 43D14 CO-Medellin Tel. +57 4 266 53 61
[email protected] Denemarken Antroposofisk Selskab Danmark Ibaekvej 202 DK-7100 Vejle tel. +45-86 27 60 60, fax +45-75 83 73 40
[email protected] Secretaris Generaal: Troels Ussing www.rudolfsteiner.dk Duitsland Anthroposophische Gesellschaft in Deutschland Rudolf Steiner Haus Zur Uhlandshöhe 10 DE-70188 Stuttgart tel. +49 711 164 31 21 fax +49 711 164 31 30
[email protected] www.anthroposophie-de.com Secretaris Generaal: Nana Göbel Arbeitszentrum Berlijn Bernadottestrasse 90/92 DE-14195 Berlijn tel. +49 30 832 59 32, fax +49 30 832 63 98
[email protected] vertegenwoordiger: Martin Kollewijn Arbeitszentrum Frankfurt Hügelstrasse 67 DE-60433 Frankfurt tel. +49 69 530 935 81, fax +49 69 52 68 47
[email protected] vertegenwoordiger: Barbara Messmer
Arbeitszentrum Hannover Brehmstrasse 10 DE-30173 Hannover tel. +49 511 85 32 38, fax +49 511 28 17 52
[email protected]_net.de www.anthroposophie-hannover.de vertegenwoordiger: Thomas Wiehl Arbeitszentrum München Leopoldstrasse 46/a DE-80802 München tel. +49 89 33 25 20, fax +49 89 33 78 97
[email protected] www.anthroposophie-muenchen.de vertegenwoordiger: Florian Roder Arbeitszentrum Nord Mittelweg 11-12 DE-20148 Hamburg tel. +49 40 41 33 16 22, fax +49 40 41 33 16 42
[email protected] vertegenwoordiger: Matthias Bölts Arbeitszentrum Nordrhein-Westfalen Martin-Luther-Strasse 8 DE-42285 Wuppertal tel. +49 202 8 71 16 fax +49 202 8 77 73
[email protected] vertegenwoordiger: Michael Schmock Arbeitszentrum Nürnberg Rieterstrasse 20 DE-90419 Nürnberg tel. +49 911 33 86 78 fax +49 911 39 75 38
[email protected] www.anthroposophie-nuernberg.de vertegenwoordiger: Christa Pfannmüller Arbeitszentrum Oberrhein Starkenstrasse 36 DE-79104 Freiburg tel. +49 761 2 55 59 fax +49 761 29 28 1850
[email protected] vertegenwoordiger: Wolfgang Drescher Arbeitszentrum Ost Angelikastrasse 4 DE-01099 Dresden tel. +49 351 802 23 72 fax +49 351 899 63 43 vertegenwoordiger: Ingrid Hüther Arbeitszentrum Stuttgart Rudolf Steiner Haus Zur Uhlandshöhe 10 DE-70188 Stuttgart tel. +49 711 164 31 0 fax +49 711 164 31 12
[email protected] vertegenwoordiger: Johannes Kehrer Anthroposophische Gesellschaft Arbeitsgemeinschaft Impuls Ost contact: Werner Kleine, Andréstrasse 5 DE-09112 Chemnitz tel. +49 371 31 17 57 Ecuador Rama Micael, Quito leiding: Patricio Jaramillo Tobar Urb. La Luz, Fr. Guarderas 354 y Ab. Montalvo P.O. Box 17-04-10454 EC-Quito tel. + 593 2 240 76 21 fax + 593 2 255 29 42
[email protected]
Adressen en contacten
Egypte Groep Sekem leiding: dr. Ibrahim Abouleish 1 Belbis Desert Road, P.O.Box 2834 Alf Maskan EG-11777 El Horrya Heliopolis Cairo tel. +20 2 656 41 24, fax +20 2 656 41 23
[email protected]
India contact: Aban Bana 5 Proctor Road, Grant Road IN-Mumbai 400 007 tel./fax +91 22 386 37 99
[email protected] www.anthroposophyindia.org
Estland Eesti Antroposoofiline Selts Paiste 10-2 EE-11620 Tallinn landelijke vertegenwoordiger: Sulev Ojap
[email protected]
Ierland Anthroposophical Society in Ireland P.O.Box 172 GB-Belfast Delivery BT18 9WT Northern Ireland tel./fax +353 1 286 21 16 landelijke vertegenwoordiger: Michiel Brave
[email protected]
Filippijnen Anthroposophical Group in the Philippines 1086 del Monte Avenue PH-Quezon City 1105 tel. +63-2-370 8158 tel./fax +63-2-410 23 48 contact: Jake Tan
[email protected]
Israël Elias-Zweig, Jerusalem leiding: Eva Levy Hanassi St. 6 IL-92-188 Jerusalem tel. +972 2 563 31 65
Finland Suomen Antroposofinen Liitto Uudenmaankatu 25 A 4 FI-00120 Helsinki 12 tel. +358 9 696 25 20 fax +358 9 680 25 91
[email protected] Secretaris Generaal: Leena Westergrén Frankrijk Société Antroposophique en France 2 et 4, rue de la Grande Chaumière FR-75006 Paris tel. +33 1 4634 76 19 (Secretariaat) tel. +33 1 4326 09 94 (inlichtingen) fax +33 1 4325 26 21
[email protected] www.anthroposophie.fr Secretaris Generaal: Gudrun Cron Georgië Anthroposophische Gesellschaft in Georgien Seinab Bozvadse Str. 10 Postfach 91 GE-0108 Tbilissi tel. +995 32 99 95 76 landelijke vertegenwoordiger: dr. Nodar Belkania
[email protected] Groot Brittannië Anthroposophical Society in Great Britain Rudolf Steiner House 35 Park Road GB-London NW1 6XT tel. +44 207 723 44 00 fax +44 207 724 43 64
[email protected] www.anthroposophy.org.uk Secretaris Generaal: Ann Druitt, Philip Martyn Hawaï Anthroposophical Society in Hawai’i 2514 Alaula Way US-Honolulu, HI 96822 tel. +1 808 988 45 55
[email protected] landelijke vertegenwoordiger: Van James www.anthroposophy.org/Branches/Hawaii Hongarije Magyar Antropozófiai Társaság Bimbó út 3 IV.2 HU-1022 Budapest tel./fax +36 1 336 04 25 landelijke vertegenwoordiger: dr. Peter Szilágyi
[email protected]
Michael-Zweig, Harduf secretariaat: Sandra Gershony Kibbutz Harduf IL-17-930 D.N. Hamovil tel.+972-4-905 92 35, fax +972-4-986 11 06
[email protected] Groep: Hillel-Zweig, Kiriat Tivon contact: Stefanie Allon-Grob Schoschanim 32 IL-36-056 Kiriat Tivon tel. +972 4 983 20 67
[email protected] Sophia Branch, Petach-Tikva leiding: Viera Cohen P.O.Box 2143 IL-49121 Petach-Tikva
[email protected] Italië Società Antroposofica in Italia Via Privata Vasto 4 IT-20121 Milano tel./fax +39 02 659 55 58 Secretaris Generaal: dr. Stefano Pederiva
[email protected] www.rudolfsteiner.it
Letland Latvijas Antroposofiska Biedriba Lettische Anthroposophische Gesellschaft contact: Uldis Savelievs Keldisa-Str. 24-51 LV-1021 Riga tel. +371 9 16 50 00 fax +371 7 13 93 58
[email protected] Litouwen Michael-Zweig contact: Jurate Lekstiene Ateities 22-30 LT-5300 Panevezys Mexico Rama Juan de la Cruz leiding: dr. Octavio Reyes Tecla 46, Col. Los Reyes, Coyoacan MX-Mexico D.F. 04330 tel. +52 5 617 68 54 fax +52 5 617 40 54
[email protected] [email protected] Namibië Anthroposophische Arbeitsgruppe in Namibia secretariaat: M. Möller P.O.Box 11359 NA-9000 Windhoek tel. +264 61 22 43 49 fax +264 61 26 90 84 Nieuw Zeeland Anthroposophical Society in New Zealand Secretaris Generaal: Hans van Florenstein Mulder 18 Grants Road, Papanui, NZ-Christchurch tel. +64 3 354 44 47 fax +64 3 352 83 93
[email protected] www.anthroposophy.org.nz Nederland Antroposofische Vereniging in Nederland Boslaan 15 NL-3701 CH Zeist tel. +31 30 691 82 16 fax +31 30 691 40 64
[email protected] www.antroposofie.nl Secretaris Generaal: Ron Dunselman
Japan Anthroposophische Gesellschaft in Japan voorzitter: Tasuku Etschu secretariaat Shigeki Kudo Takadanobaba 1-18-26-203 Shinjuku-ku JP-169-0075 Tokyo tel./fax +81 3 32 05 96 45
[email protected] www.anthroposophische-gesellschaft.jp
Noorwegen Antroposofisk Selskap i Norge Prof. Dahlsgate 30 NO-0260 Oslo tel./fax +47 22 44 86 88
[email protected] www.antroposofi.no Secretaris Generaal: Frode Barkved
Anthroposophische Gesellschaft Japan voorzitter: Prof. Yuji Agematsu Takaban 3-3-9 1F, Meguro-ku JP-152-0004 Tokyo tel./fax +81 3 37 91 00 73
[email protected] Secretaris Generaal: Prof. Yuji Agematsu
Oostenrijk Allgemeine Anthroposophische Gesellschaft Landesgesellschaft Österreich Tilgnerstrasse 3 AT-1040 Wien tel/fax +43 1 505 34 54
[email protected] Secretaris Generaal: Dipl. Ing. Helmut Goldmann
Kroatië Drustvo „Marija Sofija“, Zagreb Baruna Trenka 4 HR-10000 Zagreb tel./fax +385 1 468 02 69 leiding: dr. Darko Znaor
[email protected] www.antropozofija.hr
Peru Sociedad Antroposófica en el Perú Av. G. Prescott 590 San Isidro PE-Lima 27 tel. +51 1 471 12 33 fax +51 1 436 85 56
17
Adressen en contacten
[email protected] landelijke vertegenwoordiger: Carmela Villafana
www.anthroposof.org landelijke vertegenwoordiger: Jan Dostal
Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap
Polen Towarzystwo Antropozoficzne w Polsce ul. Arciszewskiego 4 PL-01-483 Warszawa tel./fax +48-22-666 88 32
[email protected] landelijke vertegenwoordiger: dr. med. Ewa Wasniewska
Ukraïne Anthroposophischer Zweig in Kiew Ul. Tampere 17a UA-02105 Kiew Tel. +380-44-572 89 93
[email protected] www.michaeltime.org Kontakt Sergej Kopyl
Postbus, 4143 Dornach 1, Zwitserland
Portugal Sociedade Antroposófica em Portugal Quinta s. Joao dos Montes PT-2400 Alhandra tel. +351 21 951 20 92 fax +351 21 358 07 06
[email protected] landelijke vertegenwoordiger: Leonor Malik
Uruguay Novalis-Zweig, Montevideo leiding: Gisela Medina Amazonas 1529 UY-11400 Montevideo tel. +598 2 619 33 70
Roemenië Societatea Antroposofica din România Str. Visinilor nr. 17, sector 2 RO-73109 Bucuresti tel./fax +40-21-323.20.57
[email protected] www.antroposofie.ro landelijke vertegenwoordiger: dr. Gheorghe Paxino Rusland Anthroposophische Gesellschaft in Russland Nastschokinskij Pereulok 6, kw. 3 RU-119019 Moskau tel./fax +70 95 291 23 84 Servië Antroposofski Kulturni Centar Beograd leiding: Vojislav Kecman Gandijeva 241 YU-11070 Beograd tel. +381-11-158 135
[email protected] Slowakije Slovenská Antropozofická Spolocˇnost Hattalova 12A SK-821 08 Bratislava tel. +421 2 4445 36 90 fax +421 2 4445 38 54
[email protected] landelijke vertegenwoordiger: dr. Erich Sasinka www.antropozofia.sk Spanje Sociedad Antroposófica en España C/Guipuzcoa, 11-1-Izda ES-28020 Madrid tel./fax +34 91 534 8163
[email protected] voorzitter: Leonor Montes Thailand Anthroposophical Group in Bangkok leiding: dr. Porn Panosot 27/789 Moo 3 Mooban Napalai Sukhumvit Rd. TH-Bang Na, BKK 10260 tel. +66 2 745 79 78 / 745 79 79 fax +66 2 745 79 97
[email protected] Tsjechische Republiek Anthroposofická spolecnost PetrÏilkova 2485/44 CZ-158 00 Praha 5 - Stodulky tel./fax +420 235 517 732
[email protected]
18
USA Anthroposophical Society in America 1923 Geddes Avenue US-Ann Arbor, MI 48104-1797 tel. +1 734 662 93 55 fax +1 734 662 17 27
[email protected] www.anthroposophy.org Secretarissen Generaal: Joan Almon en MariJo Rogers IJsland Antroposofiska Felagid a Islandi P.O.Box 953 IS-121 Reykjavik landelijke vertegenwoordiger: Gudfinnur Ellert Jakobsson tel. +354 4 86 60 22
[email protected] Zuid Afrika Anthroposophical Society in Southern Africa 16 Promenade Road, Lakeside ZA-Cape Town 7945 Tel. +27 21 788 1022
[email protected] contact: Linoia Pullen Zweden Antroposofiska Sällskapet i Sverige Pl 1800 SE-153 91 Järna tel. +46 8 554 302 20 fax +46 8 5515 06 44
[email protected] www.antroposofi.nu Secretaris Generaal: Anders Kumlander Zwitserland Anthroposophische Gesellschaft in der Schweiz Oberer Zielweg 60 CH-4143 Dornach tel. +41 61 706 84 40 fax +41 61 706 84 41
[email protected] Secretaris Generaal: Otfried Doerfler
HOGESCHOOLCOLLEGE AAN HET GOETHEANUM Werner Barfod, Oliver Conradt, Nikolai Fuchs, Michaela Glöckler, Johannes Kühl, Paul Mackay, Cornelius Pietzner, Bodo v. Plato, Sergej Prokofieff, Martina Maria Sam, Virginia Sease, Christof Wiechert, Elizabeth Wirsching, Heinz Zimmermann
Algemene Sectie leiding: dr. Virginia Sease, dr. Heinz Zimmermann, Paul Mackay, Bodo v. Plato, Sergej Prokofieff, Cornelius Pietzner secretariaat tel. +41 61 706 42 42 fax +41 61 706 43 14
[email protected] Werkter reinen: Antroposofische studie en meditatie, menskunde: Heinz Zimmermann. Hierarchieënleer en christologie: Virginia Sease, Sergej Prokofieff. Reïncarnatie und karma: Paul Mackay. Maatschappelijke ontwikkeling en deskundigheid: Cornelius Pietzner. Actualiteitsonderzoek en ontwikkelingsvraagstukken: Bodo v. Plato Studie aan het Goetheanum inlichtingen: Ursula Seiler tel. +41 61 706 43 07
[email protected]
Mathematisch-astronomische sectie leiding: dr. Oliver Conradt tel. +41 61 706 42 20
[email protected] medewerkers: Georg Glöckler, Prof. dr. Gerhard Kowol Johannes Kepler-sterrenwacht excursies: Michael Bader tel. +41 61 706 42 29 www.keplerwarte.ch
Medische sectie leiding: dr. med. Michaela Glöckler secretariaat: Grit Müller, Doris Balsiger tel. +41 61 706 42 90
[email protected] www.medsektion-goetheanum.ch Medewerkers: Rebekka Fuchs (conferentieleiding), Dieter Fettel (financiën/ICT), Giovanna Ruggia (archief), Eva Handke, Stefan Langhammer (wetenschappelijk medewerker), dr. med. P. Heusser, dr. med. P. Selg (honorair wetenschappelijk medewerker) Internationale Koordination Anthroposophische Medizin/IKAM (Internationale coördinatie antroposofische geneeskunde)
[email protected]
Natuurwetenschappelijke sectie leiding: Johannes Kühl secretariaat: Barbara Schmocker tel. +41 61 706 42 10
[email protected]
Adressen en contacten
Onder zoeksinstituut: tel./fax zie Natuurw. sectie natuurkunde: Johannes Kühl, dr. Georg Maier, dr. Florian Theilmann gentechniek: dr. Johannes Wirz landschapsecologie: dr. Jochen Bockemühl, Daniel Kuster kennis over geneeskundige planten: Torsten Arncken, dr. Jochen Bockemühl botanica: Ruth Richter
GOETHEANUM
Weekblad „Das Goetheanum“
Postbus, 4143 Dornach 1, Zwitserland
Kristallisatie laboratorium: Haijo Knijpenga, Beatrix Waldburger tel. +41 61 706 43 63
[email protected]
Inlichtingen: tel. +41 61 706 42 42 Fax +41 61 706 44 46
[email protected] www.goetheanum.org congresbureau en toegangskaar ten: toegangskaarten: +41 61 706 44 44
[email protected] Rondleidingen: Tel. +41 61 706 42 42 Gastverblijven: Waltraud Frischknecht tel. +41 61 706 42 82
[email protected]
De Algemene Antroposofische Vereniging, vertegenwoordigd door Paul Mackay, geeft wekelijks het door Rudolf Steiner in 1921 opgerichte tijdschrift ‘Das Goetheanum. Wochenschrift für Anthroposophie’ uit. Voor leden van de vereniging is een bijlage toegevoegd ‘Nachrichten für Mitglieder. Was in der Anthroposophischen Gesellschaft vorgeht’. Tien maal per jaar verschijnt in het Duits en Engels ‘Anthroposophie weltweit’, eveneens voor leden.
Pedagogische sectie leiding: Christof Wiechert secretariaat: Rita Marbach, Dorothee Prange tel. +41 61 706 43 73
[email protected] www.paedagogik-goetheanum.ch
Sectie voor beeldende kunsten leiding (ad interim): Paul Mackay tel. +41 61 706 42 65
[email protected] medewerkers: Luigi Fiumara, Andrea Leubin, Thorwald Thiersch
Jongerensectie leiding: Elizabeth Wirsching secretariaat: Reinoud R. Meijer Postfach, CH-4143 Dornach 1 tel. +41 61 706 43 91
[email protected] www.youthsection.org
Landbouwsectie
GOETHEANUM-BEDRIJFSLEIDING Paul Mackay, Cornelius Pietzner, Bodo v. Plato, Elizabeth Wirsching
Receptie en evenementen leiding: Christine Blanke
Voorlichting en publiciteit Wolfgang Held tel. +41 61 706 42 61
[email protected]
Goetheanum-theater artistieke leiding euritmie: Carina Schmid drama/theater: Torsten Blanke bedrijfsleiding: Thomas Didden secretariaat: Angela Wirth tel. +41 61 706 42 50
[email protected]
leiding: Nikolai Fuchs secretariaat: Therese Jung, Karin Lundsgaard Schaller tel. +41 61 706 42 12
[email protected] medewerkers: dr. Manfred Klett, Stefan Mahlich, dr. Florian Leiber
Het Goetheanum-theater geeft een evenementenagenda uit; bovendien verschijnt een overzicht van cursussen, voordrachten en tentoonstellingen aan het Goetheanum. Aanmelden voor kostenloze toezending van beide agenda’s aan het secretariaat van het Goetheanum-theater.
Sectie voor woord, muziek en euritmie
Bouwkundige dienst
leiding: Werner Barfod secretariaat: Doris Bianchi Postfach, CH-4143 Dornach 1 tel. +41 61 706 43 12
[email protected] medewerkers/sters: Michael Kurz (muziek), Agnes Zehnter (spraakvorming, drama), Dagmar Horstmann (poppen/marionettentheater)
leiding: John Herdin secretariaat: Monika Paul tel. +41 61 706 44 00
[email protected]
Sectie letteren en cultuurwetenschap leiding: Martina Maria Sam secretariaat: Hildegard Backhaus tel. +41 61 706 43 82 sektion.schoene.wissenschaften@ goetheanum.org medewerkster: Christiane Haid
Sectie voor sociale wetenschappen leiding: Paul Mackay coördinatie: Ulrich Rösch secretariaat: Hannah Koskinen tel. +41 61 706 43 26
[email protected]
Redaktie: Sebastian Jüngel, Axel Mannigel, Dietrich Rapp, Ursula Remund Fink, Michaela Spaar. Bedrijfsleiding: Christian Peter Postfach, CH-4143 Dornach 1 tel. +41 61 706 44 64 fax +41 61 706 44 65
[email protected]
Uitgeverij aan het Goetheanum leiding: Joseph Morel Hügelweg 59, Postfach 131 CH-4143 Dornach 1 tel. +41 61 706 42 00
[email protected] www.vamg.ch
Financiën Penningmeester: Cornelius Pietzner secretariaat: Claudia Rordorf tel. +41 61 706 43 10
[email protected] www.aagfinanz.ch
Cafeteria en Restaurant vegetarisch restaurant Dorneckstrasse 2, CH-4143 Dornach tel. +41 61 706 85 10
[email protected] www.speisehaus.ch
Boekhandel aan het Goetheaum tel. +41 61 706 42 75
[email protected] Openingstijden: maandag t/m vrijdag: 9.30h-12.30h 14.00h-18.30h zaterdag: 9.30h-17.00h
Documentatie centrum leiding: Uwe Werner Archief: Karin Rohrer, Peter Braithwaite tel. +41 61 706 42 63
[email protected] Bibliotheek: Wilhelm Baumeier tel. +41 61 706 42 60 Openingstijden: Dinsdag t/m zaterdag 11h-15h Kunstcollectie aan het Goetheanum: Dino Wendtland tel. +41 61 706 42 85
19