2009. Goetheanum

Algemene Antroposofische Vereniging 2008/2009

Goetheanum

Inhoud

Zoals u al enige jaren van ons gewend bent, geven wij ook dit jaar een Nederlandse vertaling uit van het jaarverslag van de Algemene Antroposofische Vereniging. Alle secties van de Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschappen aan het Goetheanum beschrijven hierin het wereldwijde werk in het afgelopen jaar. Bovendien laat een interview met de secretaris-generaal van Italië nog speciaal een licht schijnen op de situatie aldaar en is door het bestuur van de Algemene Antroposofische Vereniging het algemene antroposofische werk vanuit het Goetheanum weergegeven. Tenslotte geeft de penningmeester een overzicht van de financiële stand van zaken in 2008/2009. Wij hopen dat u zo kunt meeleven met wat er op het Goetheanum en in de antroposofische wereld plaatsvindt. Jan Borghs, secretaris-generaal van de Antroposofische Vereniging in België, Ron Dunselman, secretaris-generaal van de Antroposofische Vereniging in Nederland.

Voorwoord .................................................................................... 3 Algemene Antroposofische Vereniging Interview met Stefano Gasperi....................................................... 4 Enkele aspecten van het werkjaar 2008/2009................................ 6 De Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap Jongerensectie ............................................................................... 7 Mathematisch-astronomische sectie............................................... 8 Medische sectie ............................................................................. 9 Natuurwetenschappelijke sectie ................................................... 10 Pedagogische sectie..................................................................... 11 Sectie voor beeldende kunsten .................................................... 12 Landbouwsectie........................................................................... 13 Sectie voor woord, muziek en euritmie........................................ 14 Sectie letteren en cultuurwetenschappen..................................... 15 Sectie voor sociale wetenschappen .............................................. 16 Goetheanum Het antroposofische werk aan het Goetheanum, kort belicht ..... 17 Financieel overzicht 2008 ............................................................ 18 Adressen ..................................................................................... 21 2

Voorwoord

Beste leden, Het bouwen van de kathedraal van Chartres heeft meer dan 100 jaar geduurd. Hele generaties handwerklieden, zoals bouwmeesters, steenhouwers, timmerlieden, beeldhouwers en anderen hebben hun aandeel geleverd aan dit machtige bouwwerk, zonder het zelf ooit met fysieke ogen als geheel voltooid gebouw te hebben gezien. Vanuit wat voor kracht konden zij deze reusachtige prestatie volbrengen? Sinds de Kerstconferentie 1923 zijn er 85 jaren voorbijgegaan. Bij de nieuwe oprichting van de Antroposofische Vereniging op deze Kerstconferentie heeft Rudolf Steiner de grondsteen in de harten gelegd van elk lid van de vereniging. In het voorgeboortelijke beleeft ieder mens ontmoe‘Het wezen Antroposofie is tingen met geestelijke wezens een kracht die actieve aandie de ontwikkeling van de dacht vooropstelt’ mensheid dragen en is hij verSeija Zimmermann bonden met hun onderlinge verband. Op aarde gekomen, wil de mens deze onderlinge verbanden terugvinden. De weg naar de antroposofie op aarde is voor elk mens individueel en in uniciteit niet herhaalbaar. De zoekende schreden op deze weg laten sporen achter in onze harten en die sporen worden aangeraakt als het om antroposofie, de antroposofische vereniging en het lidmaatschap in deze vereniging gaat. Voelen wij onze verbondenheid met die krachten waarmee wij niet alleen voorgeboortelijk maar ook in het nachtbewustzijn in verbinding staan? Kunnen wij dat vinden en volgen? Op dit gebied zijn wij gauw in Seija onzekerheid gebracht, kwetsbaar, soms wanhoZimmermann is pig, maar aan de andere kant ook geraakt door sinds 2006 lid diepste gevoelens van onze verbondenheid met van het bestuur. het menszijn. Daarvoor werkte ze als arts in Finland.

Antroposofische Vereniging. Deze vier prioriteiten: het christelijke van de antroposofie, de relatie tot het wezen Antroposofie, karma en reïncarnatie en het michaëlische karakter van de huidige tijd werden in het voorjaar van 2009 door elk van de bestuursleden in afzonderlijke mededelingen in Anthroposophie Weltweit weergegeven. Hier willen wij er alleen op wijzen hoe deze vier prioriteiten ons kunnen helpen om de kernopgave van de Antroposofische Vereniging bewust te krijgen. Als we met dit gezichtspunt de activiteiten van de afzonderlijke secties bekijken, wordt duidelijk dat het werk van de Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschappen zonder de ondersteuning van alle leden – dichtbij of veraf – ondenkbaar zou zijn. Elk lid afzonderlijk kan alleen maar van harte worden bedankt, dat dit werk door zijn ideële en financiële medewerking mogelijk wordt gemaakt. Daarbij telt vooral ook de deelname van de leden aan het geestelijke werk, aan de conferenties, voordrachten en werkgroepen. Het wezen Antroposofie wil onder ons leven als een kracht waarvan de basis de constante aandacht is – handelen uit vrijheid in het sociale waarnemen. Voor het Bestuur van het Goetheanum Seija Zimmermann

De vraag naar de intiemste en meest persoonlijke krachten, die het ons mogelijk maken om wat we ons voorgenomen hebben hier op aarde te verwezenlijken, stond in het middelpunt toen de bestuursleden in de herfst van 2008 aan het begin van het vergaderjaar, in een levendige discussie over het geestelijk onderzoek, prioriteiten formuleerden voor het werk van de Algemene

3

Algemene Antroposofische Vereniging

‘Op de lagen van de geschiedenis zelf koning of paus worden’ – Interview met Stefano Gasperi –

Hoe kan de situatie in Italië worden beschreven? Stefano Gasperi: Het is moeilijk over je eigen land te spreken omdat de distantie ontbreekt. Het is alsof je over jezelf zou spreken. Italië is een jong land, dat pas sinds 160 jaar een eenheid is geworden. Dat geldt niet voor de nationale identiteit, die is nog niet helemaal gevonden. Er is een zin over de schepping van mijn land: ‘Nu hebben wij Italië geschapen, wat nog ontbreekt zijn de Italianen.’ En zo is het inderdaad. Het zijn de politieke en kerkelijke machten die dit ontdekken van de eigenheid verhinderen. Bovendien werkt het rijke verleden nog na. Een fenomeen als de maffia met zijn enorme binding aan bloed, familie en wraak is alleen maar te verklaren als we begrijpen dat in Italië de voor-christelijke, de zogenaamde derde cultuurperiode nawerkt. Deze maffiose tendens met al haar privileges beschadigt ons politiek-economische leven. We leven sinds jaren in een decadentie van de politieke wereld. Dat zijn relicten uit deze tijd. Rudolf Steiner kenschetst Italië als omgestulpt Egypte en de volksgeest van dat Egypte is nu de geest van Italië.

Wie door Italië reist, denkt aan het oude Rome.

De arts Stefano Gasperi is sinds 2007 secretarisgeneraal van de Antroposofische Vereniging in Italië.

4

Precies, die rationele cultuur werkt ook na, met name in het katholicisme en in het groeiende intellectualisme. Maar dat is niet de enige kerk van Italië. Wij hebben een tweede kerkachtige vorm, dat was het communisme. Italië was na de tweede wereldoorlog het op één na grootste communistische land van Europa en dat heeft een krachtig stempel gedrukt op het hele culturele leven in scholen, economie en kunst. Het klinkt misschien verrassend maar in hun idee van de staat zijn katholicisme en marxisme niet zo ver van elkaar verwijderd. Deze macht van de staat, die geweldige bureaucratie, veroorzaakt de Italianen veel leed. Dat heeft Dante al gezien met zijn oproep: ‘Wees jezelf, wees koning en paus.’ Daarmee bedoelde hij de beide machten: kerk en staat. Door de kerk is een zich vrij wenden tot de geest niet mogelijk, door de staat is het niet mogelijk met eigen wil en vrij engagement de sociale samenleving vorm te geven. Dat zijn fenomenen van de vierde, de Grieks-Romeinse cul-

tuurperiode waardoor de kiemen van de bewustzijnsziel bedekt worden. En toch: wij moeten niet vergeten: de opkomst van de bewustzijnsziel vond in de Renaissance in Italië plaats.

Hoort Italië tot Midden-Europa? Italië is een groot of beter een lang land. Het gaat in het Noorden tot Midden-Europa en in het Zuiden tot Afrika, is in het Noorden bergachtig, kristallijn, in het Zuiden vulkaanachtig rijk aan zwavel. Die wijdte spiegelt zich in onze bevolking; daarom zijn er verschillende ziele-kwaliteiten over het land verdeeld: Kwaliteiten van de bewustzijnsziel zijn eerder in het Noorden te vinden en kwaliteiten van de gemoedsziel meer in het Zuiden. Er is nog een thema waarover men niet graag spreekt, omdat het historisch te dichtbij is: de burgeroorlog aan het einde van de tweede wereldoorlog. Die bracht een enorme verdeeldheid in de bevolking. Het is nog niet gelukt om dat doorzichtig te maken. Het spiegelt zich nu in de vorming van kampen in het maatschappelijke leven. Italië is sterk gepolariseerd: niet alleen door de verschillen Noord-Zuid maar ook op politiek gebied: staat en kerk zijn moeilijk te scheiden; vooral op ethisch vlak is er een strijd tussen algemene en confessionele maatschappij.

De wereld bewondert Italië om zijn kunstzinnige lichtheid, zijn ‘dolce vita’ – hoe is dat te verklaren? Rudolf Steiner ziet in het Italiaanse volk een bijzondere zonnekwaliteit en relatie tot de gemoedsziel, dat wil zeggen een relatie tot de wereld via de zintuigen. Zo zou het een opgave van Italië kunnen zijn om via de zintuigen een relatie tot de geest te vinden. De tendens tot luchtig, tot licht en lucht kan echter tot mysticisme afglijden, zoals het dichtbij de zintuigwereld zijn in het kleed van het materialisme kan verschijnen.

Italië en Duitsland werden in de 20e eeuw een verschrikkelijke ‘as’, hoe is dat te verklaren?

Algemene Antroposofische Vereniging

De gemeenschappelijke oorlog was de groteske karikatuur van een diepe verwantschap. Bij alle verschillen hebben de twee volkeren een sterke relatie zowel tot het geestelijke als tot het fysieke.

die als een schaal van de bewustzijnsziel de Michaëlimpuls op kan nemen. Licht en warmte komen hier samen. Voor Italië gaat het erom de bewustzijnsziel warmte te geven. Buitendien heb ik een wens. Ik ben ervan overtuigd dat voor de opgaven van Midden-Europa, het Duitse en Hoe ontwikkelt de antroposofie zich in Italië? het Italiaanse volk moeten samenkomen. In de Ik woon in Trentino, een streek met een rijke tweede wereldoorlog hebben wij daarvan een katholieke historie en heden, maar de antropo- demonische karikatuur gezien. Ik zal proberen, een nieuwe, gezonde, sofie bloeit ondanks vruchtbare verbinding dat sterk. Wij zitten in en een intensivering Italië in een jeugdfase van contacten en van de antroposofie. samenwerking te Tot in de zestiger jaren bevorderen. Daarnaast van de 20e eeuw speelzou ik de relatie tussen de het antroposofische de dochterbeweginleven zich af in privé gen en antroposofikringen met ‘theososche vereniging willen fisch karakter’. Nu ontverbeteren. Daarvoor plooien zich de dochwillen wij op onze terbewegingen. komende jaarvergadeDaarom beleven wij ring graag alle initiatienog die groei. Wij hebven en groepen van de ben 200 artsen. Er worantroposofische beweden jaarlijks meer dan ging uitnodigen met 60.000 boeken van de vraag, hoe de chrisRudolf Steiner en aantelijke impuls in de verwante literatuur verafzonderlijke beroepskocht en dat stijgt jaargroepen vertegenlijks met 10%. Een van woordigd is. Ik heb de grote Italiaanse uitdeze jaarconferentie gevers, Mondadori, Michelangelo’s David laat aan het begin van de nieuwe tijd de georganiseerd in de heeft besloten de vier huidige gemoedsgesteldheid zien waarbij scepsis en vastberhoop dat moeder en hoofdwerken De adenheid zich verenigen. dochter dan beter in Filosofie van de Vrijheid, De wetenschap van de gesprek komen. geheimen der ziel, De weg tot inzicht in hogere werelden en Theosofie uit te geven. Duizenden exemplaren worden verkocht. Ook de ledenaantallen groeien jaarlijks.

Hoe zijn de perspectieven? Ik ben pas twee jaar secretaris-generaal. Een belangrijke vraag lijkt mij: welke vorm krijgt de bewustzijnsziel door Italië en zijn speciale gevoelsvermogens? In de gemoedsziel leeft een bijzondere gevoelskwaliteit, een ziele-warmte,

Wat zou voor Italië te wensen zijn? Een mooie vraag. Ik denk; dat dit model van de staat uit de Grieks-Romeinse tijd verdwijnt. Giuseppe Verdi heeft in vele kleuren over de roep van Italië naar vrijheid gecomponeerd. Daar is zijn werk van doortrokken. Je zou de Italianen kunnen toewensen wat het koor van de gevangenen in Nabucco zingt: ‘Va, pensiero, sull’ali dorate. Vlieg, gedachten, op gouden vleugels.’

5

Algemene Antroposofische Vereniging

Antroposofische pioniersfase in het verre Oosten – Enkele aspecten van het werkjaar 2008/2009 –

In de 90-er jaren groeiden talrijke antroposofische initiatieven in Zuid- en MiddenAmerika, in het huidige decennium zijn het vaak de landen van het verre Oosten waar de eerste antroposofische conferentie plaatsvindt, de eerste vrijeschool, de eerste therapieinstelling begonnen is. Zo werkt sinds vijf jaar de eerste vrijeschool in China. Inmiddels wordt aan 55 leerlingen in zes klassen onderricht gegeven. Japanse vrijeschool leerlingen op de wereld lerarenconferentie: traditionele dans. Een ‘mijlpaal’ noemt Astrid Schröter uit Chengdu het eerste werkweekend functie in april 2008 aan Mats-Ola Ohlsson heeft over de grondsteenmeditatie in overgedragen. november 2008. Daaraan vooraf Ook Nana Göbel beëindigde na drie jaar haar ‘De bemiddelaars van de ging een ontmoeting op initiatief activiteit als secretaris-generaal in Duitsland en westerse cultuur kunnen in van Nana Göbel en Hans gaf de functie over aan Hartwig Schiller. De conChina zeer veel tot stand Florenstein Mulder in Hongkong, troversen in de Duitse landelijke vereniging brengen, als ze bereid zijn waaraan 13 pedagogen uit China, maakten het voor Nana Göbel onmogelijk om op de vragen te wachten.’ Taiwan en Europa elkaar hebben naast het enerverende crisismanagement haar ontmoet over de kwestie van het sociaal-ondernemende kwaliteiten verder zinvol Astrid Schröter vertalen van teksten van Rudolf in te zetten. Die stromen nu weer volledig in het Steiner. Doel is om de beeldrijke researchwerk van de ‘vrienden van de opvoedChinese schrifttekens zo te gebruiken voor de kunde van Rudolf Steiner’. In de algemene vergagedachten van Rudolf Steiner dat het taalkundi- dering van het afgelopen jaar is in Duitsland een ge teruggrijpen naar de Chinese confucianisti- koers gevonden met toekomstmogelijkheden. sche traditie minder domineert. Dat vraagt om De derde verandering in het internationale grenieuwe scheppingen in de taal. mium betreft Australië. Norma Blackwood, vroeIn Zweden zijn veelbelovende ontwikkelingen op ger landelijk vertegenwoordigster, is nu secretagang gekomen: zo startte in Järna het uit de jon- ris-generaal van het zesde continent. gerensectie geboren Young Initiative Programme. Doel is om jonge ondernemers te Naast de tijdsvragen zoals economische crisis en helpen aan praktische en spirituele bekwaamhe- klimaatverandering kwam in het Duitse taalgeden zodat hun initiatieven werkelijkheid worden. bied de vraag naar het christelijke en het In het tijdschrift ‘Das Goetheanum’ werden een Christus-begrip van de antroposofie centraal te paar van de 27 jongeren uit 18 landen gepor- staan. De Duitse landelijke vereniging is gestart tretteerd zoals bijvoorbeeld Ayman Zaher uit in de Duitse uitgave van ‘antroposofie wereldLibanon. Bovendien zijn daar 15 leden van ver- wijd’ in mei 2008 met een reeks essays: ‘De toeschillende beroepsgroepen met Arthur komst van het christendom’. De Zwitserse landeZajonc/USA begonnen aan een driejarige cursus lijke vereniging wijdde haar jaarconferentie aan met als doel, meditatie als wetenschappelijke het doorchristelijken van de levensgebieden. onderzoeksmethode te ontwikkelen. In deze ini- Sergej Prokofieff startte een reeks conferenties tiatieven, evenals in de Noorse zomerconferentie aan het Goetheanum over de christologische ‘Toekomst maken’ had Anders Kumlander nog grondslagen van de basiswerken van Rudolf de hand, die als Zweedse secretaris-generaal zijn Steiner.

6

Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap

Wakker worden voor de eigen vragen – Jongerensectie –

In een tijd van maatschappelijke en ecologische crises is het zeer de moeite waard de blik te richten op de volgende generaties omdat daar het meest zuiver mentaliteit en vermogens zichtbaar worden die toekomstgericht zijn. Wat observeren de medewerkers van de jongerensectie? Guy Collins, medewerker van de sectie: ‘Als ik aan de sfeer bij de zomerconferentie denk dan is het die bijzondere stemming van rust, van geëngageerde kalmte, zoals ik dat in die mate nog nooit heb beleefd. Er is ‘Waarop komt het aan? een bijzondere kwaliteit van stilte, Elkaar ondersteunen!’ die makkelijk is mis te verstaan, Elizabeth Wirsching omdat ze parallel loopt met luchtigheid en hoog levenstempo. De jongeren lukt het om van het éne moment in het andere van instelling te veranderen: van zich verliezen aan de wereld naar aandacht voor existentiële vragen.’ Gevolg, maar net zo goed oorzaak van dit kunnen terughouden van de ziel, is het fenomeen dat steeds meer mensen voor hun innerlijke mens wakker worden. Er is waarschijnlijk vrijwel geen medium meer waar geen adviezen voor meditatie en innerlijke persoonlijkheidsontwikkeling hun plaats hebben.

Elizabeth Wirsching leidt sinds 2000 de jongerensectie. Daarvoor werkte ze als lerares in Noorwegen.

Het begon met een klein werkgesprek tijdens de jongeren-zomerconferentie in 2008. De discussie moest worden voortgezet vonden de jongeren. Er groeide een internationale kring van jongeren uit Duitsland, Finland, Brazilië, Holland en andere landen, die elkaar ontmoetten in het Goetheanum in de Michaëlstijd en ook op de twaalf dagen van de kersttijd, om die vraag naar de innerlijke mens te onderzoeken: ‘We hebben geen programma nodig, geen lange voorbereiding, een korte notitie per mail is genoeg en 50 jonge mensen kwamen voor dit meditatieve werk bij elkaar.’ Zij die naar de waarheid op weg zijn, wandelen alleen. Deze uitspraak van Christian Morgenstern zal vermoedelijke iedereen beamen die zich op een spirituele ontwikkelingsweg bevindt. Dat ook het tegendeel geldt, daarop wijzen de ervaringen van de beschreven studiegroepen zoals ook de hogeschool-samenkomst met Hemelvaart 2008. Martin Stenius: ‘Veel van de jonge mensen voelen dat zij voor de innerlijke weg de ondersteuning van de

Onbevangen waarnemen.

gemeenschap nodig hebben. Dat is geen idee, geen methode, maar dit feit berust op een existentiële ervaring.’ Deze ervaring laat zich moeilijk in bepaalde thema’s vatten. Daarom hebben de samenkomsten weinig inhoudelijke tijdsraming. ‘Back to the basics, terug naar de basis, zo beschrijven de trendsetters de tegenwoordige spirituele verlangens’, schetst Elizabeth Wirsching. De zomerconferentie – van waaruit de beschreven ontmoetingen zijn ontstaan – was ook een nieuw experiment, een experiment vol tegenstellingen: inhoud en festival, ernst en feest. Uit het netwerk van de jongerensectie werden mensen uitgenodigd om over het motief van hun engagement te vertellen. ‘Why do you do what you do?’ was de vraagstelling en leidde tot persoonlijke verhalen. Een ontdekking: zulke referaten waarin het om het Waarom en niet om het Hoe gaat, bieden vooral voor degenen zelf die de voordrachten houden nieuwe inzichten. De referaten zijn daarom vooral tot het eigen oor gericht, omdat zulke zelfbeschouwingen helpen om voor de diepere persoonlijke vragen wakker te worden – of liever, voor de verborgen drijfveren van het eigen betere handelen. Dat toegankelijk te maken binnen het samenwerken, is het meest waardevolle doel van de jongerensectie.

7

Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap

400 jaar ‘ademende’ planetenbanen – Mathematisch-astronomische sectie –

elliptische baanvorm van Mars lukte het Johannes Kepler zijn wetten over de planetenbanen op te stellen. Beschouwingen over Mars in Rudolf Steiners werk, over Mars in mythen en menskunde alsook over Mars als representant van de tijdgeest Samael en zijn spiegeling in de mensheidsgeschiedenis gaven een rijk beeld over de rode planeet. Na Venus in 2007, is daarmee de tweede planetarische buur van de aarde onder de loep genomen. Naast dit studieweekend waren er twee vakcolloquia over mathematica en astronomie. Op uitnodiging komen vaklieden van beide disciplines bij elkaar voor een wetenschappelijke uitwisseling. In het afgelopen jaar werd er in astronomische werkgroepen bijvoorbeeld over de dierenriem en over de betekenis van de astrologie gesproken. In het midden van de rode planeet strekt zich Vallis Marineris uit, de grootste canyon onder de planeten van het zonnesysteem.

Oliver Conradt, natuurkundige en pedagoog, leidt sinds 2005 de mathematischastronomische sectie aan het Goetheanum.

In 1609, precies vierhonderd jaar geleden werd de kosmos menselijk. Zo is het historische feit te beschouwen dat Johannes Kepler zijn werk ‘astronomia nova’ in dat jaar publiceerde. Het bevat de beschrijving dat de planeten niet in goddelijk-gelijkmatige kringen, maar in elliptische banen rond de zon trekken en dus ten opzichte van de zon dichtbij en veraf, sneller en langzamer kunnen zijn. Eveneens in dat jaar keek Galileï als eerste mens door een verrekijker naar het maanoppervlak en noteerde in zijn ‘siderius nuncius’ (sterrekundige berichten) ‘niet goddelijk, zoals Aristoteles ons leerde, maar vol dalen en ravijnen, net als de aarde’. De kosmos wordt van zijn betovering ontdaan, want tot die tijd waren er tenminste nog in het mathematische calculeren van de planetarische kosmos, goddelijke tekens. Op instigatie van de Astronomische Union zag UNESCO aanleiding om het jaar 2009 tot jaar van de astronomie uit te roepen. De mathematisch-astronomische sectie nam aan deze kosmische herdenking al in de herfst van 2008 deel met een weekendconferentie over de planeet Mars. Aan de hand van de bijzondere

8

Een hoogtepunt van de sectie-activiteit was de wiskunde studieweek in de herfst die dit jaar met de titel ‘universele krachten van de mechanica’ aan het gelijknamige werk van George Adams was gewijd. Adams is voor de tweede wereldoorlog buitengewoon ver doorgedrongen tot in de consequenties van de projectieve meetkunde voor de natuurwaarneming. Bovendien werd de publicatie ‘Projectieve microfysica’ door Peter Gschwind in uittreksels behandeld. Net zoals Elisabeth Vreede dat deed op het astronomische gebied, zou Oliver Conradt, leider van de sectie, ook in de mathematica de vroege basiswerken weer toegankelijk willen maken. Bij de conferentie van wiskundeleraren in het voorjaar 2008 ging het om het meetkundeonderwijs door alle twaalf klassen heen. Eenzelfde overzicht zouden de verantwoordelijken van de conferentie nu aan het begin van 2009, ook voor algebra, van het hoofdrekenen tot en met het integraal rekenen, willen doorvoeren. Daarmee opent zich vooral voor nieuwe collega’s een mooie gelegenheid, om een overzicht te krijgen over het leerplan aan de vrije scholen.

Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap

De volgende fase – Medische sectie –

Er is steeds meer vraag naar therapievormen die op totaliteit gericht zijn. Volgens een Zwitserse enquête onder 1200 patiënten laat 60% van de bevolking zich op die manier behandelen of helpen zichzelf met deze therapierichting. De wettelijke algemene voorwaarden voor erkenning en samenwerking tussen de verschillende complementaire medische methoden zijn in het proces van onderhandeling waarbij ook ‘De identiteit van de antrode antroposofische geneeskunposofische geneeskunde de (Anthroposophische wordt duidelijk in de ontMedizin, AM) op wetenschapmoeting tussen arts en pelijk en juridisch gebied door patiënt, als het erom gaat, haar representanten – in intuïtief te begrijpen langs Duitsland al sinds 1976 – zijn welke ingang de ziekte haar betrokken. De meest veeleisenloop heeft genomen.’ de opgave waarvoor wij nu staan is de antroposofische Michaela Glöckler geneeskunde in het academisch discours grond onder de voeten te geven en om de heugelijke ontwikkeling verder te intensiveren, antroposofische geneeskunde niet alleen in het kader van complementair medische colleges aan de medische faculteiten te organiseren, maar ook om jonge academici uit te dagen zich in dit vak in te werken. Aan de universiteit Witten-Herdecke bestaat al een begeleide studierichting die het voor studenten mogelijk maakt om parallel aan de voorgeschreven geneeskundige studie, zich als antroposofische arts te kwalificeren. Michaela Glöckler heeft sinds 1988 de verantwoordelijkheid voor de medische sectie. Zij is kinderarts en houdt zich naast de geneeskunde bezig met pedagogischsociale, christologische en kunstzinnige vragen.

Met de oprichting van het algemene ziekenhuis Herdecke in 1969 en iets later de Filderkliniek trad de antroposofische geneeskunde met poliklinieken voor het brede publiek en kreeg veel aandacht. Maar met de wens van Steiner om de antroposofische geneeskunde volledig op het terrein van de academische geneeskunde te plaatsen, is alleen in Zwitserland (universiteit Bern) en in Duitsland een begin gemaakt. ‘Naast de academiesering speelt de popularisering een even belangrijke rol’, zegt Michaela Glöckler. ‘Er wordt steeds meer werkgelegenheid geschapen voor public relations op het gebied van de AM – niet in de laatste plaats ook binnen de medische sectie, waar Heike Sommer sinds het begin van 2009 belast is met de public relations. Wij moeten door engagement en inhoudelijke

In het kader van ELIANT stegen 2000 luchtballonnen op vanaf het Goetheanum – sommige lukte het over de Alpen te komen.

substantie deze ontwikkeling rugdekking geven. ‘Dat gebeurt op drie manieren: aan de ene kant wordt de internationale opleiding van artsen voortgezet – nieuw daarbij komen Cuba en Midden-Amerika. Anderzijds wordt er in de opleiding gewerkt aan nieuwe lesmethoden zoals probleem- en dialooggerichte studieconcepten. Daarbij houden de opleiders elkaar ook op de hoogte en spiegelen zich aan elkaar. Zelfontwikkeling als instelling van de studentenleiding is het trefwoord. De jaarvergadering van de antroposofisch-medische beweging 2008 was aan het thema identiteit gewijd. ‘Binnen de medische beweging werken wij eraan de afzonderlijke beroepstakken sterker te profileren. Afgelopen jaar lukte dit binnen het kader van de eerste internationale conferentie voor heileuritmie (documentatie hierover is verkrijgbaar). Dit jaar zijn het de fysiotherapeuten die in het kader van hun vakconferentie aan hun beroepsidentiteit willen werken.’ Ten derde werken alle antroposofisch-medische beroepsgroepen aan opleidingseisen en specifieke landelijke maatstaven voor wat betreft de opleidingskwaliteit en overheidseisen voor beroepskwalificatie. Intern werkt de medische sectie eraan om de door Rudolf Steiner en Ita Wegman geïnaugureerde medische circulaire na een paar jaar pauze weer op te starten. Daarin zullen ‘gedachten, ervaringen, nieuws en tips wereldwijd worden gecommuniceerd, opdat in het gedifferentieerde landschap van de antroposofisch-medische beweging, de eenheidsimpuls en het gevoel in een samenwerkend geheel te staan, weer meer zorg krijgen.’

9

Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap

Leven begrijpen, niet verklaren – Natuurwetenschappelijke sectie/instituut voor wetenschappelijk onderzoek –

Johannes Kühl (natuurkundige) leidt sinds 1996 de natuurwetenschappelijke sectie. Zijn wetenschappelijke prioriteit is het water en ook de optiek.

10

Na het betrekken van het gerenoveerde Glashaus namen de medewerkers van de natuurwetenschappelijke sectie en de landbouwsectie de cesuur als aanleiding tot bezinning en heroriëntering op hun werkzaamheden. In colloquia en een clausuur van één week zijn daarbij drie perspectieven ontstaan: de onderzoeksprojecten van de Dubbele stroom van de tijd. De embryonale vorm van de aap laat al de schedellandbouwsectie werden in het vorm zien van de toekomstige hogere soort. instituut voor wetenschappelijk onderzoek geïntegreerd. De ondernemingsgeest Terwijl op die manier in de natuurwetenschappevan Nikolai Fuchs en de filosofisch-natuurweten- lijke sectie en in de landbouwsectie een klimaat schappelijke inbreng van Johannes Kühl en van wetenschappelijke uitwisseling ontstond, Johannes Wirz, geven het werk door de weder- spande Johannes Kühl als sectieleider op vijf grote zijdse aanvulling nieuwe dynamiek en daad- reizen een wijde boog van het sectiewerk: kracht. De vraag, die steeds in het centrum van Brazilië, Australië, Finland, Egypte en Japan werhet wetenschappelijke werk stond, naar dat wat den bezocht. het leven uitmaakt, hoe het leven zich ontwikkelt, Na de renovatie van het Glashaus in de zomer werd door de studie van verschillende filosofische 2007 vroegen sommigen zich af of de vele lichte en natuurwetenschappelijke grensgangers en werk- en vergaderruimtes gezien de zeer beperkbeoefenaars van fundamenteel onderzoek in de te middelen voor onderzoek met leven zouden 20e eeuw verdiept en verscherpt. De winst voor worden gevuld. Na twee jaar kan deze vraag het begrip van de natuurwetenschappelijke voorgelukkig met Ja worden beantwoord. Met 13 drachten en geschriften van Rudolf Steiner is onderzoekers – volledig of in deeltijd werkend – is enorm, omdat tegelijkertijd een beeld van geesthet Glashaus het centrum van het wetenschappeverwantschap ontstaat en het bijzondere en de lijke leven aan het Goetheanum. De lange lijst van originaliteit van Steiner duidelijk naar voren komt. publicaties in het jaarverslag van het instituut voor De voor het eerst gemeenschappelijk georganiwetenschappelijk onderzoek, documenteert de seerde zomer-universiteit werd door Johannes innovatiekracht van de collegiaal werkende Wirz, bioloog van de sectie, de titel meegegeven gemeenschap. Het slot van het bericht waarin de ‘Het leven begrijpen, niet verklaren’ – grootse talrijke onderzoeksprojecten worden voorgelegd, woorden, die oproepen tot inzicht vanuit deelnaluidt: ‘Wat wij nodig hebben …’ Het goede me en niet vanuit distantie. Deze weg vereist bericht: 20 stichtingen en ondernemingen hebinnerlijke scholing en discipline, en daarom ben in het laatste jaar met 800.000 CHF geholkomen de medewerkers wekelijks bij elkaar zowel pen, om de natuurwetenschappelijke en agrarivoor antroposofisch-wetenschappelijk basiswerk sche onderzoeksprojecten te verwezenlijken. De alsook voor een uitwisseling over actuele onderandere kant van deze medaille is: het geringe aanzoeksprojecten. deel niet aan projecten gebonden schenkingen In verband met de 200e geboortedag van Charles vraagt van de wetenschappers om voortdurend in Darwin, heeft het hogeschoolcollege – met de projecten te denken, en dat beperkt de speelruimervaring van dit nieuwe élan – besloten in zijn te. Daarom hebben wij als doel, het aandeel vrije, inhoudelijke werk en in gemeenschappelijke bij- niet projectgebonden, middelen te verhogen, om eenkomsten zich aan te sluiten bij dit thema – ook natuurwetenschap en landbouw aan het dat is een nieuwe vorm van gemeenschapsvor- Goetheanum naast aparte projecten, een verdere impuls te kunnen geven. ming aan het Goetheanum

Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap

Het beeld van de mens – Pedagogische sectie –

‘De natuur houdt ervan zich te verbergen,’ schrijft Heraklites in een fragment. Om die reden is het niet voldoende om met nauwkeurige observatie op de natuur af te gaan en vanuit het aanschouwen meningen te vormen, maar er is tegelijkertijd een sturende idee nodig. Dat is nergens zo belangrijk als bij de vraag naar de natuur van de mens. ‘De grote tijd van de psychologie van de mens, die met Carl Rogers in Berkeley is begonnen, loopt ten einde. De mens wordt steeds meer als een constructie gezien.’ Zo beschrijft Christof Wiechert – verantwoordelijk voor de pedagogische sectie – het mensbeeld van de huidige onderwijswetenschappen. Dat is het resultaat als de mens alleen vanuit zijn materiële condities wordt verklaard. Drijvende kracht daarbij zijn de moderne inzichten uit de neurobiologie. Voor de pedagogie heeft deze kennis over de mens consequenties. Het betekent, zo zegt Wiechert, dat we ‘De kinderbespreking is voor ons los maken van de overtuihet kind een hulp, die niet ging dat de menselijke ontwikliefdevoller kan zijn.’ keling in etappen plaatsvindt. De grenzen van onder- en bovenChristof Wiechert bouw, van kleuterklas en eerste klas, van puberteit en adolescentie vervagen. Wat door de gehele menskunde van Rudolf Steiner heengaat, wat pedagogen als Piaget, Guardini of Kretschmer als typische ontwikkelingsfasen van de jeugd observeerden, dat dreigt ten offer te vallen aan de ontdekking van de neurologische plasticiteit. Uit de beweeglijkheid van de hersenen wordt constructivisme geconcludeerd. De geweldige Christof inzichten over de vitaliteit van de hersenen hebben Wiechert, pedagoog en medeweinig zin als daar niet de idee, wat de mens tot oprichter van de mens maakt, bij betrokken wordt. lerarenopleiding in Nederland, leidt sinds 2000 de pedagogische sectie.

Voor de medewerkers van de pedagogische sectie betekent dit twee dingen: enerzijds gaat het erom de menskundige grondslagen van de vrijeschoolpedagogie bewust en modern te kunnen oppakken. Daartoe komt een onderzoeksgroep regelmatig bij elkaar die werkt aan afzonderlijke voordrachten van de algemene menskunde. De resultaten worden vervolgens toegankelijk gemaakt voor geïnteresseerde pedagogen. Op die manier wordt sinds enige jaren het antroposofische fundament van de vrijescholen voortdurend versterkt.

Acrobatische leerlingenopvoering op de wereld lerarenconferentie 2008 aan het Goetheanum.

Anderzijds is het belangrijk om kennis te nemen van de ontdekkingen van het moderne hersenonderzoek en de ontdekkingen tegen de achtergrond van een spiritueel mensbeeld te belichten. Zo werden op de grote internationale lerarenconferentie ‘Hoofdgeest wekken – Wil versterken’ Pasen 2008 op vier middagen resultaten van het nieuwe hersen- en slaaponderzoek besproken en belicht tegen de antroposofische achtergrond: bijvoorbeeld het feit dat niets de hersenen zo grondig activeert als musische bezigheden. Dit jaar wijdt de pedagogische sectie zich samen met de medische sectie, in een groots opgezette conferentie voor leerkrachten, aan het slaan van een brug naar het moderne academische onderzoek. De scholingscursussen voor kinderbesprekingen zijn een juweel van de sectie-activiteit. Daarbij gaat het om de techniek en gesprekskunst, zich als college te wijden aan een kind naar zijn wezenskenmerken van lichaam ziel en geest, om als gemeenschap een kennisorgaan te ontwikkelen. ‘Dit engagement zetten wij voort, nu wordt het internationaal’, verklaart Christof Wiechert en benadrukt de veelzijdigheid van dit bijzondere instrument van de vrijeschoolpedagogie: ‘Het versterkt de collegiale gemeenschapsvorming, het is nascholing voor de leraren, het brengt ons de hemel dichterbij en is voor de kinderen een hulp, die niet liefdevoller zou kunnen zijn.’

11

Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap

Zich door Rudolf Steiner scheppend laten inspireren – Sectie voor beeldende kunsten –

‘Bij of aan de andere kant van de grenzen van zullen en moeten, waar een open veld ligt, staan tegenwoordig vele antroposofische georiënteerde kunstenaars. Nu komt het erop aan of wij onze innerlijke waarnemingskrachten individueel zo levendig kunnen maken, dat wij de inspiraties van Rudolf Steiner voor de beeldende kunsten, die per slot van rekening ook sociaal vormend werken, werkelijk kunnen oppakken en vruchtbaar kunnen maken.’ Zo omschrijft Mechthild Theilmann, medewerkster van de sectie voor beeldende kunsten, de huidige situatie. De zomerconferentie ‘Kunst in de tegenwoordige tijd – vragen van de tijdgeest’, waar 70 kunstenaars en in kunst geïnteresseerden samen zijn gekomen, stond ook in het teken daarvan. Schilders als Filip Desmet uit België, die met ‘Hoe meer het lukt antromachtige penseelstreken de vormenposofie centraal te stellen, de krachten van de natuur op het des te groter is de interspoor komt, of de architect Fritz esse.’ Wessling uit Portugal, die zich telkens bij het begin van een ontwerpUrsula Gruber plan intensief met de sfeer van een terrein vertrouwd maakt, kregen de gelegenheid hun kunstzinnige aanpak te beschrijven. In open gesprekken volgde een discussie over de respectievelijke uitgangspunten van onderzoek. Daarbij was, zo vertelt Ursula Gruber, de stap van tolereren naar goedkeuren van de steeds andere werkwijze gelukt. Aan deze nieuwe collegiale stijl heeft ook Alexander Schaumann, die de conferentiedeelnemers door een expositie van werken leidde, een groot aandeel. Zijn vermogen om andere werkvormen naar waarde te schatten, werkt aanstekelijk. Ursula Gruber studeerde beeldhouwkunst in Salzburg en is sinds 2006 verantwoordelijk voor de sectie beeldende kunsten.

‘De sectie voelt zich, wat de stemming betreft, op het moment bijna als een baby’, zei Mechthild Theilmann. ‘We maken ons nieuwe innerlijke werktuigen eigen, en dat gebeurt in kleine stapjes.’ Daarom gaat het in de kunstzinnige colloquia met Ursula Gruber om de vraag, hoe in het kunstzinnige observeren en scheppen een levendige waarnemende ingang gevonden kan worden tot de binnenkant van de wereld. Over gelijkluidende vragen ging het ook in de conferentie ‘De geestelijke dimensie van de architectuur’ waar 80 architecten en in architectuur geïnteresseerden samenkwamen. Zo sprak Pieter van de Ree over de innerlijke scholingsweg in de omgang

12

In de meer dan 1000 bewaard gebleven bordtekeningen is veel van Rudolf Steiners kunstzinnige presentie te vinden.

met de vormen van het Goetheanum-gebouw en in de context van de moderne architectuur. Luigi Fiumara onderzocht op welke manier de architectuur de ontwikkeling van de individualiteit kan bevorderen. De ontmoeting van beeldhouwers over de ethersoorten ging dit jaar over de warmte. Alle beeldhouwers maakten een vrije vorm over dit thema. Aansluitend volgde er een uitwisseling over wat men werkelijk ziet en beleeft aan de schetsen van andere cursusdeelnemers. Een dergelijk werk vraagt om vertrouwen en wederzijds invoelingsvermogen, een eigenschap die sterker lijkt te worden. Bovendien onderzocht de beeldhouwgroep, waar en hoe op het Goetheanumterrein sculpturen zo kunnen worden opgesteld dat het karakter van het Goetheanum als spiritueel oord meer beleefbaar kan worden. Een hoogtepunt van de activiteit van de sectie was een tentoonstelling over de tijdgeest Michaël. Tweeëndertig kunstenaars hadden gevolg gegeven aan de open uitnodiging: 79 werken van hen werden tentoongesteld. De expositie representeerde een breed, vaak verwarrend spectrum van antroposofisch geïnspireerde kunstuitingen. Bij de volgende poging moet een duidelijke kwalitatieve optiek de expositie meer profiel geven. Mechthild Theilmann: ‘In het kunstwerk gaan geest en stof een nieuwe, bewegelijk-labiele relatie met elkaar aan, waardoor de kijker zich aangesproken, gewekt en soms ook opgeheven kan voelen. In een tijd waarin het scheppende ontvankelijke midden verloren dreigt te gaan, herinnert een werkelijk kunstwerk ons aan wat mens-zijn betekent: Dat ben jij! Dat heeft Rudolf Steiner ons op zijn wijze voorgedaan.’

Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap

Zelf een organisme geworden – Landbouwsectie –

De financiële en economische crisis wordt in onze dagen overtroffen door een veel grotere dramatische uitdaging: de voedseltekorten en de gevolgen van de klimaatverandering. De verwarming van de aarde verstoort de landbouw vooral daar waar ze toch al wankel was, zoals in CentraalAfrika. De oorlog tussen Arabische nomaden en Afrikaanse boeren in Darfour/Soedan, is de eerste ‘klimaatoorlog’ aldus de sociaal filosoof Harald Welzer. Hoe zeer hier meer biologisch-dynamische en meer ecologische landbouw van node zijn, toonde het internationale agrarische verslag over het onderzoek naar kennis, wetenschappelijk onderzoek en ontwikkeling in de landbouw (IAASTD) dat in april 2008 verscheen. Daar krijgen ecologische vormen van de landbouw de voorrang boven de gentechniek, in het overwinnen van de wereldwijde honger.

Nikolai Fuchs, landbouwwetenschapper uit Duitsland, leidt sinds 2001 de landbouwsectie aan het Goetheanum.

individueel op boerderijen voor overheden begrijpelijk en stimulerend gemaakt kan worden; of de studie van dr. Andreas Werries naar de vraag over hygiëne met als resultaat dat verhoging van de bedrijfsidentiteit, de schade van microben kan indammen. Op het praktische vlak zijn het de talrijke reizen naar agrarische opleidingscentra en boerderijen, zoals die in Engeland door Jody Scheckter, de vroegere Formule-I-wereldkampioen; of de boerderij Marienhöhe uit de begintijd van de biologisch dynamische landbouw.

Met de keuze voor het thema ‘Spiritualiteit in de landbouw’ als jaarthema 2007 en ‘De landbouwcursus – hoe leef ik met die inspiratiebron?’ voor 2008 troffen de kring van vertegenwoordigers en de sectie-medewerkers beide keren een centrale zenuw bij de boerinnen en boeren. Zo kwamen op de jaarconfeIn 2006 maakte de landbouwsec- ‘De landbouwcursus van rentie over Rudolf Steiners voortie het thema van de ‘klimaatver- Rudolf Steiner is geen drachtcursus over landbouw andering’ tot speerpunt van het bijbel of handboek, meer dan 800 deelnemers. De werk en Nikolai Fuchs nam in maar inspiratiebron’ uitspraak dat de landbouwcursus 2008 in de discussie van agrari- Nikolai Fuchs geen bijbel is noch een handsche beroepsverbanden, de verboek, maar een inspiratiebron, plichting op zich om de mensen gevoelig te maken vond ingang door de hele conferentie heen en bij voor de gevaren van de verleiding van de ‘groene de talrijke daaraan werkende studiegroepen in de gentechniek’. De klimaatverandering en de honger- biologisch-dynamische gemeenschap. Misschien crisis laten zien hoe weinig het leven en zijn wetten kwam dat door de in de praktijk staande landboubegrepen worden. Ook daarom heeft Nikolai Fuchs wers die acht bijdragen hebben geleverd bij de acht van juli tot december een sabbattical genomen om voordrachten van Rudolf Steiner, of omdat alle een fundament en methoden te vinden voor het werkgroepen zich streng aan het conferentiethema onderzoek naar het fenomeen leven. Daarbij ont- moesten houden, ofwel dat dit jaarthema het dekte hij hoe vruchtbaar het is de idee van filosofen thema van 2004 – ‘Identiteit en openheid’ – verder zoals Hans Jonas en leidende kwantumfysici te vol- bracht in het opbouwen van identiteit. gen om leven als potentialiteit en communicatie op Landbouw als individualiteit opgevat kan het te vatten en dat aan den lijve te ervaren. In verband beste haar wezen verwerkelijken, zo zei Rudolf met deze studie staat ‘in farm research’ een onderSteiner. Dat is op meer dan duizend plaatsen zoeksidee vanuit de sectie, waarbij niet het wetenwereldwijd verwezenlijkt. Met de reeks van jaarschappelijke instituut, maar het demeterbedrijf zelf lijkse speerpunten voor het werk, dat in 2009 de plaats van het onderzoek is. Het onderzoeksprouitmondt in het thema ‘Christelijke ontwikkeject ‘Waarom dieren houden op demeterboerderijlingsmotieven voor een toekomstige landbouw’, en’ is op die manier begonnen. is een nieuwe uitdaging verbonden, om deze Talrijke activiteiten laten zich vanuit de in januari raad van Rudolf Steiner in nog sterkere mate verschenen mededelingen over activiteiten van werkelijkheid te laten worden. de sectie schetsen: op het gebied van het onderOver de exploitatie van het instituut voor wetenschappelijk zoek bijvoorbeeld de studie van dr. Andreas onderzoek samen met de natuurwetenschappelijke sectie, Wolfart, hoe bescherming van het landschap zie bladzijde 10.

13

Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap

‘Ik kom van het Goetheanum!’ – Sectie voor woord, muziek en euritmie –

‘Hoe word ik steeds meer mens?’ Deze vraag werd Margrethe Solstad, leidster van de sectie voor woord, muziek en euritmie, zich gewaar met – zoals zij zegt – ‘schokkende conformiteit’ op de meest verschillende plaatsen. Het was haar eerste jaar als sectie-leidster en daarom stond het waarnemen van de wereldwijde initiatieven van euritmie en spraakkunst in het middelpunt. Bezoeken aan plaatsen waar opleidingen zijn voor euritmie, voor heileuritmie en spraakvorming, reizen door Midden-Europa, naar Engeland en de USA, lieten haar dat beeld zien. Het hoort bij de studie van antroposofie dat de huidige vervreemding als kenmerk van onze tijd zich nog markanter aan ons voordoet. Antroposofie wordt tot brandglas. Rudolf Margrethe Solstad Steiner heeft met de verrassende uitspraak onder woorden gebracht, dat men ziek zal worden wanneer men begint zich met antroposofie bezig te houden. Dat betekent voor de euritmie, zegt Margrethe Solstad, dat het gevaar dreigt dat je je kunt verliezen aan de omgeving. Je overgeven aan de bewegingsstroom, de vitaliteit en wijsheid daarvan, wordt alleen dan openbaring van de euritmie, als het lukt, het innerlijke houvast te versterken. ‘Je Margrethe werkt dagelijks in een veld waar je in een andere Solstad richtte de realiteit wordt gebracht – heb je de basis om dat Noorse euritmieaan te kunnen?’ Zo beschrijft Margrethe Solstad opleiding op en de euritmie-vraag naar het innerlijke midden. gaf daar vele jaren leiding aan, Deze vraag doet zich tegenwoordig bijzonder drawas secretarismatisch voor omdat het bewustzijn voor innerlijke generaal van beweging groeit. Waarnemingsvermogens die Noorwegen en boven het fysieke uitgaan, nemen toe, ook bij kinheeft sinds 2007 de verantwoorde- deren, zoals ze in lekencursussen observeerde. lijkheid voor de Maar om deze innerlijke bewegelijkheid bewust sectie voor te kunnen vasthouden dat is een volgende stap, woord, muziek en daarvoor is het belangrijk beweging en gebaen euritmie. ren menskundig te begrijpen.

‘Hoe bewuster ik me doordring met de geest van de beweging des te vrijer ben ik in de toepassing.’

Bij het onderdeel muziek stond voor Michael Kurtz continuïteit in het middelpunt: bij de jaarlijkse werkontmoeting van componisten ging het om het christelijke in de compositie. Onder de instrumenten was er vooral aandacht voor de lier en haar mogelijkheden voor euritmie.

14

Symfonie / Euritmie 2008: Felix Mendelssohn-Bartholdy, Symfonie nr. 3 ‘de Schotse symfonie’.

De spraakvorming is in een moeilijke situatie. De vernieuwing van de grondslagen heeft hier geen gelijke tred gehouden met wat in de euritmie al is verwerkelijkt. Niettemin zijn de cursussen op de toneelscholen in Berlijn en Stuttgart door Jobst Langhans en het echtpaar Schlösser vol bezet en zijn – waar aan het Goetheanum de scholen voor spraakvorming werden gesloten – nieuwe initiatieven ontstaan die reeds dit jaar hun opleiding willen starten. Tegenwoordig heeft nog maar een derde van de vrijescholen spraaktherapie als onderdeel van het leerplan, zodat er slechts beperkt van een beroepsterrein kan worden gesproken. Des te verheugender was de opkomst bij de conferentie voor spraakvormers in de herfst 2008, waaraan 130 kunstenaressen en kunstenaars deelnamen. In de komende zomer zullen spraak en euritmie elkaar de hand reiken, wanneer in een conferentie voor euritmie, de relatie tussen deze beide kunsten centraal zal staan. Aansluitend volgt een euritmiefeest, georganiseerd door de Goetheanum-Bühne: vier euritmie ensembles laten in een week grote symfonische werken zien. Margrethe Solstad straalt als ze over haar werk bericht. Als haar wordt gevraagd wat voor haar het allerbelangrijkste is, antwoordt ze: ‘Elkaar bij het werk in levenden lijve ontmoeten, dat is het belangrijkste, juist voor ons medewerkenden van de sectie. Ik roep dan ook graag op mijn reizen de medewerkers in die plaatsen, toe: ik kom van het Goetheanum!’

Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap

De wording van de taal – Sectie letteren en cultuurwetenschappen –

In het leven van alledag gaan wij er naïef van uit dat taal een neutraal medium is met behulp waarvan wij mededelingen doen; dat de taal ons een ‘vorm’ biedt waarin wij een ‘inhoud’ verpakken. Maar zoals in de linguïstiek en de literatuurwetenschap van de 20e eeuw duidelijk werd, is de taal naar haar wezen erop toegesneden dat vorm en inhoud een eenheid vormen: haar vormelementen (klank, ritmen, enz.) vertonen achter een abstracte betekenis inhoudelijke kwaliteiten, die nauw verbonden zijn met dat waarover ze iets zeggen. Taal is niet alleen een medium, dat informatie ‘transporteert’, maar taal heeft een eigen leven, is wezenlijk.

Martina Maria Sam heeft sinds 2000 de sectie letteren en cultuurwetenschappen onder haar hoede. Haar studies over de taal van Rudolf Steiner vonden in 2004 hun neerslag in het boek ‘Im Ringen um eine neue Sprache’. (In het Nederlands vertaald: De woordkunst van Rudolf Steiner.)

De wording van de taal is ten nauwste verbonden met de geestelijke evolutie van de mensheid: onze verhouding tot haar (en daardoor ook haarzelf) heeft zich door de tijden heen veranderd. Door deze verandering is te begrijpen waarom wij nu in de boven gekenschetste betekenis ten opzichte van de taal staan. Hoe verder wij teruggaan in de geschiedenis, des te meer was taal als wezen beleefbaar dat tot in het voelen en willen van de mensen doorwerkte. En zo komen we tenslotte tot aan het scheppende Woord, dat ‘in het oerbegin’ was, zoals het in de proloog van het Johannesevangelie staat.

met ons gevoel en haalt het zo uit al te abstracte begripsniveaus terug. Op deze manier de taal beschouwen, verzorgen en vruchtbaar maken, is een basisverlangen van de sectie letteren en cultuurwetenschappen. In dit jaar vond het werk haar neerslag o.a. in een conferentie voor vertalers met de titel Het esoterische in de taal – pogingen en eerste kiemen. Hoe kunnen we voor de fijne nuances van een taal – juist als daar geestelijke dingen mee worden uitgedrukt – in andere talen overeenkomstige vormen vinden?

Tegenwoordig hebben wij in het alledaagse gebruik van de taal als informatiedrager geen beleving meer van iets wezenlijks. Want opdat de mens ook in deze sfeer vrijheid kon verwerven, moest hij voor een bepaalde tijd taal vooral beleven in het denken, als begripstaal. Maar nu gaat het erom vanuit deze verworven vrijheid weer te komen in de sferen die we verlaten hebben om weer een verhouding te krijgen tot de taal, die in de dichtkunst altijd behouden is gebleven. In plaats van de taal in gedefinieerde begrippen in te snoeren, moet de taal weer gaan ademen want alleen daardoor kan het wezenlijke van ziel en geest beleefbaar worden.

De cultuurconferenties hadden in 2009 de focus op het Perzische tijdperk gericht – de impulsen van Zarathoestra en Mani – en de verandering van het bewustzijn en de bebouwing van Egypte tot de nieuwe tijd. De jaarlijkse bijeenkomst met Pinksteren – ‘Het psychische samen met de zintuigwaarneming leren ontvangen’ – over het etherische schouwen en de Christusverhouding tot de natuur, vindt deze keer in samenwerking met de ‘School of Nature’ plaats. Voor het eerst wordt er dit jaar aan het Goetheanum een conferentie over leven en werk van Owen Barfield gehouden.

Een eenvoudig middel daarvoor is de oorspronkelijke plasticiteit van de woorden bloot te leggen: be-grijpen wijst op een tastbelevenis, in het her-inneren laten wij een indruk in ons weer opstaan. Het ont-dekken van de beeldgestes verwijdt het begrip van het woord, verbindt het

Een overzicht van alle conferenties en initiatieven is te vinden in het evenementenprogramma van de sectie. De halfjaarlijks verschijnende circulaire bundelt zowel verdiepende bijdragen op de verschillende vakgebieden als berichten over afzonderlijke evenementen.

15

Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap

Zonder kunst gaat het niet – Sectie voor sociale wetenschappen –

Europese sociale projecten vanuit antroposofische geest, aan het Goetheanum uit te nodigen. Zo vonden in het voorjaar 2008 de conferentie ‘Sekem – Een sociale kunst’ en in de herfst ‘Sociaal beeldhouwwerk – Monte Azul’ plaats. Zowel Sekem – het ten noorden van Cairo gelegen cultureel- en economisch initiatief – als Monte Azul – het ontwikkelingshulp project in de Favelas van Saõ Paulo – tonen dat verwerkelijking van sociale ideeën met grote toekomstmogelijkheden altijd een kunstzinnig proces zou moeten zijn, als we de vrijheid en initiatiefkracht van de enkeling beogen. Zo Paul Mackay, leider van de secging het er op tie en bankspecialist: ‘De finande conferenciële crash van de banken is ties om, zoals voor de werknemers en vele het in het boek anderen die bijvoorbeeld op van de grondouderdomsvoorzieningen zijn Gerald Häfner, een van de inleiders op de conferentie legster van aangewezen, een catastrofe, ‘Monte Azul’. Monte Azul, maar voor het mondiale Ute Craemer, staat ‘de gemeenschappelijke weg te bewustzijn is het belangrijk, omdat wij als vinden uit de gegeven omstandigheden van armoesamenleving collectief uit de illusie worden de naar de zelfbeschikking van het wakkere ik’. gewekt, dat meer geld een werkelijke winst zou Het ging Paul Mackay en Ulrich Rösch er in de betekenen.’ eerste plaats om de bijzondere door het lot De stap van sociaal idee naar haar vruchtbare vergewilde omgeving van de beide initiatiefnemers wezenlijking stond in het afgelopen werkjaar bij Ute Craemer en Ibrahim Abouleish te begrijpen. de sectie centraal. Paul Mackay gaf in anderhalve Want of het nu om Rudolf Steiner, Ute Craemer dag voor de studenten van de economische of Ibrahim Abouleish gaat: ideeën van de enkefaculteit aan de Alanus-universiteit en aan algeling zijn altijd aangewezen op de steun van de meen belangstellenden een overzicht van Rudolf omgeving, die dikwijls meer dan de initiatiefneSteiners nationaal-economische cursus. Dit basismers zelf over het door het lot bepaalde bijzonwerk voor de economie werd door antroposofen dere en de bovenzinnelijke dimensie van grote zeer verschillend geïnterpreteerd: ‘Deze intellecideeën kan vertellen. tuele strijd over de interpretaties behoort tot het verleden, want dat brengt ons niet verder. Wat Hoogtepunt van het sectiewerk was in het afgeons verder brengt is de dialoog over de kracht lopen jaar het samenkomen van meer dan 300 van het verwezenlijken van sociale ideeën.’ Ulrich mensen in Praag: ‘De ziel van Europa – aan de Rösch gaf daarbij een enthousiasmerende drempel van een nieuwe samenleving’. Met de ‘oude getuigen uit die tijd’ waartoe ook Anezka omschrijving van de methodische vragen. Janatova en Ulrich Rösch behoren, ontstond preInteressant was dat er met Wilfried Reindl en cies 40 jaar na de ‘Praagse lente’ weer het beeld Hermann Pohlmann twee kunstenaars waren die de van een ‘samenleving met menselijk gezicht’. impuls gaven om de beide belangrijkste buiten‘De wereld verliest haar omhullingen’ zo beschreef Leena Westergrén, secretaris-generaal van de Antroposofische Vereniging in Finland bij een bezoek aan het Goetheanum de actuele situatie van de vereniging. Ze bedoelde daarmee dat financiële crisis, klimaatverandering, maar ook de gebeurtenissen op het individueel sociale gebied, in gezin en beroepsleven steeds meer het wezenlijke zichtbaar laten worden. De financiële crisis liet zien dat geld niet kan werken, door de klimaatverandering wordt de focus gericht op de economische onrechtvaardigheid, want de gevolgen treffen in de eerste plaats de landen met een ontwikkelingsachterstand.

Paul Mackay heeft de Triodosbank (NL) geleid voordat hij in 1996 tot het bestuur aan het Goetheanum toetrad. Met steun van Ulrich Rösch leidt hij ook de sectie voor sociale wetenschappen.

16

Goetheanum

Wat aan het begin staat – Het antroposofische werk aan het Goetheanum, kort belicht –

Het Hogeschool-college aan het Goetheanum.

‘Ondanks de financiële crisis en de gespannen politieke situatie word ik gewaar dat er een nieuwe tijd is aangebroken’, schreef Carina Schmid, leidster van de Goetheanum Eurythmie-Bühne. Inderdaad is er in 2008 aan het Goetheanum van alles in gang gezet. Met een gestructureerd basis- en vervolg-studiejaar in het Duits en in het Engels, met een jaarcursus ‘Innerlijk leven en meditatie' begint een gevarieerd aanbod aan opleiding en bijscholing in antroposofie in het kader van de algemene antroposofische sectie werkelijkheid te worden. De meditatiecursus en weekendevenementen met eenzelfde thematiek waren snel volgeboekt. Deze worden vanaf de herfst 2009 voortgezet onder de titel: ‘Grondslagen van de antroposofie’ en ‘Innerlijke cultuur en meditatie’. Aan deze leergang is een bijzonder onderzoeksinitiatief gekoppeld. Een groep van twaalf antroposofen uit Zweden, Denemarken, de USA, Oostenrijk, Nederland, Duitsland en van het Goetheanum komen een paar keer per jaar bijeen om het antroposofische werk met oefeningen en meditaties te verdiepen en van elkaar te leren. Het ‘Goetheanum Meditation Initiative Worldwide’ heeft tot doel spirituele praktijkervaring als centrale competentie van de antroposofie beter zichtbaar te maken en mensen die op dit gebied docerend werkzaam zijn met elkaar in contact te brengen. In 2008 heeft de Goetheanum-Bühne de eigen vorm voor de nieuwe enscenering van de mysteriedrama’s gevonden; Kerstmis werd gevierd met ‘De poort van de inwijding’ en Pasen 2009 met de première van ‘De beproeving van de ziel’. De regisseurs Gioia Falk en Christian Peter willen graag door lichteffecten en het spaarzame gebruik van coulissen de grensoverschrijdingen van fysieke naar innerlijk geestelijke ruimten beleefbaar maken. Bovendien begon bij de Bühne een tweejarige opleiding voor podiumeuritmisten, ‘opdat vanuit enthousiasme bekwaamheid groeit’, beschreef Elsemarie ten Brink de motivatie.

Op initiatief van geëngageerde moeders rond Franziska van Nell kreeg de gezinscultuur-conferentie in de herfst 2008 nieuw leven. Het ‘onversaagde spirituele realisme’, zoals een deelneemster het schetste, was er vermoedelijk de oorzaak van dat een derde van de deelnemers mensen waren die voor het eerst de weg naar het Goetheanum hadden gevonden. Met de cultuurdag ‘Soefisme – De binnenkant van de Islam’ werd een samenwerking met de Festival Culturescapes Basel mogelijk gemaakt. De organisator Jurriaan Cooiman plaatst elk jaar het muziek- en dansleven van een Oosters land centraal. Met de antroposofische Islamkenners Christine Gruwez en Joachim Daniel en de bekende deskundige in de islamitische wereld voor soefisme, Mahmud Kilic, lukte het op hoog niveau een brug te slaan tussen de religies. Met een tweemaal per jaar verschijnend evenementenblad, waarin conferenties en studie-aanbod worden gepresenteerd, moet de weg naar het Goetheanum makkelijker worden gemaakt. Vooral mensen moeten met hun initiatieven en competenties de brug slaan en daarom komen de organisatoren en voordrachtskunstenaars in interviews aan het woord. ‘Eerste interdisciplinair bedrijfsforum’ zo luidde een ander nieuw begin. Op initiatief van Christine Blanke kwamen 80 verantwoordelijken uit bedrijfsleven en cultuur samen over de kwestie ‘Warmte in het bedrijfsleven’. In 2009 vindt met ‘Vaart in het bedrijfsleven’ het tweede forum plaats. En ook over de kwestie duurzaamheid: Alexandra Traun organiseerde in 2008 met kunstenaars en onderzoekers naar duurzaamheid, een eerste colloquium en dit jaar volgt een tweede colloquium onder de titel ‘Het boze tot staan brengen’. Opdat veel nieuws kan beginnen, moeten sommige zaken tot een einde komen. Het schitterendste einde was de derde en voorlopig laatste Symfonietournee van de Goetheanum Eurythmie-Bühne met het Else-Klink-Ensemble Stuttgart.

17

Algemene Antroposofische Vereniging

Jaarverslag 2008 en toelichting op de begroting 2009 van de Algemene Antroposofische Vereniging

De huidige economische crisis laat het Goetheanum niet onberoerd. Daarom is een zorgvuldige planning van onze activiteiten belangrijk. Tegelijkertijd is er tegenwoordig vraag naar het aanbieden van een spiritueel perspectief. Juist daarom zijn wij voor de ideële en materiële ondersteuning door vrienden en leden bijzonder dankbaar. Resultatenrekening 2008 Het financiële jaar hebben wij afgesloten met een klein verlies van 77.989 CHF op een totale begroting van 26.977.154 CHF. Bijna alle onderdelen konden binnen hun begroting blijven, met uitzondering van het theater, waar de begrote uitgaven met rond 1,1 miljoen werden overschreden. Dit is toe te schrijven aan de nieuwe enscenering van de mysteriedrama’s en de renovaties van het podium en de installaties. balans alle bedragen in 1000 CHF

kas, bank, giro vorderingen vooruitbetaalde kosten vlottende activa verplichtingen reserveringen overlopende posten kort vreemd vermogen effecten, onder voorwaarde beschikbare tegoeden 1), leningen deelnemingen 2) financiële activa onroerende goederen 3) Goetheanumgebouw vaste activa leningen en hypotheken 4) rente voorwaardelijke schenkingen met terugvorderingsrecht 5) langlopend vreemd vermogen fondsen 6) eigen vermogen batig saldo 2007 saldo tekort 2008 totaal

31.12.2008 activa passiva 634 854 786 2'273 1'672 400 899 2'970

31.12.2007 activa passiva 3'048 1'918 230 5'196 1'382 400 776 2'558

5'096 3'738 8'834 5'875 2'344 8'219

4'544 3'738 8'282 6'046 3'736 9'782 5'201 397

7'418 494

7'995 13'593 2'151 690

8'140 16'052 3'960 429 261

78 19'326 19'326

23'260 23'260

1) Betreft voorwaardelijke tegoeden, die teruggevorderd kunnen worden. Deze zijn opgevoerd als uitgaven bij de passiva; bij 'voorwaardelijke schenkingen met terugvorderingsrecht'. 2) Deelneming WELEDA AG en minderheidsdeelname Vital Restaurant AG. 3) Dit betreft huizen/appartementen voor personeel. 4) Rente op leningen aan personen/instellingen en hypotheken bij banken. 5) Dit betreft voorwaardelijke schenkingen met terugvorderingsrecht. Dit komt echter zelden voor. 6) Dit betreft interne geoormerkte fondsen (voorzieningen) voor activiteiten (projecten) van de Hogeschool.

18

De personeelskosten daalden in 2008 van 12,7 miljoen CHF naar 12,4 miljoen CHF, die daarmee iets minder dan 50% van de uitgaven uitmaken. (Bij de meeste NGO’s ligt dit bij 75%). De kosten voor opvoeringen, inclusief het eerste mysteriedrama, lagen rond 1,1 miljoen CHF hoger dan verleden jaar. In totaliteit namen de nettokosten van 10,3 miljoen CHF voor de AAG met slechts rond 217 duizend CHF. toe. Dat was mogelijk door een aantal besparingen te realiseren. Ondanks de omvangrijke afschrijvingen op het Glashaus en de grote zaal, lagen afschrijvingen op investeringen 1,3 miljoen CHF onder het niveau van 2007. Gelukkig konden bijna alle landen hun aandeel aan ledenbijdrage opbrengen. Desalniettemin daalden de inkomsten met 256 duizend CHF. De opbrengsten uit eigen activiteiten stegen met 12,3 miljoen CHF. Daarin zijn ook schenkingen zoals die voor de mysteriedrama’s meegerekend. Het totaal van de geoormerkte schenkingen is een kleine 1 miljoen CHF hoger dan in het afgelopen jaar – een belangrijk teken voor de generositeit van de leden en vrienden, ook al bleven de vrije schenkingen en legaten met 281 duizend CHF onder de begroting. In 2008 verkochten wij aan twee antroposofische stichtingen onroerend goed in Arlesheim. De opbrengst van 3 miljoen CHF diende zowel om de uitgaven van het theater te dekken als om leningen terug te betalen. Over een onroerend goed, waarvan de overdracht al langer was toegezegd, kan nu vrijelijk worden beschikt. 2008 was een moeilijk jaar voor het Goetheanum. Extra kosten (theater: 1,1 miljoen CHF), minder bijdragen van instellingen en leden dan verwacht (676 duizend CHF), minder legaten (770 duizend CHF) en de aflossing van leningen (1,9 miljoen CHF) en hypotheken (330 duizend CHF) in totaal samen ca. 4,8 miljoen CHF, deden de reserves slinken en zorgden voor een krappe liquiditeit. Balans per 31 december 2008 Om aan betalingsverplichtingen te kunnen voldoen werden beleggingen verkocht en liquide gemaakt. Door mutaties in het vreemd vermogen en financiële activiva nam het balanstotaal met 3,9 miljoen CHF af tot 19,3 miljoen CHF. Bovendien

werden fondsen voor de afschrijving op het Glashaus en de grote zaal opgeheven evenals de reservering voor verliesdekking van secties. De afname van de liquide middelen vergeleken met het vorige jaar met 2,4 miljoen CHF is hoofdzakelijk terug te voeren op het feit dat door de krappe liquiditeitssituatie verschillende activaposten werden gewisseld, respectievelijk voor de betaling van de lopende onkosten moesten worden gebruikt. De vorderingen lagen rond 1,1 miljoen CHF lager dan het vorige jaar, en de ‘vooruitbetaalde kosten’ liggen rond de 550 duizend CHF hoger. De verhoging van de beleggingen is alleen op de hierboven genoemde mutaties terug te voeren. De deelname in Vital (150 duizend CHF) werd op 1 CHF afgeschreven. Wij hebben t.b.v. de liquiditeitspositie zowel effecten als de onroerende goederen verkocht. De vaste activa verminderden met 8,2 miljoen CHF (afschrijvingen Glashaus 911 duizend CHF, grote zaal 480 duizend CHF en afschrijving op woningen 171 duizend CHF).

resultatenrekening Alle bedragen in 1000 CHF

uitgaven personeelskosten beheer en administratie reis- en vautokosten informatie en publiciteit evenementen 1) materiaal- en productiekosten ouderhoud gebouwen, terrein, meubilair energie en schoonmaakkosten heffingen en belastingen schadeverzekering en advieskosten afschrijving en herwaardering 2) dotaties aan fondsen en voorzieningen rente en andere kosten 3) kosten personeelswoningen overige uitgaven investeringen en afschrijving gebouw 4) batig saldo 2008 totaal

26'977

inkomsten bijdragen leden bijdragen instellingen conferenties/cursussen/evenementen publicaties/brochures opvoeringen rondleidingen en tentoonstellingen diverse diensten weekblad 'Das Goetheanum' studie- en lesgelden geoormerkte schenkingen giften legaten vrijval fondsen en leningen rente en overige opbrengsten personeelswoningen 5) diversen saldo tekort 2008 Total

2008 4'500 1'990 1'783 74 960 62 1'352 1'415 333 4'251 1'460 729 2'107 1'028 4'646 209 78 26'977

1) 2) 3) 4) 5)

2008 12'405 930 380 500 5'015 778 758 691 221 653 68 320 1'445 1'188 186 1'437

Mysteriedrama's en conferenties. Afschrijving beleggingsvermogen en vlottend kapitaal. Rente, effectenverlies, koersverlies, interne uitgaven. Vooral afschrijving grote zaal en Glashaus. Verkoop onroerende goederen, opbrengst 3 milj. CHF.

2007 12'742 992 474 496 3'933 929 857 621 215 755 434 393 4'611 1'083 1'152 2'765 262 32'714 2007 4'757 2'409 1'279 64 835 95 1'322 1'483 242 3'298 1'567 341 2'571 10'399 1'898 154 32'714

De korte termijn verplichtingen stegen met 3 miljoen CHF, terwijl de lange termijnverplichtingen met 2,5 miljoen naar 13,59 miljoen CHF daalden, inclusief hypotheken, leningen en schenkingen. Van de leningen werd 1,9 miljoen terugbetaald. De belangrijke stap om de lange termijn verplichtingen af te bouwen, ging ten koste van de liquiditeit. Bijna 150 duizend CHF aan ‘schenkingen met recht van terugvordering’ konden in definitieve schenkingen worden omgezet. Wij hebben bovendien interne fondsen (ook voor afschrijvingen) aangesproken met een bedrag van 1,8 miljoen CHF. Het balanstotaal verminderde daardoor met rond 3,9 miljoen CHF. Begroting 2009 en toekomst Het bestuur aan het Goetheanum verwacht voor 2009 een niet minder moeilijk financiële situatie. Daarom gaat het erom alle uitgaven zorgvuldig te overwegen en de kosten verder te laten dalen. Daarnaast zullen pogingen in het werk worden gesteld om de inkomstenkant te verbeteren. Hoewel het werk toeneem wordt er geen extra personeel aangenomen, behalve voor de mysteriedrama’s. Integendeel: door meer flexibele samenwerking lukte het om in de administratie te besparen. Het bestuur stond wel een algemene compensatie voor prijsstijgingen toe van 1% van het inkomen. De begroting van administratie en beheer van de vereniging is onveranderd, respectievelijk licht gedaald evenals voor wat betreft het beheer van het gebouw. Hetzelfde geldt voor het theater met uitzondering van de mysteriedrama’s, op welk onderdeel de honoraria van euritmisten en toneelspelers worden geboekt. De mysteriedrama’s zijn de kernopgave van het Goetheanumtheater. De netto kosten voor de enscenering van de mysteriedrama’s zijn 2,2 miljoen CHF. Dit bedrag stelt bijzondere eisen aan de ‘fundraising’ aan het Goetheanum. Om met de productie van de drama’s door te kunnen gaan, moet dit bedrag tot de zomer 2009 geschonken of toegezegd zijn. Een groot deel hiervan is zeker gesteld. Niettemin is nog rond 1 miljoen CHF nodig. De nog niet gegarandeerde middelen zijn onder ‘buitengewone kosten’ begroot. Het gaat er nu om alles te doen opdat per 2010 alle vier drama’s kunnen worden opgevoerd. De geschatte inkomsten uit legaten hebben wij van 1,5 miljoen naar 700 duizend CHF gereduceerd. Daarmee is een moeilijke maar noodzakelijke stap gezet. Dit verlies aan geschatte inkomsten laat zich slechts moeilijk door bezuinigingen compenseren. Door een paar kostenreducties in de verenigingsactiviteiten en besparingen in het beheer van het gebouw en in de secties kon dit

19

Resultaat 2008 - begroting 2008 - begroting 2009 resultaten 2008 inkomst resultaat en

Alle bedragen in 1000 CHF

A. bedrijfskosten

uitgaven

begroting 2007 Inkomst resultaat en

uitgaven

begroting 2008 inkomst resultaat en

uitgaven

AAG 1'733

247

-1'486

1'682

175

-1'506

1'431

publiciteit

287

0

-286

238

1

-237

204

documentatie

649

257

-392

485

129

-356

512

151

conferenties AAG

223

339

116

128

245

118

242

417

175

afdeling financiën

382

0

-382

372

9

-363

388

8

-380

personeelsafdeling

735

83

-652

609

42

-567

651

55

-596

automatisering

296

9

-286

306

-306

362

weekblad Das Goetheanum

1'444

1'419

-25

1'375

1'375

0

1'349

1'350

1

onroerende goederen

1'220

4'679

3'459

1'175

1'500

325

999

1'360

361

28

2'234

2'206

2'300

2'300

2'300

2'300

1'837

1'837

2'300

2'300

2'300

2'300

24

4'500

4'476

4'540

4'540

4'675

4'675

846

846

1'500

1'500

700

700

0

1'592

1'592

300

300

2'322

2'322

bestuur en secretariaat

giften instituutsbijdragen ledenbijdragen legaten overige inkomsten

-1'431 -204 -361

-362

868

173

-696

51

-51

75

7'890

18'215

10'325

6'418

14'415

7'998

6'213

15'638

9'425

698

606

-92

426

358

-68

677

577

-100

340

277

-63

232

147

-85

391

250

-141

832

827

-4

1'073

1'044

-29

504

470

-34

1'016

708

-308

929

612

-317

896

593

-303

landbouwsectie

829

687

-142

534

393

-141

577

435

-142

mathematisch-astronomische sectie

213

43

-170

204

24

-180

198

23

-175

1'960

1'810

-150

1'950

1'800

-150

1'570

1'420

-150

sectie voor sociale wetenschappen

402

282

-120

328

214

-114

314

189

-125

sectie letteren en cultuurwetenschap

297

126

-171

291

117

-174

280

94

-186

sectie voor woord, muziek en euritmie

314

136

-178

302

97

-205

316

111

-205

sectie voor beeldende kunsten

215

24

-191

204

24

-180

217

26

-191

overige uitgaven totaal AAG

-75

Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschappen algemene sectie (incl. studie en bijscholing)

pedagogische sectie natuurwetenschappelijke sectie

medische sectie

jongerensectie totaal hogeschool

362

150

-212

434

227

-207

418

212

-206

7'137

5'398

-1'739

6'675

4'910

-1'765

5'967

4'150

-1'817

5'758

1'892

-3'866

4'536

1'746

-2'790

5'332

1'424

-3'908

2'582

378

-2'204

1'278

54

-1'225

Goetheanum Goetheanum-theater (incl. mysteriedrama's 2009)

congressen en evenementen Goetheanumgebouw

1'492

353

-1'138

1'135

65

-1'069

3'242

809

-2'432

3'477

986

-2'491

3'441

965

-2'475

totaal Goetheanum

10'491

3'054

-7'437

9'147

2'797

-6'350

10'051

2'443

-7'608

totale kosten bedrijfsvoering

25'518

26'667

1'149

22'240

22'122

-118

22'231

22'231

0

1'459

231

-1'228

350

350

0

624

624

0

25'518

26'667

1'149

22'240

22'122

-118

22'231

22'231

0

1'459

231

-1'228

350

350

0

624

624

0

26'977

26'898

-78

22'590

22'472

-118

22'855

22'855

0

investeringen incl. afschrijving samenvatting kosten bedrijfsvoering investeringen incl. afschrijving totaal generaal

enigszins worden opgevangen. De begrote ledenbijdragen zijn met 135 duizend CHF verhoogd. Met deze maatregelen presenteert het bestuur een evenwichtige begroting voor het jaar 2009 van met een totaal van 22.855.150 CHF. Dit is 265 duizend CHF hoger dan de begroting van het afgelopen jaar.

Cornelius Pietzner is sinds 2002 penningmeester van de Algemene Antroposofische Vereniging.

20

De vraag blijft in welke mate de economische crisis in de wereld een schaduw op het Goetheanum zal werpen. Het is daarom mogelijk dat wij in het jaar 2009 een grotere inspanning moeten leveren of maatregelen moeten treffen om de kosten verder te verminderen. Wat in deze moeilijke situatie vertrouwen geeft, is dat de opgaven en doelstellingen niets aan duidelijkheid hebben ingeboet. En bij deze opgave, dat antroposofie gezien kan worden als moderne vorm van spiritueel leven, horen de mysteriedrama's in het middelpunt te staan. Zo hopen wij dat voldoende leden en vrienden van het Goetheanum zich bij deze opgave zullen aansluiten.

Daarnaast staan wij voor een renovatie van het Goetheanumgebouw die allang had moeten plaatsvinden. De verweerde dakleien moeten dringend worden vervangen. Het terras rondom het Goetheanum moet een nieuwe weerbestendige, waterdichte vloer krijgen om de lekkages te verhelpen. Tenslotte zouden wij ook graag de betonrot in de wanden laten repareren. Alle drie saneringsprojecten met een kostenraming van 3,7 miljoen CHF hangen met elkaar samen, zodat het gunstiger is deze werkzaamheden tegelijk uit te voeren. Dit voornemen, dat tot nu toe niet in de begroting werd opgenomen, en waarvan het behoud van het Goetheanumgebouw op de langere termijn afhangt, zal in de komende jaren alleen uitgevoerd kunnen worden met extra ondersteuning door vele vrienden en partners van de Antroposofische Vereniging en het Goetheanum. Cornelius Pietzner, penningmeester

Verschillen in de optellingen zijn ontstaan door afrondingen.

De Algemene Antroposofische Vereniging wereldwijd General Anthroposophical Society Postfach, CH-4143 Dornach 1 Tel +41 61 706 42 42 Fax +41 61 706 43 14 [email protected] www.goetheanum.org Goetheanum Executive Council Virginia Sease Rosina Schumacher, Tel. +41 61 706 43 12 [email protected] Paul Mackay Monika Clément, Tel. +41 61 706 43 09 [email protected] Bodo v. Plato Office, Tel. +41 61 706 43 09 [email protected] Sergej Prokofieff Ute Fischer, +41 61 706 43 11 [email protected] Cornelius Pietzner Claudia Rordorf, +41 61 706 43 10 [email protected] Seija Zimmermann Ina Bisterfeld, +41 61 706 43 64 [email protected] Argentinia Sociedad Antroposófica en la Argentina Crisólogo Larralde 2224 AR-C 1429 BTP Ciudad aut. Buenos Aires Tel. +54 11 4702 98 72 [email protected] National representative: Rosa Körte Asia Representative of the General Anthroposophical Society in Asia Hans van Florenstein Mulder 18 Grants Road Papanui NZ-8005 Christchurch Tel. +64 3 354 44 47 [email protected] Australia

Alto da Boa Vista BR-04738-020 São Paulo SP Tel. +55 11 568 742 52 [email protected] www.sab.org.br General secretary: Ingrid Böhringer Bulgaria Anthroposophische Gesellschaft in Bulgarien Ul. Tzar Simeon 55 BG-1000 Sofia Tel./Fax +359 2 980 84 86 [email protected] www.aobg.org National representative: Traytcho Frangov Canada Anthroposophical Society in Canada Bathurst Street 8-9100 CA-ON L4J 8C7 Thornhill Tel. +1 416 892 3656 [email protected] www.anthroposophy.ca General secretary: Philip Thatcher Chile Rama Christophorus c/o Natalia Gómez Clemenceau 1520 CL-Vitacura/Santiago de Chile [email protected] Rama San Santiago c/o Claudio Rauch Manuel Covarrubias 3782 Casilla 22-11 Nunoa CL- Santiago de Chile Fax +56 2 284 1280 [email protected] Rama Sophia c/o Carina Vaca Zeller Troncos Viejos 2135 CL- La Reina/Santiago de Chile Tel. +562 2250056 [email protected] Colombia Rama Micael c/o Teresita Roldán de Hernandez Calle 13 CO-43D14 Medellin Tel. +57 4 266 53 61 [email protected]

Anthroposophical Society in Australia Rudolf Steiner House 307 Sussex Street AU-NSW 2000 Sydney Tel. +61 2 9264 51 69 [email protected] www.anthroposophy.org.au General secretary: Norma Blackwood

Rama Santiago Apóstol c/o Silvia und Enrique de Castro Uresa 54, Apt 203 Porténa H 3 CO-H 5-173 Cali Tel. +57 2 513 34 22 [email protected]

Austria

Croatia

Anthroposophische Gesellschaft in Österreich Tilgnerstrasse 3 AT-1040 Wien Tel./Fax +43 1 505 34 54 [email protected] www.anthroposophie.or.at General secretary: Helmut Goldmann

Antropozofsko društvo Marija Sofija Zagreb c/o Darko Znaor Baruna Trenka 4 HR-10 000 Zagreb Tel. +385 1 468 02 70 Fax +385 1 483 50 84 [email protected] www.antropozofija.hr

Belgium Antroposofische Vereniging in België F. Lousbergskaai 44 BE-9000 Gent Tel. +32 9 233 54 58 [email protected] www.antroposofie.be General secretary: Jan Borghs Brazil Sociedade Antroposófica no Brasil Rua da Fraternidade 156/168

Czech Republic Anthroposofická spolecnost v Ceské rebublice Petržilkova 2485/44 CZ-158 00 Praha 13 Tel. +420 246 030 358 [email protected] www.anthroposof.org National representative: Anežka Janátová

Denmark Antroposofisk Selskab Danmark Ibækvej 202 DK-7100 Vejle Tel. +45 86 27 60 60 [email protected] www.rudolfsteiner.dk General secretary: Troels Ussing Ecuador Sociedad Antroposófica Rama Micael c/o Patricio Jaramillo Tobar Urb. La Luz, F.Guarderas 354 y Ab. Montalvo P.O. Box 17-04-10454 EC- Quito Tel. +593 2 240 76 21 Fax +593 2 255 29 42 [email protected] Egypt Zweig Sekem c/o Ibrahim Abouleish 1 Belbis Desert Road, P.O.Box 2834 Alf Maskan EG-11777 El Horrya Heliopolis Cairo Tel. +20 2 2656 41 24 Fax +20 2 2656 41 23 [email protected] www.sekem.com Estonia Eesti Antroposoofiline Selts Paiste 10-2 EE-11620 Tallinn [email protected] National representative: Jaanus Möldre Finland Suomen Antroposofinen Liitto Uudenmaankatu 25 A 4 FI-00120 Helsinki 12 Tel. +358 9 696 25 20 Fax +358 9 680 25 91 [email protected] www.antropos.fi General secretary: Leena Westergrén France Société Anthroposophique en France 2 et 4, rue de la Grande Chaumière FR-75006 Paris Tel. +33 1 43 26 09 94 Fax +33 1 43 54 93 15 [email protected] www.anthroposophie.fr General secretary: Gudrun Cron Germany Anthroposophische Gesellschaft in Deutschland Rudolf Steiner Haus Zur Uhlandshöhe 10 DE-70188 Stuttgart Tel. +49 711 164 31 21 Fax +49 711 164 31 30 [email protected] www.anthroposophische-gesellschaft.org General secretary: Hartwig Schiller Arbeitszentrum Berlin Rudolf Steiner Haus Bernadottestrasse 90-92 DE-14195 Berlin Tel. +49 30 832 59 32 [email protected] www.agberlin.de Representative: Sebastian Boegner Arbeitszentrum Frankfurt Hügelstrasse 67 DE-60433 Frankfurt Tel. +49 69 53 09 35 81/2 [email protected]

www.arbeitszentrum-ffm.de Representative: Barbara Messmer Arbeitszentrum Hannover Brehmstrasse 10 DE-30173 Hannover Tel. +49 511 85 32 38 [email protected] www.anthroposophie-hannover.de Representative: Thomas Wiehl Arbeitszentrum München Leopoldstrasse 46 A DE-80802 München Tel. +49 89 33 25 20 [email protected] www.anthroposophie-muenchen.de Representative: Florian Roder Arbeitszentrum Nord Mittelweg 11-12 DE-20148 Hamburg Tel. +49 40 41 33 16 22 [email protected] www.rudolf-steinerhaus.de/arbeitszentrum-nord.htm Representative: Roland Wiese Arbeitszentrum Nordrhein-Westfalen Oskar-Hoffmann-Strasse 25 DE-44789 Bochum Tel. +49 234 333 67 30 [email protected] www.anthroposophie-nrw.de Representative: Michael Schmock Arbeitszentrum Nürnberg Rieterstrasse 20 DE-90419 Nürnberg Tel. +49 911 33 86 78/79 [email protected] www.anthroposophie-nuernberg.de Representative: Bernd Händler Arbeitszentrum Oberrhein Starkenstrasse 36 DE-79104 Freiburg Tel. +49 761 2 55 59 [email protected] Representative: Wolfgang Drescher Arbeitszentrum Ost Angelikastrasse 4 DE-01099 Dresden Tel. +49 351 802 23 72 [email protected] Representative: Frank Schröter Arbeitszentrum Stuttgart Rudolf Steiner Haus Zur Uhlandshöhe 1015 DE-70188 Stuttgart Tel. +49 711 164 31 0 [email protected] Representative: Johannes Kehrer Arbeitsgemeinschaft Impuls Ost c/o Werner Kleine Andréstrasse 5 DE-09112 Chemnitz Tel. +49 371 31 17 57 [email protected] Georgia Anthroposophische Gesellschaft in Georgien Seinab Bozvadse Strasse 10 Postfach 91 GE-0108 Tbilissi Tel. +995 32 99 95 76 [email protected] National representative: Nodar Belkania Great Britain Anthroposophical Society in Great Britain Rudolf Steiner House 35 Park Road GB-NW1 6XT London Tel. +44 207 723 44 00 Fax +44 207 724 43 64

21

[email protected] www.anthroposophy.org.uk General secretary: Ann Druit, Philip Martyn Hawai'i Anthroposophical Society in Hawai'i Alaula Way 2514 US-HI 96822 Honolulu Tel. +1 808 988 45 55 [email protected] National representative: Van James Hungary Magyar Antropozófiai Társaság Rudolf Steiner Ház Riadó utca 2/B HU-1026 Budapest Tel. +36 1 336 04 26 Fax +36 1 336 04 25 [email protected] www.freeweb.hu/antropozofia National representative: Agnes Ratkó Iceland Antroposofiska Felagid a Islandi P.O. Box 953 IS-121 Reykjavik Tel. +354 4 86 60 22 [email protected] National representative: Gudfinnur Ellert Jakobsson India Gateway Branch Mumbai c/o Aban Bana Proctor Road, Grant Road 5, A-1 Building IN-400 007 Mumbai Fax +91 22 386 37 99 [email protected] anthroposophyinindia.org Rudolf Steiner Branch c/o Nirmala Diaz Banjara Hills, Road Nr. 7 8-2-547/1/2 IN-500034 Hyderabad [email protected] Mercury Group c/o Swapna Narendra Plot 159 Road 10 Jubilee Hills IN-500033 Hyderabad [email protected] Ireland Anthroposophical Society in Ireland P.O. Box 172 GB-BT18 9WT Belfast Delivery Tel./Fax +353 1 286 21 16 [email protected] National representative: Michiel Brave Israel Elias Branch Bajit balew, c/o Eva Levy Shderoth Ben Zwi 35 IL-96260 Jerusalem Tel. +972 2 563 31 65 Sophia Branch c/o Viera Cohen P.O. Box 2143 IL-49-121 Petach-Tikva [email protected] Michael-Zweig Harduf Kibbutz Harduf IL-17-930 D.N. Hamovil Hillel-Zweig c/o Stefanie Allon-Grob Schoschanim 32 IL-36056 Kiryat Tivon Tel. +972 4 983 20 67

[email protected] Italy Società Antroposofica in Italia Via Privata Vasto 4 IT-20121 Milano Tel./Fax +39 02 659 55 58 [email protected] www.rudolfsteiner.it General secretary: Stefano Gasperi Japan Anthroposophische Gruppe in Japan c/o Yuji Agematsu Teraodai 2-8-1, 1-102 JP-214-0005 Tamaku/Kawasakishi Tel./Fax +81 44 954 2156 [email protected] www.anthroposophische-gesellschaftjapan.org Anthroposophische Gruppe in Japan c/o Kazuhiro Suzuki Takadanobaba 1-18-26-203 JP-169-0075 Shinjuku-ku Tokyo Tel./Fax +81 3 32 05 96 45 [email protected] www.anthroposophischegesellschaft.jp Shikoku-Anthroposophie-Kreis c/o Yuki Hiratsuka Sunochi Kou 1215 Touon-shi JP-971-0311 Ehime-ken Latvia Anthroposophische Gesellschaft in Lettland c/o Uldis Saveljevs Keldisa-Str. 24-51 LV-1021 Riga Tel. +371 2 9 16 50 00 [email protected] www.antroposofija.lv Lithouania Michael Zweig c/o Jurate Lekstiene Ateities 22-30 LT-5300 Panevezys Mexico Rama Juan de la Cruz c/o Octavio Reyes Salas Las Flores 122 Col. Los Reyes, Coyoacan MX-04330 Mexico D. F. Tel. +52 5 617 68 54 [email protected] Namibia Anthroposophische Arbeitsgruppe in Namibia c/o Almute Möller P.O. Box 11359 NA-9000 Windhoek Tel./Fax +264 61 234 702 [email protected] Netherlands Antroposofische Vereniging in Nederland Boslaan 15 NL-3701 CH Zeist Tel. +31 30 691 82 16 [email protected] www.antroposofie.nl General secretary: Ron Dunselman New Zealand Anthroposophical Society in New Zealand Simla Avenue 91

NZ-4201 Havelock North Tel. +64 6 877 66 56 [email protected] www.anthroposophy.org.nz General secretary: Sue Simpson

Tel. +421 2 4445 36 90 [email protected] www.antropozofia.sk National representative: Erich Šašinka

Norway

Anthroposophical Society in Southern Africa c/o Linoia Pullen Promenade Road 16 ZA-7945 Lakeside/Cape Town Tel. +27 21 788 1022 [email protected]

Antroposofisk Selskap i Norge Oscarsgate 10 NO-0352 Oslo Tel. +47 22 60 00 67 [email protected] www.antroposofi.no General secretary: Frode Barkved Peru Sociedad Antroposófica en el Perú Av. G. Prescott 590 San Isidro PE- Lima 27 Tel. +51 1 471 12 33 [email protected] Philippines

South Africa

Spain Sociedad Antroposófica en España Calle Guipúzcoa 11,1° Izqda ES-28020 Madrid Tel. +34 91 534 8163 [email protected] www.sociedadantroposofica.com National representative: Leonor Montes Sweden

Anthroposophical Group in the Philippines c/o Reimon Gutierrez 24, 9th Street Rolling Hills PH- New Manila Q.C. Tel./Fax +63 2 410 23 48 [email protected]

Antroposofiska Sällskapet i Sverige PL 1800 SE-153 91 Järna Tel. +46 8 55 43 02 20 [email protected] www.antroposofi.nu General secretary: Mats-Ola Ohlsson

Poland

Switzerland

Towarzystwo Antropozoficzne w Polsce Ul. Arciszewskiego 4 PL-01-483 Warszawa Tel./Fax +48 22 666 88 32 [email protected] National representative: Ewa Wasniewska

Anthroposophische Gesellschaft in der Schweiz Oberer Zielweg 60 CH-4143 Dornach Tel. +41 61 706 84 40 [email protected] www.anthroposophie.ch General secretary: Esther Gerster

Portugal Sociedade Antroposófica em Portugal Quinta S. Joao dos Montes PT-2600 Alhandra Tel. +351 967 239 920 [email protected] National representative: Fritz Wessling Romania Societatea Antroposofica din România Str. Visinilor nr. 17, sector 2 RO-024091 Bucuresti Tel./Fax +40 21 323 20 57 [email protected] www.antroposofie.ro National representative: Gheorghe Paxino Russia Anthroposophische Gesellschaft in Russland Nastschokinskij Pereulok 6, kw.3 RU-119019 Moskau Tel. +7 495 695 09 64 [email protected] National representative: Alexej Žukow Serbia Antroposofski Kulturni Centar Beograd c/o Voijslav Kecman Gandijeva 241 RS-11070 Beograd Tel. +381 11 15 81 35 [email protected] Slovakia Slovenská antropozofická spolo nost' Hattalova 12 B SK-83103 Bratislava

Thailand Anthroposophical Group in Thailand 199 Moo 6, Sukhapiban 5 Road Au-Ngern TH-10220 Bangkok Saimai Tel. +66 2 792 0670 [email protected] Representative: Porn Panosot Ukraine Zweig Kiew c/o Sergej Kopyl Ul. Tampere 17a UA-02105 Kiew Tel. +380 44 572 89 93 [email protected] www.michaeltime.org United States of America Anthroposophical Society in America 1923, Geddes Avenue US-MI 48104-1797 Ann Arbor Tel. +1 734 662 93 55 Fax +1 734 662 17 27 [email protected] www.anthroposophy.org General secretary: MariJo Rogers, Torin Finser Uruguay Sociedad Antroposófica Rama Novalis c/o Gisela Medina Amazonas 1529 UY-11400 Montevideo Tel. +5982 619 33 70

De actuele adressen vindt U altijd op onze website: www.goetheanum.org/adressen.html

22

Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap / Goetheanum

School for Spiritual Science

Section for Agriculture

Documentation

Postfach, CH-4143 Dornach 1

Leader: Nikolai Fuchs Tel. +41 (0)61 706 42 12 [email protected]

Leader: Uwe Werner

Office Ina Bisterfeld Tel. +41 (0)61 706 43 64 Fax +41 (0)61 706 43 14 [email protected] www.goetheanum.org Collegium of the School at the Goetheanum Oliver Conradt, Nikolai Fuchs, Michaela Glöckler, Ursula Gruber, Johannes Kühl, Paul Mackay, Cornelius Pietzner, Bodo v. Plato, Sergej Prokofieff, Martina Maria Sam, Virginia Sease, Margrethe Solstad, Christof Wiechert, Elizabeth Wirsching, Seija Zimmermann General Anthroposophical Section Leader: Paul Mackay, Cornelius Pietzner, Bodo v. Plato, Sergej Prokofieff, Dr. Virginia Sease, Dr. Seija Zimmermann [email protected]

Section for the Arts of Eurythmy, Speech, Drama & Music Leader: Margrethe Solstad Tel. +41 (0)61 706 43 59 [email protected] Literary Arts & Humanities Section Leader: Martina Maria Sam Tel. +41 (0)61 706 43 82 [email protected] Social Science Section Leader: Paul Mackay Coordination: Ulrich Rösch Tel. +41 (0)61 706 43 26 [email protected]

Study at the Goetheanum Information: Yvonne Schmidt-Heyerhoff Tel. +41 (0)61 706 42 20 [email protected]

Goetheanum

Archive Tel. +41 (0)61 706 42 63 [email protected] Library Tel. +41 (0)61 706 42 60 Reading Rooms & Open Shelves: Monday 15:00–20:00 Tuesday to Friday 11:00–20:00 Saturday 11:00–15:00 Loan desk: Only Tuesday–Saturday 11:00–15:00 Goetheanum Art Collection Tel. +41 (0)61 706 42 85 Wochenschrift „Das Goetheanum“ The General Anthroposophical Society publishes Das Goetheanum. Wochenschrift für Anthroposophie weekly. Members who subscribe also receive the supplement Nachrichten für Mitglieder or Anthroposophie Weltweit (available in English as Anthroposophy Worldwide). Postfach, CH-4143 Dornach 1 Tel. +41 (0)61 706 44 64 Fax +41 (0)61 706 44 65 [email protected] www.dasgoetheanum.ch

Youth Section

Postfach, CH-4143 Dornach 1

(Sektion für das Geistesstreben der Jugend) Leader: Elizabeth Wirsching Tel. +41 (0)61 706 43 91 [email protected] www.youthsection.org

Goetheanum Executive Council

Goetheanum Book Store

Virginia Sease, Paul Mackay, Bodo v. Plato, Sergej Prokofieff, Cornelius Pietzner, Seija Zimmermann

Mathematical-Astronomical Section

Leader: Christine Blanke

Leader: Dr. Oliver Conradt Tel. +41 (0)61 706 42 26 [email protected] www.mas.goetheanum.org Observatory tours Tel. +41 (0)61 706 44 44

Information Tel. +41 (0)61 706 42 42 Fax +41 (0)61 706 44 46 [email protected] www.goetheanum.org

Tel. +41 (0)61 706 42 75 Fax +41 (0)61 706 42 76 [email protected] www.goethebuch.ch Open: Monday–Friday 9.00–18.30 Saturday: 9.00–17.00

Medical Section Leader: Michaela Glöckler M.D. Tel. +41 (0)61 706 42 90 [email protected] www.medsektion-goetheanum.ch International coordination Anthroposophical Medicine/IKAM [email protected] Natural Science Section and Research Institute (with the Section for Agriculture) Leader: Johannes Kühl Tel. +41 (0)61 706 42 10 [email protected] Crystallization Laboratory: Tel. +41 (0)61 706 43 63 [email protected] Pedagogical Section Leader: Christof Wiechert Tel. +41 (0)61 706 43 15 [email protected] www.paedagogik-goetheanum.ch Art Section Leader: Ursula Gruber Tel. +41 (0)61 706 42 65 [email protected]

Reception & Events

Tours & events Tel. +41 (0)61 706 44 44 [email protected] Communications & Public Relations Wolfgang Held Tel. +41 (0)61 706 42 61 [email protected] Membership Office Leader: Angelika Pauletto Tel. +41 (0)61 70642 72 Fax +41 (0)61 70643 14 [email protected] Finance Schatzmeister: Cornelius Pietzner Tel. +41 (0)61 706 43 10 [email protected] www.aagfinanz.ch

Verlag am Goetheanum Hügelweg 59, Postfach 131 CH-4143 Dornach 1 Tel. +41 (0)61 706 42 00 [email protected] www.vamg.ch Vital Speisehaus AG Cafeteria – Restaurant – Organic Foods Dorneckstrasse 2 CH-4143 Dornach Tel. Restaurant +41 (0)61 706 85 10 Tel. Bio Laden +41 (0)61 706 85 14 Tel. Boutique Persephone: +41 (0)61 706 85 12 www.speisehaus.ch Lodging and Room Reservations at the Goetheanum Waltraud Frischknecht, Geschäftsführung Tel. +41 (0)61 706 44 45 [email protected]

Goetheanum Stage Bühnenleader Eurythmy: Carina Schmid Acting: Torsten Blanke Business Office: Thomas Parr Tel. +41 (0)61 706 42 50 [email protected] www.goetheanum-buehne.ch The Goetheanum stage publishes a calendar of events; to receive the calendar at no cost, contact the stage office.

Impressum uitgeverij: Allgemeine Anthroposophische Gesellschaft redactie: Wolfgang Held, Bodo von Plato assistentie: Monika Clément nederlandse vertaling: Hylcke Brandts Buys drukkerij: Kooperative Dürnau (DE)

23

www.goetheanum.org