2. De panden en bouwblokken die op de kaart geel zijn gemarkeerd aan te wijzen als individueel beschermde stadsbeeldobjecten

Voorstel aan de Raad

Openbare besluitenlijst 18 december 2007 Collegevergadering no 47

Datum raadsvergadering / Nummer raadsvoorstel

13 mei 2009

/ 44/2009

Fatale termijn: besluitvorming vóór: Aanwezig:

geen fatale termijn Voorzitter

Th. de Graaf P. Depla, H. van Hooft sr., L. Scholten, H. Kunst, Beschermd Stadsbeeld Indische buurt (Galgenveld) P. Lucassen, J. van der Meer P. Eringa Gemeentesecretaris Programma / Programmanummer Communicatie Ruimte & Bouwen / 9210 A. Kuil M. Sofovic Verslag Wethouders Onderwerp

Portefeuillehouder

P. Depla Voorstel van het College van Burgemeester en Wethouders d.d.

17 februari 2009 Samenvatting

In de wijk Galgenveld bevindt zich één van de fraaiste Nijmegen, de zogeheten Aldus vastgesteld in de woonbuurten vergadering van van: Indische buurt. De cultuurhistorische kwaliteiten van deze buurt geven aanleiding het gebied als gemeentelijk beschermd stadsbeeld aan te wijzen. De formele beschermingsprocedure is in mei 2008 door het college gestart. Binnen de kaders van het belangenonderzoek is een groot aantal reacties binnengekomen, deze zijn verwerkt in de voorliggende besluitvormingsstukken. Een beschrijving van de ontwikkelingsgeschiedenis van het gebied en een overzicht van de Dezijn voorzitter, De secretaris, straatbeeldbepalende panden opgenomen in de rapportage ‘Indische buurt, Galgenveld Nijmegen, Atlas beschermd stadsbeeld, deel I, beschrijving’ (januari 2009). De gevelaanzichten binnen het te beschermen gebied zijn opgenomen in de rapportage ‘Indische buurt, Galgenveld Nijmegen, Atlas beschermd stadsbeeld, deel II, overzicht gevelbeelden’ (januari 2009). De documenten vormen samen de zogeheten Atlas en zijn de juridische onderlegger voor de bescherming. Voorstel om te besluiten

1. Met verwijzing naar artikel 7 van de Monumentenverordening 2007 de vooroorlogse woonbuurt in de wijk Galgenveld zoals aangegeven op de kaart aan te wijzen als gemeentelijk beschermd stadsbeeld ‘Indische buurt’. 2. De panden en bouwblokken die op de kaart geel zijn gemarkeerd aan te wijzen als individueel beschermde stadsbeeldobjecten. 3. De atlas ‘Indische buurt, Galgenveld - Nijmegen’ (januari 2009) als aanvullend toetskader op de Uitwerkingsnota Beeldkwaliteit vast te stellen.

1

Opgesteld door, telefoonnummer, e-mail

Hans Verheul, 9733, [email protected] RV Indische buurt.doc


Aan de Raad van de gemeente Nijmegen 1

Inleiding

In april 2002 heeft uw Raad besloten dat enkele vooroorlogse woonbuurten in aanmerking komen voor gemeentelijke bescherming (raadsbesluit 73/2002 d.d. 24-04-2002). In de daaropvolgende periode zijn woonbuurten in de wijken De Biezen (Waterkwartier), Willemskwartier, Wolfskuil en Hengstdal (Spoorbuurt en Bomenbuurt) als gemeentelijk beschermde stadsbeelden aangewezen. De laatste woonbuurt die vanuit de inventarisatie van vooroorlogse woonbuurten voor bescherming in aanmerking komt, is de Indische buurt in de wijk Galgenveld. Inmiddels zijn de noodzakelijke voorbereidende werkzaamheden afgerond en kan de besluitvorming over de stadsbeeldbescherming plaatsvinden. De formele beschermingsprocedure zoals beschreven in de Monumentenverordening 2007 is in mei 2008 gestart met een belangenonderzoek (ter-inzage-legging van het beschermingsvoorstel). Het belangenonderzoek heeft geleid tot een groot aantal reacties. Deze zijn verwerkt in dit beschermingsvoorstel. 1.1 Wettelijk- of beleidskader

De procedure om tot bescherming van een stadsbeeld te komen, is beschreven in de Monumentenverordening 2007 (Hoofdstuk 3). De aanwijzing is een bevoegdheid van de raad. 1.2 Relatie met programma

Eén van de hoofddoelstellingen van het programma Ruimte & Bouwen luidt als volgt: “Wij zorgen voor bescherming en instandhouding van belangrijke cultuurhistorische waarden [...]”. Het voorstel om de Indische buurt als gemeentelijk stadsbeeld te beschermen, komt tegemoet aan deze doelstelling. 2

Doelstelling

Bescherming van een woonbuurt beoogt behoud van de aanwezige stedebouwkundige, architectonische en cultuurhistorische kwaliteiten. De in de stadsbeeldatlas beschreven karakteristieke identiteit en de beeldbepalende verschijningsvorm van stadsbeeld en bebouwing genieten bescherming. Bescherming heeft nadrukkelijk niet tot doel om de huidige situatie te bevriezen. Ontwikkelingen blijven mogelijk, doch deze zullen expliciet vanuit het cultuurhistorisch perspectief beschouwd worden. 3

Argumenten

In feite is het containerbegrip ‘monumentwaarde’ het enige argument dat een rol speelt bij de vraag of een object of een gebied in aanmerking komt voor bescherming ingevolge de Monumentenverordening. Indien een object of gebied onvoldoende monumentale of cultuurhistorische betekenis heeft, zal van bescherming geen sprake kunnen zijn. Stadsbeeldatlas Van het te beschermen stadsgebied is een zogeheten stadsbeeldatlas opgesteld. De atlas bestaat uit twee delen: ‘Indische Buurt, Galgenveld - Nijmegen, Atlas beschermd stadsbeeld, deel I, beschrijving’ (januari 2009) en ‘Indische Buurt, Galgenveld - Nijmegen, Atlas beschermd stadsbeeld, deel II, overzicht gevelbeelden’ (januari 2009). In de atlas wordt de ontwikkelingsgeschiedenis van Galgenveld in het algemeen en de Indische buurt in het bijzonder gedetailleerd beschreven. Verder biedt de atlas een heldere uiteenzetting van de beschermwaardige kwaliteiten van het gebied. Een samenvatting van de atlas is bijgevoegd;

RV Indische buurt.doc


Vervolgvel

2

de complete atlas (deel I, beschrijving, 145 pagina’s, deel II, overzicht gevelbeelden, 100 pagina’s) is opgenomen in het dossier Indische buurt - Galgenveld. Dit dossier ligt ter inzage. reactie Commissie Beeldkwaliteit De Commissie Beeldkwaliteit heeft in 2007 het concept van de stadsbeeldatlas besproken. Haar advies d.d. 01-03-2007 over dit onderwerp is bijgevoegd. De commissie heeft hierin aangegeven dat het concept van de Atlas een adequate basis biedt voor de bescherming van de woonbuurt. De opmerkingen die zij heeft gemaakt zijn verwerkt in de definitieve uitwerking van de atlas. In september 2008 heeft de commissie een tweede advies over het onderwerp uitgebracht, zie bijlage. In deze adviesbrief wordt ingegaan op de reacties die gedurende de periode van ter-inzage zijn binnengekomen. reacties van belanghebbenden In de periode 28 mei t/m 9 juli 2008 heeft het beschermingsvoornemen, inclusief het concept van de stadsbeeldatlas, bij het Open Huis ter inzage gelegen. Voorafgaand aan de terinzage-legging heeft op 28 mei 2008 een informatie-avond plaatsgevonden. Bij deze druk bezochte bijeenkomst zijn reactieformulieren uitgereikt waarop aangegeven kon worden voor of tegen de voorgenomen bescherming te zijn met daarbij ruimte voor opmerkingen en toelichting. Binnen de gestelde reactietermijn zijn meer dan honderd reacties of zienswijzen ontvangen. Een overzicht hiervan - met samenvattingen van de reacties - is in de bijgevoegde notitie opgenomen. In de bijlage staan ook onze beantwoordingen op de afzonderlijke reacties vermeld. De reacties zelf zijn opgenomen in het dossier dat ter inzage ligt. Opmerkelijk is, dat het merendeel van de reacties gericht is op het gebouw van Piushove in de Van Slichtenhorststraat. Aanleiding hiervoor is het initiatief van de eigenaar om de locatie voor herontwikkeling in te zetten. De voorgenomen sloop van Piushove stuit op bezwaar in de buurt - en meer nog het plan voor de nieuwbouw van appartementen. Binnen de procedure om tot bescherming van de Indische buurt te komen is de discussie over de herontwikkeling van de locatie Piushove feitelijk niet relevant. Het gaat immers alleen om de vraag of de cultuurhistorische kwaliteiten bescherming van het gebied rechtvaardigen en niet over mogelijk toekomstige bebouwing op vrijkomende locaties. Wat de rechtvaardiging van bescherming betreft, op grond van de architectonische en stedenbouwkundige kwaliteiten van Piushove is de conclusie getrokken dat het gebouw niet in aanmerking komt voor individuele bescherming als stadsbeeldobject (zie advies Commissie Beeldkwaliteit, bijgevoegd). Om gelijke redenen komt het gebouw evenmin in aanmerking voor de status ‘identiteitsbepalend object’. Dit betekent dat er vanuit het beschermde stadsbeeld beredeneerd geen juridische mogelijkheden ontstaan om aan te sturen op behoud en herbestemming van het pand. Dit betekent vervolgens niet dat de locatie ‘vogelvrij’ zou zijn, het feit dat de bouwlocatie zich ín het beschermde gebied bevindt leidt er immers toe dat de toetskaders voor de beoordeling van de nieuwbouwplannen voor een belangrijk deel bepaald worden door de cultuurhistorische kwaliteiten van de context. Wij benadrukken dat het traject tot herontwikkeling van de locatie zijn eigen weg volgt en dat het niet gecombineerd kan worden met de besluitvorming op het beschermingsvoorstel. Voor de goede orde merken we hierbij op dat er geen medewerking zal worden verleend aan ontwikkelingsplannen die vragen om wijziging (lees: verruiming) van de ruimtelijke



Vervolgvel

3

bebouwingsmogelijkheden. De vrees dat de herontwikkeling als vanzelfsprekend tot nietpassende nieuwbouw zal leiden wordt daarom niet gedeeld. Een tweede terugkerende opmerking in de reacties betreft de selectie stadsbeeldobjecten in Atjehstraat en Delistraat. Het gaat dan om de situatie dat in het voorstel zoals dat ter inzage heeft gelegen een aantal woningen is uitgesloten van indivuele bescherming, terwijl ze gelijk zijn aan woningen verderop in de straat die wél de status stadsbeeldobject krijgen toegekend. Een nadere beschouwing van de selectie stadsbeeldobjecten, en met verwijzing naar het advies van de Commissie Beeldkwaliteit over dit onderwerp, heeft ertoe geleid dat in het definitieve beschermingsvoorstel de aanvankelijk van bescherming uitgesloten panden in Delistraat en Atjehstraat alsnog voor de status stadsbeeldobject in aanmerking komen. Voor inzicht in voornoemde en overige opmerkingen verwijzen wij naar de bijlage ‘overzicht reacties’ en naar het dossier dat ter inzage ligt. conclusie

Gelet op de reacties en het advies van de Commissie Beeldkwaliteit, zijn ten opzichte van het beschermingsvoorstel dat ter inzage heeft gelegen in de definitieve uitwerking enkele wijzigingen doorgevoerd. Het gaat dan om de selectie stadsbeeldobjecten ter plaatse van Atjehstraat en Delistraat en de correctie van adressering in de atlas. De zienswijzen ten aanzien van Piushove hebben geen aanleiding gegeven voor wijziging van het beschermingsvoorstel. Ons College stelt voor het gebied zoals op het bijgevoegde kaartje is aangegeven aan te wijzen als gemeentelijk beschermd stadsbeeld en de rapportages ‘Indische buurt, Galgenveld - Nijmegen, Atlas beschermd stadsbeeld, deel I, beschrijving’ (januari 2009) en ‘Indische buurt, Galgenveld - Nijmegen, Atlas beschermd stadsbeeld, deel II, overzicht gevelbeelden’ (januari 2009) vast te stellen als de juridische onderlegger voor het beschermde gebied - de zogeheten stadsbeeldatlas (samenvatting is bijgevoegd). Met het vaststellen van de atlas worden als vanzelf de hierin opgenomen beeldbepalende objecten aangemerkt als beschermde stadsbeeldobjecten. Het gaat in de Indische buurt om 377 panden (bijna 500 woonadressen, eengezinswoningen, beneden- en bovenwoningen). De stadsbeeldobjecten zijn geel gemarkeerd op de bijgevoegde kaart. De atlas zal voorts ter aanvulling op de Uitwerkingsnota Beeldkwaliteit als beeldkwaliteitplan moeten worden vastgesteld om het document als toetskader te kunnen benutten bij de beoordeling van bouwen verbouwingsinitiatieven in de Indische buurt. Ons College benadrukt hierbij nogmaals dat de stadsbeeldbescherming niet betekent dat het begrensde gebied ongewijzigd geconserveerd moet worden. Ontwikkelingen blijven mogelijk. Indien op enig moment de behoefte ontstaat om één of meerdere individuele stadsbeeldobjecten te vervangen door nieuwbouw, dan zal op dat moment binnen het reguliere vergunningenstelsel beoordeeld worden of er inderdaad volkshuisvestelijke, bouwof woontechnische argumenten zijn die vervanging onvermijdelijk maken. De stedebouwkundige en architectuurhistorische kwaliteiten van het gebied en de bebouwing zullen in voorkomende situaties bij de planvorming en toetsing een prominente rol spelen.



Vervolgvel

4

4

Klimaat

De stadsbeeldbescherming heeft op zichzelf geen directe invloed op de klimaatdoelstellingen. De beschermde status leidt er evenwel toe dat wijzigingen in de buurt met grote zorgvuldigheid en met respect voor de cultuurhistorische kwaliteiten moeten worden vormgegeven. Dit kan betekenen dat middelen gericht op duurzaamheid of energiebesparing niet zonder meer toegepast kunnen worden. Zo kan bijvoorbeeld het plaatsen van zonnepanelen op de daken in strijd zijn met het monumentale karakter van de buurt. En de plaatsing van vensters met dubbelglas kan vanwege het verloren gaan van de architectonische verfijndheid eveneens tot aantasting van het stadsbeeld leiden. In het algemeen geldt dat het stadsbeeldobject zelf de grenzen stelt waarbinnen aanpassingen mogelijk zijn die tegemoet komen aan de gemeentelijke klimaatdoelstellingen. 5

Risico’s

Wanneer uw raad besluit de Indische buurt in Galgenveld niet als gemeentelijk beschermd stadsbeeld aan te wijzen, dan vervalt de mogelijkheid om via het instrument van de monumentenvergunning de cultuurhistorische kwaliteiten te beschermen. De reguliere bouwregelgeving biedt onvoldoende mogelijkheden om de bescherming vorm te geven. 6

Financiën

De aanwijzing van de Indische buurt in Galgenveld kent geen directe financiële consequenties. De Subsidieverordening Stedelijke Vernieuwing 2005 biedt in beginsel de mogelijkheid onderhoud aan dan wel restauratie van individuele stadsbeeldobjecten te subsidiëren. Het voor 2009 door uw raad beschikbaar gestelde budget is evenwel reeds geheel gereserveerd, hetgeen concreet betekent dat nieuwe subsidieverzoeken niet gehonoreerd kunnen worden. Voor het jaarlijks vast te stellen subsidiebudget zijn in de afgelopen jaren de middelen benut die via het ISV beschikbaar zijn gekomen. Deze rijksregeling houdt per 2010 op te bestaan. Het is op dit moment nog niet bekend of er nieuwe subsidiegelden beschikbaar kunnen komen en zo ja, hoeveel en onder welke voorwaarden. In het door de Rijksoverheid vastgestelde ‘Besluit huurprijzen woonruimte’ is in artikel 8a bepaald, dat bij de vaststelling van huurprijzen de beschermde status van het betreffende woonhuis en/of het gebied waarin de woning zich bevindt een huurprijsverhogende factor kan zijn. In het bedoelde besluit is opgenomen dat dit alleen geldt indien sprake is van bescherming ingevolge de Monumentenwet (rijksmonument of rijksbeschermd stadsgezicht). In de Indische buurt komen geen rijksbeschermde woonhuizen voor en de gebiedsbescherming is op gemeentelijk niveau. Het ‘Besluit huurprijzen woonruimte’ biedt in het geval van de Indische buurt dus geen basis voor huurprijsverhoging. 7

Communicatie

De volgende communicatiestappen zijn aan de orde: • Het besluit inzake aanwijzing van het stadsbeeld en stadsbeelobjecten zal via De Brug kenbaar gemaakt worden. • De personen die binnen het belangenonderzoek een reactie of zienswijze kenbaar hebben gemaakt, ontvangen persoonlijk bericht over het besluit van uw Raad. • De atlas zal via de gemeentelijke website beschikbaar gesteld worden.



Vervolgvel

5

8

Uitvoering en evaluatie

Zodra uw Raad over de voorgelegde beslispunten heeft besloten, zullen de bij punt 6 genoemde communicatiestappen uitgevoerd worden. Voorts zullen het beschermde stadsbeeld en de individuele stadsbeeldobjecten in het gemeentelijke monumentenregister worden ingeschreven. Het beheer van het monumentenregister ligt bij Bureau Archeologie en Monumenten van de afdeling Stadsontwikkeling. De concrete bescherming vindt ten dele plaats door het monumentenvergunningenstelsel dat vasthangt aan de status van de afzonderlijke stadsbeeldobjecten. Bij voorkomende wijzigingsvoorstellen zal de Commissie Beeldkwaliteit expliciet de cultuurhistorische kwaliteiten van de bebouwing en het gebied bij de planbeoordeling betrekken. De atlas zal hiertoe beschikbaar worden gesteld aan de Commissie Beeldkwaliteit om als aanvullend toetskader te fungeren. Naast de voornoemde vergunningplicht geldt er binnen de grenzen van een beschermd stadsbeeld in beginsel een sloopverbod. Een sloopvergunning zal in voorkomende gevallen pas verleend worden als er een bouwvergunning is verleend voor de vervangende nieuwbouw én er een monumentenvergunning is verleend voor de voorgenomen sloop van beschermde stadsbeeldobjecten. Verder zal de bescherming een herkenbare plek krijgen in het te actualiseren bestemmingsplan Nijmegen Bottendaal - Galgenveld. Het bestemmingsplan volgt zijn eigen vaststellingstraject. College van Burgemeester en Wethouders van Nijmegen, De Burgemeester,

De Secretaris,

mr. Th.C. de Graaf

P. Eringa

Bijlage(n): • Indische buurt, Galgenveld: beschermd stadsbeeld (samenvatting stadsbeeldatlas) • kaart met grens beschermd stadsbeeld en aanduiding beschermde objecten • Notitie reacties en zienswijzen • adviezen Commissie Beeldkwaliteit d.d. 01-03-2007 en 04-09-2008 Ter inzage: • dossier Indische buurt - Galgenveld (met onder andere: Indische buurt, Galgenveld Nijmegen, Atlas beschermd stadsbeeld, deel I, beschrijving (januari 2009); Indische buurt, Galgenveld - Nijmegen, Atlas beschermd stadsbeeld, deel II, overzicht gevelbeelden (januari 2009) en reacties/zienswijzen.)


Indische buurt, Galgenveld: beschermd stadsbeeld |

samenvatting stadsbeeldatlas

De Indische buurt in de wijk Galgenveld komt in aanmerking voor de status van gemeentelijk beschermd stadsbeeld. Het gaat om het stadsdeel dat onder andere de Javastraat, het Javaplein, Borneostraat, Sumatraplein, Archipelstraat en Delistraat bevat. De begrenzing is aangegeven op het kaartje in deze bijlage. Op het kaartje zijn verder de panden aangeduid waarvoor de status ‘Stadsbeeldobject’ van toepassing zal zijn. Dit betekent dat deze geselecteerde panden van beeldbepalend belang zijn voor het stadsbeeld en dat voor wijziging van de beeldbepalende kenmerken een monumentenvergunning nodig is. Van het te beschermen gebied is een stadsbeeldatlas opgesteld. Dit rapport “Indische buurt, Galgenveld Nijmegen, Atlas beschermd stadsbeeld, deel I, beschrijving” (januari 2009) met bijlage “Indische buurt, Galgenveld - Nijmegen, Atlas beschermd stadsbeeld, deel II, overzicht gevelbeelden” (januari 2009) bevat onder andere een beschrijving van de historische ontwikkeling van het gebied en een overzicht van de karakteristieke en beschermwaardige onderdelen. Deze bijlage bevat een samenvatting van die atlas. de ontwikkeling van de Indische buurt

Al deze elementen zorgen voor een uitermate afwisselend stadsbeeld. De Indische buurt is dan ook een woongebied met een uitermate divers karakter, zowel stedenbouwkundig als architectonisch. Lange, rechte straten worden afgewisseld door korte, gebogen straten. Verder zijn er mooie pleinen met veel groen en varieert de bebouwing van individueel ontworpen grote villa’s en herenhuizen tot complexmatig gebouwde sociale woningbouw met beneden- en bovenwoningen. De Indische buurt is één van de mooiste woonbuurten in de stad. En om dit zo te houden, wordt de buurt aangewezen als gemeentelijk beschermd stadsbeeld. De Indische buurt wordt hiermee na de Negentiendeeeuwse schil en woonbuurten in Waterkwartier (Amstelplein e.o.), Willemskwartier (Beetsplein e.o), Wolfskuil (Nachtegaalplein e.o.), Hengstdal (Bomenbuurt, Acaciastraat, Elzenstraat e.a. en Spoorbuurt, Van ’t Santstraat, Sweelinckstraat e.a.) en Heseveld (Afrika- en Bouwmeesterbuurt) het achtste beschermde stadsbeeld in Nijmegen. Inmiddels zijn ook de voorbereidingen in volle gang om het centrumgebied rond Plein 1944 aan te wijzen.

januari 2009 behoort bij college- en raadsvoorstel “Bescherming Indische buurt (Galgenveld)” registratienummer 09.0001145

In de periode 1874-1880 zijn de stadsmuur en vestingwerken om de middeleeuwse stad Nijmegen gesloopt om plaats te maken voor woningen. Zo ontstond de negentiende-eeuwse schil. Aan het begin van de twintigste eeuw was er opnieuw behoefte aan nieuwe woongebieden. In 1906 werd een eerste stedenbouwkundig plan vastgesteld dat voorzag in de aanleg van een complex stratenstelsel op het onbebouwde gebied tussen de St. Annastraat en de Groesbeekseweg. Dit vormde de aanzet van wat nu bekend staat als de Indische buurt. Van het stedenbouwkundige plan uit 1906 is slechts een deel uitgevoerd. In 1918 is een herzien stedenbouwkundig plan voor Galgenveld vastgesteld. In dit plan is het aantal straten aanzienlijk verminderd. Een nieuw element werd gevormd door het Javaplein, dat de verbinding tussen de Javastraat en de Oude Groenewoudseweg vormt. Het Javaplein is feitelijk het enige onderdeel uit het plan van 1918 dat is gerealiseerd. Vervolgens is in 1934 een derde stedenbouwkundig plan opgesteld, waarbij de nog niet bebouwde gebieden op een andere wijze werden ingevuld. Ook van dit plan is slechts een deel uitgevoerd, waarvan de Molukkenstraat en de Atjehstraat enkele belangrijke straten zijn. Het merendeel van de bebouwing in dit gebied is ná 1945 ontstaan.

De bijzondere ontwikkelingsgeschiedenis met drie ineen gevlochten stedenbouwkundige plannen heeft tot grote diversiteit geleid. De diversiteit wordt nog verder versterkt doordat de stratenplannen zich geleidelijk vulden met bebouwing van latere datum, in uiteenlopende architectuurstijlen. Bovendien was het aan het begin van de twintigste eeuw gebruikelijk dat verschillende historische bouwstijlen naast elkaar én door elkaar werden toegepast.

zijn opgebouwd uit afzonderlijk ontworpen enkele of dubbele herenhuizen. De jongere straatwanden zijn daarentegen veelal als één geheel ontworpen (b.v. Timorstraat-noordzijde) of bestaan uit een beperkt aantal blokken of kleine rijen bij elkaar horende woningen (b.v. zuidelijke deel Javastraat).

stedenbouwkundig karakter

De stedenbouwkundige hoofdstructuur van Galgenveld bestaat uit de brede hoofdassen Javastraat en Archipelstraat. Deze straten kruisen elkaar in een monumentaal plein, de Lombok- en de Balistraat. Dit plein is vanaf het begin ontworpen als het hart van de buurt. Het is een a-symmetrisch sterplein, waarin niet alleen de twee hoofdassen, maar ook nog twee secundaire assen in een diagonale richting samen zouden moeten komen. Dat er momenteel geen zes, maar ‘slechts’ vijf straten op dit plein samenkomen, komt doordat de zuidelijke diagonale straat in het tweede stedenbouwkundige plan werd geschrapt. De plek van de niet-aangelegde straat is herkenbaar aan de nieuwere woning Lombokstraat 16. Een tweede belangrijk knooppunt van straten uit het plan van 1906 wordt gevormd door het Sumatraplein.

De langgerekte bakstenen gevelwanden zijn verfraaid met een grote variëteit aan deuren, portieken, ramen, erkers, balkons en topgevels. Op enkele plekken zorgt een hoektorentje voor een stedelijk accent overeenkomstig het bebouwingsbeeld in de negentiende-eeuwse schil. De doorgaande en soms markant vormgegeven daken met dakkapellen en prominent vormgegeven schoorstenen zijn eveneens beeldbepalend. De hoofdkenmerken van de zakelijk en traditioneel uitgevoerde architectuur in het vooroorlogse Galgenveld zijn: stedelijke monumentaliteit, ambachtelijkheid en rijke detaillering. De woningen hebben gemetselde gevels, hellende daken met keramische pannen, in hout uitgevoerde deuren, ramen, kozijnen, vloer- en kapconstructies. De te onderscheiden woningbouwprojecten zijn duidelijk als afzonderlijke en samenhangende eenheden herkenbaar als gevolg van subtiele verschillen in bouwstijl, ornamentiek, kleuren materiaalgebruik.

Een ander bijzonder element in de Indische buurt is het Javaplein, onderdeel van het stedenbouwkundig plan uit 1918. Dit plein vormt de zuidelijke entree naar de woonbuurt en wordt geheel omsloten door complexmatig ontworpen woningbouw. Er is duidelijk sprake van een architectonische en stedenbouwkundige eenheid. Binnen het derde stedenbouwkundige plan voor Galgenveld (1934) is het Madoeraplein één van de belangrijkste elementen.

Vrijwel alle woningen hebben (kleine) voortuinen, die in het algemeen nog zijn voorzien van de oorspronkelijke erfafscheidingen, veelal ontworpen in samenhang met de architectuur van de woningen. Bij de oudste woningen zijn dat ijzeren hekwerken, bij de jongere gemetselde tuinmuren, al dan niet gecombineerd met ijzeren elementen (b.v. buisleuningen of rasters).

de bebouwing

De bebouwing in de Indische buurt omvat hoofdzakelijk woningen voor welgestelden en middenstanders. Centraal in de buurt staan om het halfcirkelvormig plantsoen aan de Archipelstraat enkele vrijstaande en dubbele villa’s op wat grotere kavels. Verder bestaat de bebouwing uit aaneen gebouwde woningen in blokken van verschillende lengte, die samen bijna gesloten straatwanden vormen. De oudste straatwanden (b.v. noordelijke deel van de Javastraat en Van Slichtenhorststraat) rijksmonument

gemeentelijk monument

beschermd stadsbeeld

stadsbeeldobject

De aanwezigheid van voortuinen draagt bij aan een groen straatbeeld. Dit groene beeld wordt verder versterkt door de plantsoenen en door de monumentale laanbeplanting. De meeste straten hebben een relatief breed straatprofiel, met aan weerszijden grote straatbomen tussen rijbaan en trottoir. Veel straten zijn voorzien van een traditionele klinkerbestrating.

Indische buurt, Galgenveld: beschermd stadsbeeld |

bijlage bij collegevoorstel

De Indische buurt in de wijk Galgenveld komt in aanmerking voor de status van gemeentelijk beschermd stadsbeeld. Het gaat om het stadsdeel dat onder andere de Javastraat, het Javaplein, Borneostraat, Sumatraplein, Archipelstraat en Delistraat bevat. De begrenzing is aangegeven op het kaartje in deze bijlage. Op het kaartje zijn verder de panden aangeduid waarvoor de status ‘Stadsbeeldobject’ van toepassing zal zijn. Dit betekent dat deze geselecteerde panden van beeldbepalend belang zijn voor het stadsbeeld en dat voor wijziging van de beeldbepalende kenmerken een monumentenvergunning nodig is. Van het te beschermen gebied is een stadsbeeldatlas opgesteld. Dit rapport “Indische buurt, Galgenveld Nijmegen, Atlas beschermd stadsbeeld, deel I, beschrijving” (januari 2009) met bijlage “Indische buurt, Galgenveld - Nijmegen, Atlas beschermd stadsbeeld, deel II, overzicht gevelbeelden” (januari 2009) bevat onder andere een beschrijving van de historische ontwikkeling van het gebied en een overzicht van de karakteristieke en beschermwaardige onderdelen. Deze bijlage bevat een samenvatting van die atlas. de ontwikkeling van de Indische buurt

Al deze elementen zorgen voor een uitermate afwisselend stadsbeeld. De Indische buurt is dan ook een woongebied met een uitermate divers karakter, zowel stedenbouwkundig als architectonisch. Lange, rechte straten worden afgewisseld door korte, gebogen straten. Verder zijn er mooie pleinen met veel groen en varieert de bebouwing van individueel ontworpen grote villa’s en herenhuizen tot complexmatig gebouwde sociale woningbouw met beneden- en bovenwoningen. De Indische buurt is één van de mooiste woonbuurten in de stad. En om dit zo te houden, wordt de buurt aangewezen als gemeentelijk beschermd stadsbeeld. De Indische buurt wordt hiermee na de Negentiendeeeuwse schil en woonbuurten in Waterkwartier (Amstelplein e.o.), Willemskwartier (Beetsplein e.o), Wolfskuil (Nachtegaalplein e.o.), Hengstdal (Bomenbuurt, Acaciastraat, Elzenstraat e.a. en Spoorbuurt, Van ’t Santstraat, Sweelinckstraat e.a.) en Heseveld (Afrika- en Bouwmeesterbuurt) het achtste beschermde stadsbeeld in Nijmegen. Inmiddels zijn ook de voorbereidingen in volle gang om het centrumgebied rond Plein 1944 aan te wijzen.

januari 2009 behoort bij college- en raadsvoorstel “Bescherming Indische buurt (Galgenveld)” registratienummer 09.0001145

In de periode 1874-1880 zijn de stadsmuur en vestingwerken om de middeleeuwse stad Nijmegen gesloopt om plaats te maken voor woningen. Zo ontstond de negentiende-eeuwse schil. Aan het begin van de twintigste eeuw was er opnieuw behoefte aan nieuwe woongebieden. In 1906 werd een eerste stedenbouwkundig plan vastgesteld dat voorzag in de aanleg van een complex stratenstelsel op het onbebouwde gebied tussen de St. Annastraat en de Groesbeekseweg. Dit vormde de aanzet van wat nu bekend staat als de Indische buurt. Van het stedenbouwkundige plan uit 1906 is slechts een deel uitgevoerd. In 1918 is een herzien stedenbouwkundig plan voor Galgenveld vastgesteld. In dit plan is het aantal straten aanzienlijk verminderd. Een nieuw element werd gevormd door het Javaplein, dat de verbinding tussen de Javastraat en de Oude Groenewoudseweg vormt. Het Javaplein is feitelijk het enige onderdeel uit het plan van 1918 dat is gerealiseerd. Vervolgens is in 1934 een derde stedenbouwkundig plan opgesteld, waarbij de nog niet bebouwde gebieden op een andere wijze werden ingevuld. Ook van dit plan is slechts een deel uitgevoerd, waarvan de Molukkenstraat en de Atjehstraat enkele belangrijke straten zijn. Het merendeel van de bebouwing in dit gebied is ná 1945 ontstaan.

De bijzondere ontwikkelingsgeschiedenis met drie ineen gevlochten stedenbouwkundige plannen heeft tot grote diversiteit geleid. De diversiteit wordt nog verder versterkt doordat de stratenplannen zich geleidelijk vulden met bebouwing van latere datum, in uiteenlopende architectuurstijlen. Bovendien was het aan het begin van de twintigste eeuw gebruikelijk dat verschillende historische bouwstijlen naast elkaar én door elkaar werden toegepast.

BESCHERMD STADSBEELD: INDISCHE BUURT - GALGENVELD begrenzing beschermd stadsbeeld

perceelgrens Javastraat 8-10/12, middellijn tussen bebouwing St. Annastraat en Javastraat t/m noordzijde perceel Archipelstraat 284286, noorden westzijde perceel Archipelstraat 288, westzijde perceel Archipelstraat 287, noordzijde perceel St. Annastraat 161, middellijn tussen bebouwing St. Annastraat en Javastraat t/m noordoostzijde perceel Oude Groenewoudseweg 296, noordoostzijde percelen Oude Groenewoudseweg 296-300, noordwestzijde perceel Oude Groenewoudseweg 300, middenas Oude Groenewoudseweg, zuidoostzijde perceel Oude Groenewoudseweg 218, noordoostzijde percelen Oude Groenewoudseweg 218 t/m 238 en Molukkenstraat 25, middenas Molukkenstraat, middenas Archipelstraat, oostzijde percelen Delistraat 1 t/m 83, zuidwestzijde percelen Groesbeekseweg 82 t/m 140, erfgrens Van Slichtenhorststraat 73/75, noordzijde perceel Van Slichtenhorststraat 70, westzijde percelen Van Slichtenhorststraat 70-72, zuidzijde percelen Fransestraat 23-37, perceelgrens Javastraat 3-5/7. beschermd Stadsbeeldobject

Archipelstraat 261, 268-272, 274, 275-277, 276, 278-282, 279-287, 284-286, 288; Atjehstraat 1-79; Balistraat 1, 3-5, 9-11, 13-17; Bankastraat 1, 29-31, 32-36; Borneostraat 1-3, 5-9, 6-22, 23-23a, 24, 28-34; Celebesstraat 1-3, 5-7, 9, 11-13, 15, 16; Delistraat 3-7, 9-19, 20-98, 21-35, 37-83; Oude Groenewoudseweg 218-222, 224-228, 230-234, 242-246, 248, 250-278, 280-282, 284, 286-194, 296, 298300; Javaplein 1-10, 11-14, 15-19, 20-29; Javastraat 7, 9, 11-13, 1214, 15, 16-22, 17-19, 21-25, 24-26, 27-35, 28, 30, 32, 34-36, 37, 38, 40, 41-67, 42, 44, 46-66, 71-75, 77-91, 80-82, 84-86, 88-98, 93-101, 100, 102, 104a, 106, 110-122, 124-138, 140-152; Lombokstraat 2-6, 8-14, 18, 20, 22; Madoerastraat 1, 2-24, 3-11, 13-17; Medanstraat 24; Molukkenstraat 2-4, 6-22, 148; Sumatraplein 19-25, 24-26, 27-29, 31-33, 35-37; Sumatrastraat 3-17, 6-20, 22; Timorstraat 1, 2-4, 6-42, 7-9, 11; Van Slichtenhorststraat 70, 72-74, 75-77, 80-86, 88-90, 92, 95-97, 96, 98-104, 99, 101, 106, 108, 110, 112 gemeentelijk monument

Timorstraat 5-5a / Celebesstraat 12 Van Slichtenhorststraat 79-81 rijksmonument

Er bevinden zich geen rijksmonumenten binnen het beschermde stadsbeeld. Dit kaartje behoort bij raadsbesluit 09.0001145 (nr. .../2009) d.d. ...

Notitie reacties en zienswijzen

Vervolgvel

1

Lijst van personen/organisaties die een reactie/zienswijze hebben ingediend. 1. Stichting Buurtbewoners Piushove p/a M. Steenmeijer

Van Slichtenhorststraat 97

6524 JM Nijmegen

Bij deze reactie zijn 129 reactieformulieren gevoegd. 2. A. van Woerkom


6524 JV Nijmegen


6524 JV Nijmegen

3. Talis

Postbus 628

6500 AP Nijmegen

4. M.C.S.J. Straathof

Archipelstraat 284

6524 LR Nijmegen

5. H. van de Westelaken

Atjehstraat 71

6524 KV Nijmegen

6. Hagemann

Borneostraat 3F

6524 LA Nijmegen

7. C. van den Rijk

Delistraat 7

6524 KM Nijmegen

M.S.C. Bakker

8. Huiseigenaren vereniging Delistraat 37 t/m 83 p/a M. Keijser

Delistraat 53

6524 KN Nijmegen

9. Wolters

Javaplein 8

6524 MP Nijmegen

10. Kalthoff en Busink

Javastraat 21

6524 LT Nijmegen

11. A. Hasselmann

Javastraat 33

6524 LT Nijmegen

12. I. Brounts

Javastraat 79

6524 LX Nijmegen

13. M. van Naerssen

Madoerastraat 4

6524 LH Nijmegen

14. O. van Deemen

Sumatraplein 46

6524 MR Nijmegen

15. M.T. van den Heuvel

Sumatraplein 86

6524 KH Nijmegen

16. W. de Natris

Van Dulckenstraat 20

6512 DT Nijmegen

17. J. Eggenhuizen

Sumatraplein 23

6524 KG Nijmegen

Enkele personen hebben zowel individueel als aansluitend bij de reactie van Stichting Buurtbewoners Piushove gereageerd. De reactie met de meest recente datum is in deze notitie verwerkt, de andere is buiten beschouwing gelaten. Verder is een aantal reacties buiten de gestelde termijn binnengekomen, deze zijn eveneens buiten beschouwing gelaten.

overzicht reacties.doc


Vervolgvel

2

Beknopte weergave van reacties of zienswijzen en beantwoording door gemeente: 1. Stichting Buurtbewoners Piushove a. Het gebouw van Piushove is in het voorstel het enige object in de Van Slichtenhorststraat dat niet aangemerkt is als te beschermen stadsbeeldobject met als reden dat het te zeer aangetast zou zijn. Andere objecten in de buurt zijn ingrijpender gewijzigd en krijgen wél een beschermde status. beantwoording gemeente:

Dit aspect is door de Commissie Beeldkwaliteit behandeld, zie adviesbrief d.d. 04-09-2008. Er bestaan in het te beschermen gebied inderdaad meerdere panden (woonhuizen) waarbij de oorspronkelijke toestand niet meer aanwezig is en dus in architectonische zin als ‘aangetast’ kunnen worden beschouwd. Deze panden zijn evenwel veel kleinschaliger dan het forse Piushove waardoor de wijzigingen een beduidend minder grote impact hebben op het stadsbeeld. Wij zijn het eens met het standpunt van de Commissie Beeldkwaliteit. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel. b. Het vermoeden bestaat dat Piushove niet wordt beschermd om nieuwbouwplannen van Talis mogelijk te maken. beantwoording gemeente:

De suggestie die hiermee wordt gewekt, moet stellig naar het land der fabelen worden verwezen. In de periode dat het beschermingsvoorstel (Atlas en selectie stadsbeeldobjecten) werd voorbereid, heeft Talis contact gehad met de gemeente over mogelijke herontwikkeling van Piushove. De beoordeling van de beschermwaardigheid is toen vooruitgeschoven en aan de Commissie Beeldkwaliteit is gevraagd die beschermwaardigheid te beoordelen. Zij oordeelde dat Piushove niet voor bescherming in aanmerking kwam. Wij benadrukken dat de discussie over de beschermwaardigheid op zuiver cultuurhistorische gronden heeft plaatsgevonden. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel. c.

Het gebied tussen de Fransestraat en Sumatraplein is stedenbouwkundig een interessant gebied met enkele grotere gebouwen waarbij Piushove bovendien onderdeel vormt van een katholiek complex. Veranderingen in de structuur zouden afbreuk doen aan het stadsbeeld. beantwoording gemeente:

Tussen de Fransestraat en het Sumatraplein loopt het zuidelijk deel van de Van Slichtenhorststraat. Dit deel is stedenbouwkundig interessant omdat het aanhaakt op de negentiende-eeuwse stadsuitleg en vervolgens de overgang vormt naar de latere uitbreidingsplannen. De verwevenheid van meerdere stedenbouwkundige plannen is één van de gewaardeerde aspecten binnen het beschermingsvoorstel. In haar adviesbrief d.d. 04-09-2008 stelt de Commissie Beeldkwaliteit dat de positie van Piushove niet te herleiden is tot de stedenbouwkundige opvattingen. Vanuit stedenbouwkundige invalshoek heeft Piushove geen bijzondere meerwaarde voor de buurt. Er bestaat dan ook geen aanleiding om Piushove als specifiek te beschermen stadsbeeldobject aan te merken.



Vervolgvel

3

De religieuze bouwwerken Antonius van Paduakerk (Groesbeekseweg), Parochiehuis en Piushove (beide Van Slichtenhorststraat) zijn weliswaar geclusterd, doch er kan niet gesproken worden van een samenhangend complex. Er bestaat immers noch in architectonische zin, noch in functioneel opzicht een relatie tussen de drie gebouwen. De opvatting dat veranderingen aan dit complex per definitie afbreuk zouden doen aan de structuur van het stadsbeeld wordt niet gedeeld. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel. d. Piushove maakt deel uit van een samenhangend geheel van gebouwen (waaronder ook de Johannesschool, het parochiehuis en enkele woonhuizen) waarin de internationaal befaamde expressionistische architectuur tot uiting komt. Piushove is met enkele eenvoudige aanpassingen weer in oude luister te herstellen. beantwoording gemeente:

Het voert te ver om Piushove als bijzondere representant van expressionistische architectuur te beschouwen. Het is evident dat de Praktijkschool Joannes (Timorstraat/Celebesstraat) en het parochiehuis (Van Slichtenhorststraat) beduidend hogere architectonische kwaliteit hebben dan Piushove. Schoolgebouw en parochiehuis staan beide op de gemeentelijke monumentenlijst, over Piushove heeft de Commissie Beeldkwaliteit aangegeven dat het niet voor bescherming in aanmerking komt. Ten aanzien van de herstelmogelijkheden van Piushove merken we op dat in het algemeen geldt dat een beschermingsvoorstel gelegitimeerd moet zijn vanuit de bestaande situatie. In dit geval is de uitsluiting van specifieke bescherming overigens niet alleen gebaseerd op de aantastingen van vensters en dakkapellen maar zeker ook op de kolossaliteit van Piushove in relatie tot de meer fijnmazige belendingen. Wij zijn het op beide aspecten eens met het standpunt van de Commissie Beeldkwaliteit zoals verwoord in het advies d.d. 04-09-2008. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel. e. Piushove geeft uitdrukking aan de opkomst en bloei van de katholieke geloofsgemeenschap in Nijmegen. beantwoording gemeente:

In Nijmegen bestaat een opvallend hoge dichtheid aan bouwwerken met een religieuze functie. De bouw van veel van deze kloosters, kerken en seminaries kan direct herleid worden tot de komst van de katholieke universiteit in 1923. Ook de realisatie van Piushove kan in deze context geplaatst worden en het gebouw kan dus inderdaad beschouwd worden als een getuigenis van de opkomst en bloei van de katholieke geloofsgemeenschap in Nijmegen. Het belang van deze maatschappelijke ontwikkeling wordt zeer zeker erkend. Dit uit zich in de plaatsing van een groot aantal religieuze bouwwerken op de monumentenlijst (rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten). Bij de inventarisaties die hiertoe in het verleden zijn verricht, is Piushove niet geselecteerd als te beschermen monument. Een recente beoordeling van de beschermwaardigheid van Piushove leidt tot de conclusie dat het



Vervolgvel

4

gebouw onvoldoende kwaliteit heeft voor rechtvaardiging van bescherming. Wij verwijzen hiervoor naar het advies van de Commissie Beeldkwaliteit. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel. f.

Informatie over de inspraakprocedure met betrekking tot het bestemmingsplan Bottendaal/Galgenveld is gewenst. beantwoording gemeente:

De procedure tot vaststelling van een bestemmingsplan volgt haar eigen traject met inspraak en besluitvorming binnen wettelijk gestelde termijnen. Informatie over die procedure wordt op de gebruikelijke wijze bekend gemaakt. Dit aspect kan bij de procedure tot bescherming van het stadsbeeld buiten beschouwing blijven. Het geeft derhalve geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel. overige reacties uit de bijgevoegde individuele reactieformulieren: g. Bezwaren tegen het voorstel tot bescherming van Indische buurt vanwege Piushove en onduidelijkheid Anthonius van Paduakerk en plannen rond gebied Nutsschool (De Buut) en sportveld. beantwoording gemeente:

Voor een reactie op de kwestie rond Piushove wordt verwezen naar onze opmerkingen bij de voorgaande punten. De Anthonius van Paduakerk bevindt zich niet binnen de begrenzing van het te beschermen gebied. Eventuele onduidelijkheden over dit gebouw zijn niet relevant voor de beschermingsprocedure van de Indische buurt. De openbare basisschool De Buut aan de Molukkenstraat bevindt zich wel binnen het te beschermen gebied, maar het schoolgebouw uit 1959 is niet geselecteerd voor bescherming als stadsbeeldobject. Er zijn geen plannen voor verandering van de bestaande situatie. Dit geldt ook voor het sportveld nabij de school. Deze onderwerpen geven geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel. h. Wat zijn de plannen met basisschool De Buut en met de open plekken in de buurt, zoals het voetbalveldje naast de Buut? beantwoording gemeente:

Er zijn geen plannen voor verandering van de bestaande situatie. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel. i.

Bezwaar tegen het voornemen de flatwoningen aan de Delistraat (even nummers) en Atjehstraat niet als stadsbeeldobjecten aan te wijzen. beantwoording gemeente:

De woningen aan de Delistraat en Atjehstraat behoren tot één bouwopgave. De woningen zijn in een relatief eenvoudige architectuurstijl gebouwd en zijn evident minder rijk gedetailleerd dan de woningen in bijvoorbeeld de Madoerastraat en Javastraat. Aanvankelijk werd daarom gedacht dat voor de vertegenwoordiging van de betreffende bouwperiode volstaan kon worden met de selectie van alleen de woningen aan de oostzijde van de



Vervolgvel

5

Delistraat. De Commissie Beeldkwaliteit heeft in haar brief d.d. 04-09-2008 aangegeven dat de bebouwing van de volledige bouwopgave voor aanwijzing als stadsbeeldobject in aanmerking kan komen. Daarbij merkt zij op dat met de uitgebreidere selectie van stadsbeeldobjecten de situatie ontstaat dat in de Delistraat beide gevelwanden van het straatprofiel beschermd zijn. Dit zou meer in lijn liggen met de bedoeling van de stadsbeeldbescherming. Wij zijn het eens met het standpunt van de Commissie Beeldkwaliteit. De selectie stadsbeeldobjecten is in het beschermingsvoorstel uitgebreid met de woningen aan de westzijde van de Delistraat en de woningen aan de oostzijde van de Atjehstraat. j.

Het uitsluiten van Piushove als beschermd stadsbeeldobject maakt de weg vrij naar sloop en nieuwbouw. Als de plannen doorgaan wordt Nijmegen de zoveelste lelijke plek rijker en wordt het stadsbeeld een nog groter rommeltje. beantwoording gemeente:

Niet-bescherming heeft inderdaad de consequentie dat een sloopvergunning verleend kan worden. In een beschermd gebied geldt overigens wel de voorwaarde dat een sloopvergunning pas verleend zal worden als er zicht is op een goedgekeurd bouwplan ter vervanging van het te slopen object. Bij de toetsing van een plan voor de vervangende nieuwbouw worden de toetskaders voor een belangrijk deel bepaald door de stedenbouwkundige context en de beschermde status ervan. Hoewel over smaak niet valt te twisten – Wat is lelijk? – is de vrees voor een ‘lelijke plek’ vanwege de toepassing van een bijzonder toetsingsniveau en een gedetailleerd omschreven toetskader (de Atlas) ongegrond. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel. k. Het is cultuurbararisme dat de gemeente Piushove al rijp acht voor de sloop. Hopelijk ziet de gemeente af van dit desastreuze plan. beantwoording gemeente:

De gemeente is geen eigenaar van Piushove en heeft derhalve geen betrokkenheid bij het initiatief voor herontwikkeling van de locatie van Piushove. Het is het recht van de eigenaar om een aanvraag om sloopvergunning in te dienen. Het is vervolgens aan de gemeente om de aanvraag aan de wettelijke voorschriften te toetsen. Behoud en hergebruik kan niet afgedwongen worden. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel. l.

Bezwaar tegen het feit dat het pand Van Slichtenhorststraat 71 buiten de bescherming staat. Eerdere subsidieregelingen stopten bij nummer 69. beantwoording gemeente:

Deze constatering is juist. De grens van het beschermde stadsbeeld Negentiende-eeuwse schil is in 1990 vastgesteld en is in de Van Slichtenhorststraat bepaald op de perceelgrens tussen de nummers 69 en 71, nummer 71 valt hierdoor net buiten het beschermde gebied. Het rijk treft momenteel voorbereidingen om de negentiende-eeuwse stadsuitleg als rijksbeschermd stadsgezicht aan te wijzen. De formele procedure zal op korte termijn starten. De begrenzing die het rijk hanteert voor het beschermde gebied wijkt ter plaatse van de Van



Vervolgvel

6

Slichtenhorststraat af van de gemeentelijke beschermingsgrens: de grens ligt tussen de huisnummers 73 en 75. Een vergelijkbare situatie doet zich voor bij de Javastraat. Vooruitlopend op de rijksbescherming, is de grens van het beschermde stadsbeeld Indische buurt aansluitend op de grens van de rijksbescherming voorgesteld. Hierdoor ontstaat de situatie dat de woonhuizen Van Slichtenhorststraat 71 en 73 buiten beide beschermde stadsbeelden vallen. Dit zal een tijdelijke situatie zijn omdat het voornemen bestaat de grens van het gemeentelijk beschermde stadsbeeld van de negentiende-eeuwse schil gelijk te trekken aan de begrenzing van het rijksbeschermde stadsgezicht. Hiervoor zal een apart besluitvormingstraject worden voorbereid. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel. m. Als het gebied beschermd moet worden, zullen ook voor de tussenliggende panden en bouwpercelen aanvullende eisen gesteld moeten worden, dat deze optimaal hersteld of herbouwd worden in een bijpassende stijl. Wanneer op niet-beschermde percelen naar willekeur gebouwd mag worden, verdwijnt geleidelijk de typerende sfeer. beantwoording gemeente:

Het gehele gebied binnen de weergegeven contouren zal als beschermd stadsbeeld te boek staan. Voor de panden die niet als stadsbeeldobject zijn geselecteerd zal geen aanvullende monumentenvergunningplicht gaan gelden. Maar in het geval van bouwplannen die invloed hebben op het aanzicht van het stadsbeeld zullen bij de welstandstoets nadrukkelijk de cultuurhistorische waarden onderdeel zijn van de toetskaders. Er geldt hierbij geen verplichting om historiserend te bouwen, maar wel om aansluiting te zoeken bij de beschermde kwaliteiten van de omgeving. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel.

2. A. van Woerkom en M.S.C. Bakker a. In het beschermingsvoorstel wordt Piushove niet als beschermd stadsbeeldobject aangemerkt. Dit voornemen is onzorgvuldig wegens een gebrek aan deugdelijke onderzoek en het is onvoldoende gemotiveerd. beantwoording gemeente:

Er heeft een uitgebreid onderzoek plaatsgevonden naar de beschermwaardigheid van de Indische buurt. De weerslag hiervan is de Atlas geworden. Het is ongebruikelijk om in een dergelijk document breeduit te beargumenteren waarom een pand niet beschermd wordt. Het accent ligt juist bij de beschermwaardige kwaliteiten. Er zijn in de Indische buurt meerdere panden niet geselecteerd als stadsbeeldobject en ook hiervoor is geen specifieke argumentatie opgenomen. Via de voorgaande zienswijzen en de beantwoording erop is inmiddels afdoende op de beschermingsvraag gereageerd. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel. b. Het gebied tussen de Fransestraat en Sumatraplein is stedenbouwkundig een interessant gebied met enkele grotere gebouwen zoals de Anthonius van Paduakerk en de Johannesschool. Veranderingen in de structuur zouden afbreuk doen aan het stadsbeeld.



Vervolgvel

7

beantwoording gemeente:

Wij volstaan met een verwijzing naar het antwoord bij reactie 1.c. Het onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel. c.

In de atlas is het gevelbeeld nabij Piushove misleidend. Het gebouw is te groot weergegeven ten opzichte van de belendingen. beantwoording gemeente:

De gevelwanden in de bijlage bij de stadsbeeldatlas zijn met behulp van fotomontage samengesteld. Het kan hierdoor voorkomen dat er wat verschil in maatvoering is ontstaan. Maar de waardering voor stadsbeeld en stadsbeeldobjecten heeft op basis van meer informatie plaatsgevonden dan de gefotografeerde geveloverzichten. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel. d. Het ontzeggen van een beschermde status is onbegrijpelijk vanwege de expressionistische architectuur van het markante gebouw. Ook andere bouwwerken van de architect zijn inmiddels als (rijks)monument aangewezen. beantwoording gemeente:

Ten aanzien van de expressionistische architectuur heeft de Commissie Beeldkwaliteit aangegeven dat Piushove niet als representatief voorbeeld voor deze stroming beschouwd kan worden. Het feit dat andere bouwwerken van de architect bescherming genieten, biedt geen rechtvaardiging voor bescherming van dit object. Elk gebouw moet op zijn eigen merites beoordeeld worden; voor Piushove is hieruit de conclusie getrokken dat het niet voor bescherming in aanmerking komt. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel. e. Kwaliteiten Piushove zijn te herstellen, het gebouw is niet sloopwaardig. beantwoording gemeente:

Bij de beoordeling van de beschermwaardigheid van een object wordt altijd de bestaande situatie in ogenschouw genomen, niet een situatie die mogelijk kan ontstaan. Het is niet aan de gemeente om te beoordelen of een bepaald object gesloopt kan worden of dat technisch herstel nog mogelijk is. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel. f.

Andere objecten met afwijkende architectuur komen in het voorstel wél voor individuele bescherming in aanmerking. Bijvoorbeeld Javastraat 104, kantoor woonvorm zintuiglijke gehandicapten). beantwoording gemeente:

Een van de kenmerken van de Indische buurt is juist de verscheidenheid aan bouwperiodes en bouwstijlen. Het begrip ‘afwijkende architectuur’ kan daarom zowel een positieve als een negatieve connotatie hebben. De objecten die een positieve bijdrage leveren aan de ruimtelijke kwaliteit van de Indische buurt zijn voor de status stadsbeeldobject geselecteerd, de panden die een indifferente waarde of zelfs een negatieve waarde vertegenwoordigen komen niet voor die status in aanmerking. Het genoemde voorbeeld Javastraat 104 is -



Vervolgvel

8

anders dan wordt gesuggereerd - niet geselecteerd voor individuele bescherming. De naastgelegen villa Javastraat 104a komt wél voor bescherming in aanmerking. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel.

3. Talis a. Het voorstel om Piushove niet individueel te beschermen is met instemming voor kennisgeving aangenomen. Verzocht wordt om op de hoogte gesteld te worden van de voortgang van de verdere procedure en van eventueel tussentijds gewijzigde inzichten ten aanzien van Piushove. beantwoording gemeente:

Deze reactie vraagt niet om een nadere uiteenzetting. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel.

4. M.C.S.J. Straathof a. Op reactieformulier aangekruist geen bezwaar te hebben tegen de voorgenomen bescherming van de Indische buurt. Geen aanvullende opmerkingen genoteerd. beantwoording gemeente:

Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel.

5. H. van de Westelaken a. Op reactieformulier aangekruist geen bezwaar te hebben tegen de voorgenomen bescherming van de Indische buurt. Aanvullend is opgemerkt dat behoefte bestaat aan motivering van keuze een aantal woningen uit één bouwopgave niet individueel te beschermen (Atjehstraat e.o.). beantwoording gemeente:

Wij volstaan met een verwijzing naar het antwoord bij reactie 1.i. Het beschermingsvoorstel is aangepast.

6. Hagemann a. Sloop van Piushove schendt het straatbeeld. Renovatie van Piushove wordt passender geacht. beantwoording gemeente:

Bij het voorstel tot bescherming van de Indische buurt gaat het op objectniveau alleen om de vraag of de architectuurhistorische kwaliteiten in het belang van het stadsbeeld een individuele bescherming rechtvaardigen. Over Piushove is geconcludeerd dat dit niet het geval is. De keuze tussen renovatie of vervangende nieuwbouw is hier niet aan de orde, en bovendien heeft de gemeente daar geen zeggenschap over. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel.



Vervolgvel

9

7. C. van den Rijk a. Op reactieformulier aangekruist geen bezwaar te hebben tegen de voorgenomen bescherming van de Indische buurt. Aanvullend opgemerkt dat de voorlichtingsavond verhelderend was. genoteerd. beantwoording gemeente:


8. Huiseigenaren vereniging Delistraat 37 t/m 83 a. Op reactieformulier aangekruist bezwaar te hebben tegen de voorgenomen bescherming van de Indische buurt omdat in Atjehstraat en Delistraat ongelijke keuzes zijn gemaakt voor bescherming als stadsbeeldobject. beantwoording gemeente:


9. Wolters a. Op reactieformulier aangekruist geen bezwaar te hebben tegen de voorgenomen bescherming van de Indische buurt. Aanvullend genoteerd wel bezwaar te hebben tegen de sloop van het parkje zonder kennisgeving van de bestemming. beantwoording gemeente:

Het is onduidelijk welk parkje bedoeld wordt. Maar er zijn geen plannen voor veranderingen van open plekken in de buurt. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel.

10. Kalthoff en Busink a. Op reactieformulier aangekruist geen bezwaar te hebben tegen de voorgenomen bescherming van de Indische buurt. Geen aanvullende opmerkingen genoteerd. beantwoording gemeente:


11. A. Hasselmann a. Op reactieformulier aangekruist geen bezwaar te hebben tegen de voorgenomen bescherming van de Indische buurt. Aanvullend opgemerkt bezorgd te zijn over de plannen rond Piushove. beantwoording gemeente:

De mogelijke plannen voor ontwikkeling van de locatie Piushove vallen buiten de reikwijdte van het beschermingsvoorstel. De bescherming zal bij herontwikkeling tot gevolg hebben dat



Vervolgvel

10

er een bijzonder toetsingsniveau van toepassing is en dat op een zorgvuldige wijze rekenschap gegeven moet worden aan de gewaardeerde historische context. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel.

12. I. Brounts a. Via e-mail bericht dat Piushove in de bescherming moet worden opgenomen. beantwoording gemeente:

De architectuurhistorische kwaliteiten van Piushove zijn onvoldoende om bescherming te rechtvaardigen. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel.

13. M. van Naerssen a. Op reactieformulier aangekruist geen bezwaar te hebben tegen de voorgenomen bescherming van de Indische buurt. Aanvullend opgemerkt dat in ieder geval de voorgevel van Piushove behouden moet blijven; dat Delistraat en Atjehstraat als één geheel gezien moet worden en dat het woonhuis naast de Joannesschool ook beschermd moet worden. beantwoording gemeente:

Inzake de opmerkingen over Piushove volstaan wij met een verwijzing naar de voorgaande uiteenzettingen. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel. Ten aanzien van de reactie over Delistraat en Atjehstraat volstaan we met een verwijzing naar het antwoord bij reactie 1.i. Het beschermingsvoorstel is aangepast. Het pand Celebesstraat 10 is een woonhuis uit 1932. Tegen het oorspronkelijk vrijstaande pand is in het recente verleden een woonhuis gerealiseerd dat tot een enigszins onsamenhangend ensemble heeft geleid. Mede door het afwijkende kleurgebruik is de woning manifest in het straatbeeld aanwezig, echter niet zodanig dat het positieve invloed op de ruimtelijke kwaliteit zou hebben. Het ensemble komt daarom niet voor individuele bescherming in aanmerking. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel.

14. O. van Deemen a. Op reactieformulier aangekruist bezwaar te hebben tegen de voorgenomen bescherming van de Indische buurt omdat authenticiteit van de buurt hierdoor afneemt; er parkeerproblemen zullen ontstaan en nieuwbouw detoneert. Piushove moet behouden blijven. beantwoording gemeente:

Het vermoeden bestaat dat het bezwaar niet gericht is tegen de bescherming van de Indische buurt, maar tegen de plannen voor vervangende nieuwbouw van Piushove. Wij volstaan met een verwijzing naar de antwoorden bij voorgaande reacties. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel.



Vervolgvel

11

15. M.T. van den Heuvel a. Op reactieformulier aangekruist geen bezwaar te hebben tegen de voorgenomen bescherming van de Indische buurt. Aanvullend opgemerkt dat Piushove behouden moet blijven. beantwoording gemeente:

Wij volstaan met een verwijzing naar de voorgaande uiteenzettingen. Dit onderwerp geeft geen aanleiding voor wijziging van het beschermingsvoorstel.

16. W. de Natris a. Op reactieformulier aangekruist geen bezwaar te hebben tegen de voorgenomen bescherming van de Indische buurt. Aanvullend opgemerkt dat het bouwblok Atjehstraat, Medanstraat, Delistraat en Archipelstraat als geheel in de bescherming moet worden meegenomen. beantwoording gemeente:


17. J. Eggenhuizen a. Via e-mails gewezen op een aantal fouten in de Stadsbeeldatlas. Het gaat om onjuiste adresaanduidingen en de schrijfwijze van stede(n)bouw. beantwoording gemeente:

De adresaanduidingen zijn gecorrigeerd. Over de schrijfwijze stedenbouw of stedebouw bestaat al langere tijd een principiële discussie. Gaat het om het bouwen van steden (meervoud van stad), of gaat het om de bouw van een stee of stede (plek)? In de Atlas wordt consequent gesproken over stedebouw. Wij zien geen aanleiding om de schrijfwijze aan te passen.


Indische buurt Galgenveld - Nijmegen Atlas beschermd stadsbeeld deel I, beschrijving Rein Geurtsen & partners b u re au voor s t a ds o n t we rp

januari 2009

Galgenveld, Indische buurt Gemeentelijk beschermd stadsbeeld vastgesteld op [...] | besluitnummer [...]

colofon

medewerkers Rein Geurtsen & partners:

Rein Geurtsen Valerie Koppelle Esther Stuijts

gemeente Nijmegen: architectuurhistoricus:

Hans Verheul Joosje van Geest

Indische buurt Galgenveld - Nijmegen Atlas beschermd stadsbeeld deel I, beschrijving januari 2009

Rein Geurtsen & partners b u re a u vo o r s ta d s o nt we rp

Stationsplein 14

t 015 2123002

2611 BV Delft

f 015 2148275

[email protected] w w w.reingeur tsen.nl

in opdracht van: Gemeente Nijmegen

straatnamenkaart Galgenveld - Indische Buurt; de stippellijn geeft de begrenzing aan van het beschermde stadsbeeld

inhoud

inleiding

7

leeswijzer

7

1

9

aanpak

1.1 onderzoek

9

1.2 methodiek

9

1.3 bronnen

11

2

de historische episodes van Galgenveld en de Indische Buurt

13

2.1 de historisch-morfologische context 1878, het eerste uitbreidingsplan van

13

Bijlage: Indische buurt, Galgenveld - Nijmegen deel II, overzicht gevelbeelden (januari 2009)

Nijmegen 2.2 Galgenveld - Indische Buurt: algemene karakteristiek

15

2.3 Galgenveld - Indische Buurt: stedebouwkundige karateristiek

17

gesloten bouwblok 2.4 eerste episode Galgenveld: het plan Graadt van Roggen, 1904-1906

21

stedebouwkundig concept en ruimtelijke compositie

23

hiërarchische ruimtelijke compositie

25

openbare ruimte

27

architectuur

29 31

sociale woningbouw

31


33

openbare ruimte

37

architectuur

39

huidige staat

43

2.6 derde episode Galgenveld: Het Uitbreidingsplan 1934 van Alphons Siebers

45

samenhang tussen verkeersstructuur en groenstructuur

47

het duo ir. Alphons Siebers en ir. Piet Verhagen

47

de nieuwe stedebouwkundige opzet van Galgenveld

51


53

beeldkwaliteitplan avant-la-lettre

55

openbare ruimte

57

architectuur

59

stedebouwkundige en architectonische waardering waardestelling Indische Buurt Nijmegen

4

21

historisch-morfologische context in 1906; radiaalwegen en gordelwegen

2.5 tweede episode Galgenveld: Uitbreidingsplan J.J. Weve, 1918-1923

3

19

63 67

atlas

67

de methodiek

69

kaart bouwperiodes

71

eerste episode, Uitbreidingsplan 1908

73

tweede episode, Uitbreidingsplan 1918

83

derde episode, Uitbreidingsplan 1934

123

literatuurlijst

143

legenda

145

5

de topografische kaart van Transchot en Von Müffling, 1820. Het “Galgenveldt” ligt ten zuiden van de binnenstad en mocht toen nog niet worden bebouwd

6

monumentale constructie op het Amsterdamse Galgenveld, aan de overzijde van het IJ, 1790.

inleiding

De Indische Buurt is een onderdeel van het stadsdeel Galgenveld.

Het College van B&W heeft op 11 september 2001, op advies van

Dat ligt ten zuidoosten van het Keizer Karelplein en de laatnegen-

het Gelders Genootschap, het besluit genomen om de procedure

tiende-eeuwse ringboulevard van Nijmegen. Het is een onderdeel

in gang te zetten voor de aanwijzing van de Indische Buurt tot

van de stadsuitleg die tot stand kwam na de ontmanteling van de

Beschermd Stadsbeeld. Op 24 april 2002 werd dit besluit door de

vestingwerken, die in Nijmegen plaats vond tussen 1874 en 1886.

Gemeenteraad bekrachtigd.

De Indische Buurt wordt begrensd door de Fransestraat aan de

In de gemeentelijke Uitwerkingsnota Beeldkwaliteit, die in juni 2004

noordzijde, de St. Annastraat aan de westzijde en de Oude Groe-

is vastgesteld, is het voornemen tot bescherming mede aanleiding

newoudseweg aan de zuidzijde. Daar vormt het verdiept gelegen

geweest het gebied als ‘bijzonder toetsingsgebied’ te classificeren.

baanvak van de spoorlijn Nijmegen-Venlo een barrière. Aan de oostzijde grenst de Indische Buurt aan de qua architectuur en ste-

Het Bureau Architectuur en Monumenten van de Afdeling Stadsont-

denbouw sterk afwijkende naoorlogse Professorenbuurt. De begren-

wikkeling heeft als taak om de procedure tot aanwijzing tot uitvoe-

zing is hier minder strak en eenduidig. Voor- en naoorlogse woning-

ring te brengen. Aan het bureau Rein Geurtsen & Partners, bureau

bouw gaan geleidelijk in elkaar over.

voor Stadsontwerp te Delft, is de opdracht verstrekt voor het samenstellen van de Atlas Galgenveld – Indische Buurt Nijmegen.

Vóór de ontmanteling van de vestinggordel was het Galgenveld een deel van het vrije schootsveld, de banzone, die vanouds de vesting-

leeswijzer

gordel van de stad omringde. De ietwat macabere naam Galgenveld

De Atlas Galgenveld – Indische Buurt bestaat uit vier onderdelen:

duidt erop dat dit veld werd gebruikt voor de executie van juridische vonnissen. Veel steden situeerden hun galgenveld op een goed

In hoofdstuk 1 wordt de aanpak uiteengezet en de methodiek die

zichtbare plaats, ter vermaning en ook wel uit trots op orde, gezag

ten grondslag ligt aan de cultuurhistorische analyse.

en wetshandhaving binnen de stadsmuren. Ook in Nijmegen lag het op een plaats die voor iedere bezoeker van de stad goed te zien

Hoofdstuk 2 bevat de cultuurhistorische analyse. Uit historisch on-

was, vlak voor de stadspoort en tussen twee uitvalswegen, de Sint

derzoek naar de stedebouwkundige ontwikkeling van het stadsdeel

Annastraat in zuidelijke richting, en de Groesbeekseweg in zuidoos-

Galgenveld - Indische Buurt is gebleken dat het in een aantal his-

telijke richting.

torische episoden tot stand is gekomen. Daarom is het onderzoek toegespitst op het stedebouwkundige en architectonische gedach-

Inmiddels is dit stuk van het schootsveld veranderd in een van de

tegoed dat in de verschillende historische episoden aan de planvor-

meest aantrekkelijke buurten van Nijmegen. Aantrekkelijk vanwege

ming ten grondslag heeft gelegen. De analyse spitst zich toe op drie

de menging van wonen met stedelijke voorzieningen. Maar ook van-

hoofdelementen:

wege de waarde van het ruimtelijk erfgoed dat deze buurt in zich

-

de historische gelaagdheid van Galgenveld en Indische Buurt. Hierbij worden de verschillende tijdsperiodes uit het ontstaan

heeft.

van de buurt, zoals die heden ten dagen in het straatbeeld nog

Galgenveld Nijmegen RG & P

7

zichtbaar zijn, behandeld; -

de ruimtelijke compositie van onderdelen van Galgenveld. Hierbij wordt per historische episode geanalyseerd hoe het stedebouwkundig plan ruimtelijk is gecomponeerd en hoe de architectuur van de bebouwing daar op inspeelt;

-

de identiteit van de buurt. Hierbij wordt benoemd welke ruimtelijke en programmatische elementen bepalend zijn voor de identiteit van de Indische Buurt.

Hoofdstuk 3 bevat, als resultaat van de analyses, de waardering voor de stedebouw, de openbare ruimte en de architectuur, neergelegd in een Waarderingskaart en een Waardestelling. De cultuur-

Enkelvoudig Object; Javastraat 102; 1913, architect onbekend

historische waardering is gerelateerd aan twee schaalniveaus: het schaalniveau van de Indische Buurt als onderdeel van de stadsvorm van Nijmegen en het schaalniveau van de verschillende deelgebieden die binnen de buurt zijn aan te wijzen.

Hoofdstuk 4 bevat de Atlas. Allereerst wordt de methodiek uiteengezet. Vervolgens wordt de atlas per historische episode uitgewerkt. In een afzonderlijk Bijlageboek is een overzicht weergegeven van alle gevelbeelden in de Indische Buurt, alfabetisch geordend op straatnaam. Daarin zijn actuele foto-opnamen gecombineerd met historische bouwtekeningen van de straatwanden.

Architectonisch Ensemble; Javastraat 21-25; 1911; architect-aannemer: P.J. van den Hooft

Stedelijk Ensemble; Javastraat 124-138; 1921; architect: M.E. Veugelers

8

aanpak

1.1

onderzoek

1

schaalniveaus, met als twee uitersten het afzonderlijke gebouw én

De redengevende beschrijving van culturele waarden in deze Atlas

de stadsvorm als geheel. Op ieder schaalniveau kan de samenhang

bouwt voort op het rapport Vooroorlogse woonbuurten in Nijmegen,

tussen architectuur en stedebouw anders worden gedefinieerd, als

Gelders genootschap, mei 2001 en het rapport Randzone Be-

uitvloeisel van de opvattingen over stadsesthetiek en architectuur in

schermd Stadsbeeld 19de-eeuwe Stadsuitleg, november 2002. Deze

de verschillende episoden van het ontstaan van de buurt.

studies zijn aangevuld met stedebouwhistorisch onderzoek, waarbij een bijdrage is geleverd door de architectuurhistoricus Drs. Joosje

Van klein naar groot onderscheiden we:

van Geest. Dit heeft geleid tot een onderverdeling in drie historische

·

Enkelvoudige Architectonische Objecten.

episoden, waarin achtereenvolgens door drie stedebouwkundigen

De buurt bevat een groot aantal bijzondere panden, die als

duidelijk verschillende visies zijn neergelegd. De sporen van deze

afzonderlijk object zijn ontworpen, soms zonder enige samen-

visies zijn in het hedendaagse stadsbeeld nog duidelijk zichtbaar.

hang met het stedebouwkundig plan, als willekeurige invulling van een straatwand, soms uitdrukkelijk in samenhang met

Daarnaast heeft een gedetailleerd archiefonderzoek plaatsgevon-

het stedebouwkundig plan. Met name in de eerste episode,

den naar bouwjaar en architect van de verschillende gebouwen en

eind negentiende eeuw, was de individuele stadsvilla één van

gebouwencomplexen in de buurt.

de belangrijkste bouwstenen van het stedebouwkundig plan. Grote stadsvilla’s werden zodanig ontworpen dat ze optimaal

1.2

methodiek

profiteerden van hun ligging in het stratenplan, als zichtpunt in

Het doel van de cultuurhistorische analyse is een zo compleet

de monumentale assen die aan het plan ten grondslag liggen,

mogelijke verkenning van de culturele waarden van het ruimtelijk

of met fraaie erkers en serres profiterend van het uitzicht over

erfgoed dat de Indische Buurt bevat.

pleinen en prospecten.

De analyse is afgestemd op de specifieke historische ontwikkeling waaraan Galgenveld haar verschijningsvorm te danken heeft. Het

·

Architectonische Ensembles.

unieke van Galgenveld is, dat de buurt vorm heeft gekregen in drie

Dit zijn grotere complexen, meestal woongebouwen, die als één

opeenvolgend historische episoden, met volstrekt uiteenlopende

geheel zijn ontworpen, als onderdeel van een straatwand of

opvattingen over stedebouw en architectuur. Galgenveld is als het

pleinwand. Vanaf het begin van de twintigste eeuw werd door

ware drie keer opnieuw ontworpen. Van de eerste drie ontwikke-

speculatieve bouwondernemingen de eerste complexgewijs

lingsstadia zijn steeds slechts fragmenten uitgevoerd. De buurt laat

ontworpen bebouwing gerealiseerd, in de vorm van aaneenge-

zich daardoor als een staalkaart van bouwstijlen en soorten stede-

sloten rijen herenhuizen. Het afzonderlijke burgerlijke stads-

bouw lezen, als een collectie die een rijk geschakeerd geheel vormt.

huis kreeg meer status door het tot een onderdeel te maken

Daarom is gekozen voor een chronologische methodiek, waarin de

van een groter stedelijk ensemble, met de uitstraling van een

ontstaansgeschiedenis per planfase uiteengerafeld is.

stadspaleis. Na een classicistische start, geïnspireerd op Engelse voorbeelden, bleek dit ‘stadspaleis’ onvermoede nieuwe mogelijkheden te bieden tot uitbundige decoratieve verfraaiing.

Dwars door deze historische driedeling loopt een onderscheid in vier


9

St. Annastraa t

eg

w

se

ek

be

es

ro

G Beschermd stadsbeeld

de historische linten

10

onderverdeling in particuliere bebouwing en sociale woningbouw

aanpak

De verwende welvarende burgerij kon zo steeds nieuwe ver-

kan bijvoorbeeld aangetast zijn, doordat de buurt is aangepast aan

leidende beelden worden voorgeschoteld. Korte tijd later werd

het explosief gegroeide autobezit. Ook kan het voorkomen dat de

ook voor de sociale woningbouw gezocht naar monumentale,

betekenis van een straat in de compositorische opzet van het ste-

complexgewijze architectuur, als uitdrukking van de emancipa-

debouwkundig plan niet of nauwelijks meer afleesbaar is, doordat

tie van de arbeidersklasse en de maatschappelijke kracht van

later een totaal afwijkende bebouwing is gerealiseerd. In Galgen-

de corporatieve organisatie.

veld is daar vaak sprake van geweest. Om de betekenis van het

1

ruimtelijk erfgoed goed te kunnen inschatten is daarom in iedere ·

Stedelijke Ensembles.

historische episode het toen geldende ontwerpconcept, met het bij-

Dit zijn gebieden waarbij het stedebouwkundig plan, de archi-

behorende gedachtegoed, zo goed mogelijk gereconstrueerd. Daar-

tectuur én de openbare ruimte als één geheel zijn ontworpen,

bij is steeds aangegeven welke schaalniveaus aan de orde waren en

als ‘Totaal Kunstwerk’. Dit erfgoed dateert met name uit het

welke samenhang tussen de schaalniveaus er speelde.

heroïsche decennium na de Eerste Wereldoorlog, toen de stadsesthetiek als een belangrijk maatschappelijk-politiek on-

1.3

derwerp werd beschouwd.

De atlas vertrekt vanuit het bestaande onderzoeksmateriaal. De

bronnen

belangrijkste bronnen voor de stedebouw-historische ontwikkeling ·

de Stadsvorm als geheel.

van Nijmegen en Galgenveld zijn:

In Galgenveld speelt dit slechts in beperkte mate. Dat komt

-

Billy Gunterman; Historische Atlas van Nijmegen, 2000 jaar

-

Gelders genootschap, L.M.P van Meijel en G.J.M. Derks; Voor-

-

Gelders Genootschap, Randzone Beschermd Stadsbeeld 19de-

ruimtelijke ontwikkelingen in kaart gebracht, 2003;

omdat het stedebouwkundig plan drie keer opnieuw is ontworpen. Van het oorspronkelijke stedebouwkundig plan, met

oorlogse woonbuurten in Nijmegen, 2001;

de a-symmetrische stervorm is alleen het assenkruis van Archipelstraat en Javastraat uitgevoerd. Dat assenkruis defi-

eeuwse Stadsuitleg, november 2002.

nieert, samen met het a-symmetrische plein op het kruispunt, de bijdrage van Galgenveld aan de stadsvorm van Nijmegen. In de dertiger jaren werd een tweede poging gedaan om een

Over de stedebouwhistorische dimensie en met name over de

nieuwe samenhang in de stadsvorm als geheel te introduceren,

rol van de ontwerpers van de stedebouwkundige plannen is vaak

in de vorm van een groene dooradering van Galgeveld. Deze is

weinig gepubliceerd; noch in de tijd van ontstaan van de stede-

echter grotendeels weer om zeep geholpen toen de wijk na de

bouwkundige plannen, noch in latere historische beschouwingen.

Tweede Wereldoorlog voor de laatste keer opnieuw werd gewij-

Sinds jaar en dag speelt veel van het stedebouwkundige werk zich

zigd.

immers grotendeels af in de anonimiteit, als een weinig op de voorgrond tredend onderdeel van de taak van de gemeentelijke over-

Dit hiërarchisch onderscheid in vier schaalniveaus, tussen het indi-

heid. De stedebouwkundige structuur krijgt vaak vorm in reeksen

viduele pand en de stadsvorm als geheel, duidt niet op een verschil

van overleg tussen overheid en private partijen, waarover weinig

in belangrijkheid. Alle niveaus zijn even belangrijk. Essentieel is

tot geen verslaglegging voorhanden is.

juist de wijze waarop de verschillende schaalniveaus samenhangen. Wel zijn er van plek tot plek verschillen aan te wijzen in het

Voor een eerder Nijmeegs onderzoek van bureau Rein Geurtsen

aantal schaalniveaus dat aan de orde is. In sommige gevallen is

& Partners, de studie “Hengstdal Nijmegen, Wikken en Wegen in

er sprake van een uitermate gave en onbeschadigde samenhang

waardevolle wijken, de methode in de praktijk”*, is daarom een

tussen alle niveaus. Op andere plekken ontbreken door historische

aanvullende literatuurstudie gedaan. Een waardevolle bron is de

omstandigheden één of meer schaalniveaus, of hebben er min of

reeks vaktijdschriften uit de periode 1920 tot 1950, waarin enkele

meer ingrijpende aantastingen plaatsgevonden. De openbare ruimte

malen gepubliceerd is over de stedebouwkundige ontwikkeling van

* verricht in 2004 in opdracht van de Gemeente en de samenwerkende woningbouwcorporaties, en in samenwerking met Bureau De Lijn


11

Nijmegen. Tevens heeft een aanvullend archiefonderzoek plaatsgevonden in het Regionaal Archief Nijmegen, het Provinciaal Archief Arnhem, het archief van de Woningbouwstichting “De Gemeenschap” en het archief van A. Siebers, een van de vooroorlogse stedebouwkundige adviseurs van de gemeente Nijmegen, in het Nederlands Architectuur Instituut.

Ten behoeve van de Atlas Galgenveld – Indische Buurt is dit onderzoek nader aangevuld, om ook voor dit stadsdeel een meer nauwkeurig beeld van de ontstaansgeschiedenis te kunnen verkrijgen. Daartoe is onderzoek gedaan naar publicaties over het werk van de toonaangevende architecten die in Galgenveld projecten hebben gerealiseerd en is er aanvullend archiefonderzoek gedaan in onder andere de Gemeentebladen en vaktijdschriften.

historisch-morfologische context eind 19e eeuw

3

1 2 Nijmegen in 1865 (7) 1. St. Annastraat; 2. Groesbeekseweg; 3. Oranjesingel

12

de historische episodes van Galgenveld en de Indische Buurt

2

Na de ontmanteling van de vestingwerken en na de aanleg van

fraaie en gezonde omgeving. Zo kreeg Nijmegen, evenals steden

het monumentale ringvormige stelsel van boulevards, pleinen en

als Arnhem, Maastricht en Groningen, in het derde kwart van de

stadsparken, werd Galgenveld de eerstvolgende stadsuitleg. De

negentiende eeuw haar befaamde plan voor de ontmanteling van

stedenbouwkundige opzet van Galgenveld is zowel getekend door

vestingwerken.

de specifieke Nijmeegse topografische situatie alsook door de stedebouwtraditie die de stad in enkele decennia vanuit het niets had

Deze eerste generatie stedebouwplannen uit de periode van het

weten op te bouwen.

economisch reveil van de Lage Landen volgden het voorbeeld van de laat achttiende-eeuwse plannen voor de ontmanteling van

2.1

historisch-morfologische context 1878, het eer-

vestingwerken in veel middelgrote Franse steden. Zo ontstond het

ste uitbreidingsplan van Nijmegen

project voor de aanleg van een Ceintuurbaan of Ringboulevard, die

De stadsvorm van Nijmegen is in sterke mate bepaald door haar

de stad bevrijdde van de beknellende omgording door vestingwer-

geografische situering, op de plek waar de meanderende rivier de

ken en stadspoorten, die de stad openlegde naar haar ommeland,

Waal de voet van de diluviale stuwwal aansnijdt. Naast deze topo-

en die de stad een nieuwe territoriale samenhang bood. De basis

grafische factoren waren militaire factoren, tot aan de ontmanteling

hiervoor werd gelegd in het Stedebouwkundig Plan van Uitleg van

van het vestingstelsel in 1874, bepalend voor de stadsvorm.

Van Gendt in 1876. Brender à Brandis verbeterde dit plan in augustus 1878 en het uiteindelijk goedgekeurde plan van Bert Brou-

De velden, akkers en bossen op de stuwwal buiten de stad werden

wer van september 1878, met het ringvormige stelsel van singels,

doorsneden door linten en veldwegen. De belangrijkste uitvalswe-

boulevards en parken. De behoefte om de stad te openen naar haar

gen zoals de Groesbeekseweg, de Daalseweg en de Berg en Dalse-

weidse ommeland kwam op monumentale wijze tot uitdrukking in

weg zijn eeuwenoude routes die de stad verbonden met de buur-

het fraaie sterplein, het Keizer Karelplein. Op dit grote cirkelvormig

plaatsen en met handelscentra in de verre omgeving. Bij de aanleg

parkplein werden de belangrijke uitvalswegen, naar de Duitse stad

van deze routes zijn veelal de hoogtelijnen van het geplooide stuw-

Kleef en naar Grave en ’s-Hertogenbosch, samengebundeld in een

wallandschap gevolgd. Galgenveld ligt ingeklemd tussen twee van

neobarokke, stervormige compositie. Maar ook de beëindiging van

die radiaalwegen, De Sint Annastraat en de Groesbeekseweg.

de ringboulevard in twee stadsparken aan de Waal, aan de westzijde het Kronenburgpark en aan de oostzijde het Hunnerpark, droeg

Het besluit tot ontmanteling van de vestingwerken was voor Nijme-

bij aan deze nieuwe openheid naar het landschap van het omme-

gen het signaal voor een nieuwe periode van stedelijke ontwikkeling

land. De laatste decennia van de negentiende eeuw werden zo een

op progressief-liberale grondslag. Onder leiding van het drieman-

stedebouwkundig hoogtij voor Nijmegen, een periode waarin met

schap J.H. Graadt van Roggen, H.L. Terwindt en M.W. Francken

name voor de gegoede burgerij volop werd gebouwd, langs de hoog

maakte de stad zich op voor een economische opbloei. Maar ook

en droog gelegen zuidoost flank van de stad.

voor een toekomst als woonstad voor de gegoede burgerij, waaronder een grote schare aan oud-kolonialen en renteniers, die Nijme-

De Nijmeegse auteur Th. Tummers verwoordt het historisch belang

gen als woonplaats prefereerden vanwege de zandgronden en de

van het plan van het driemanschap als volgt: “De kracht die deze


13

het uitgevoerde plan van Bert Brouwer uit 1878 (18)

historische-morfologische context na aanleg van de zogenaamde gordelwegen uit 1908

14

historische-morfologische context eind 19e eeuw, na aanleg van het uitbreidingsplan van Bert Brouwer uit 1878

geo-morfologie en historische infrastructuur. De ellips geeft de ligging van Galgenveld aan. Galgenveld heeft minder reliëf dan het oostelijke stadsdeel Hengstdal 1. Berg en Dalseweg; 2. Postweg; 3. Daalseweg

de historische episodes van Galgenveld en de Indische buurt

wijk ruim honderd jaar later in een sterk veranderde wereld nog

van vier elkaar opeenvolgende plannen. Nadat de wethouder Graadt

altijd heeft doet de bewondering groeien door de visie en de vol-

van Roggen zijn eerste utopische schets voor Galgenveld tekende is

harding waarmee de ideeën destijds zijn uitgewerkt. De wethouders

de stedebouwkundige opzet nog drie keer ingrijpend gewijzigd. Het

Herman L. Terwindt, Walraven Francken en het gemeenteraadslid

ontstaansbeeld van Galgenveld in de eerste helft van de twintigste

Johan H. Graadt van Roggen, die namens het Nijmeegse gemeen-

eeuw is niet dat van een rustig patroon van tijdsgolven, maar van

tebestuur de uitleg vanaf 1874 consequent leidden, kregen in de

een min of meer onstuimige branding. De verschillende historische

vorige eeuw terecht alle eer voor hun prestatie. (...)”

episoden lijken flink dooreen te zijn geklutst. Een groot deel van

2

de bebouwing van de buurt is gerealiseerd in stedebouwkundige “Ook de industrialisatie van de negentiende eeuw dreigde volledig

plannen van oudere datum. Met andere woorden: in een groot deel

aan Nijmegen voorbij te gaan, waardoor de welvaart ver achterbleef

van de buurt lopen stedebouw en architectuur niet synchroon. In

bij een stad als Arnhem, dat al in de jaren twintig en dertig zijn

hoofdstuk 2.4 t/m 2.6 wordt nader op dit fenomeen ingegaan.

stadswallen had kunnen slechten. In dit klimaat, in deze achteropgeraakte provinciestad, had het driemanschap Terwindt, Francken

Het gebied rond het Javaplein vormt hier op een uitzondering. Dit

en Graadt van Roggen, de moed en de visie om in Nijmegen een

begrip kwam in de episode na de Eerste Wereldoorlog als hét stads-

open en groene stad te zien, een stad met brede boulevards, par-

culturele ideaalbeeld naar voren. Bij ruimtelijke totaalkunstwerken

ken, villa’s en chique sociëteiten.” *

vormen stedebouw, architectuur én openbare ruimte één esthetisch geheel.

Van een beleid voor huisvesting van de minder bedeelde sociale groepen was in die periode nog geen sprake. Deze waren doorgaans

Maar, het Javaplein is in Galgenveld eerder een uitzondering dan

aangewezen op de bestaande sterk verpauperde woningvoorraad en

regel. Anders dan bij buurten als Spoorbuurt of Bomenbuurt, die ar-

later op speculatiebouw. Er ontstond zo een maatschappelijke twee-

chitectonisch en stedebouwkundig een homogeen karakter hebben,

deling die afbreuk deed aan de utopische glans van de progressief-

kan de Indische Buurt gekenmerkt worden als uitermate divers,

liberale plannen, en die op den duur maatschappelijk onhoudbaar

met een gemengd karakter, zowel architectonisch als stedebouw-

zou worden.

kundig. Eind negentiende en begin twintigste eeuw ontstond die diversiteit met opzet, omdat architecten zich bekwaamden in de

De Woningwet van 1901, die onder het kortstondige progressieve

toepassing en vermenging van allerlei historische stijlelementen.

kabinet Goeman Borgesius tot stand kwam, zou de basis leggen

In de architectuurhistorie heet die stijlperiode daarom het ‘Eclecti-

voor een meer integrale aanpak van de stadsontwikkeling. In de

cisme’.

wijk Galgenveld deed deze Woningwet echter pas na de Eerste Wereldoorlog haar invloed gelden.

In de periode tussen de twee Wereldoorlogen werd de diversiteit nog verder versterkt doordat het laat-negentiende eeuwse straten-

2.2

Galgenveld - Indische Buurt: algemene karakte-

plan zich geleidelijk vulde met bebouwing van latere datum, in uit-

ristiek

eenlopende vormen van architectuur. Als reactie op de periode van

Het historisch onderzoek naar stedebouw en architectuur van

het eclecticisme zochten veel architecten toen naar nieuwe vormen

Galgenveld en van de Indische Buurt in het bijzonder, levert een

van stijlzuivere architectuur, volgens uiteenlopende architectoni-

nauwkeurig beeld op van de bouwgeschiedenis van de buurt.

sche opvattingen. Dat heeft een fraaie staalkaart opgeleverd. Naast

Daarbij komt een bijzondere karakteristiek naar voren. Galgenveld

ambachtelijke Hollandse neostijlen onderscheiden zich een rationa-

heeft een lange bouwgeschiedenis. Het is een stadsdeel dat niet

listisch-ambachtelijke bouwstijl, een expressionistische bouwstijl en

het resultaat is van één stedebouwkundig plan, maar van een reeks

een modern functionalistische bouwstijl.

* Bron: Tummers T., Lustverblijven zijn herrezen, schuilend in een bloemgaard, Nijmegen 1995


15

voorbeeld van de diversiteit aan bouwstijlen en bouwjaren die in Galgenveld - Indisch Buurt naast elkaar te vinden zijn; Javastraat 104 (1961, aannemer: Bouwbureau ‘Heyendaal’) en 104a (1913, architect Charles Estourgie)

Bijzondere kwaliteit van de openbare ruimte: het statige “square”, op het kruispunt van de Javastraat en de Archipelstraat.

16

Café Frowijn aan de Pontanusstraat, voorbeeld van stedelijke voorzieningen in een woonbuurt


2

kelde eengezinswoningen alsook uit bouwblokken met beneden- en Zo werd Galgenveld een laboratorium in zakformaat van de Nij-

bovenwoningen. In 1920 bouwde de kleine Woningbouwvereni-

meegse stedebouwkundige en architectonische ontwikkeling in de

ging “Zonnewijk” een complex van dertig middenstandswoningen

twintigste eeuw. Dit heeft geresulteerd in een uitermate afwisselend

aan de Javastraat, in het deel ten noorden van de Archipelstraat.

architectonisch beeld van de bebouwing. Abstracter uitgedrukt: de

In 1921- 1922 bouwde de Woningbouwvereeniging “Nijmegen”

buurt kent een sterke historische gelaagdheid, zowel van stede-

(thans Portaal) een veel groter complex middenstandswoningen,

bouwkundige principes alsook van architectonische visies. De es-

rondom het Javaplein. Dit is het eerder genoemde voorbeeld van

sentie van Galgenveld is dat al die historische lagen als twee spelen

een ‘totaalkunstwerk’ , waarbij alle onderdelen van het bouwplan

kaarten dooreen zijn geschud.

één esthetische eenheid vormen. Dit complex werd ontworpen door

Dat dit niet tot een kakofonie heeft geleid komt door het bijzonder

architect M.E. Veugelers.

samenhangende vermogen van de openbare ruimte. Die ademt de sfeer van een vroeg twintigste-eeuwse stadswijk, met monumentale

In deze vooroorlogse sociale woningbouwcomplexen zijn geen

pleinen en brede straten, beplant met grote stadsbomen. De open-

winkels of andere programmatische verbijzonderingen opgenomen.

bare ruimte zorgt voor samenhang en cohesie in de buurt. Hoog-

De voorzieningen zijn hoofdzakelijk gesitueerd aan de hoofdontslui-

tepunt daarvan is het uit twee delen bestaande statige “square”,

tingswegen langs de randen van de wijk én aan de Archipelstraat.

het monumentale bomenplein op het kruispunt van Javastraat en Archipelstraat.

2.3

Galgenveld - Indische Buurt: stedebouwkundige

De Indische Buurt is vanaf haar ontstaan bij uitstek een woonwijk

De stedebouwkundige hoofdstructuur van Galgenveld - Indische

voor welgestelden en voor de betere middenklasse. Zowel in de

Buurt kenmerkt zich door een patroon van overwegend brede

voor- als naoorlogse periode hebben particuliere bouwondernemers

straten en een bebouwingstypologie van gesloten bouwblokken. De

hier een hoofdrol vervuld. De vooroorlogse particuliere bouw (voor

structuur heeft een hiërarchische hoofdopzet.

karakteristiek

WOI) is hoofdzakelijk gerealiseerd vóór 1914, ten tijde van de eerste episode van de stadsuitleg.

Galgenveld is een stadsdeel op het breukvlak van de negentiende en de twintigste eeuw. Op veel plaatsen manifesteert zich de

In de periode tussen de twee wereldoorlogen is de particuliere bouw

nieuwe maatschappij van de industrialisatie, van de opkomst van

vrijwel volledig tot stilstand gekomen. Er zijn nog enkele kleine

de arbeidersklasse en de “kleine luiden”, maar in hoofdopzet ademt

projecten van één of enkele woonblokjes gerealiseerd, die veelal

de wijk nog het liberalisme en het comfortabele woonklimaat van

direct aansluiten op de bebouwing van de 19de-eeuwse schil. In

de gegoede burgerij. Daarom geldt voor veel delen van Galgenveld

deze periode verschoof het accent naar de complexmatige sociale

het zelfde als wat Ir. Dick Pouderoyen opmerkte over de Nijmeegse

woningbouw.

ringgordel in zijn studie uit 1986**:

Een bijzonder aspect van de sociale woningbouw in de Indische

“Ondanks de grote mate van eenduidigheid in de aanleg van de

Buurt is dat deze hoofdzakelijk werd gerealiseerd voor de meer

laat-negentiende eeuwse stad is er nergens sprake van een eento-

gegoeden onder de arbeidersklasse, toen aangeduid als ‘midden-

nig straatbeeld.”

standsbouw’. * In deze fase van de ontwikkeling van de sociale woningbouw kwamen voor het eerst subsidies van de Rijksoverheid

Hij maakt een onderscheid tussen de ‘vaste ordening’ van de

beschikbaar voor de iets beter bedeelde arbeidersklasse, de lagere

stadsuitleg en de daarbinnen optredende variabelen. Zo is er bij-

ambtenaren en employees van semi-overheidsbedrijven, zoals PTT

voorbeeld sprake van een uniforme positie van de straatwanden:

en Spoorwegen. Deze woningbouw bestaat zowel uit aaneengescha-

een gesloten rooilijn op vaste afstanden van de rijbaan. Binnen de

* Bron: “Vooroorlogse woonbuurten in Nijmegen” – Gelders Genootschap ** Bron: Tummers T., Lustverblijven zijn herrezen, schuilend in een bloemgaard, Nijmegen 1995


17

Oranjesingel 14 t/m 34 Dit gedeelte van de Oranjesingel is een voorbeeld van een gevelwand in eclectische bouwstijl. De herenhuizen werden gebouwd tussen 1895 en 1898, naar een ontwerp van architect G. Busken. De gevelwand kenmerkt zich door afwisseling van vensters, dakkapellen, topgevels en decoratieve toevoegingen in de vorm van torentjes, erkers en serre’s loggia’s en balkons en voorts alle mogelijke decoraties van lijsten, banden en blokken en diverse kleuren baksteen. De daklijst en de vensterbanken onder de vensters van de verdiepingen liggen in een horizontale lijn, hetgeen in een totaalbeeld van de ornamentrijke gevelwand toch zorgt voor een zekere samenhang. (30)

Groesbeekseweg 16-18; 22-24 De straatwand die hier is afgebeeld, is ontworpen door architect W.J. Maurits en dateert uit circa 1895. Opvallend onderdeel van de in neo-renaissancestijl uitgevoerde straatwand vormen de hoektorentjes, die zowel uit architectonisch als stedebouwkundig oogpunt de straat accent verlenen. Het is een beeldbepalende straatwand langs de uitvalswegen van Nijmegen. (30)

18


vaste ordening is er volop ruimte voor variatie. Als deze variabelen

Galgenveld - Indische Buurt geen monotoon straatbeeld. Dat komt

de ‘vaste ordening’ niet wijzigen, is er van inbreuk op de vaste or-

doordat op veel plaatsen verspringingen in de rooilijnen voor verle-

dening geen sprake. Ze betekenen juist een verrijking van het ge-

vendiging zorgen. Daarnaast zorgen de vele voortuinen, afgeschei-

bied. Dat geldt zowel voor de veelheid van variabelen uit de periode

den door tuinmuren en hekwerken, voor verlevendiging en voor een

van ontstaan, maar ook voor variabelen van latere datum, zoals

groen straatbeeld. Dit beeld wordt verder versterkt door de plant-

de voorbeelden van geslaagde moderne invullingen van de negen-

soenen en door de straatbeplanting. Dit laatste element is karakte-

tiende eeuwse straatwanden. Met andere woorden: de laat-negen-

ristiek voor Galgenveld - Indische Buurt. De meeste straten hebben

tiende-eeuwse stedebouw kent een hoge mate van duurzaamheid.

een relatief breed straatprofiel, met aan weerszijden grote straatbo-

Daarin schuilt wellicht ook de verklaring voor het feit dat Galgen-

men tussen rijbaan en trottoir. Helaas is op verschillende plaatsen

veld - Indische Buurt, ondanks de verschillende stedebouwkundige

de symmetrische boombeplanting aangetast, bijvoorbeeld in delen

ontstaansperioden en ondanks de veelheid van bouwstijlen, toch als

van de Javastraat en de Archipelstraat. Herstel van dit beeldbe-

een aangenaam en samenhangend stadsdeel wordt ervaren.

palende element van de openbare ruimte zou in het kader van de

2

aanwijzing tot beschermd stadsbeeld aanbeveling verdienen. Een bijzondere positie in het hiërarchische stratenplan valt toe aan het Javaplein, dat pas in het tweede stedebouwkundige plan werd geïntroduceerd, als een nieuw thema van openbare ruimte: het monumentale entreeplein. Dit is een thema dat in het eerste stedebouwkundige plan nog niet voorkomt, zoals te zien is aan de eerder bebouwde randen van de wijk, langs de Sint Annastraat en de Groesbeekseweg. Op het Javaplein wordt de bezoeker aan

* Wel bracht het plan van 1934 “het uitgestrekte volkspark op De Goffert, in het zuidwesten van de stad”, op anderhalve kilometer afstand van Galgenveld gelegen. Bron: Verhagen P., “Bij het Uitbreidingsplan Nijmegen”, Tijdschrift voor Volkshuisvesting en stedebouw 15 (1935) blz 195

de zuidelijke toegang van de buurt, aan de Oude Groenewoudseweg, verwelkom. Door de verdiepte ligging van het spoor is deze weg een bijzonder fenomeen in het Nijmeegse stadslandschap. De spoorweg is daardoor wel een fysieke barrière maar geen visuele.

gesloten bouwblok In de gedeelten van de wijk die vóór de Tweede Wereldoorlog tot stand zijn gekomen vormen gesloten bouwblokken de belangrijkste bouwstenen van de ruimtelijke compositie van straten en pleinen. De vaak zeer ruime binnenterreinen met individuele achtertuinen zijn veelal geheel door bebouwing omsloten en spelen in de visuele beleving van de openbare ruimte een ondergeschikte rol. Het groene karakter en de ruime opzet van de straatprofielen compenseren iets van het wijkpark dat in de stedebouwkundige opzet ontbreekt. Pas in het derde stedebouwkundige plan, van 1934, het Plan Siebers, werd er aandacht geschonken aan de stedelijke groenvoorziening, in de vorm van een brede groenzone langs de Archipelstraat, die overigens slechts voor een klein deel werd uitgevoerd.*

Ondanks het dominante principe van het gesloten bouwblok heeft

Sumatrastraat gezien vanuit Sumatraplein, de openbare ruimte uit deze episode is groen opgezet, zowel de bomen op straat als de groene voortuinen. In deze straat is de symmetrische boombeplanting niet aangetast


19

eerste episode; Uitbreidingsplan Nijmegen 1906; Wethouder Joh. H. Graadt van Roggen Bron: uitsnede plattegrond uit ‘Naar Nijmegen’, 1912 (7)

Duinoord Den Haag, met het befaamde Sweelinckplein. Het plan voor deze wijk kwam van 18911902 tot stand, ongeveer in dezelfde periode als het verwante sla-olie plan van Galgenveld. Het plan is ingediend door de Haagse bankier dr. D.P. Scheurleer bij de gemeente en werd in gewijzigde vorm overgenomen door de “N.V. Haagsche Bouwgrond Maatschappij Duinoord”. Bron: Monumenten Inventarisatieproject Den Haag 1850-1940; blauw: 1850-1940, geel: na 1940

20

de stad in 1908 met de twee oostelijke gordelwegen, kaart F. Gorissen


2.4 eerste episode: het plan Graadt van Roggen,

flink gewijzigde vorm worden gerealiseerd.*

1904 - 1906

Het uitbreidingsplan voor Galgenveld werd in 1904 en 1906 door

2

de Gemeenteraad vastgesteld. (Het plan wordt verder in dit boekje Het economisch reveil dat

aangeduidt als het plan van 1906.) In 1909 en 1911 volgden deel-

vanaf het vierde kwart van

plannen voor Oost-Neerbosch en het gebied tussen de Graafseweg

de negentiende eeuw de Lage

en de St. Annastraat. Het plan, gelegen tussen de St. Annastraat en

Landen uit haar eeuwenlange

de Groesbeekseweg, ten zuiden van de Fransestraat, was hoofdza-

economische winterslaap,

kelijk ontworpen door wethouder Joh. H. Graadt van Roggen. Deze

uit de “Jan Salietijd”, wakker

was al vanaf 1874 wethouder en raadslid in Nijmegen en was in die

schudde, bereikte aan het

hoedanigheid nauw betrokken geweest bij de ontmanteling van de

eind van de negentiende eeuw

vestingwerken en bij de stadsuitleg. Het betrof een plan met alleen

ook de middelgrote steden als

wegen in verschillende orden van importantie, en zonder aandui-

Nijmegen. In de grote steden

ding van bebouwing.

als Amsterdam en Rotterdam had de combinatie van strak

historisch-morfologische context; radiaalwegen en

volgehouden liberalisme en

gordelwegen

explosieve economische groei

De woningwet van 1901 bracht voor grotere steden als Nijmegen

tot grote maatschappelijke

de verplichting mee tot het vaststellen van uitbreidingsplannen,

problemen geleid. De steden groeiden letterlijk dicht en de economische opbloei dreigde

Johan H. Graadt van Roggen; overleden in 1902, enkele jaren voordat zijn uitbreidingplan voor Galgenveld werd vastgesteld

de voorloper van de huidige bestemmingsplannen. Deze hadden echter nog een zeer beperkte juridische status. Er kon niet méér worden vastgelegd dan de aanleg van wegen, straten en pleinen.

te stagneren. Dit leidde tot de

NUTS-bestemmingen, zoals wonen of een park, konden niet worden

invoering van de Woningwet

vastgelegd. Wel bracht de wet een onteigeningsbevoegdheid met

van 1901. Deze was in eerste instantie bedoeld om de situatie van

zich mee, voor het geval een grondeigenaar zich zou willen verzet-

de Volkshuisvesting te verbeteren. Maar daarnaast bood deze Wo-

ten tegen de aanleg van wegen over zijn grondgebied. Dat bood de

ningwet aan gemeentebesturen van grote en snelgroeiende steden

gemeente de kans om orde op zaken te stellen in het beloop van

een instrumentarium om leiding te kunnen geven aan de stads-

wegen en straten in het gebied buiten de ringboulevard. Dat was

ontwikkeling. Een van die instrumenten was de bevoegdheid om

dringend nodig, om twee redenen. Ten eerste om in te kunnen grij-

uitbreidingsplannen vast te stellen. Gekoppeld aan het uitbreidings-

pen in de praktijk van de zogenaamde lintbebouwing, waarbij langs

plan kregen de gemeenten tevens een onteigeningsbevoegdheid, en

de bestaande, vaak smalle wegen min of meer vrijelijk kon worden

daarmee daadwerkelijke uitvoerende bevoegdheid.

gebouwd. Zonder ingrijpen door de overheid zou daar volop gebruik van gemaakt gaan worden, vanwege de economische voordelen van

In veel gevallen duurde het overigens enkele decennia voordat

het bouwen langs bestaande wegen. Dat zou er toe leiden dat er

ook de lokale politieke verhoudingen op deze bevoegdheden waren

vaak geen ruimte meer zou zijn voor noodzakelijke verkeerskundige

ingespeeld. Dat blijkt wel uit het eerste uitbreidingsplan van Nij-

maatregelen, zoals het verbreden of rechttrekken van wegen. Een

megen dat onder de Woningwet tot stand kwam uit het plan Gal-

tweede reden voor de overheid om in te grijpen vloeide voort uit

genveld uit 1906. Dit was het eerste plan dat na het plan voor de

de beperkingen van het stelsel van historische wegen in het gebied

ontmanteling van 1878 werd voorgesteld voor de gebieden buiten

rondom de ringboulevard. Dit waren overwegend wegen die in ra-

de Ringboulevard en tevens het eerste plan dat onder de Woning-

diale richting naar het centrum toe liepen. Naarmate de stadsuitleg

wet tot stand kwam. Pas in de jaren ‘20 en ‘30 zou het plan in een

vorderde was er echter steeds meer behoefte aan ringvormige ver-

* Bron: http://www.noviomagus.nl/Historie/Historie2.htm


21

1918

eerste episode; detail van Nijmegen, Galgenveld 1906; Wethouder Joh. H. Graadt van Roggen; donkerrood: wel uitgevoerd, lichtbruin:niet uitgevoerd

22

eerste episode Galgenveld: de Indische buurt: 1904-1918

Javastraat 21-37 ; De woningen zijn aaneen gebouwd in blokken van verschillende lengte, die samen bijna gesloten straatwanden vormen. De oudste straatwanden (b.v. noordelijke deel van de Javastraat en Van Slichtenhorststraat) zijn opgebouwd uit afzonderlijk ontworpen enkele of dubbele herenhuizen.


2

bindingen, aan wegen die parallel aan de ringboulevard lopen en die zorgen voor dwarsverbindingen tussen de historische radiaalwegen. Er was behoefte aan zogenaamde ‘gordelwegen’.

De stadsmorfologische kaart van Gorissen uit 1908 toont het stratenpatroon dat toen planmatig was gerealiseerd. Ten oosten van de stad zijn twee gordelwegen aangelegd: ·

een binnenste gordel; de lijn Koolemans Beynenstraat / Heydenrijckstraat / Museum Kamstraat

·

een buitengordel: de lijn Dommer v. Poldersveldtweg / Huygensweg / Sterrenschansweg

stedebouwkundig concept en ruimtelijke compositie Het uitbreidingsplan van 1906 omvat een uitgestrekt gebied tussen de St. Annastraat, Fransestraat, Groesbeekseweg en Groenewoudseweg. Kenmerkend voor het plan is het geheel nieuw ontworpen en complexe patroon van rechte en gebogen straten, diagonalen en typologisch schema Plan Galgenveld 1906; stadsontwerp in een symmetrische laat-barokke traditie, vermengd met pittoreske-romantische elementen (gestippelde lijnen)

enkele pleinvormige ruimten. Het is een plan dat past in de laatnegentiende-eeuwse stedebouwkundige traditie. In deze periode bloeide een nieuwe brede cultuurstroming op, de Art Nouveau, die vrijwel alle domeinen van het dagelijkse leefomgeving beïnvloedde. Stilistisch was dit een reactie op het eclecticisme van de periode 1870-1900, op het kriskras kopiëren en vermenging van historische stijlen. Architecten en vormgevers zochten naar een stijlzuivere esthetiek, waarbij zowel de organische vormwereld van de natuur als ook de pas ontdekte vormrijkdom van de Japanse Cultuur als inspiratiebronnen dienden.

In Nederland kreeg deze stroming de bijnaam Slaoliestijl, ontleend aan de befaamde reclameplaten voor slaolie van de Calvé-fabriek in Delft. De stedebouw van deze episode, zoals die herkenbaar is in veel laat-negentiende eeuwse residentiele woonwijken in Den Haag, Haarlem en Amsterdam, noemen we daarom ook wel slaolie-stedebouw.

Kenmerkend is een opmerkelijke vervlechting tussen enerzijds neobarokke elementen, zoals grandeur, axialiteit en symmetrie, en anderzijds landschappelijke, pittoreske elementen uit de landschapsarchitectuur, zoals deze met name in het Engeland van de 18e eeuw compositorisch schema eerste episode Galgenveld; a-symetrische compositie, op pragmatische wijze ingepast in de bestaande context. Het pittoresk-romantische stadsontwerp domineert de laat-barokke traditie grijs: bestaand; rood: uitgevoerd; zwart: niet uitgevoerd

was ontwikkeld, eerst voor feodale estates, voor ‘buitens’, en later


23

de Timorstraat is onworpen in de zogenaamde “slaolie” stijl. Dit houdt in dat de straat gebogen is. Links: Timorstraat vanuit Javastraat, rechts: Timorstraat kijkend richting Van Slichtenhorststraat.

de Archipelstraat was ontworpen als een brede hoofdader, die het plangebied in een noordelijke en een zuidelijke helft opdeelde. Foto is gemaakt vanaf de kruising van de Javastraat en de Archipelstraat, kijkend richting plein aan Balistraat/Lombokstraat.

de Balistraat; ter plaatse van het plantsoen. Geen aaneengesloten gevelwanden, maar vrijstaande villa-architectuur.

24


ook voor geürbaniseerde estates in steden. Het bijzondere van deze

nen en onregelmatig gevormde knooppunten. Daarna is dat schema

nieuwe ontwerpbenadering, die vanaf midden negentiende eeuw in

stapsgewijs omgevormd tot een plan dat zich op pragmatische wijze

Nederland werd geïmporteerd, is dat zij de grandeur van de barok-

invoegt in de bestaande constellatie van wegen en topografie. Het

ke landschappen wist om te zetten in een gecombineerde ervaring

neo-barokke karakter is zichtbaar in de Archipelstraat, ontworpen

van iets subliems, overweldigends, en iets pittoresks, iets schilder-

als een brede hoofdader, die het plangebied in een noordelijke en

achtigs. In plaats van het barokke landschap, waarin ieder individu

een zuidelijke helft opdeelt, én in het halve sterplein. Het roman-

meedogenloos onderworpen is aan een hoger machtssysteem, is

tisch pittoreske karakter is zichtbaar in de vele gekromde straten,

de pittoreske werkelijkheid voor eenieder makkelijk beet te vatten,

zoals de Timorstraat en de Borneostraat. Én in het door Graadt van

een individueel toe te eigenen realiteit. Dat verklaart ook de snel

Roggen ontworpen villapark, tussen de huidige Heijendaalseweg

groeiende populariteit van deze stijlbeginselen bij de welvarende en

en Groesbeekseweg. Kortom: het sublieme, het pittoreske en het

vrije burgerij, van stedebouw via huisraad tot mode.

pragmatische zijn in één concept verenigd. Weliswaar in vergelijking

2

met de grote voorbeelden uit die tijd, ook in Nederland, op een ietEn dan is er nog die derde factor die bepalend is voor de grote in-

wat primitieve wijze, maar toch duidelijk een teken van de nieuwe

vloed van de 18e eeuwse landschapsarchitectuur op de stedebouw

tijdgeest.

van de eeuwwisseling: naast het sublieme en het pittoreske: het pragmatische. Als volleerde virtuozen wisten landschapsarchi-

hiërarchische ruimtelijke compositie

tecten hinderlijke gegevenheden van topografie of grondeigendom

Op basis van het eerste stedebouwkundige plan heeft de wijk een

naar hun hand te zetten en om te toveren tot plankwaliteit. Deze

hiërarchische hoofdopzet gekregen. Deze bestaat uit drie hiërarchi-

pragmatische behendigheid zou makers van stedebouwkundige

sche lagen. De eerste laag omvat twee hoofdassen: de rechte Java-

plannen goed van pas komen, weerbarstig als stedebouwkundige

straat in de noord-zuidrichting en de lichtgekromde Archipelstraat

opgaven vaak zijn.

in de oost-westrichting. De hoofdassen verdelen Galgenveld in vier kwadranten van verschillende grootte. De assen kruisen elkaar in

Het gegeven dat bij stedebouwkundige plannen de aandacht voor

een monumentaal, symmetrisch gevormd plein, dat niet als plein is

een logische en heldere stedelijke hoofdstructuur gecombineerd

benoemd, maar dat de namen draagt van twee straten: de Lom-

diende te worden met de aandacht voor een zo uniek mogelijke

bok- en de Balistraat. Dit plein is vanaf het begin ontworpen als het

woonmilieu voor de individuele burger, maakt dat veel plannen

epicentrum van de buurt, een asymmetrisch sterplein. Met de grote

uit die episode iets weg hebben van een letterlijke verstrengeling

plantsoenen vol monumentale bomen en de omringende bebouwing

van twee stijlbeginselen. Veel plannen bevatten enerzijds barokke

van grote vrijstaande en geschakelde villa’s, ademt het plein nog

elementen, zoals axiale boulevards, sterpleinen, overzichtelijkheid

volledig de sfeer van een laatnegentiende-eeuwse stadsuitleg. De

en symmetrie. Anderzijds bevatten ze gekromde, vloeiende lijnen,

tweede laag in de hiërarchische opbouw wordt gevormd door twee

asymmetrie en doolhofvormen.

secundaire assen die in een diagonale richting op het centrale plein samen zouden moeten komen. Dat er momenteel geen zes, maar

Het plan van wethouder Joh. H. Graadt van Roggen lijkt op het

‘slechts’ vijf straten op dit plein samenkomen komt doordat de zui-

eerste gezicht grotendeels los van bestaande structuren en verka-

delijke diagonale straat in het tweede stedebouwkundige plan werd

velingpatronen ontworpen te zijn. Bij nadere beschouwing blijkt het

geschrapt.

echter een behendige ontwerpoefening te zijn met de drie geijkte principes: het sublieme, het pittoreske en het pragmatische. De oe-

De secundaire laag kreeg later een groter belang, doordat langs de

fening begint met een helder typologisch principe, waarin neobarok-

diagonale as twee kleine pleinen werden gesitueerd, het Sumatra-

ke en pittoreske elementen ineengevlochten zijn: symmetrie, lange

plein en een naamloos plein in de Borneostraat. Beide pleinen zijn

gestrekte lijnen en centraliteit, versus gebogen en meanderende lij-

ook weer een knooppunt van vijf straten. Hier vindt de ontmoeting


25

de hiërarchische lagen van het plan van Graadt van Roggen, 1906; links de primaire laag, midden de secundaire laag, rechts de tertiaire laag

profielfoto Archipelstraat, t.p.v. de Molukkenstraat. Hier is te zien dat de symmetrische bomenlaan is aangetast. Het groene beeld komt voornamelijk door bomen en planten in de private (voor)tuinen

26

van Slichtenhorststraat vanuit Timorstraat


2

plaats met de kleinere straten, die samen het derde niveau van het hiërarchische stratenplan vormen, met straten als de Celebesstraat,

Hoewel het uitbreidingsplan maar ten dele volgens het oorspronke-

de Madoerastraat en de Molukkenstraat.

lijke concept werd uitgevoerd is in het noordelijke en westelijke deel sprake van een duidelijke samenhang tussen stedebouw en archi-

Van dit uitbreidingsplan van 1906 werd uiteindelijk maar een

tectuur. De pleinen en plantsoenen zijn waardevolle verblijfsruimten

beperkt deel uitgevoerd. Alleen het segment tussen Javastraat en

en ankerpunten voor het geheugen van de stedeling.

Borneostraat werd in hoofdlijnen overeenkomstig het oorspronkelijke ontwerp gerealiseerd. De overige delen, het gebied ten zuiden

openbare ruimte

daarvan, de Professorenbuurt, werden in verschillende episodes

Ook de inrichting van de openbare ruimte draagt in Galgenveld

geheel afwijkend ingevuld, terwijl het geplande villapark, ten oosten

- Indische Buurt in belangrijke mate bij aan het waardevolle beeld.

van de Heijendaalseweg in zijn geheel niet werd uitgevoerd.

Veel straten zijn nog altijd voorzien van een traditionele klinkerbestrating en een monumentale laanbeplanting. Graadt van Rog-

Het meest in het oog springend zijn twee pleinen. Allereerst een

gen ging door op de beplantingsprincipes die bij de aanleg van de

groot, gehalveerd sterplein, het huidige parkplein aan de Java-

Nijmeegse singelstructuur werd gehanteerd, toen een relatie werd

straat, met de daaromheen lopende Balistraat en Lombokstraat.

gelegd tussen de boomsoort en architectuur. De vaak flamboyante

Vervolgens, meer noord-oostwaarts, het huidige Sumatraplein. Op

architectuur van het eclecticisme vroeg om een robuuste, statige

deze pleinvormige ruimten komt een groot aantal straten bijeen.

rustige tegenhanger, de laanbeplanting van grote inheemse bomen

Ook de als hoofdader gedachte Archipelstraat werd aangelegd.

als linde, eik en iep. Pas later deden de meer exotische boomsoor-

Hiervan heeft het direct op de St. Annastraat aansluitende deel

ten hun intrede.

een afwijkend smal dwarsprofiel, doordat dit deel al eerder als een

Zoals uit historische foto’s is op te maken hebben de inrichting van

kleine dwarsstraat was aangelegd, de St. Annadwarsstraat.

pleinen en plantsoenen in de loop der decennia wel wijzigingen

Aan de noordkant werd een verbinding gemaakt met de oudere

ondergaan. Die zijn echter ten opzichte van het totaalbeeld van on-

stadsuitleg door de Van Slichtenhorststraat in zuidoostelijke richting

dergeschikt karakter, zodat bij herinrichtingen de essenties van het

te verlengen, tot aan het Sumatraplein en door de reeds gemaakte aanzet tot de Javastraat in zuidelijke richting als een hoofdas van de nieuwe wijk door te trekken. Van de overige ontworpen straten zijn alleen de Timorstraat, Celebesstraat en Borneostraat aangelegd.

De bebouwing van het Galgenveld kwam in een vrij langzaam tempo op gang, wellicht omdat het voor toenmalige begrippen relatief ver was afgelegen van de binnenstad en het Keizer Karelplein. Als gevolg daarvan is slechts een klein deel van het stratenplan van Graadt van Roggen uitgevoerd in de karakteristieke bouwstijl van die tijd: het architectonisch eclecticisme, het vermengen van neo-stijlen, en in de gebruikelijke typologieën van die tijd: de vrijstaande stadsvilla en het individueel ontworpen aaneengeschakelde herenhuis. Deze bebouwing vind je aan de randen van de Indische

Sumatraplein

Buurt, die het dichtst liggen bij de historische linten en op het naamloze ’halve sterplein’.


27

de Van Schaeck Mathonsingel, de boulevard die het Keizer Karelplein verbindt met het station

de St. Annastraat, het historische lint ten westen van de Indische buurt

In de inventarisatie-atlas van Dick Pouderoyen werd de consequente profielindeling van de negentiendeeeuwse stadsuitleg geanalyseerd (1986) (17)

de Groesbeekseweg

de Van Slichtenhorststraat

typische 19de eeuwse profielen Bron: Stüben, Dr.Ing.J.; Ober-und Geheimer Baurat in Berlin-Grunewald; Der Städtebau; 1907; Handbuch der Architektur, Vieter Teil; Strassen-Querprofile; Blz 469 (33)

28

Sumatrastraat 6-20; architect P. Langhout


2

negentiende eeuwse straatbeeld: openheid en ruimte, op eenvoudige wijze kunnen worden teruggebracht. Van wezenlijk belang zijn ook de erfafscheidingen tussen stoep en voortuin. Bij veel woningen zijn die nog intact. Ze zijn veelal ontworpen in samenhang met de architectuur van de woningen. Bij de woningbouw uit deze eerste episode zijn dat gietijzeren hekwerken. De voortuinen dragen, samen met de laan beplanting en het groen van de pleinen en plantsoenen, bij aan het groene karakter van de buurt.*

architectuur De bebouwing uit deze episode omvat hoofdzakelijk woningen voor welgestelden. Dit zijn deels individuele woningen, gerealiseerd in opdracht van particulieren, deels rijen herenhuizen, gerealiseerd door bouwondernemers, de toenmalige projectontwikkelaars, voor de verhuur aan welgestelden. De grote vrijstaande stadsvilla’s op ruime kavels staan met name op het halve sterplein op het vrijstaande villa op de hoek van Javastraat - Archipelstraat; 1913; architect Charles Estourgie

kruispunt van Javastraat en Archipelstraat. Individueel ontworpen en aaneengeschakelde herenhuizen zijn gebouwd aan de oudste straatwanden, het noordelijke deel van de Javastraat en de Van Slichtenhorststraat. Meestal zijn dat enkele herenhuizen, met een a-symmetrische gevelopbouw, maar er komen ook dubbele herenhuizen voor met een symmetrische gevelopbouw.

Galgenveld - Indische Buurt kent ook één markant voorbeeld van een langere rij herenhuizen die als één geheel zijn ontworpen, een architectonisch ensemble, in de Sumatrastraat. Dat blok is geïnspireerd op de typologie van chique stadshuizen die in de late achttiende eeuw in Engeland populair werd, het ‘Terrace’. Deze typologie is afgeleid van grote feodale stadspaleizen, die werden opgedeeld in afzonderlijke herenhuizen voor de rijke burgerij, zodat ieder huis status en grandeur kon ontlenen aan het architectonische ensemble. Het blok bestaat uit acht herenhuizen met een symmetrische totaalcompositie, waarin verschillende decoratieve motieven ook op symmetrische wijze zijn toegepast. In het oorspronkelijke ontwerp van de anonieme architect is deze totaalopzet nog duidelijker af te lezen.

* Bron: Tummers, T., Architectuur in Nijmegen, een overzicht van architectuur en stedebouw na 1900, Nijmegen 1994


29

tweede episode; Uitbreidingsplan Nijmegen 1918 Deze kaart is in 1924 vervaardigd als wandkaart uitgegeven door de directeur van Gemeentewerken (7)

30


2

“… deel ik u verder mede dat by het opmaken van het plan is uitge-

2.5

tweede episode: Uitbreidingsplan J.J. Weve,

1918-1923

gaan van het denkbeeld dat zooveel doenlyk naar het stadscentrum voerende en overigens kringvormige hoofdwegen moesten worden verbeterd of in de toekomst mogelijk gemaakt. Na vaststelling van

In 1918 stelde de Gemeenteraad het eerste uitbreidingsplan voor

dit hoofdwegennet heeft partiëele indeeling plaatsgehad, waarbij

de hele gemeente vast. Dat verving de drie bestaande partiële uit-

rekening werd gehouden met de beteekenis der stadskwartieren en

breidingsplannen uit 1906, 1909 en 1911, dus ook het plan Galgen-

hunne toekomstige bestemming tot meer voorname, middelsoort en

veld uit 1906.

volkswoonwijken, terwijl ook voor industriewijken werd verzorgd”

Het plan werd ontworpen door J.J. Weve (1852-1942), de directeur

– J.J. Weve, directeur van Gemeentewerken”**

van Gemeentewerken. Dat hij de feitelijke auteur van het plan is mag blijken uit de door hem geschreven toelichting in het gemeen-

Na een herziening in 1921, betreffende het beloop van enkele we-

teblad: “In verband hiermede bericht ik U dat zowel het eerste, als

gen, werd in 1923 wederom een wijziging van het uitbreidingsplan

het nu herzien plan van de uitbreiding onzer Gemeente door mij als

vastgesteld. De hoofdgedachte van het plan bleef daarbij echter in

directeur van Gemeentewerken zijn ontworpen.”

stand. De wijzigingen van 1923 kwamen tot stand onder verantwoordelijkheid van de nieuwe directeur van Gemeentewerken dhr.

Weve heeft een belangrijk stempel gedrukt op de stadsontwikkeling

C. E. Blaauw, tevens stadsarchitect.

van Nijmegen. Hij was niet alleen directeur van Gemeentewerken, maar vanaf 1880 eveneens stadsarchitect. In die hoedanigheid

Toen werd besloten om openbaar groen en speelplaatsen te schrap-

bouwde hij tal van robuuste baksteengebouwen. Daarnaast was hij

pen, met als argument dat vrijwel alle woningen over een tuin

ook civiel ingenieur, onder meer verantwoordelijk voor de aanleg

beschikten.

van riolering, hij was lid van de gezondheidscommissie en was tevens betrokken bij de restauratie van verschillende historische

sociale woningbouw

bouwwerken.

Een nieuw fenomeen in Galgenveld is de realisatie van grote complexen sociale woningbouw, gebouwd in de jaren twintig. Daarmee

In zijn toelichting gaf Weve aan dat een ideaal plan voor de stad

veranderde Galgenveld van een villawijk in een gemengde woon-

onhaalbaar was omdat grote stukken grond door particuliere

buurt. In deze naoorlogse jaren van crisis en hoge prijzen voor

eigenaren in de loop der jaren al van allerlei bouwwerken waren

bouwmaterialen kwam kortstondig een actieve overheidsinterventie

voorzien. Toch was het voor die tijd een baanbrekend plan, omdat

op gang. Omdat de particuliere woningbouw bijna volledig stag-

het voor het eerst de bedoelingen van de Woningwet van 1901 ten

neerde, bleef ook de bouw van middenstandswoningen achter. De

uitvoer bracht. Zijn plan beperkt zich niet meer tot een stratenplan,

Rijksoverheid hanteerde daarom een minder stringent op de armste

maar geeft ook vanuit het oogpunt van de volkshuisvesting een

lagen van de bevolking gericht volkshuisvestingsbeleid. Daardoor

functionele indeling van de stadsuitleg aan. In zijn toelichting meldt

werden de bij Koninklijk Besluit toegelaten woningbouwverenigin-

hij dan ook een plan te hebben gemaakt waarin “met de nieuwere

gen in staat gesteld om het gat op te vullen dat particuliere bouw-

inzichten op het gebied van stadsuitbreiding rekening kon worden

ondernemers in dit segment van de woningbouwmarkt lieten liggen,

gehouden”. *

zodat woningbouwcorporaties voor het eerst konden bouwen voor de beter betaalde arbeider en niet te vergeten de opkomende groep

De functionalistische en volkshuisvestelijke benadering blijkt uit het

van lagere ambtenaren.

volgende citaat:

*

citaat van Weve uit toelichting: “In verband hiermede bericht ik U dat zowel het eerste, als het nu herzien plan van de uitbreiding onzer Gemeente door mij als directeur van Gemeentewerken zijn ontworpen.” Bron: Gemeenteblad Nijmegen, Woningwet Plan van Uitbreiding, Nijmegen 1919 ** Bron: brief aan den Heer K.W. Kruijer, 2 februari 1920


31

tweede episode; detail van Nijmegen: de Indische Buurt, Uitbreidingsplan 1918 donkergroen: wel uitgevoerd, lichtgroen: niet uitgevoerd

32

tweede episode Galgenveld: de Indische buurt Uitbreidingsplan 1918


2

Deze woningen zijn niet ontworpen door van Wamelen, die wel als de ‘huisarchitect’ van Nijmegen werd beschouwd, maar gebouwd naar ontwerp van de Nijmeegse architect M.E. Veugelers.

In de jaren tachtig en negentig van de 20ste eeuw zijn in deze complexen groot onderhouds- en renovatiewerkzaamheden uitgevoerd die op onderdelen ingrijpende gevolgen hebben gehad voor het bebouwingsbeeld.*

stedebouwkundig concept en ruimtelijke compositie Vanaf het fin de siècle en met name na de Eerste Wereldoorlog tekent zich in Nederland een breed maatschappelijk reveil af, een toenemende appèl op collectieve waarden in de samenleving. Dit reveil, van natuurbescherming tot stedebouw en architectuur, vormde een reactie op de episode van het hoogtij van het politieke liberalisme in het laatste kwart van de negentiende eeuw, met zijn “laissez-faire mentaliteit”. Een reactie ook op de explosieve groei van steden in de voorafgaande decennia. In veel steden had dit tot een chaotische situatie geleid, met name op gebieden als verkeer en volkshuisvesting, met als gevolg sociale onrust en economische stagnatie. De Woningwet van 1901 was één van de krachten die geel: uitgevoerd deel eerste episode Galgenveld (1908) rood: uitgevoerd in tweede episode Galgenveld (1918), zwart: niet uitgevoerd deel van plan tweede episode Galgenveld (1918)

daar verandering in moesten bewerkstelligen. Daarnaast roerden zich politici, intellectuelen en kunstenaars in het maatschappelijk debat met een pleidooi voor het versterken van culturele en sociale waarden. Eén van de nieuwe maatschappelijke thema’s was ’de stadsesthiek’, het pleidooi voor een stadsontwikkeling die

Woningbouwvereniging “Zonnewijk” bouwde naar ontwerp van

zich onderscheidt door een hoog esthetisch gehalte, zowel in de

architect A.H. van Wamelen in 1920 dertig eengezinswoningen voor

vormgeving van de stedelijke ruimte alsook in de architectuur.

de ‘middenstand’ ten noorden van de Archipelstraat aan de Java-

Woordvoerders van deze nieuwe stroming waren de architecten als

straat, Celebesstraat en Balistraat. De woningen van dit complex

De Bazel, Berlage en Cromhout. Met name Berlage was van grote

zijn in de jaren negentig aan de bewoners verkocht. Na een gron-

invloed door zijn vele publicaties over het thema stadsesthetiek en

dige renovatie verkeren de woningen in een goede bouwkundige

door zijn vernieuwende stedebouwplannen, zoals die voor Amster-

staat. Vooral de vernieuwing van het buitenmetselwerk is ingrijpend

dam-Zuid uit 1901 en 1914 en voor Den Haag uit 1907. Om de

geweest.

nieuwe opvatting een brede bekendheid te geven voorzag hij zijn plannen van een uitvoerige stadsesthetische toelichting, gelardeerd

In 1921-1922 bouwde Woningbouwvereniging “Nijmegen” 98 wo-

met terugblikken op historische hoogtepunten van stadsontwikke-

ningen (48 eengezinswoningen en 50 beneden- en bovenwoningen)

ling in Europese steden. Eén van de leidende thema’s in het stads-

voor “den zoogenaamden intellectueelen middenstand en de gepen-

esthetische debat was het “stedelijk totaalkunstwerk”. Hierbij zijn

sioneerden”* ten zuiden van de Archipelstraat aan de Javastraat,

alle fysieke stedelijke bestanddelen geconcipieerd als één samen-

Javaplein, Bankastraat, Lombokstraat en Oude Groenewoudseweg.

hangend esthetisch geheel, van stratenplan, stedelijke ruimte,

* Bron: Meijel L. van, De weelde van de soberheid, Nijmegen herrijst 19451965, Nijmegen, januari 2004


33

Javastraat 140-152, architect M.E. Veugelers

panorama Javaplein vanuit Bankastraat;

Sumatraplein, gezien vanuit de Sumatrastraat

34

combinatie van hout en baksteen in fronton; gemetselde ornamenten

articulatie op de hoek d.m.v. een torentje

bouwblok Th. Arens, hoek Sumatrastraat - Sumatraplein


architectuur, straatmeubilair tot beplanting. De sociale component

met kap. De indeling van de woningplattegronden zorgt er voor dat

van deze gedachte is gelegen in de expliciete opvatting dat ook de

de woningen op de straat zijn gericht. In de straatwanden is gele-

huisvesting van de arbeidersklasse moet bijdragen aan het estheti-

ding en ritme aangebracht door een grote variëteit aan elementen:

sche gehalte van de stedelijke ruimte als geheel. De opvatting dat

voordeuren, portieken, ramen, erkers, balkons, topgevels, dakka-

de maatschappij zich per definitie als een collectief fenomeen zou

pellen en schoorstenen. Op enkele plekken zorgt een hoektorentje

moeten manifesteren, als gemeenschap, kwam tot uitdrukking in de

voor een stedelijk accent. De nadruk ligt op de stedelijke dimensie

manifeste betekenis van publieke gebouwen in de stedelijke ruimte.

van het bouwblok. Repeterende gevelonderdelen benadrukken de

Daarbij ging het met name om alle nieuwe sociaal-maatschappelijke

afzonderlijke woning binnen dit grotere geheel. Architectonische

publieksvoorzieningen.

verbijzonderingen in de vorm van een topgevel, afgeschuinde hoek,

2

vooruit springende gevel of hoektoren zijn vooral te vinden bij Eén van de planmatige kenmerken van de nieuwe stadsesthetiek is

woningen op hoeken en in het midden van een langere bouwstrook.

het streven naar autonomie, naar articulatie van bijzondere stede-

Vaak worden deze architectonische articulaties gebruikt ter accentu-

lijke plekken en naar een herkenbare ruimtelijke hiërarchie. Dit als

ering van een zichtas of de symmetrieas van een stedelijke ruimte.

reactie op de vaak monotone stratenplannen uit eind negentiende eeuw, met de lappendeken van zich repeterende huizenblokken,

Weve werkte deze nieuwe stadsesthetische visie in 1921 uit in

met lange doorgaande straten en de kakofonie van de perceelsge-

samenwerking met de architect M.E. Veugelers. Deze introdu-

wijze ontworpen architectuur. Het bewerkstelligen van die stadses-

ceerde een opmerkelijke versie van de rationalistisch-ambachtelijke

thetische samenhang werd beschouwd als een uitdrukkelijke taak

bouwstijl, doorspekt met traditionalistische elementen, zoals de

van de gemeentelijk overheid. De nog jonge woningbouwcorpora-

verschillende archetypen van kopgevels die in de pleinwanden zijn

ties schoten gemeenten daarbij echter vaak te hulp.

verwerkt. Nijmegen werd aldus verrijkt met een architectonische opvatting die eerder in de Amsterdamse uitbreidingsplannen was

In de herzieningsplannen van J.J. Weve voor Galgenveld is de

geïntroduceerd door architecten als Berlage, Van Epen en Gratema.

invloed van deze nieuwe stadsesthetische tendensen op twee niveaus aanwijsbaar: in het stratenplan en in de architectuur. In

Daarnaast introduceerde J.J. Weve nog een tweede, veel kleiner

veel opzichten hanteert Weve nog een traditionele opzet van het

plein, het Sumatraplein, dat beschouwd kan worden als een knoop-

stedebouwkundig plan, met straten en gesloten bouwblokken.

punt van straten dat gearticuleerd is, herkenbaar is gemaakt, door

Maar zijn opvatting over stadsesthetiek is radicaal anders dan in

een symmetrische ruimtevorm. Deze ingreep werd vervolgens ar-

de voorafgaande decennia. De meest opvallende wijziging in het

chitectonisch gearticuleerd door een bijzonder woningbouwproject,

stratenplan is de introductie van twee autonome pleinruimtes. Al-

ontworpen door architect Th. Arens in 1922. Doordat de andere

lereerst het Javaplein, dat werd ontworpen als een ruim en symme-

pleinwanden reeds eerder bebouwd waren speelt het karakter van

trisch entreeplein aan de zuidzijde, waarbij het effect van een plein

een “totaal kunstwerk” hier in mindere mate dan bij het Javaplein.

als entree van de wijk nog werd versterkt door de wanden van het plein om te vouwen langs de randweg van de wijk, de Oude Groe-

Naast deze nieuwe stedelijke ruimten is de stadsesthetische ver-

newoudseweg. Door de sterke samenhang van stedebouw, open-

nieuwing ook zichtbaar langs de straten die uit het eerdere stede-

bare ruimte en architectuur behoort het Javaplein tot de fraaiste

bouwkundige plan dateren. In de romantisch gekromde Timorstraat

voorbeelden van stedelijke totaalkunstwerken in Nijmegen.

werd door de architect M.M. Reijnaart een strak en als één geheel ontworpen symmetrisch blok gebouwd, in plaats van een lange aan-

De bebouwing uit deze episode bestaat voornamelijk uit aaneen-

eengeschakelde rij afzonderlijk ontworpen stadswoningen.

geschakelde eengezinswoningen en uit woningtypes met benedenbovenwoningen. De bouwhoogte is overwegend twee bouwlagen

Ook de bijzondere complexen middenstandswoningen van architect


35

Timorstraat 6-42, architect M.M. Reijnaart

Javastraat 48-66; 1920; architect: A. H. van Wamelen; hier is goed te zien hoe Van Wamelen het set-back principe heeft toegepast

hoekdetail bouwblok van M.E. Veugelers, Javastraat 110; Op enkele plekken zorgt een hoektorentje voor een stedelijk accent overeenkomstig het bebouwingsbeeld in de 19de-eeuwse schil.

36

vertcaal siermetselwerk, onderdeel van de achthoekige toren, architect Veugelers

deurensemble met erboven metselwerkornament; het siermetselwerk verbindt de verschillende bouwkundige elementen, architect Veugelers

uitbouw met balkon en geprofileerde en gemetselde originele borstwering, architect Veugelers


2

Van Wamelen kwamen tot stand in de eerder ontworpen delen van Galgenveld. De nieuwe stadsesthetische benadering is hier zichtbaar aan de behandeling van de lange bouwblokken aan de Javastraat. Om de eentonigheid van deze lange, typisch laat negentiende eeuwse straat te breken past Van Wamelen hier het middel toe van het autonoom maken van de straatruimte. Dat bereikt hij door gebruik te maken van het set-back principe, waarbij het bouwblok iets wordt teruggeplaatst ten opzichte van de rooilijn en de straatruimte op de koppen van het bouwblok weer wordt ingesnoerd middels vooruitspringende hoekpaviljoens.

openbare ruimte Bij het nieuwe fenomeen van het stedelijke “totaalkunstwerk” is de openbare ruimte een belangrijke component. Sterker dan in voor-

het Javaplein gezien vanuit de Oude Groenewoudseweg

afgaande periodes werd deze beschouwd als bestandsdeel van de integrale ontwerpopgave. Met name de pleinruimtes werden gezien als het podium van het collectieve stedelijke leven en als plaats van waaruit de zorgvuldig ontworpen samenhang tussen stedelijke ruimte en architectuur kan worden genoten. Het Javaplein is een goed voorbeeld van deze nieuwe opvatting. In de hedendaagse inrichting van het plantsoen is dat nog altijd goed afleesbaar. Opmerkelijk is de wijze waarop het groene middenveld is verzelf-

situatiekaart Stedelijk Ensemble aan het Javaplein

maakt onderdeel uit van het Stedelijk Ensemble maakt onderdeel uit van het Stedelijk Ensemble; architect: M.E. Veugelers het Javaplein, bindend element panorama naamloos plein Borneostraat, ontworpen in de 2e episode


37

Javastraat 48-66, architect Van Wamelen, bijzonder daklandschap

houten erker tussen kopgevel en middenpartij

woningbouw “Frisia” Amersfoort, architect A.H. van Wamelen; 1920

Javastraat 42-67, archiect Van Wamelen, “Zonnewijk”

38

parobolische deurnis, architect Van Wamelen

markante schoorsteen, architect Van Wamelen

Afdeeling Gebouwen van den dienst der Publieke Werken Amsterdam; keet voor de bouw van een derde telefooncentrale te Amsterdam”*, architect A.H. van Wamelen


standigd ten opzichte van de omringende ruimte, door toepassing

overen, door een sterk accent te leggen op een nieuwe ornamentele

van brede blokhagen met bomen langs de beide lange zijden van

taal. Daarbij werd op inventieve wijze gebruik gemaakt van decora-

het plantsoen. Daardoor wordt het plantsoen als een eigen, intieme

tief metselwerk, deels ontleend aan de Hollandse baksteentraditie,

binnenwereld ervaren. Dat kan dankzij de ruime maatvoering van

deels geïnspireerd op stilistische invloeden van het Art Deco. Met

het binnengebied. Je ervaart het als “een plein in een plein”. Het

name bij de bebouwing van architect Veugelers aan het Javaplein

plantsoen maakt daardoor de hiërarchische ruimtelijke opbouw van

en omgeving is deze nieuwe en trotse architectonische opvatting

het stedebouwkundig plan, de getrapte reeks van klein naar groot,

goed zichtbaar.

2

voor de beschouwer goed leesbaar. Een ander kenmerkend aspect is het gebruik van het dakenland-

architectuur

schap. De ruimtelijke samenhang van de verschillende complexen

Het architectonisch beeld van de bebouwing uit deze vooroorlogse

ontstaat in belangrijke mate door de doorgaande en soms markant

episode wordt in belangrijke mate bepaald door verhoudingsgewijs

vormgegeven daken, met rode of gesmoorde, blauwantraciet kera-

grote bouwblokken met aaneengesloten gevelwanden van grote

mische pannen.*

lengte. De architectonische terminologie die hiervoor werd gebruikt is: Bouwblokarchitectuur. Architecten beschouwden het vormge-

Het architectonisch meest bijzondere complex van Galgenveld -

ven van grotere stedelijke ensembles en het benadrukken van het

Indische Buurt is ontworpen door architect A.H. van Wamelen. Dit

collectieve karakter van de stedelijke ruimte als een belangrijke

zijn de woningen van woningbouwvereniging “Zonnewijk”, gebouwd

nieuwe maatschappelijke opgave. Dit als reactie op het individua-

in 1920 in de Javastraat, de Balistraat en de Celebesstraat. In de

lisme en het pronken met stilistische modes uit de voorafgaande

architectuur van Van Wamelen manifesteren zich zowel invloeden

decennia.

van de flamboyante expressionistische Amsterdamse School, alsook van het kubistisch expressionisme van architect W.N. Dudok. Beide

De hoofdkenmerken van de architectuur in het vooroorlogse Gal-

stromingen in de moderne architectuur had Van Wamelen in de be-

genveld zijn: stedelijke monumentaliteit, ambachtelijkheid en rijke

gintijd van zijn vorming als architect van nabij leren kennen. Vóór

detaillering. De woningen hebben gemetselde gevels, hellende

1916 werkte hij enkele jaren bij de Afdeling Gebouwen van Publieke

daken met keramische pannen, in hout uitgevoerde deuren, ramen,

werken in Amsterdam, een belangrijke bakermat van de Amster-

kozijnen, vloer- en kapconstructies. De te onderscheiden woning-

damse School. Daarna werkte hij enkele jaren onder leiding van de

bouwprojecten zijn duidelijk als afzonderlijke en samenhangende

Hilversumse stadsarchitect W.N. Dudok op het Bouwkundig bureau

eenheden herkenbaar, als gevolg van subtiele verschillen in bouw-

van die gemeente*. Als zelfstandig architect ontwierp hij in 1920

stijl, ornamentiek, kleuren materiaalgebruik.

in Amersfoort een uitermate expressief blok woningen voor woningbouwvereniging Frisia, dat bekendheid kreeg door de markante

Het stedelijke karakter van de bebouwing werd in deze episode, ook

bolronde rieten daken. Hier liet hij zich inspireren door het bekende

bij bebouwing van twee lagen met kap, met alle mogelijke middelen

kunstenaarskolonie Park Meerwijk in Bergen NH.

benadrukt. Middelen als het introduceren van kopgevels op belangrijke hoekpunten, of ter benadrukking van de symmetrie van de

Ook in zijn woningbouwproject in Nijmegen toont Van Wamelen zich

stedelijke ruimte. Middelen als brede gootoverstekken en zo hoog

een virtuoos in het expressieve gebruik van het dakenlandschap.

mogelijk opgetrokken kroonlijsten. En een hele reeks middelen die

Van Wamelen combineert daarbij twee contrasterende kapvormen.

de horizontaliteit en gestrektheid van gevelwanden versterkte, zoals

Enerzijds kiest hij voor verticale accenten, in de vorm van hoge

repeterende reeksen ramen en erkers in een liggend rechthoekig

symmetrische zadeldaken, verwant aan een nordieke Havezate, of

formaat. De architectuur stelde zich op deze wijze in dienst van de

herenboerderij. Anderzijds past hij lange massieve en gestrekte

stedelijke ruimte. Tegelijkertijd wist zij een nieuw domein te ver-

dakvlakken toe in een horizontale belijning. Met deze contraste-

* Bron: Bouwkundig Weekblad 1918, nummer 35, blz 199


39

Javaplein 1-10, archiect Veugelers, “Nijmegen”

Sumatraplein 23-25, architect Th. Arens, originele deuren met luifel, trapje en glas-in-lood raam erboven

40

Sumatraplein 21, architect Th. Arens, detailfoto uitbouw

Sumatrastraat 11-13, architect Th. Arens, entrees en balkon gearcticuleerd in één herkenbare vorm

Piushove aan de Van Slichtenhorststraat, architect J.J. van Halteren van architectenbureau Van Aalst

Sumatraplein 23-25, architect Th. Arens, rond gevormde uitbouwen bij de entrees


2

rende dakvormen maakt Van Wamelen verschillende combinaties. Aan de Javastraat komen twee langgerekte bouwblokken voor, die beide worden beëindigd met vooruitspringende bouwvolumes. Bij één blok vormen deze hoekvolumes een verticaal accent, met een topgevel in de vorm van een hoog zadeldak, bij het andere blok hebben de hoekvolumes een horizontale, gestrekte werking, met een langgerekt zadeldak. Daarnaast past Van Wamelen het hoge zadeldak ook toe als vrijstaand volume, en wel op twee verschillende manieren: met een geknikt zadeldak aan het grote plein (Balistraat), waardoor een extra verbreding van de voorgevel ontstaat, en met een recht zadeldak aan de Celebesstraat.

Naast het expressieve gebruik van het dakenlandschap past Van Wamelen een reeks expressieve architectonische middelen toe, vaak op de humoristische wijze die ook kenmerkend is voor de goede voorbeelden van de Amsterdamse School. Voorbeelden hiervan zijn de kwartronde erkers bij gevelsprongen, de parabolische voordeurnissen en de expressieve schoorstenen die iets hebben van

zijgevel van de Javastraat 41-67, architect A.H. Van Wamelen; expressieve schoorsteen die iets heeft van een keltische grafsteen

keltische grafstenen.

De opmerkelijke opleving in het Nijmeegse architectuurklimaat na de Eerste Wereldoorlog is ook zichtbaar aan het woningbouwcomplex dat in 1922 werd gerealiseeerd aan het Sumatraplein door architect Th. Arens. Dit complex laat zich lezen als een studie naar het tegen gaan van eentonigheid bij lange straat- en pleinwanden. De architect articuleerde het langgerekte woningblok door het op te knippen en om te vormen tot een geschakelde reeks paviljoens, in een afwisselend plastisch ritme. De paviljoens hebben drie verschillende breedtematen: van smal, iets breder, tot breed. De architect speelt daar vervolgens een puur compositorisch spel mee. Slechts met een geoefend oog zijn de woningscheidende wanden tussen de afzonderlijke woningen in het gevelbeeld te ontdekken. Het effect van deze oefening is tweeërlei: enerzijds een verlevendiging van het straatbeeld, door articulatie en parcellering en anderzijds het sterker definiëren van de esthetische samenhang tussen Sumatrastraat en Sumatraplein en van de symmetrische compositie die de stadsontwerper Weve in 1918 aan het Sumatraplein meegaf.

markante dubbele middenstadswoning aan de Balistraat, ontworpen door de architect A.H. van Wamelen, bouwjaar 1920

Alhoewel in Galgenveld in hoofdzaak woningen werden gebouwd kwamen er in deze episode ook enkele grote publieke gebouwen


41

schoolgebouw aan de Timorstraat, gemeentelijk monument, markering entree aan achterzijde

schoolgebouw aan de Timorstraat, architect onbekend, Gemeentelijk monument, indrukwekkende poort aan de achterzijde. De lage muur is vermoedelijk later toegevoegd.

42


tot stand, het (voormalige) Piushove, een convict voor priesterstu-

dige staat. De architectuur is qua hoofdvorm en gevelindeling goed

denten. Dit werd in 1926 gebouwd door architect J.J. van Halteren,

bewaard gebleven. Vooral de vernieuwing van het buitenmetselwerk

werkzaam bij architectenbureau Van Aalst. Overeenkomstig de

heeft ingrijpende gevolgen gehad voor het bebouwingsbeeld.

ernst van de roeping van het gebouw heeft het een gestrenge, aan

Aan het woningbouwcomplex van “Nijmegen” is in de jaren tach-

het werk van De Bazel verwante architectuur: consequent sym-

tig van de 20ste eeuw groot onderhoud uitgevoerd. Nadien is een

metrisch, hoog verheven op een sokkel en met een weids gebaar

tiental woningen gerenoveerd teneinde de technische kwaliteit en

op manifeste wijze aanwezig in het kleinschalige straatbeeld van de

de functionele bruikbaarheid te verbeteren. Bij deze op onderdelen

Van Slichtenhorststraat.

ingrijpende werkzaamheden zijn vrijwel alle oorspronkelijke raamin-

2

delingen en details van balkons en dakkapellen verdwenen. BovenDaarnaast werd in 1931 de school aan Timorstraat gebouwd, een

dien zijn de dakbedekking en gedeelten van de gevels vernieuwd.

prachtig Nijmeegs voorbeeld van de nieuwe scholenarchitectuur

Overigens zijn de oorspronkelijke hoofdvorm, de gevelindeling,

die zich na de Eerste Wereldoorlog in veel steden ontwikkelde, met

de decoratieve metselwerkaccenten en de bewerkte voordeuren

als beroemdste voorbeelden de scholen van architect W.N. Dudok in Hilversum. Helaas is de naam van de architect van de school verloren gegaan. Bijzonder is de wijze waarop in de omvangrijke bouwmassa een geleding is aangebracht door verspringende bouwmassa’s en door een plastisch spel van verspringende dakvlakken en kopgevels.

huidige staat De woningen van complex “Zonnewijk” zijn in de jaren negentig van de 20ste eeuw aan de bewoners verkocht. Tijdens een grondige complexmatige uitgevoerde renovatie is achterstallig onderhoud weggewerkt en zijn woningen aangepast aan het hedendaags wooncomfort. Thans verkeren de woningen in een goede bouwkun-

schoolgebouw aan de Timorstraat, architect onbekend - Bureau Gemeentewerken Nijmegen, Gemeentelijk monument

* Bron: Meijel drs. L.M.P. van, Derks drs. G.J.M., Vooroorlogse woonbuurten in Nijmegen, Arnhem 2001


43

Uitbreidingsplan Nijmegen van A. Siebers uit 1930-1934. (lit. 19)

44

aparte plankaart met het groenschema illustreert de waarde die werd gehecht aan de stedelijke groenstructuur en de relatie van de stad met het landschap; uitsnede Galgenveld (lit. 19)

uitsnede Galgenveld (lit. 19)

H. Petrus Canisiuskerk in de binnenstad van Nijmegen van A. Siebers uit 1958-1960. (lit. 9)


2

overwegend redelijk gaaf gebleven. De twee woningblokken aan de Lombokstraat zijn in de oorspronkelijke staat behouden.*

Siebers is, naast zijn vooroorlogse stedebouwkundige werkzaamheden en zijn bijdragen aan het wederopbouwplan van de verwoeste

2.6

derde episode Galgenveld Het Algemeen Uitbrei-

dingsplan 1934 van Alphons Siebers

binnenstad, van niet geringe betekenis geweest voor Nijmegen, door zijn ontwerp uit 1958 voor de nieuwe voorbouw van de H. Petrus Canisiuskerk in de Molenstraat, die in het bombardement

Midden jaren dertig ondergaat Nijmegen op stedebouwkundig

van 22 februari 1944 gedeeltelijk werd verwoest. In de fraaie, hoge

gebied opnieuw een reveil, een vernieuwing van inzichten. Na de

colonnade, waar de nieuwe campanile door heen steekt, en waar-

voorafgaande episode, waarin de esthetiek van de stedelijke ruimte

achter fragmenten van de historische kerk te voorschijn komen

centraal stond, brak nu een tijdvak aan waarin men de stad als

toont Siebers niet alleen zijn architectonisch vakmanschap, maar

geheel, zowel esthetisch alsook in haar wijze van functioneren,

vooral een bijzondere, tijdloze mengvorm van moderniteit en tra-

centraal stelde. Ondanks alle goede bedoelingen van stadsarchi-

ditionalisme, dat ook kenmerkend was voor zijn stedebouwkundige

tect J.J. Weve had de snel groeiende stad toch te veel het karakter

opvattingen.

van een lappendeken van partiele stratenplannen gekregen. Met name de opkomst van het moderne wegverkeer en de industriali-

Siebers ontwierp voor Nijmegen een stadsuitleg die enerzijds

satie werden in hun ontwikkeling belemmerd door de gebrekkige

gebaseerd is op traditionalistische principes, inclusief de leidende

functionele structuur van de stad. Dit leidde op stadspolitiek niveau

rol van de R.K. kerk en parochie in de verzuilde samenleving van

tot een roep om een meer integrale aanpak van de stadsontwikke-

toen, maar anderzijds ook een stadsuitleg die was afgestemd op de

ling. Nijmegen kon daarbij gebruik maken van een verruiming van

behoeften van de moderne industriële maatschappij, zoals die zich

de gemeentelijke planologische bevoegdheden, die zijn beslag had

rond 1930 aan het ontwikkelen was.

gekregen in de wijziging van de Woningwet van 1931. Deze gaf de

De inrichting van de Nederlandse stad, het product van “het samen-

gemeenten voor het eerst de bevoegdheid om, naast gronden voor

leven van een gesloten volksgemeenschap”*, moest helpen om de

verkeersdoeleinden en voor bebouwing, nu ook gronden aan te

traditionele structuren te bestendigen. Siebers was van mening dat

wijzen voor stedelijke functies als stadsparken, openbaar groen en

de moderne tijd het leven niet innerlijk veranderd had. Opmerkelijk

speelgebieden. Voor Nijmegen was dit een belangrijke verworven-

is hoe hij zijn opvatting kracht bij zet, door kritiek te uiten op de

heid vanwege de toenemende kritiek op de wijze waarop het fraaie

‘godfather’ van de moderne stedebouw, Le Corbusier. Een stad die

landschap aan de stadsrand werd verkwanseld, als gevolg van de

uitsluitend op grond van rationele overwegingen is opgezet om ma-

ad hoc planning.

teriële functies te dienen kon volgens Siebers niet voldoen, omdat het leven hogere zaken inhoudt dan comfort en hygiëne alleen. Een

Als reactie op de snel uitdijende steden werd in deze episode door

dergelijk ontwerp zou, zoals in het geval van Le Corbusier, ineen-

veel stedebouwkundigen gezocht naar een harmonische en besten-

schrompelen tot: “zielloos aestheticisme; Het wekt onze sympathie

dige relatie tussen stad en omringend landschap. Het gevleugelde

dat hij (L.C.) ons ook beduidt, hoeveel waardiger zich zijn toekom-

begrip dat daarbij veelvuldig werd gehanteerd luidt: organisch. Men

stige stad zal voordoen dan de doolhofsteden van heden, maar wij

zocht naar een wijze van vervlechten van stad en landschap zoals

blijven steken in onzen geestdrift om hem te volgen als wij aan het

de vingers van twee handen ineengrijpen.

leven (allereerst het gezinsleven) denken, dat men in zijn stad zal leiden.”

De Nijmeegse vrucht van dit stedebouwkundig gedachtegoed is het Algemeen Uitbreidingsplan van 1934, ontworpen door een externe

Het Algemeen Uitbreidingsplan uit 1934 is, naar we moeten aanne-

adviseur van de gemeente, de architect, stedebouwkundige en pu-

men, helaas verloren gegaan. Gelukkig is het plan gepubliceerd**,

blicist Alphons Siebers (1893-1978).

voorzien van een uitgebreide bespreking door ir. Piet Verhagen.

*

Galgenveld Nijmegen

Bron: C.M. van Moorsel, De wederopbouw van door den oorlog verwoeste steden, R.K. Bouwblad 12, 1940-1941 ** Bron: Tijdschrift stedebouw en Volkshuisvesting, 1935, nummer 10

RG & P

45

aparte plankaart met het groenschema illustreert de waarde die werd gehecht aan de stedelijke groenstructuur en de relatie van de stad met het landschap. (lit. 19)

46


2

De afbeelding van dit plan is in zwart-wit. Door deze afbeelding echter in kleur te bewerken komt het stedebouwkundig concept

Deze thema’s zoals de ‘groene wig’, zoals de ‘parkway’ en zoals de

dat Siebers in Nijmegen introduceerde goed naar voren. In de wijk

‘recreatieve voorzieningen in en om de stad’, werden in Nederland

Hengstdal heeft Siebers zijn stempel op de stadsuitleg het meest

geïntroduceerd op vakcongressen vanaf 1924, waarbij ook bui-

duidelijk weten te drukken. *

tenlandse experts werden uitgenodigd, zoals stedebouwers uit de Metropolitaine regio New York en zoals de befaamde stedebouw-

samenhang tussen verkeersstructuur en groenstruc-

kundige van Hamburg en Keulen, Frits Schumacher. Het stadscon-

tuur

cept waar deze groene wiggen onderdeel van uitmaken worden op

Dit thema is een van de sleutel-elementen die door de pioniers van

verschillende wijzen aangeduid: Vingerstad of Organische stad.

de vernieuwing van de stedebouw werden ingezet als middel om de

Al snel daarna wordt dit element toegepast in Nederland, met name

steeds grotere schaal van de stedelijke gebieden, de uitgestrekte

in de stedebouwkundige plannen die vanaf 1924 in opdracht van

huizenzee van de expansief groeiende steden te kunnen hanteren.

de Rotterdamse ‘stadstimmerman’ ir. Witteveen, werden ontworpen

Deze groene wiggen bestaan uit smalle groenstroken die vanuit het

door ir. Piet Verhagen, een van de grote pioniers van stedebouw in

ommeland richting centrum lopen, in radiale richting dus. Ze vervul-

het interbellum.

len vier doelen: ·

·

·

·

ze zorgen voor een geleding van de stad in buurten van over-

het duo ir. Alphons Siebers en ir. Piet Verhagen

zichtelijke omvang.

Vijf jaar later blijkt dezelfde stedebouwkundige, Verhagen, van

ze zorgen voor een korte afstand tussen de woonbebouwing en

grote invloed te zijn geweest op de introductie van dit nieuwe ste-

de groengebieden en de daarin opgenomen recreatieve voor-

debouwkundige gedachtegoed in Nijmegen. Verhagen trad namelijk

zieningen.

gedurende lange tijd op als persoonlijk adviseur op het gebied van

ze zorgen er voor dat het landschap van het ommeland diep

de stedebouwkunde voor ir. Alphons Siebers. Mogelijk kwam ook de

kan binnendringen in het stedelijk territorium.

benoeming van Siebers in Nijmegen op zijn voorspraak tot stand.

ze worden ingezet in combinatie met een nieuwe visie op verkeer en mobiliteit, als middel voor de geleiding van de stede-

Deze gang van zaken dient te worden beschouwd tegen de achter-

lijke mobiliteit.

grond van het gegeven dat stedebouwkunde in die tijd een relatief jong vakgebied was, met name in Nederland. De enorme vaktraditie

Met vooruitziende blik anticiperen de stedebouwkundige plannen

uit de Gouden Eeuw, die Nederlanders wijd en zijd hadden weten

uit de dertiger jaren op het toenemend gebruik van de auto. Daar-

te exporteren, was geheel in de vergetelheid geraakt in de episode

voor worden wegen geïntroduceerd die langs parkstroken de stad in

van grote oorlogen met Engeland. In de late negentiende eeuw had

lopen, de zogenaamde parkway’s. In dit uit Amerika overgenomen

zich een voorzichtige heropleving voorgedaan, toen de maatschap-

concept wordt er van uitgegaan dat met name het woon-werkver-

pij dol dreigde te draaien na drie decennia onverwachte economi-

keer op een aangename en oogstrelende wijze vanuit het landschap

sche opbloei. Maar pas na de Eerste Wereldoorlog werd stedebouw

de stad moet kunnen binnenrijden. Daarmee deed het motief van

in de grotere steden een echt issue. Het benodigde wettelijk kader

de fraai verzorgde, representatieve stadsentree, een motief dat in

en de ambtelijke infrastructuur bij overheden kwamen vanaf 1900

absolutistisch geregeerde staten ten tijde van de barok aanleiding

langzaam tot stand. Ook duurde het lang voordat er zo iets als een

was geweest voor de aanleg van de meest fraaie stadslandschap-

stedebouwkundige opleiding van de grond kwam. De eerste hoogle-

pen, zijn herintrede in de moderne stad. Naast stadsesthetische

raar in dat vakgebied werd pas benoemd na de Tweede Wereldoor-

motieven speelde hier uiteraard ook het oogmerk van een soepele

log.

verkeersdoorstroming dat het vrije parcours van een parkway biedt. Voordien werd het vak stedebouw hoofdzakelijk uitgeoefend door * zie voor meer informatie: - DE LIJN en Rein Geurtsen & Partners, Wikken en Wegen in waardevolle wijken; werkboek, Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist 2001;

Galgenveld Nijmegen

- Rein Geurtsen & Partners, Spoorbuurt Nijmegen, Beschermd stadsbeeld, juli 2005 - Rein Geurtsen & Partners, Bomenbuurt Nijmegen, Beschermd stadsbeeld, juli 2005

RG & P

47

architecten die ‘dat er zo’n beetje bij deden’. Vaak kozen ze hier bewust voor vanuit een maatschappelijke stellingname, bijvoorbeeld omdat zij zich inzetten voor de sociale woningbouw, of omdat zij zich beijverden voor meer publieke aandacht voor vraagstukken als stadsesthetiek of monumentenzorg. Slechts in uitzonderlijke gevallen kozen architecten er voor om zich grotendeels op de stedebouw te gaan toeleggen. Wellicht zagen die zich hiertoe genoodzaakt door hun snel groeiende orderportefeuille op stedebouwkundig gebied, maar het kan ook zijn dat ze daarvoor kozen vanwege de hoge mate van complexiteit en de snel voortschrijdende kennisontwikkeling op dat vakgebied.

Een van de eersten die van stedebouw zijn specialisme maakte was de al eerder genoemde ir. Piet Verhagen. Al vanaf zijn diplomering werkte hij hoofdzakelijk als stedebouwkundige in de gemeenten Utrecht, Den Bosch en Rotterdam, en vanaf midden jaren twintig in een eigen bureau. Alphons Siebers was aanvankelijk vooral als architect en meubelontwerper werkzaam. Hij vestigde zijn praktijk in Fritz Schumacher, embleem van het concept van Die Organische Stadt, Hamburg, 1918

1919. Wel koesterde hij al vroeg belangstelling voor de stedebouw. Die ontwikkelde hij in 1926/1927 tijdens een studiereis door de Verenigde Staten, waar hij onder andere een bijdrage leverde aan The Regional Survey of New York and it’s Environs.* Vanaf 1928 was hij lid van de Stedebouwkundige Raad van het Nederlands Instituut voor Volkshuisvesting en Stedebouw. Daarnaast had hij in de twintiger jaren veel over stedebouw geschreven, in de periode dat hij penvoerder was voor de Vereniging voor Stadsverbetering Nieuw Rotterdam. In die tijd betoonde hij zich een warm voorstander van het Nieuwe Bouwen, een moderne, functionalistische benadering van stedebouw, volkshuisvesting en architectuur, maar korte tijd daarna werd hij een van de spraakmakende vertegenwoordigers van het Rooms Katholieke Reveil.

Toen hij de opdracht kreeg voor het Algemeen Uitbreidingsplan van Nijmegen, meteen ook een ongekend grote stedebouwkundige opdracht, had hij echter geen stedebouwkundige praktijk. Vandaar dat het niet hoeft te verbazen dat Siebers zich liet bijstaan door een meer ervaren collega. Bekend is dat Siebers zich regelmatig liet adviseren en misschien ook wel bijscholen door ir. Piet Verhagen, die zich inmiddels tot een autoriteit op dit gebied had ontwikkeld. Plan Zuid, ir P. Verhagen, 1921

48

* Report to the Laura Spelman Rockefeller Memorial, Archief Siebers (Nederlands Documentatiecentrum voor de Bouwkunst, Amsterdam ** mededeling Marinke Steenhuis, architectuurhistoricus en promovendus op leven en werk van Verhagen


Siebers betaalde Verhagen voor diens adviezen zelfs een vast hono-

2

nog vruchten afwerpt bijv. voor de verkeersvraagstukken.”

rarium.** Toen Verhagen in 1935 zijn essay over het AUP Nijmegen 1934 in het Tijdschrift voor Volkshuisvesting en Stedebouw publi-

Als ‘zorgenkind van Nijmegen’ benoemde hij de wilde, verspreide

ceerde liet hij dan ook niet na om veel waardering voor het plan uit

of parasitaire bebouwing. De oorzaak hiervan wordt gevormd door

te spreken. Enkele citaten ter illustratie:

de eerdere aanleg van eenvoudige openbare wegen die de buitengebieden van Nijmegen in alle richtingen doorkruisen en waarlangs

“Plannen van een omvang en een ernst als dit van Nijmegen zijn er

een ‘wilde speculatie in kleine-huizenbouw’ heeft plaatsgevonden.

nog maar heel weinig, veel te weinig. Hier heeft een jonge en on-

Als hierin niet wordt ingegrepen ziet hij een explosieve groei van de

vermoeide kracht uit locale en wettelijke gegevens, uit de samen-

‘snipperbebouwing’’ ontstaan, in een omvang waarmee de bevolking

werking met het gemeentebestuur en uit zijn stedebouwkundige

van de stad zou kunnen worden verdubbeld. Daarmee zou de mo-

kennis, ervaring en aanleg, gehaald wat er uit te halen viel.”

gelijkheid om tot een moderne en samenhangende verkeersstructuur te komen worden geblokkeerd. Verwijzend naar een eerdere

Verhagen vroeg begrip voor de lastige opgave waarvoor Siebers

uitspraak van de directeur van Gemeentewerken, J.J. Weve, uit

zich gesteld zag. Daarbij onthield hij zich niet van kritiek op de

1918, dat een ideaal plan voor Nijmegen niet meer mogelijk was,

voorafgaande stedebouwpraktijk in Nijmegen: het onsamenhangen-

stelde hij zich op het standpunt dat niettemin de hoofdstructuur op

de beeld, dat de bebouwing buiten de oude stad gaf, veroorzaakt

vele punten kan worden hersteld en aangevuld.

doordat bebouwing vaak in het wilde weg werd gebouwd langs allerlei wegen, maakte het er niet makkelijker op een “geordend

In de ogen van Verhagen is Siebers daar twee jaar later in ge-

plan” zoals het Algemeen Uitbreidingsplan voor de stad te maken.

slaagd. Hij prijst het plan van Siebers, omdat hij er in geslaagd is dit Nijmeegse verkeersdilemma tot een oplossing te brengen en

“Het plan 1918, gewijzigd in 1923, klaagt al over deze misstan-

tegelijkertijd het verkeersvraagstuk heeft benaderd als onderdeel

den, maar bleek niet in staat de steeds toenemende kwaal tegen te

van integrale stedebouw. Met name bij de buitenste gordelweg ziet

gaan. Zolang nog ergens bebouwbare wegen waren, dacht men niet

Verhagen een belangrijk verband tussen de verkeersfunctie en wat

aan het aanleggen van woonstraten en blokken. De enige uitzonde-

hij aanduidt als het “groen-verband”.

ring op deze lintbebouwing vormden de gemeentelijke exploitaties en de wijken die de bouwverenigingen stichten.”

Hij vervolgt dan: “Het valt wat tegen dat de stad Nijmegen, met haar beroemde omstreken, zo weinig en zo weinig belangrijk groen

Verhagen prees het gemeentebestuur voor zijn nieuwe stedebouw-

in eigendom heeft in haar onmiddellijke omgeving. Des te nodiger

kundige koers:

zijn de groenstroken langs sommige straten in de woonwijken, die

“Het strekt het gemeentebestuur zeker tot eer, dat het den aan-

dan ook in ruime mate voorkomen.”

drang van den adviseur heeft gevolgd en, vrijwel met één slag, een eind heeft gemaakt aan de kwade gebruiken. Deze beleidswending

Daarmee wijst Verhagen onder meer op de wijzigingen die Siebers

verklaart echter ook tegelijk voor een groot deel dat er tegen het

heeft aangebracht in het al enkele decennia oude stedebouwkun-

plan bij de honderd bezwaarschriften zijn ingekomen.”

dige plan van Galgenveld.

Tussen de regels door adviseerde hij om standvastig te blijven, zich

Voorts zegt hij over de projectie van de voor Nijmegen zo belang-

te spiegelen aan de werken die hun voorgangers tot stand brach-

rijke gordelwegen:

ten ten tijden van de ontmanteling van de vestingwerken en zich te realiseren:

“Na wat ik over de verwildering der bebouwing langs de bestaan-

“Hoe deze uiting van burgerzin en burgertrots nu, na zoovele jaren,


49

derde episode Galgenveld, Indische buurt Uitbreidingsplan A. Siebers 1934

50

ontwerper: P.A.M. Siebers, eerste schetsen voor Galgenveld periode 1930-1934


2

de wegen vermeldde, is het wel duidelijk dat deze gordelwegen den ontwerper veel hoofdbrekens moeten hebben gekost. Overal brachten de bestaande bebouwingen de overzichtelijkheid van de tracés in gevaar, en de diep liggende spoorwegen vergrooten de moeilijkheden. Dit vooropstellende, mag men van een zeer gelukkige oplossing spreken; al heeft het totale tracé een eigenaardigen hoofdvorm gekregen, het doel de gordelwegen wordt toch nergens geheel losgelaten en zij vormen tezamen met de verdere groenstroken een behoorlijk samenhangend geheel in het bebouwingsorganisme.”

Daarmee duidt hij op datgene wat in zijn visie op de moderne verstedelijking een van de meest essentiële aspecten was, het harmonische en organische samengaan van de stedelijke woongebieden, de verkeersstructuur en de hoofdgroenstructuur, die de stad aan het omringende landschap verankert. Met andere woorden het concept Vingerstad of de Organische Stad, met de integrale wijze waarop stedelijke gebieden zijn dooraderd door groene wiggen. Verhagen eindigt zijn essay dan ook met de opbeurende woorden:

“een blijde verrassing (..) te zien hoe van een zoo chaotisch gegeven nog een nieuwe organische eenheid is gemaakt, die den ouden roemruchten naam van Nijmegen op waardige wijze moge voortdragen.”

Samenvattend kan worden gesteld dat met de komst van de externe adviseur Siebers ook diens adviseur op de achtergrond, Verhagen, invloed uit wist te oefenen op het Algemeen Uitbreidingsplan, zodat het gedachtegoed dat Verhagen in de voorafgaande decennia had ontwikkeld, het gedachtegoed van de ‘Organische Stad’, tot het leidende principe werd voor de nieuwe opzet voor de stadsuitbreiding. ontwerper: P.A.M. Siebers, eerste schetsen voor Galgenveld periode 1930-1934

de nieuwe stedebouwkundige opzet van Galgenveld Alhoewel Galgenveld al voor een groot deel was gerealiseerd bracht Siebers in zijn Algemeen Uitbreidingsplan 1934 toch enkele belangwekkende wijzigingen aan in de stedebouwkundige opzet, die overigens in de naoorlogse episode weer grotendeels teniet zijn gedaan. Aan de gewijzigde plankaart van Siebers voor Galgenveld is te zien


51

1934

1934

derde episode; detail van Galgenveld, Indische Buurt, Uitbreidingsplan A. Siebers 1934 donkerblauw: wel uitgevoerd, lichtblauw: niet uitgevoerd, lichtgroen: niet uitgevoerde groene pleinen

52

derde episode; detail van Galgenveld, Indische Buurt, Uitbreidingsplan A. Siebers 1934


2

dat hij probeerde om ook dit stuk stad aan te takken op het stelsel van groene wiggen en groene longen, waarmee hij de stad wilde dooraderen. Dit komt tot uiting in de wijziging die hij in de belangrijke oostwest-as, de Archipelstraat, wilde aanbrengen. Deze werd verbreed en voorzien van een parallelle groenzone, de uitloper van het stelsel van groene longen en wiggen dat vanuit het omringende landschap het stedelijk gebied binnendringt.

stedebouwkundig concept en ruimtelijke compositie De wijzigingen die Siebers aanbrengt in de eerdere stratenplannen van Galgenveld spitsen zich op twee aspecten toe. Ten eerste: rationalisatie van het stratenpatroon en ten tweede: groene dooradering van het stedelijk weefsel.

De rationalisatie van het stratenplan spitst zich met name toe op de oostelijke kwadranten van Galgenveld, waar Siebers het romantisch-pittoreske patroon, oorspronkelijk bedoeld als chique villawijk, heeft willen vervangen door een rechthoekig stratenpatroon, dat zich ontwikkelt parallel aan het bestaande kruis van hoofdassen, Javastraat en Archipelstraat. Voordeel van een rationeel stratenpa-

compositorisch schema derde episode Galgenveld geel is eerste episode, oranje is tweede episode en paars is de derde episode, waarbij groen het groene stelsel van openbare ruimtes is

troon is dat het zich beter leent voor bebouwing met woningen in de lagere prijsklassen.

Alleen de Molukenstraat, tussen Oude Groenewoudseweg en Borneostraat, én de Archipelstraat en de Delistraat zijn volgens dit plan aangelegd. En ook het rechthoekige pleintje op de kruising van Borneostraat en Molukkenstraat, dat nog de stadsesthetische kenmerken van de voorafgaande episode draagt.

De groene dooradering van het stedelijk weefsel tekent zich op de plankaart van Siebers af in de vorm van een groot aantal groenstroken, eveneens in een rasterpatroon. Deze groenstroken zijn soms groene middenbermen van een brede laan, soms zijn het brede groene zijbermen, langgerekte plantsoenen die in de luwte van het straatverkeer liggen. Essentieel is dat deze groenstroken een doorgaand patroon vormen. Via een steeds breder naar buiten toe uitlopende groene wig langs de Prof. Cornelissenstraat staat dit groensysteem ‘op organische wijze’ in verbinding met het landschap buiten de stad.

dit schema toont aan dat een groot deel van het plan niet is uitgvoerd rood is wel uitgevoerd, zwart niet, de enige groene uitgevoerde plek is donkergroen


53

architect L.D. Kuipers architect R.D. van Rodenburg architect Th. Arens architect A. van de Kloot

B

niet uitgevoerd

A

bebouwing Galgenveld noordelijke deel, naar ontwerp van de architecten B.J. Meerman en J. van der Pijll, Nijmegen, schaal 1: 2500, foto archief architect

architectenkaart

54

pijl A op plattegrond; perspectief van de Delistraat, bebouwing van het Galgenveld te Nijmegen, architect B.J. Meerman en J. van der Pijll, foto: archief architect In het midden de dwarsstraat Medanstraat. Bijzonder is de a-symmetrische wijze waarop deze dwarsstraat wordt aangeduid, met aan de linkerzijde een verhoogde dwarskap en aan de rechterzijde een verhoogde langskap. Eveneens bijzonder is de wijze waarop zeer gedetailleerd wordt aangegeven hoe het oplopende straatniveau moet worden opgevangen zonder dat de regelmatige hoogteopbouw van de straatwand wordt verstoord.

pijl B op plattegrond; bebouwing met winkels en bovenwoningen rondom het plein in de Borneostraat, architect B.J. Meerman en J. van der Pijll, foto: archief architect


Van dit veelbelovende, majestueuze bouwwerk is bar weinig terech-

van architect Charles Estourgie.

te gekomen. Alleen van de groenstrook langs de Archipelstraat is

Dit bureau ontwikkelde zich in het vooroorlogse Nijmegen tot een

nog slechts een klein, driehoekig gedeelte te herkennen, tussen de

baanbrekend architectenbureau, met name door hun ontwerp voor

Atjehstraat en de Delistraat. De overige groenelementen zijn nooit

het spectaculaire benzinestation aan de Graafseweg, gebouwd in

gerealiseerd. De iets verdraaide richting van de Prof. Cornelissen-

1937, een fraai voorbeeld van de Nieuw-Zakelijke architectuurstro-

straat verraadt nog iets van de wigvorm die Siebers hier voor ogen

ming.

stond.

Deze nieuw-zakelijke en functionalistische benadering van de ar-

2

chitectuur spreekt ook uit de studie die zij voor Galgenveld-Noord

beeldkwaliteitplan avant-la-lettre

verrichtten.

Ook in deze episode bleef de behoefte bestaan aan een samenhangende esthetisch uitwerking van het stedebouwkundig plan in de

De bedoeling achter hun opdracht formuleerden beide architecten in

architectuur van de bebouwing. Het ideaalbeeld van het “stedelijk

een publicatie uit 1942 als volgt:

totaalkunstwerk” had nog niet afgedaan, maar er werd wel een ander accent gelegd. In de voorafgaande periode gebruikten de

“Alvorens door de Gemeente Nijmegen werd overgegaan tot uitgifte

ontwerpers volop decoratieve middelen om de ruimtelijke intenties

van bouwterreinen werd op voorstel van de Schoonheidscommissie

van het stedebouwkundig plan leesbaar te maken, zoals de vooruit-

door het gemeentebestuur besloten van de toekomstige bebouwing

springende kopgevels op staathoeken. In deze periode, die samen-

vóóraf een bebouwingsontwerp te laten maken ter verkrijging van

viel met de grote internationale economische crisis, werd er daaren-

een harmonisch geheel. Dit is de eerste keer, dat in Nijmegen een

tegen meer rekening gehouden met de functionele vereisten van de

dergelijke methode wordt gevolgd in verband met treurige erva-

woningbouw en met economische haalbaarheid.

ringen bij andere stadswijken opgedaan waar hier en daar van een chaos kan worden gesproken.”*

Dit blijkt uit een voor die tijd bijzondere opdracht die, op voorstel van de Schoonheidscommissie, door de Gemeente werd verstrekt

In hun toelichting maakten Meerman en Van der Pijll duidelijk dat

aan de architecten B.J. Meerman en J. van der Pijll, twee leerlingen

het hier bepaald niet om een vrijblijvende studie ging:

benzinestation NV Auto Palace (1936) Muldersweg Nijmegen, architecten: B.J. Meerman en J. van der Pijll

* Bron: Bouwkundig Weekblad, 28 maart 1942, nummer 13


55

straatprofiel Atjehstraat

panorama Delistraat 21-35

56

plein uit plan Siebers, gezien vanuit Borneostraat, richting Madoerastraat

straatprofiel Delistraat


2

werd dit gewijzigd in een traditioneel symmetrich straatprofiel, “Beoordeling van de door HH. Architecten in te dienen definitieve

met voortuinen die zo diep zijn dat ze ruimte bieden voor forse

bouwplannen zal door de Schoonheidscommissie geschieden aan de

stadsbomen. Daardoor heeft de straat toch nog een fraai groen

hand van de ontworpen schema’s.”*

karakter. -

de Atjehstraat. Deze werd in het plan van Siebers niet ver-

Het bijzondere van de verkavelingstudie van Meerman en Van der

breed. Omdat de westzijde van de straat nooit is bebouwd is

Pijll is dat deze voorzien is van een beeldkwaliteitplan ”avant-la-let-

niet meer waarneembaar welk profiel hier Siebers voor ogen stond.

tre”. Met enkele fraaie geaquarelleerde schetsen schilderden beide architecten hun visie op de totaliteit van het bebouwingsbeeld.

-

de Archipelstraat, het plantsoen. Dit is het enige restant van de

Opvallend daarbij is dat er niet of nauwelijks decoratieve middelen

grote groenzone in oostwest-richting die Siebers hier voor ogen

worden ingezet. De stedebouwkundig benodigde articulaties worden

had. De fraaie verzorgde inrichting die je daar nu nog aan-

bereikt door plaatselijk een hogere verdiepingshoogte te gebruiken

treft geeft een goed beeld van het effect dat Siebers met deze

door kleine rooilijnsprongen, of een dwarskap met kopgevel toe te

groenvoorziening had beoogd. Opmerkelijk is het vormcontrast

passen, zonder dat dit tot wijzigingen in de woningplattegrond leidt.

tussen enerzijds de besloten sfeer van het Javaplein, esthetisch hoogtepunt uit de voorafgaande episode, én anderzijds het

De wijze waarop de architecten te werk gingen blijkt uit de volgen-

open karakter, van de opvatting over openbare ruimte van Sie-

de fragmenten uit hun toelichting:

bers, opzettelijk niet begrensd en ingekaderd, met de nadruk

“Eén der moeilijkste opgaven bij een dergelijke dicht bij elkander geprojecteerde bouwblokken was zeer zeker de noodige afwisseling te brengen en niet in herhalingen te vervallen waardoor een eentonig en saai geheel zou ontstaan.” (...) “Bij het ontwerpen werd rekening gehouden, dat gevelaccenten werden verkregen als doorkijk eener straat welke hierop haaks was geprojecteerd. Hiermede werd dan tevens, in verband met het oploopen der straten, de oplossing gevonden voor het verspringen van het Peil.”*

Meerman en Van de Pijll brachten enkele wijzigingen aan in het plan van Siebers, maar volgden toch in hoofdzaak zijn stedebouwkundige intenties. Met name de hoofdstructuur van de groene zones in de Archipelstraat en de Insulindelaan werd overgenomen. Daardoor is er een tekening voorhanden waarmee de stedebouwkundige gedachten van Siebers duidelijk naar voren komen.

openbare ruimte Omdat slechts een klein deel van het stratenplan van Alphons Siebers is uitgevoerd kunnen over het aspect openbare ruimte slechts

het enige uitgevoerde groene element uit plan Siebers: het plantsoen bij de Archipelstraat, gezien vanuit hoek met Delistraat

drie punten worden genoemd: -

de Delistraat. Deze werd in het plan van Siebers verbreed met een brede groene zijberm. Toch werd dit op een andere wijze uitgevoerd. In het verkavelingsplan van architect Meerman c.s.



57

Madoerastraat 13 - 17, architect A van der Kloot

Stedelijk Ensemble, eveneens Architectonisch Ensemble maakt onderdeel uit van het Stedelijk Ensemble Stedelijk Ensemble, architect: A van der Kloot aan de Madoera- en Borneostraat

Fragment van de oostelijke straatgevel van de Delistraat door architect L.D.Kuipers, 1938. De door Meerman en Van der Pijll bekritiseerde betonnen lateien teken zich duidelijk af in het gevelbeeld.

58


op continuïteit en samenhang, op het dóórstromen van groen,

“Aangezien het niet de bedoeling is, dat straks de architecten

natuur, licht en lucht door de stedelijke ruimte.

angstvallig het ontworpene zullen moeten aanhouden doch met

2

inachtneming van de groote lijn alle vrijheid overblijft scheppend

architectuur

werk te verrichten zal dit aan het geheel zeer zeker ten goede ko-

De eerste bebouwing die binnen het plan Siebers van 1934 werd

men.”*

gerealiseerd is het complex middenstandswoningen in de Madoerastraat en een deel van de Borneostraat, opgebouwd uit vier min

Opmerkelijk is de gedetailleerde wijze waarop beide architecten de

of meer autonome bouwblokken. Autonoom in de zin van architec-

stedebouwkundige en stadsesthetische opgave onderzochten. Uit

tonisch verschillend. Dit complex werd, als één esthetisch geheel, in

hun toelichting blijkt dat ze voor alle mogelijke problemen zochten

1934 ontworpen door architect A. van der Kloot, die na de Tweede

naar een samenhangend repertoire van oplossingen:

Wereldoorlog bekend werd door zijn ontwerp voor de sterflat aan de St. Jacobslaan in de buurt Hatertse Hei, uit 1955-58.

“De voorgeschreven bebouwing van dit nieuwe stadsdeel was een

Het is een stedelijk ensemble, dat de geknikte, secundaire straat

gesloten bebouwing. In straten, welke sterk oploopen (in Nijmegen

Madoerastraat koppelt aan de Borneostraat. De compositie van

een karakteristiek verschijnsel) was de opgaven moeilijk, doch zijn

de vier bouwblokken speelt in op de geknikte straatvorm door de

geslaagde oplossingen, zooals uit de plannen blijkt, bereikt.”*

asymmetrische opzet van de straathoeken op kruising met Borneostraat. Op de westelijk hoek wordt de wand van de Borneo-

Waarschijnlijk als gevolg van de Duitse invasie in 1940 is slechts

straat doorgezet, op de oostelijke hoek die van de Madoerastraat.

een klein gedeelte van het plan van Siebers en Meerman-Van der

Dit compositorisch principe leidt tot een dynamische ruimtevorm,

Pijll in overeenkomst met hun esthetische intenties uitgevoerd:

waardoor ook het plein aan de Borneostraat als geheel een a-sym-

slechts de helft van de oostelijke straatwand van de Delistraat. Niet

metrisch karakter heeft gekregen, ondanks de symmetrische grond-

te min kan uit de architectuur van dit stuk straatwand, ontwor-

vorm. Architectuur en stedebouw spelen hier als het ware het spel

pen door architect L.D. Kuipers in 1938, worden afgeleid dat hun

van het contrapunt.

esthetische kaders vrij strikt werden nageleefd. Opmerkelijk is de wijze waarop met uiterst eenvoudige middelen een verruiming van

De architectuur van Van der Kloot wordt gekenmerkt door een sterk

het straatprofiel is gerealiseerd, in combinatie met een verhoging

samenhangende bouwblokarchitectuur. De individuele woning is

van de straatwand, als beëindiging van de dwarsstraat (Medan-

ondergeschikt aan de compositie van het blok als geheel. Dit effect

straat). Deze articulatie is vormgegeven met de rationele middelen

wordt bereikt door een sterke horizontale belijning, middels grote

die Meerman en Van der Pijll hadden aangereikt: een kleine rooi-

gootoverstekken en gekoppelde erkers en ingangspartijen, alsmede

lijnsprong, gecombineerd met het iets optrekken van de kroonlijst.

door het accentueren van de uiteinden van de bouwblokken middels

Dit motief van verruiming van het straatprofiel herhaalt zich in een

vooruitspringende volumes en dakvlakken.

regelmatig ritme in de langgerekte straatruimte en zorgt zo voor de beoogde afwisseling. Helaas is slechts een klein deel van de De-

De architectuur van de complexen die in deze episode tot stand

listraat op deze wijze uitgevoerd.

kwamen is sterk beïnvloed door de hiervoor beschreven studie die architecten Meerman en Van der Pijll maakten in opdracht van het

Toch waren Meerman en Van der Pijll bepaald niet erg tevreden

Gemeentebestuur. Hun rationalistische benadering van het streven

over het werk van hun collega Kuipers:

naar een “stedelijk totaalkunstwerk” bepaalde de kaders voor de architectonische uitwerking door anderen. Dit, ondanks de relative-

“Van het geheel is een deel van bouwblok No. 5 reeds uitgevoerd.

rende woorden van beide architecten:

Het is jammer, dat hierop kennelijk het stempel ‘eigenbouw’ drukt, hetgeen tot uiting komt in de detailleering die niet geheel is ver-



59

Molukkenstraat 150-196; 1954; architect: R.G. Rodenbrug arch. B.N.A.

Delistraat 37-59; 1948; architect: R.D. Rodenburg arch. B.N.A.

deelplattegrond bouwblok

60

zijgevel Bankastraat 1, aan de zuidzijde van de Bankastraat, 1 laag hoog


antwoord. Vooral de zware lateien die als vele hinderlijke ‘strepen’

voren te plaatsen, vrij in de ruimte, als een hoekpaviljoen. Deze

het gevelvlak vernielen. Ook de aanzetstukken zijn in vorm zonder

paviljoens versterken de a-symmetrie. Het zuidelijke paviljoen is

eenig gevoel gedetailleerd.”*

één laag hoog en staat haaks op de Molukkenstraat, het noordelijke

Beide architecten konden toen nog niet bevroeden, dat korte tijd

paviljoen is twee lagen hoog en staat evenwijdig aan de straat.

later, na de ravage van de laatste oorlogsjaren, de kwalitatieve

Het thema van de a-symmetrische ruimtevorm herhaalt zich op

ambities aanzienlijk zouden worden teruggeschroefd. In de eerste

grotere schaal in de Molukkenstraat, enerzijds door een verschil

jaren van de wederopbouw stonden bouweconomie en woningnood

in bouwhoogte tussen blokken van drie lagen en van vier lagen,

noodgedwongen boven aan de agenda. Dat blijkt uit de complexen

anderzijds door het toepassen van drie verschillende rooilijnposities,

die architect R.D. Rodenburg realiseerde in 1948 aan de Delistraat

waardoor zich in het midden van de straat een autonome, begrens-

en de Atjehstraat, in plaats van de door Meerman en Van der Pijll

de ruimte vormt.

2

geschetste bebouwing. Rodenburg realiseerde een complex portieketagewoningen van twee lagen met kap. Dit voor die tijd nieuwe

De beide lage paviljoens zijn architectonisch bijzonder door de com-

type werd architectonisch gearticuleerd door hoge en transparante

binatie van een gesloten baksteenarchitectuur met grote gevelope-

entreepuien toe te passen, waardoor de portieken zich lijken te

ningen in de vorm van robuuste betonnen portalen en ook door de

openen naar de openbare ruimte. De grote lengte van de bouw-

dakvormen.

blokken trachtte Rodenburg op te delen door een zaagtandsgewijze verspringing van de rooilijn, die tevens samenvalt met een

Voor het totale ensemble geldt dat zeker de ruimtelijke hoofdvorm

hoogtesprong. Daarnaast zijn de verspringingen gearticuleerd door

ter bescherming kan worden voorgedragen, zodat bij een eventuele

ter plaatse een bijzondere kopgevel toe te passen: een rechthoe-

vervangende nieuwbouw zeker de rooilijnposities, de bouwhoogten

kig gevelvlak, voorzien van een topgevel in de vorm van een klein

en de dakvorm zullen worden gerespecteerd. Daarnaast komen de

fronton.

Enkele jaren later realiseerde Rodenburg in de Molukkenstraat en de Bankastraat complexen appartementen in de sociale woningbouw, van drie en vier verdiepingen met zadeldak, waarbij de principes van rationalisatie van plattegronden en functionalistische architectuur nog verder werden doorgevoerd. De traditionele beslotenheid van het beeld van de voorgevel werd bij deze complexen losgelaten, wat voor het eerst in Galgenveld resulteerde in een open en transparante architectuur, met balkons en grote puien aan de straatzijde. Bijzonder aan deze complexen is de gevarieerde massaopbouw, waarbij de gestapelde complexen van drie en vier verdiepingen worden gecombineerd met lagere volumes van één en twee lagen hoog op de straathoeken, ontworpen als buurtwinkels. Met deze ingrediënten van bouwmassa en bebouwingsrichting realiseerde architect Rodenburg een fraaie a-symmetrische compositie van bouwblokken. De kruising van Bankastraat en Molukkenstraat is gearticuleerd door de kopgevels van de blokken aan de Bankastraat terug te plaatsen ten opzichte van de rooilijn van de Molukkenstraat en vervolgens op beide straathoeken een lager volume naar

Molukkenstraat 148; 1954; architect: R.G. Rodenburg arch. B.N.A.; bijgebouw ten noorden van de Bankastraat, 2 lagen hoog



61

stadsbeeldobjecten

stadsbeeldobjecten 1e episode architectonisch bebouwing, deel uitmakend van een: Stedelijk Ensemble Stedelijk Ensemble, accent op contour en ruimtevorm

stadsbeeldobjecten 2e episode openbare ruimte (is geen stadsbeeldobject, geef slecht aan welke openbare ruimte uit welke episode stamt) 1e episode Stedelijk Ensemble 1e episode 2e episode, Stedelijk Ensemble

62

Architectonisch Ensemble Enkelvoudig Object

3e episode Stedelijk Ensemble 3e episode

de stedebouwkundige en architectonische waardering

3

De bescherming van Stadsbeelden is geregeld in hoofdstuk 4 van de Monumentenverordening 2003. Het stadsbeeld wordt daarin als volgt gedefinieerd:

“De waardevolle verschijningsvorm van een gebied, in zijn stedenbouwkundige en architectonische samenhang, zoals deze wordt gevormd door groepen van zaken, hieronder begrepen bomen, boomgroepen, tuinen, plantsoenen, parken, singels, wegen, straten, pleinen en bruggen, grachten, vaarten, sloten en andere wateren, die met één of meer tot de groep behorende monumenten een beeld vormen, dat van algemeen belang is wegens de schoonheid of het eigen karakter van het geheel.”

De bescherming van het stadsbeeld wordt vastgelegd in een Atlas. De definitie daarvan luidt:

“het boekwerk waarin een beschrijving en waardering van het stadsbeeld en alle kwetsbare monumentale en stadsbeeldbepalende elementen aan en bij de in een beschermd stadsbeeld gelegen panden zijn opgenomen.”

Voor stadsbeeldobjecten wordt de volgende definitie gehanteerd:

“bouwwerken die van beeldbepalend belang zijn voor het stadsbeeld en om die reden bescherming behoeven en waarvan de beeldbepalende elementen zijn opgenomen in de Atlas.”

Uit de voorgaande ontrafeling van de rijke historische gelaagdstadsbeeldobjecten 3e episode

heid van Galgenveld en de analyses van de stedebouwkundige en architectonische ontwerpen wordt duidelijk dat de cultuurhistorische waardering op grond van meerdere invalshoeken moet plaatsvinden. Het bijzondere van dit stadsdeel is dat de verschillende stedebouwkundige plannen die voor dit gebied zijn gemaakt elkaar


63

potentiële gemeentelijke monumenten (aanwijzing kent zelfstandig besluitvormingstraject)

2 en 3 2 en 3 2, 3 en 6

2 en 3 2 en 3

1,2,3, en 4 1,2,3, en 4 1,2,3, en 4

2, 3 en 6

2 en 3

2 en 3 2, 3 en 6

1,2,3, en 4

voorstel gemeentelijke monumenten

bestaand

gemeentelijk monument - bestaand

nieuw

gemeentelijk monument - onderdeel van een Stedelijk Ensemble

redenen van waardering tot gemeentelijke monumenten (zie lijst hieronder)

Criteria voor aanwijzing tot gemeentelijk monument 1

gemeentelijk monument - onderdeel van een Architectonisch Ensemble

stadsesthetische kwaliteit van het stedebouwkundig plan en de openbare ruimte

2

intrinsieke samenhang tussen stedebouw en architectuur

3

architectonische kwaliteit van het object of het ensemble

4

bijzondere sociaal-historische betekenis

gemeentelijk monument - Enkelvoudig Object

- manifestatie van corporatie gedachte (gemeenschapsideaal) - pioniersproject van onder architectuur gebouwde volks-

Tot het moment waarop de gemeenteraad van Nijmegen over aanwijzing als gemeentelijk monument beslist, zijn de potentiële gemeentelijke monumenten aangemerkt als beschermde stadsbeeldobjecten.

64

woningbouw 5

bijzondere programmatische betekenis

6

bijzondere manifestatie van de historische gelaagdheid

7

intrinsieke stedelijke context van een rijksmonument


3

grotendeels overlappen, terwijl ook de bebouwing uit verschillende episoden min of meer kriskras door de buurt is vermengd. Duidelijke scheidslijnen tussen historische episoden en bouwstijlen zijn daardoor moeilijk te trekken. Daarom is gekozen voor een beschrijving van de stedebouwkundige en architectonische waarden op drie schaalniveaus:

·

Stedelijke Ensembles Dit zijn gebieden waarbij zowel het stedebouwkundig plan, als de architectuur én de openbare ruimte als één geheel zijn ontworpen, als een ‘Totaal Kunstwerk’. Dit erfgoed dateert met name uit het decennium na de Eerste Wereldoorlog, toen de stadsesthetiek als een belangrijk maatschappelijk-politiek onderwerp werd beschouwd.

·

Architectonische Ensembles Dit zijn grotere complexen, meestal woongebouwen, die als één geheel zijn ontworpen, als onderdeel van een straatwand of pleinwand.

·

Enkelvoudige Architectonische Objecten De buurt bevat een groot aantal bijzondere panden, die als afzonderlijk object zijn ontworpen, soms zonder enige samenhang met het stedebouwkundig plan, als willekeurige invulling van een straatwand, soms uitdrukkelijk in samenhang met het stedebouwkundig plan.

Omdat de bebouwing uit verschillende episoden door de buurt verspreid voorkomen zijn de hierboven benoemde categorieën van cultuurhistorische waarden op drie verschillende kaarten aangegeven.


65

66


Waardestelling Indische Buurt Nijmegen

erfgoed is daardoor in alle dimensies opvallend aanwezig. Vrijwel

Welke waarden maken dat de Indische Buurt wordt aangewezen als

overal is de staat van onderhoud van de gebouwen en van de ver-

Beschermd Stadsbeeld? Daarvoor zijn vele redenen aan te dragen.

schillende overgangselementen tussen privé en openbaar uitzonder-

Allereerst de grote diversiteit van de buurt. Die uit zich op vele

lijk goed. Duurzaamheid in cultuurhistorisch opzicht valt hier vrijwel

manieren: in de verschillende bouwstijlen die je er aantreft, in de

naadloos samen met duurzaamheid in sociaal-economisch opzicht.

3

uiteenlopende bouwperiodes, in de afwisseling tussen individuele percelen en de grotere complexmatige bebouwing, in de staalkaart

Ook in architectonisch opzicht liggen de historische lagen niet keu-

van openbare ruimten en in de sterke menging van woonmilieus en

rig als de jaarringen van een boom naast elkaar, maar is er sprake

van stedelijke functies. Deze diversiteit maakt de buurt tot een van

van een bonte mengeling. Vrijwel iedere straatwand is een staal-

de meest geliefde buurten van de stad.

kaart van bebouwing uit verschillende episoden.

De ruimtelijke structuur heeft daarnaast een boeiende stedebouw-

De bijzondere openbare ruimte van Galgenveld heeft ervoor ge-

kundige ontstaansgeschiedenis, wat de wijk een grote cultuurhisto-

zorgd dat de diversiteit aan bouwstijlen en bouwplannen niet heeft

rische waarde meegeeft. De buurt laat zich lezen als een geschie-

geleid tot een kakafonie van plannen. De openbare ruimte ademt

denisboek van de stedebouw van de eerste helft van de twintigste

juist de sfeer van een vroeg twintigste-eeuwse stadswijk, met

eeuw. Om dat geschiedenisboek te kunnen lezen is echter wel een

monumentale pleinen en brede straten, beplant met grote stadsbo-

zeker geoefend oog nodig. De verschillende historische episodes

men. De openbare ruimte zorgt voor samenhang en cohesie in de

zijn namelijk niet keurig afgebakend naast elkaar gelegen, maar

buurt.

zijn, zoals de golven van de branding, onstuimig door elkaar geschud en vermengd, zowel architectonisch als stedebouwkundig.

Genoeg redenen om de wijk te waarderen tot een beschermd stadsbeeld. Het karakter en de sfeer van de wijk dienen gerespecteerd te

Het stedebouwkundig plan voor de buurt is enkele keren opnieuw

worden, zodat veranderingen in de wijk die de toekomst ons mag

ontworpen, vanuit verschillende opvattingen over de verschijnings-

brengen niet kunnen leiden tot het verlies van identiteit.

vorm van een gegoede stedelijke woonbuurt, zodat het stratenpatroon iets heeft van een mooi patchwork. Dit gevoel van te wonen in een draaikolk of branding van tijdsgolven wordt nog versterkt doordat er zelfs nog sporen aanwezig zijn van de vóórstedelijke episode. In het extreem diepe bouwblok tussen St. Annastraat en Javastraat ligt het lommerrijke Javabosje verscholen, restant van een voormalige kwekerij. Deze verborgen schat functioneert voor de bewoners als een belangrijk centrum van het buurtleven. De stedebouwkundige waarde van het beschermd stadsbeeld Indische buurt is dan ook groot.

Naast deze stedebouwhistorische diversiteit tref je ook in vrijwel ieder deel van de buurt waardevolle architectuur aan uit verschillende ontstaansperiodes. Architecten zoals A.M. Van Wamelen, Ch. Estourgie, A. van der Kloot en M.E. Veugelers hebben gezorgd voor bijzondere architectonische projecten, zowel in de sociale wo-

luchtfoto Javabosje

ningbouw als in de particuliere sector. Het rijke cultuurhistorische


67

straatnamen Galgenveld - Indische Buurt

68

atlas

4

De atlas is chronologisch opgebouwd in drie episoden. Per episode is de hiervoor genoemde driedeling aangehouden in Stedelijke Ensembles, Architectonische Ensembles en Enkelvoudige Objecten. Per categorie zijn de meest aansprekende voorbeelden nader geanalyseerd. Samen geeft dit een goed totaalbeeld van de cultuurhistorische waarden van de buurt. De analysemethodiek is afgestemd op de verschillen in complexiteit tussen deze drie categorieën.

Voor de aanduiding van de verschillende stedebouwkundige en architectonische ingrediënten is een uitgebreide legenda opgesteld, die is afgedrukt op het uitklapbare deel van de achterkaft.

De analyse vindt op twee niveaus plaats:

a stedebouw Centraal staat de ruimtelijke compositie van het stedebouwkundig plan. Deze analyse is uitsluitend toegepast bij de Stedelijke Ensembles. Daarbij gaat het om de wijze waarop stedebouwkundig plan en de architectuur met elkaar een samenspel aan gaan. Anders gezegd: de wijze waarop middels architectonische elementen de stedebouwkundige compositie leesbaar wordt gemaakt. Hierbij hoort ook: de wijze waarop de architectuur reageert op de topografische gegevenheden, zoals hoogteverschillen.

De volgende elementen komen hierbij aan bod: a-1 de hiërarchische opbouw van de ruimtelijke compositie in een primaire laag, een secundaire laag en een tertiaire laag a-2 de middelen van stedebouwkundige articulatie, zoals: -

rooilijnen en rooilijnsprongen, verwijdingen en insnoeringen van de straatruimte

-

bouwhoogten en hoogtesprongen

-

articulatie van een zicht-as door een geaccentueerd architectonisch element


69

-

articulatie van een symmetrie-as door een geaccentueerd

-

articulatie van bouwblokhoeken door een geaccentueerd

-

de overgang tussen openbaar gebied en privé-domein, de

-

inspelen op het relief

architectonisch element

architectonisch element

private stoepen, de voor- en zijtuinen

a-3 openbare ruimte -

straatprofielen, met beplanting en overgangsgebieden

-

vorm, afmeting en inrichting van pleinen

b architectuur Centraal staat de analyse van de kenmerken van de architectuur. Deze analyse is toegepast bij alle drie categorieën, het Stedelijk Ensemble, het Architectonisch Ensemble en het Enkelvoudige Architectonische object.

De volgende elementen komen hierbij aan bod: a

architectuurhistorische periode, stijl, auteursgegevens

b

bouwmassa

c

-

opbouw bouwmassa, goothoogtes en nokhoogtes,

-

dakvorm

overgang tussen openbaar- en privé-domein -

voortuin, stoep, erfafscheiding, loggia, portiek, collonade, galerij, sokkel, overstek

d

gevelcompositie -

symmetrie - asymmetrie

-

gelaagdheid (plint, kroonlijst, middenpartij (Corps de Lo-

-

openingen

-

proporties - maatverhoudingen

-

ritmiek

gis)), ordonnantie

e

architectonische articulaties -

fronton (middenrisaliet) en hoekaccent (hoekrisaliet)

-

rooilijnsprong

-

gelede bouwmassa (toegevoegd dwarsvolume, toege-

-

verspringing goothoogte

-

bijzondere gevelelementen (entreeportiek, erker, loggia,

voegd kopvolume)

70

atlas - bouwperiodes

4

bouwwerken 1e episode - tot 1918 2e episode - 1918 tot 1934 3e episode - 1934 tot 1945 3e episode - na 1945

openbare ruimte 1e episode 2e episode 3e episode kaart overzicht bouwjaren Galgenveld - Indische Buurt

Beeldatlas Galgenveld RG & P

71

stedelijk ensemble Balistraat - Lombokstraat, ruimtelijke compositie

primaire laag

secundaire laag

Met name in de eerste episode was de individuele stadsvilla één van de belangrijkste bouwstenen van het stedebouwkundig plan. Grote stadsvilla’s werden zodanig ontworpen dat ze optimaal profiteerden van hun ligging in het stratenplan, als zichtpunt in de monumentale assen die aan het plan ten grondslag liggen, of met fraaie erkers en serres profiterend van het uitzicht over pleinen en prospecten. Opmerkelijk is het verrassingseffect van de aankomst op het plein, vanuit verschillende aanlooprichtingen op een verschillende manier

tertiaire laag

maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble, gebouwd in 1e episode maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble, gebouwd in 2e episode maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble, gebouwd in 3e episode, na 1945 het “halve sterplein”, bindend element

72

atlas - eerste episode. uitbreidingsplan 1908

4

Stedelijk Ensemble 1 = architect P. Langhout, 1913, blz 72 Stedelijk Ensemble 2 = architect Charles Estourgie, 1913, blz 74 Stedelijk Ensemble 3 = architect onbekend, 1918, blz 76 Architectonisch Ensemble 1 = architect P. Langhout, 1913, blz 78 S1

A1

S2 S3

architectonisch Stedelijk Ensemble Architectonisch Ensemble Enkelvoudig Object

openbare ruimte 1e episode Stedelijk Ensemble


73


S1 - Uitwerking Stedelijk Ensemble Sumatrastraat 6-20

Sumatrastraat 6-20

1913 - architect: P. Langhout

rechthoekige uitbouw met balkon

74

driehoekig gevormde uitbouw met balkon

uitbouwen t.p.v. centrale kopgevel

ijzeren hekwerk op natuurstenen plint als erfafscheiding


4


situatiekaart

$ #

"!

!"#$

compositorisch schema

typologie: schakeling van 8 twee beukige stadswoningen, 2 aan 2 gespiegeld

locatie bouwblok P. Langhout maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble het sterplein, bindend element

ornamenten in centrale kopgevel

articulatie door gevelbekroning met fronton, boog en torentje

detailfoto dakrand

Nadere typering te beschermen waarden Architect P. Langhout, bouwjaar 1913 Stedelijk Ensemble: monumentale entreestraat relatie architectuur-stedebouw: sterke relatie tussen stedebouw en architectuur. De bouwblokarchitectuur over de volle lengte van de straat maakt op monumentale wijze zichtbaar dat het hier om een belangrijke entree van de buurt gaat. compositie: bouwblokarchitectuur met ver doorgevoerde symmetrie. Articulatie door drie verschillende gevelbekroningen en drie verschillende uitbouwen.De combinatie van deze motieven leidt tot 2x4 verschillende gevels. Daarnaast gelaagdheid in de architectuur die ontstaat door de toepassing van plint, middenpartij en kroonlijst. articulatie: frontons op de hoeken van het bouwblok en in midden bouwblok. Uitbouwen, torentjes, ornament in centraal fronton, gemetselde bal kons in combinatie met hekwerk en sierrollagen erfafscheidingen: stalen hekwerk op natuurstenen plint materiaalgebruik: bakstenen gevels, houten deuren, ramen, metaal hekwerk bij balkons en erfafscheiding kleurgebruik: rood-bruine bakstenen gevels, gele bakstenen ter articulatie, crème-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde rode keramische pannen

entree vesterkt door positie omliggende ramen


75


S2 - Uitwerking Stedelijk Ensemble Javastraat 104a

zijgevel Javastraat 104a

4

Javastraat 104a

3 2 1 Gevel Archipelstraat: as 1 gevel 1913 - architect: Charles Estourgie

ronde erker t.p.v. kopgevel as 1

76

overhoekse dakrand

gevel Javastraat: as 2

verticale reeks van glas-in-lood ramen (trappenhuis) én detail van dakkapellen in gevel as 4

plattegrond

serre aan achterzijde van het huis (as 3()


4

S2 - Uitwerking Stedelijk Ensemble Javastraat 104a

Villa Saxon Holme aan de Javastraat in Nijmegen. De villa is gebouwd in 1913 in opdracht van de Engelse accountant F.H. Hague. Het is het tweede ontwerp dat Charles Estourgie in Nijmegen uitvoerde. Zijn eerste opdracht betrof het Landhuis Heyendael, dat hij in 1912 ontwierp voor de industrieel Frans Jurgens uit Oss. Hague was de accountant van Jurgens. Estourgie verhuisde in 1921 zelf van de Oude Stadsgracht naar de Javastraat, waar hij het pand tegenover Saxon Holme betrok. De villa vertoont met haar klassieke elementen en vakwerk topgevels zowel kenmerken van de Nieuw Historiserende stijl als de Cottagestijl. De invloed van Estourgie’s Amsterdamse leermeester Eduard Cuijpers is onmiskenbaar aanwezig. Estourgie werd geboren in 1884 te Amsterdam. Zijn opleiding kreeg hij op het architectenbureau van Ed. Cuijpers wat een ware broedplaats was voor jong talent. Tegelijkertijd met Charles Estourgie waren hier ook de later beroemd geworden architecten van de Amsterdamse School M. de Klerk en P. Kramer werkzaam. Zijn eerste zelfstandige opdracht kreeg Estourgie in 1912. Het betrof een kantoorgebouw voor de margarinefabiek van Jurgens in Oss. In hetzelfde jaar vroeg Frans Jurgens hem een landhuis te bouwen in Nijmegen, Huis Heijendael. Charles Estourgie besloot met zijn gezin naar Nijmegen te verhuizen. De eerste jaren werkte Estourgie veel in Oss, met name voor de familie Jurgens. Hij bouwde er diverse fabrieken, twee arbeiderswijken, een middenstandswijkje, een aantal woonhuizen en tekende er een uitbreidingsplan en het ontwerp voor een nieuw stadhuis. Vanaf de jaren twintig kreeg Estourgie steeds meer opdrachten in Nijmegen vooral van religieuze orden en congregaties. Deze gaven hem opdrachten voor studiehuizen, kloosters en scholen. Hij was huisarchitect van de Zusters J.M.J., voor wie hij onder meer klooster en internaat Mariënbosch bouwde. Ook ontwierp hij de uitbreiding van het Canisiuscollege en het Bisschop Hamerhuis met de Chinese pagode. Estourgie introduceerde de architectuur van de Amsterdamse school in Nijmegen. Verspreid over Nijmegen staan nog talloze huizen van zijn hand, die kenmerken hebben van deze stijl. De betekenis van architect Estourgie voor Nijmegen kan moeilijk worden overschat. Hij verrijkte de stad met een groot aantal markante gebouwen, die vrijwel allemaal een fantasievol ontwerp combineren met een bijzondere detaillering en een gedegen uitwerking.In 1950 overleed Estourgie. (Bron: http://www.architectuurcentrumnijmegen.nl)

situatiekaart

maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble, gebouwd in 1e episode maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble, gebouwd in 2e episode maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble, gebouwd in 3e episode, na 1945 het halve sterplein, bindend element

as 1: kopgevel Archipelstraat

as 2: kopgevel Javastraat

as 3: kopgevel tuinzijde

as 4: zijentree in portiek met ornamenten in de luifel en t.p.v. de deur

Nadere typering te beschermen waarden Architect Charles Estourgie, bouwjaar 1913 Stedelijk Ensemble (onvoltooid) relatie architectuur-stedebouw: vrijstaande stadsvilla met een alzijdige architectonische compositie. Een van de twee “wachters” die het kruispunt bewaken waar je vanuit de hoofdentree van de buurt het symmetrische plein opkomt. Deze positie is doorgewerkt in de architectonische hiërarchie van de villa: as 1 is dwars op de entreeweg (Archipelstraat), as 2 is gericht op het plein. As 3 en 4 zijn meer introvert van karakter. gevelcompositie: gelaagdheid in de gevelarchitectuur die ontstaat door de toepassing van plint, middenpartij, kroonlijst en dakkapellen articulatie: kopgevels in hiërarchische opbouw, (ronde) erkeruitbouwen, gemetselde balkons, sierrollagen, zuilen, glas-in-lood ramen, metselwerk decoraties in gevel, ornamentaal hekwerk als erfafscheiding en balkonhek, serre op bakstenen plint, ronde vensterramen erfafscheidingen: stalen hekwerk op bakstenen plint materiaalgebruik: bakstenen gevels, houten deuren, ramen en frontons, glas-in-lood ramen, kleurgebruik: rood-bruine bakstenen gevels, crème-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde grijze keramische pannen thema’s: - eenheid in detaillering - hiërarchische opbouw: verschil tussen de kopgevels (zie plattegrond) - alzijdigheid

originele bouwtekening ontwerp afsluithek


77


S3 - Uitwerking Stedelijk Ensemble Javastraat 106

Javastraat 106

zijgevel Javastraat 106

2 1 1

1918

door toepassing van een rieten kap wordt de architectonische eenheid niet aangetast door toepassing van verschillende dakkapellen

78

rechterstuk verbouwd door zeer waarschijnlijk Charles Estourgie

aansluiting riet op baksteen

voordeur aan de Javastraat, gelegen in een portiek

kappenplan

2

ornamenten opgenomen in de erker aan de Archipelstraat


4

S3 - Uitwerking Stedelijk Ensemble Javastraat 106

situatiekaart

erfafscheiding: gemetselde muur met hekwerk

houten gevel, waarin een kleine gevelopening is opgenomen


detailfoto metselwerk schoorsteen

detailfoto glas-in-lood ramen gevel Archipelstraat; Arts and Crafts invloed, een van de 4 3-voudige ramen

Nadere typering te beschermen waarden Architect onbekend, bouwjaar 1918; hoekwoning Voorbeeld van vroeg-moderne villa architectuur. Tegenover de eclectische collage-architectuur is hier een architectuur geplaatst in een homogene stijlopvatting. Deze is geïnspireerd op de Engelse Arts and Crafts beweging (Luytjens) en op regionale boerenlandelijke architectuur. Dit pand werd enkele jaren bewoond door Charles Estourgie. relatie architectuur-stedebouw: vrijstaande stadsvilla met een alzijdige architectonische compositie. Een van de twee “wachters” die het kruispunt bewaken waar je vanuit de hoofdentree van de buurt het symmetrisch plein opkomt. Deze hiërarchie is met name zichtbaar in de samengestelde kapvorm van de villa. Deze is gecomponeerd op basis van twee hoofdassen met een hiërarchisch verschil. As 1 (de hoofdkap) is gericht op de entreeweg (Archipelstraat), as 2 is gericht op het plein. gevelcompositie: toepassing van 3-voudige ramen. Deze spelen, binnen het traditionalistische handschrift, in op de moderne behoefte aan licht en uitzicht articulatie: erkeruitbouw, glas-in-lood ramen, bijzondere dakkapellen erfafscheidingen: stalen hekwerk op wit geverfde bakstenen plint materiaalgebruik: bakstenen en houten gevels, houten deuren, ramen, glas-in-lood ramen, rieten dak, gemetselde schoorsteen kleurgebruik: wit geverfde bakstenen gevels, crème-kleurig houtwerk, rieten daken Thema’s: eenheid in detaillering, hiërarchische opbouw


79


A1 - Uitwerking Architectonisch Ensemble Sumatraplein 31-33

Sumatraplein 31-33

Sumatraplein 31-33 1913

entree als een groot gebaar ontworpen door samenspel van deur, ramen en bakstenen ornamenten

80

binnen de symmetrische hoofdopzet krijgen de woningen een individueel accent door toepassing van twee verschillende uitbouwen; links trapeziumvormig, rechts rechthoekig


4

A1 - Uitwerking Architectonisch Ensemble Sumatraplein 31-33

situatiekaart

compositorisch

!!

schema

"#

maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble het sterplein, bindend element

ornamenten in gevelbekroning

consequent doorgevoerde detaillering in metselwerk t.p.v. dakkapel en uitbouwen (zie hiernaast)

Nadere typering te beschermen waarden Architect P. Langhout, bouwjaar 1913 rijwoning, Architectonisch Ensemble relatie architectuur-stedebouw: sterke relatie tussen architectuur en stedebouw, symmetrie-as woonhuizen correspondeert met de dwars-as van het Sumatraplein compositie: symmetrisch dubbel woonhuis, gelaagdheid in de gevelarchitectuur die ontstaat door de toepassing van plint, middenpartij en kroonlijst articulatie: frontons op de hoeken van het bouwblok, erkeruitbouwen, gemetselde balkons, sierrollagen, ornamenten in fronton, kelderentree aan straatzijde, metselwerk decoraties in gevel, gebogen ramen op eerste verdieping erfafscheidingen: stalen hekwerk op bakstenen plint materiaalgebruik: bakstenen gevels, houten deuren, ramen, metaal hekwerk bij balkons en erfafscheiding kleurgebruik: rood-bruine bakstenen gevels, gele bakstenen ter articulatie, daken met gesmoorde rode keramische pannen Thema’s: - frontaliteit (monumentaliteit) - overhoekse gerichtheid - verlenging uitzicht over de diagonaal van de straat (wooncomfort) - symmetrie - asymmetrie (zie schema); hoofdopzet samen symmetrisch, individueel verschillend door verschillende uitbouwen


81

Stedelijk Ensemble Sumatraplein

primaire laag

secundaire laag

tertiaire laag


82

atlas - tweede episode, uitbreidingsplan 1918

4

Stedelijke Ensembles S1 = architect P. Langenaart, 1925, blz. 86 S2 = architect M.E. Veugelers, 1921, blz. 88 S3 = architect M.E. Veugelers, 1921, blz. 90 S4 = architect M.E. Veugelers, 1921, blz. 92 S5 = architect M.E. Veugelers, 1921, blz. 94 S6 = architect M.E. Veugelers, 1921, blz. 96 S7 = architect M.E. Veugelers, 1921, blz. 98

E3 S9

S8 = architect M.E. Veugelers, 1921, blz. 100 S9 = architect Th. Arens, 1922, blz. 102

S10

A2

S10= architect Th. Arens, 1922, blz. 104 E1 A4

A1

Architectonische Ensembles A1 = architect A.H. van Wamelen, 1920, blz. 108 A2 = architect A.H. van Wamelen, 1920, blz. 110

A3

A3 = architect A.H. van Wamelen, 1920, blz. 112 E2

A4 = architect Gebr. A.J. en G.B. Smits, 1922, blz. 114

Enkelvoudige Objecten

S7

E1 = architect P. Langhout, 1918, blz. 116

S6

E2 = architect T. Kiemstra, 1924, blz. 118 S4

E3 = Gemeentewerken Nijmegen, 1931, blz. 120

S3 S1

S8 S2 architectonisch onderdeel van een Stedelijk Ensemble

S5 onderdeel van een Architectonisch Ensemble Enkelvoudig Object

openbare ruimte 2e episode, Stedelijk Ensemble


83


Stedelijk Ensemble; Middenstandswoningen (1921) Javaplein/ Javastraat/ Oude Groenewoudseweg / Lombokstraat; Architect: M.E. Veugelers Het ensemble Javaplein/Javastraat/Oude Groenewoudseweg/Lombokstraat van de architect M.E. Veugelers kenmerkt zich door een sterke samenhang tussen stedebouw, architectuur en openbare ruimte. Het is opgezet als een totaalkunstwerk, in de geest van de vroeg 20ste eeuwse pionierprojecten van monumentale sociale woningbouw van architecten als Berlage en De Bazel. Een samenspel tussen architectuur en stedelijke ruimte (pleinvorm, twee symmetrische zijstraten, inrichting van de openbare ruimte).

bouwtekening renovatieplan door Woningbouwvereeniging Nijmegen, 1963

het Javaplein gezien vanuit de Oude Groenewoudseweg

maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble; architect: M.E. Veugelers primaire laag

84

secundaire laag

tertiaire laag


4

stedebouwkundige context Javaplein - Javastraat, architect M.E. Veugelers

S2

S6

S7

S3

S4

S4

S5

S8 S3

S2

S3

S2

panorama Javaplein vanuit Bankastraat; De hoektoren is een a-symmetrisch element in de totaalcompositie. Deze arcticuleert de overgang van Javaplein naar Javastraat.

entree Javastraat gezien vanuit Javaplein


85


S1 - Uitwerking Stedelijk Ensemble Oude Groenewoudseweg 286-296

Oude Groenewoudseweg 286-296

1925 - architect: P. Langenaart

detailfoto uitbouw

86

entree met voorbordes en luifel (vernieuwde deur)

houten balkonhek en raampartij

beëîndiging blok met lager bouwblok met kap en dakkapel


4

S1 - Uitwerking Stedelijk Ensemble Oude Groenewoudseweg 286-296

situatiekaart

!

!

!

! !


Nadere typering te beschermen waarden architect: P. Langenaart; bouwjaar 1925 In rijen aaneen gebouwde eengezinswoningen-woningen van twee lagen met kap erfafscheidingen: gevelcompositie: articulatie: materiaalgebruik: kleurgebruik:

eenheid d.m.v. gietijzeren hekwerk bouwblokarchitectuur; ieder huis is onderdeel van de totaalcompositie van de straatwand; gelaagdheid in het bebouwingsbeeld die ontstaat door de toepassing van plint, middenpartij, kroonlijst en dakkapellen erkers in kopgevel met balkon erboven, entree met voorbordes/trap en luifel, gemetselde ornamenten bakstenen gevels, houten deuren, ramen en balkonshekken rood-bruine bakstenen gevels en creme-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde grijze keramische pannen

maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble; architect: M.E. Veugelers

Stylistisch: overgangsarchitectuur tussen laat 19e eeuws – eclectisch en rationalistisch; bv. balkonhekken zijn 19e-eeuws, baksteen siermetselwerk en deurkozijnen zijn rationalistisch.

hekwerk als erfafscheiding

detailfoto dakkapellen

het Javaplein, bindend element

siermetselwerk in topgevel


87


S2 - Uitwerking Stedelijk Ensemble Javaplein 20-29

Javaplein 20-29

1921 - architect: M.E. Veugelers

deurensemble (originele deuren)

88

oorspronkelijke raamindeling gewijzigd en oorspronkelijk gemetselde borstwering van de balkons vervangen door metalen hekwerk

detailfoto erker

detailfoto hoe bouwblok

metselwerkaccent boven deurensemble


4


situatiekaart

bouwmassa

9m

6m

46,3m

erfafscheiding

gelaagdheid

articulatie

gevelopeningen/ proporties maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble; architect: M.E. Veugelers het Javaplein, bindend element

Nadere typering te beschermen waarden Woningbouwvereniging Portaal (voorheen “Nijmegen”), architect M.E. Veugelers, bouwjaar 1921. In rijen aaneen geschakelde beneden-boven-woningen. Bouwmassa: twee lagen met kap. erfafscheidingen: gevelcompositie:

articulatie:

materiaalgebruik: kleurgebruik:

eenheid d.m.v. lage gemetselde tuinmuurtjes met metalen buis bouwblokarchitectuur; ieder huis is onderdeel van de totaalcompositie van de pleinwand; gelaagdheid in het de gevelarchitectuur die ontstaat door de toepassing van plint, middenpartij, kroonlijst en dakkappellen fronton op de hoeken van de bouwblokken, erkers in combinatie met balkonhekwerk erboven, entreepar tij met portiek, voorbordes/trap en luifels, gemetselde schoorstenen, gemetselde ornamenten in fronton en langsgevel bakstenen gevels, houten deuren, ramen en dakkapellen, grote dakoverstekken rood-bruine bakstenen gevels en creme-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde grijze keramische pannen

Stylistisch: de architectuur van Veugelers kenmerkt zich door een bijzondere combinatie van Hollandse traditionele baksteen architectuur en gestyleerde art-deco motieven. rijk gedetailleerd fronton; gemetselde ornamenten


89


S3 - Uitwerking Stedelijk Ensemble Javastraat 140-152

Javastraat 140-152


hoge erker met gemetselde ornamenten en “muizentanden”

90

oorspronkelijke raamindeling gewijzigd

uitbouw met balkon en geprofileerde en gemetselde originele borstwering

combinatie van hout en baksteen in fronton; gemetselde ornamenten

rooilijnsprong t.p.v. kopgevel


4


situatiekaart

bouwmassa

9m

6m

46m

erfafscheiding

gelaagdheid

articulatie


articulatie op hoek d.m.v. torentje; brede dakoverstekken met geprofileerde consoles; versterking van verticaal effect door siermetselwerk op de hoeken van de toren. De hoektoren is een asymmetrisch element in de totaalcompositie. Deze articuleert de overgang van Javaplein naar Javastraat.

Nadere typering te beschermen waarden Woningbouwvereniging Portaal (voorheen “Nijmegen”), architect M.E. Veugelers, bouwjaar 1921. In rijen aaneen gebouwde eengezinswoningen-woningen van twee lagen met kap erfafscheidingen: gevelcompositie:

articulatie:


eenheid d.m.v. lage gemetselde tuinmuurtjes met stalen railing bouwblokarchitectuur; ieder huis is onderdeel van de totaalcompositie van de straatwand; gelaagdheid in de gevelarchitectuur die ontstaat door de toe passing van plint, middenpartij, kroonlijst en dakkappellen hoektorentje, fronton in het midden en op de hoek van het bouwblok, centraal gepositioneerse erkers, entree met voorbordes/trap en luifel, gemetselde schoorstenen, gemetselde ornamenten, grote dakoverstekken bakstenen gevels, houten deuren, ramen, dakkapellen en topstuk van fronton rood-bruine bakstenen gevels en creme-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde grijze keramische pannen

Styllistisch: de architectuur van Veugelers kenmerkt zich door een bijzondere combinatie van Hollandse traditionele baksteen architectuur en gestyleerde art-deco motieven.


91



Javastraat 124-138

1921 - architect: M.E. Veugelers; verbouwingstekening; zie voor originele tekeningen basistyoe Bb en Bd

metselwerkdetails in fronton; siermetselwerk in rollaag en penanten

92

rooilijnsprong t.p.v. middenpartij


originele brievenbus

uitbouw


4


situatiekaart

bouwmassa

9m

6m

49,5m

erfafscheiding

gelaagdheid

articulatie

gevelopeningen/ proporties

maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble; architect: M.E. Veugelers het Javaplein, bindend element

Nadere typering te beschermen waarden Woningbouwvereniging Portaal (voorheen “Nijmegen”), architect M.E. Veugelers, bouwjaar 1921. In rijen aaneen gebouwde eengezinswoningen-woningen van twee lagen met kap erfafscheidingen: gevelcompositie: articulatie: materiaalgebruik: kleurgebruik:

eenheid d.m.v. lage gemetselde tuinmuurtjes met metalen buis bouwblokarchitectuur; ieder huis is onderdeel van de totaalcompositie van de straatwand; gelaagdheid in de gevelarchitectuur die ontstaat door de toepassing van plint, middenpartij, kroonlijst en dakkappellen fronton op de hoeken en het midden van het bouwblok, erkers centraal gegroepeerd tussen de frontons in, entree met voorbordes/trap en luifel, gemetselde schoorstenen, gemetselde ornamenten, grote dakoverstekken bakstenen gevels, houten deuren, ramen en dakkapellen rood-bruine bakstenen gevels en creme-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde grijze keramische pannen

Styllistisch: de architectuur van Veugelers kenmerkt zich door een bijzondere combinatie van Hollandse traditionele baksteen architectuur en gestyleerde art-deco motieven.

detailfoto kopgevel; siermetselwerk langs rand van de topgevel


93


S5 - Uitwerking Stedelijk Ensemble Oude Groenewoudseweg 250 -270

Oude Groenewoudseweg 250 - 270



deurensemble beneden-bovenwoningen; portiek ter accentuering van de bovenwoningen, met erboven metselwerkornament; het siermetselwerk verbindt de verschillende bouwkundige elementen

94

rooilijnsprong t.p.v. fronton

detailfoto erker, originele bakstenen borstwering gesloopt; siermetselwerk in rollagen

afsluiting bouwblok; siermetselwerk langs daklijst


4

S5 - Uitwerking Stedelijk Ensemble Oude Groenewoudseweg 250 -270

situatiekaart

bouwmassa

9m 6m 60,2m

erfafscheiding

gelaagdheid

articulatie


maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble; architect: M.E. Veugelers het Javaplein, bindend element

Nadere typering te beschermen waarden Woningbouwvereniging Portaal (voorheen “Nijmegen”), architect M.E. Veugelers, bouwjaar 1921. In rijen aaneen gebouwde eengezinswoningen-woningen van twee lagen met kap erfafscheidingen: gevelcompositie: articulatie:


eenheid d.m.v. lage gemetselde tuinmuurtjes met metalen buis bouwblokarchitectuur; ieder huis is onderdeel van de totaalcompositie van de straatwand; gelaagdheid in de gevelarchitectuur die ontstaat door de toepassing van plint, middenpartij, kroonlijst en dakkappellen fronton op de hoeken en het midden van het bouwblok, erkers in kopgevel met balkon erboven, entree als ensemble gegroepeerd met portiek, gemetselde schoorstenen, gemetselde ornamenten in fronton en gevel, grote dakoverstekken, midden van het bouwblok geaccentueerd door dubbele topgevel met mansardekap bakstenen gevels, houten deuren, ramen en dakkapellen rood-bruine bakstenen gevels en creme-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde grijze keramische pannen

De architectuur van Veugelers kenmerkt zich door een bijzondere combinatie van Hollandse traditionele baksteen architectuur en gestyleerde art-deco motieven. detailfoto kopgevel met siermetselwerk in topgevel en daklijsten


95


S6 - Uitwerking Stedelijk Ensemble Lombokstraat 8 -14

Lombokstraat 8-14


gemetselde muren als erfafscheiding

96

oorspronkelijk gemetselde borstwering van de balkons vervangen door metalen hekwerk

erker met origele ramen

entree met luifel, trapje en metselwerkdecoraties

aansluiting balkonhek op gevel


4

S6 - Uitwerking Stedelijk Ensemble Lombokstraat 8 -14

situatiekaart bouwmassa 6m

9m

18,5m

erfafscheiding

gelaagdheid

articulatie


maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble; architect: M.E. Veugelers

analyse schakeling woningplatte -


gronden

begane grond

1e verdieping

2e verdieping

kelder

Nadere typering te beschermen waarden Woningbouwvereniging Portaal (voorheen “Nijmegen”), architect M.E. Veugelers, bouwjaar 1921. Aaneengeschakelde beneden-boven-woning met de allure van een twee-onder-een-kap villa erfafscheidingen: gevelcompositie: articulatie: materiaalgebruik: kleurgebruik:

eenheid d.m.v. lage gemetselde tuinmuurtjes met metalen buis bouwblokarchitectuur; ieder huis is onderdeel van de totaalcompositie van de pleinwand; gelaagdheid in de gevelarchitectuurd die ontstaat door de toepassing van plint, middenpartij, kroonlijst en dakkappellen fronton op de hoeken van het bouwblok, erkers in kopgevel met balkon erboven, entree met voorbordes/ trap en luifel, gemetselde schoorstenen, gemetselde ornamenten bakstenen gevels, houten deuren, ramen en dakkapellen rood-bruine bakstenen gevels en creme-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde grijze keramische pannen

Sociale woningbouw voor de middenstand voegt zich in de allure van het chique stadsplein met statige villa bebouwing. De architectuur van Veugelers kenmerkt zich door een bijzondere combinatie van Hollandse traditionele baksteen architectuur en gestyleerde art-deco motieven.

fronton waarbij de originele ramen intact zijn gebleven; siermetselwerk langs daklijst


97



Lombokstraat 2-6

Javastraat 71-75

plattegrond; dubbel hoekaccent, bestaande uit een halve achthoekige hoektoren en idem uitbouw, markeert overgang van straat naar plein 1921 - architect: M.E. Veugelers


verbijzondering van de bovenwoning door erkeruitbouw, houten betimmering van latere datum

98

originele deur met luifel, trapje en metselwerkdecoraties

erker op de hoek

vertcaal siermetselwerk, onderdeel van de achthoekige toren

aansluiting fronton op zadeldak


4


situatiekaart bouwmassa 6m

9m

17,3m

6m

9m

19,9m

erfafscheiding

gelaagdheid

articulatie

gevelopeningen/ proporties maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble; architect: M.E. Veugelers

analyse schakeling woningplatte -


gronden

begane grond

1e verdieping

2e verdieping

kelder

Nadere typering te beschermen waarden Woningbouwvereniging Portaal (voorheen “Nijmegen”), architect M.E. Veugelers, bouwjaar 1921. Hoekblok met zes woningen in de typologie van beneden-boven-woningen. Hoekblok is overhoeks symmetrisch met aan beide zijden gekoppelde topgevels met mansarde kappen. erfafscheidingen: gevelcompositie: articulatie: materiaalgebruik: kleurgebruik:

eenheid d.m.v. lage gemetselde tuinmuurtjes met metalen buis bouwblokarchitectuur; ieder huis is onderdeel van de totaalcompositie van de pleinwand; gelaagdheid in de gevelarchitectuur die ontstaat door de toepassing van plint, middenpartij, kroonlijst en dakkappellen fronton op de hoeken van het bouwblok, erkers in kopgevel, op de hoek en een verbijzonderde op de 1e verdieping, entree met voorbordes/trap en luifel, gemetselde schoorstenen, gemetselde ornamenten bakstenen gevels, houten deuren, ramen en dakkapellen rood-bruine bakstenen gevels en creme-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde grijze keramische pannen

De architectuur van Veugelers kenmerkt zich door een bijzondere combinatie van Hollandse traditionele baksteen architectuur en gestyleerde art-deco motieven.

dubbel fronton met metselwerkornamenten; wijziging t.o.v. originele bouwtekening: extra raam in het midden


99



Javaplein 15-19

1921,

architect: M.E. Veugelers

brede dakoverstekken met geprofileerde consoles; versterking van verticaal effect door siermetselwerk op de hoeken van de toren.

100

oorspronkelijke raamindeling gewijzigd en oorspronkelijk gemetselde borstwering van de balkons vervangen door metalen hekwerk (1965)

details in metselwerk in fronton zorgen voor een versterking van de verticaliteit

detialfoto uitbouw

dakkapel; siermetselwerk in centraal deel van de gevel


4


situatiekaart

bouwmassa 9m

6m

25,3m

erfafscheiding

gelaagdheid

articulatie


Nadere typering te beschermen waarden Woningbouwvereniging Portaal (voorheen “Nijmegen”), architect M.E. Veugelers, bouwjaar 1921. Aaneengeschakelde beneden-boven-woning van twee lagen met kap erfafscheidingen: gevelcompositie:

eenheid d.m.v. lage gemetselde tuinmuurtjes met metalen buis bouwblokarchitectuur; ieder huis is onderdeel van de totaalcompositie van de pleinwand; gelaagdheid in hde gevelarchitectuur die ontstaat door de toepassing van plint, middenpartij, kroonlijst en dakkappellen articulatie: symmetrische compositie als articulatie van de hoofdas van de stedebouwkundige compositie. Fronton op de hoeken van het bouwblok, erkers in kopgevel met balkon erboven, gegroepeerde entrees met voorbordes/trap en luifel, gemetselde schoorstenen, gemetselde ornamenten, midden partij rijk gedecoreerd, grote dakoverstekken materiaalgebruik: bakstenen gevels, houten deuren, ramen en dakkapellen kleurgebruik: rood-bruine bakstenen gevels en creme-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde grijze keramische pannen De architectuur van Veugelers kenmerkt zich door een bijzondere combinatie van Hollandse traditionele baksteen architectuur en gestyleerde art-deco motieven. origineel raam


metselwerk als ornament in middenparij; luifel van drie deuren samen

101



Sumatrastraat 3-17

1922 - architect: Th. Arens

centrale naar voren liggende entree

102

entree gewijzigd uitgevoerd

detailfoto metselwerkornament


4


situatiekaart

B2

A

B1

C

C

B1

A

B2


Nadere typering te beschermen waarden Architect Th. Arens, bouwjaar 1922 Stedelijk Ensemble; in rijen aaneen gebouwde eengezinswoningen-woningen van twee lagen met kap, als eenheid vormgegeven wanden van entreestraat en plein stedebouw: erfafscheidingen: gevelcompositie:

articulatie:


samenhang tussen architectuur en stedelijke ruimte (pleinvorm en inrichting openbare ruimte) eenheid d.m.v. lage gemetselde muren bouwblokarchitectuur; ieder huis is onderdeel van een afwisselende, ritmische totaalcompositie van de straatwand; gelaagdheid in de gevelarchitectuur die ontstaat door de toepassing van afgeronde aanbouwen, kroonlijst en lage kap met horizontale reeks dakkapellen kopgevels op de hoeken van het bouwblok (in rooilijn verspringend), gemetselde ornamenten, gemetselde rollaag, originele deuren, rond gevormde erkers met rond gebogen ramen op de hoeken ervan en balkons erboven met metselwerkdetails bakstenen gevels, houten deuren, ramen en dakkapellen rood-bruine bakstenen gevels en creme-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde grijze keramische pannen

ronde erker op de hoek met balkon


uitsnede plankaart J.J. Weve

entree in de oksel van de uitbouw


103


S10 - Uitwerking Stedelijk Ensemble Sumatraplein 19-25

Sumatraplein 19-25

uitsnede plankaart J.J. Weve


ronde gevormde uitbouw met rooilijnsprongen

104

entree is gepositioneerd in de oksel van de uitbouw

siermetselwerk, rollaag en dakoverstek


4

S10 - Uitwerking Stedelijk Ensemble Sumatraplein 19-25

situatiekaart

D

B

A

B

D


Nadere typering te beschermen waarden Architect Th. Arens, bouwjaar 1922 Stedelijk Ensemble; in rijen aaneen gebouwde eengezinswoningen-woningen van twee lagen met kap, als eenheid vormgegeven wanden van entreestraat en plein stedebouw: erfafscheidingen: gevelcompositie:

articulatie:


samenhang tussen architectuur en stedelijke ruimte (pleinvorm en inrichting openbare ruimte) eenheid d.m.v. lage gemetselde muren bouwblokarchitectuur; ieder huis is onderdeel van een afwisselende, ritmische totaalcompositie van de straatwand; gelaagdheid in de gevelarchitectuur die ontstaat door de toepassing van afgeronde aanbouwen, kroonlijst en lage kap met horizontale reeks dakkapellen kopgevels op de hoeken van het bouwblok (in rooilijn verspringend), gemetselde ornamenten, gemetselde rollaag, originele deuren met luifel en voorbordes, rond gevormde erkers met rond gebogen ramen op de hoeken ervan en balkons erboven met metselwerkdetails bakstenen gevels, houten deuren, ramen en dakkapellen rood-bruine bakstenen gevels en creme-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde grijze keramische pannen

ronde gevormde uitbouw

originele deuren met luifel, trapje en glas-in-lood raam erboven




detailfoto uitbouw

105

Architectonisch Ensemble: middenstandswoningen (1920) Javastraat/ Celebesstraat/ Balistraat; Architect: A.H. van Wamelen Het architectonisch meest bijzondere complex van Galgenveld is ontworpen door architect A.H. van Wamelen. Dit zijn de woningen van woningbouwvereniging “Zonnewijk”, gebouwd in 1920 in de Javastraat, de Balistraat en de Celebesstraat. In de architectuur van Van Wamelen manifesteren zich zowel invloeden van de flamboyante expressionistische Amsterdamse School, alsook van het kubistisch expressionisme van architect W.N. Dudok.

Goed beschouwd gaat het hier om een tussenvorm tussen een Stedelijk Ensemble en een Architectonisch Ensemble. De architect bouwde in een bestaand stratenplan, waaraan hij geen wijzigingen kon aanbrengen. Niet te min wist hij alle mogelijke kansen te benutten om binnen dit keurslijf Twee-onder-een-kap middenstadswoning van A.H. van Wamelen aan de Balistraat

zijn stadsesthetische inzichten te laten gelden. Zo paste hij op het kruispunt van Javastraat en Celebesstraat het principe van het autonoom maken van stedelijke knooppunten toe, middels een kleine sprong in de rooilijn van de westelijke straatwand van de Javastraat, waardoor een verbreding ontstond die op de uiteinden weer is ingesnoerd door twee vooruitspringende, markante kopgevels. Tevens trachtte hij de eentonigheid van de lange negentiende-eeuwse stadsstraten te doorbreken door een deel van de Javastraat als autonome ruimte te markeren, opnieuw middels het toepassen van een terugliggend middendeel, dat op de uiteinden wordt begrensd door vooruitspringende bouwmassa’s. Nu geen topgevels met een verticaal effect, maar volumes met een langskap, met een sterk horizontaal effect.

Opmerkelijk zijn daarnaast de twee vrijstaande dubbele woonhuizen, beide met een hoog zadeldak, aan het grote plein (Balistraat) verbreed door toepassing van een geknipt dak, aan de Celebesstraat in een slankere versie. profiel Javastraat t.p.v. woningbouw Zonnewijk

panorama Javastraat kijkend richting Celebesstraat

106


4

stedebouwkundige context Javastraat, architect Van Wamelen

A2

secundaire laag

A1

A3

tertiaire laag

Architectonisch Ensemble van de architect A.H. van Wamelen


107


A1 - Uitwerking Architectonisch Ensemble javastraat 41 - 67

Javastraat 41-67

1920 - archtitect A. H. van Wamelen geen bouwtekeningen beschikbaar

parabolische muuropening bij entreeportiek en gemetseld erfafscheiding

108

houten luiken met hartje in kopgevels

houten erker tussen kopgevel en middenpartij

zijgevel met markante schoorsteen en gebogen vorm in de gevel


4

A1 - Uitwerking Architectonisch Ensemble javastraat 41 - 67

situatiekaart

bouwmassa

6m

9m 115m

erfafscheiding

gelaagdheid

articulatie


bijzonder raam naast entree in zijgevel

Nadere typering te beschermen waarden Woningbouwvereniiging Zonnewijk, architect A. H. van Wamelen, bouwjaar 1920. In rijen aaneen gebouwde eengezinswoningen-woningen van twee lagen met kap erfafscheidingen: gevelcompositie:

articulatie:

door materiaalgebruik: kleurgebruik:

eenheid d.m.v. lage gemetselde tuinmuurtjes bouwblokarchitectuur; ieder huis is onderdeel van de totaalcompositie van de straatwand; gelaagdheid in het bebouwingsbeeld die ontstaat door de toepassing van plint en kroonlijst kopgevels op de hoeken van het bouwblok, gegroepeerde entrees in portiek in de kopgevel en met opgehnagen luifel in middenpartij, gemetselde schoorstenen (verbijzonderd in zijgevel), ramen met houten luiken, rooilijnsprong tussen kopgevel en middenpartij is opgevangen houten ronde erker op 1e verdieping bakstenen gevels, houten deuren, ramen, luiken en erkers rood-bruine bakstenen gevels en creme-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde rode keramische pannen

deurensemble met opgehangen luifel


entree onder houten erker wordt begeleid door gemetselde muren

109


A2 - Uitwerking Architectonisch Ensemble Javastraat 48 - 66

Javastraat 48-66

1920 - architect: A. H. van Wamelen

markante schoorsteen en hoekafwerking

110

aansluiting kopgevel op terugliggende middenpartij, articulaties van entrees

entree op de hoeken van de kopgevels

houten luiken met hartje in kopgevels


4

A2 - Uitwerking Architectonisch Ensemble Javastraat 48 - 66

situatiekaart

bouwmassa 11m

6m

67,2m

erfafscheiding

gelaagdheid

articulatie


samenbinden kozijnen tot horizontaal element in de de gevel middels toepassing van kozijnvulling met decoratief metselwerk

Nadere typering te beschermen waarden Woningbouwvereniiging Zonnewijk, architect A. H. van Wamelen, bouwjaar 1920. In rijen aaneen gebouwde eengezinswoningen-woningen van twee lagen met kap erfafscheidingen: gevelcompositie: articulatie:


eenheid d.m.v. lage gemetselde tuinmuurtjes bouwblokarchitectuur; ieder huis is onderdeel van de totaalcompositie van de straatwand; gelaagdheid in de gevelopbouw die ontstaat door de toepassing van plint en kroonlijst setback blokken zijn uniform: strook en repetitie; fronton blokken zijn verschillend, wel beide expressieve megavorm; kopgevels op de hoeken van het bouwblok, gegroepeerde entrees in portiek in de oksel van de kopgevel, gemetselde schoorstenen (verbijzonderd in zijgevel), ramen met houten luiken (hartjes), rooilijnsprong tussen kopgevel en middenpartij is opgevangen door houten hoekdetail (zie foto) bakstenen gevels, houten deuren, ramen, luiken en hoekpartij rood-bruine bakstenen gevels en creme-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde rode keramische pannen

Styllistisch: expressieve schoorsteenkoppen; expressieve baksteen architectuur; robuust; corporatieve expressie; opvoedende betekenis, gesloten huid

deurensemble met expressieve ophanging van de luifel


111


A3 - Uitwerking Architectonisch Ensemble Balistraat 3 - 8

Balistraat 3 - 8

1920 - architect: A. H. van Wamelen

ramen met houten luiken en bloembakken

112

markante schoorsteen, metselwerkaccenten langs dakrand

foto zijgevel

uitbouw zorgt voor terugspringing in dak van zijgevel


4

A3 - Uitwerking Architectonisch Ensemble Balistraat 3 - 8

situatiekaart

bouwmassa 6m

12m 21m

erfafscheiding

gelaagdheid

articulatie

gevelopeningen/ proporties maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble, gebouwd in 1e episode maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble, gebouwd in 2e episode maakt deel uit van het Stedelijk Ensemble, gebouwd in 3e episode, na 1945 het halve sterplein, bindend element

Nadere typering te beschermen waarden Woningbouwvereniiging Zonnewijk, architect A. H. van Wamelen, bouwjaar 1920. Twee-onder-een-kap middenstadswoning, waarbij het gebruikte zadeldak zorgt voor extra breedte, pleingevel stedebouw: erfafscheidingen: gevelcompositie: articulatie: materiaalgebruik: kleurgebruik:

is integraal onderdeel van het Stedelijk Ensemble, maar volgt zich tevens als Enkelvoudig architectonisch Object in een Stedelijk Ensemble van oudere datum, met halve sterplein eenheid d.m.v. lage gemetselde begroeide tuinmuren bouwblokarchitectuur; ieder huis is onderdeel van de totaalcompositie van de pleinwand; gelaagdheid in het bebouwingsbeeld die ontstaat door de toe passing van plint, middenpartij en kroonlijst gemetselde verbijzonderde schoorstenen, ramen met houten luiken (hartjes), rond gebogen deuren, bloembakken bakstenen gevels, houten deuren, ramen en luiken rood-bruine bakstenen gevels en creme-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde rode keramische pannen

Styllstisch: expressieve schoorsteenkoppen; expressieve baksteen architectuur; robuust; corporatieve expressie; opvoedende betekenis, gesloten huid

ronde deuren met voorbordes


113


A4 - Uitwerking Architectonisch Ensemble Javastraat 84-98

Javastraat 88-98

Javastraat 84-86

1922 - architect: Gebr. A.J. en G.B. Smits

verticale accentuering door uitbouw met balkon type C

114

topgevel type D

1927

toegangen tot kelderverdieping aan straatzijde type A

originele tegels bij entree naar voordeuren


4

A4 - Uitwerking Architectonisch Ensemble Javastraat 84-98

situatiekaart

!

"##"!

$


Nadere typering te beschermen waarden Architect: Gebr. A.J. en G.B. Smits, bouwjaar nr. 88-98: 1922, bouwjaar nr. 84: 1927 In rijen aaneen gebouwde eengezinswoningen-woningen van twee lagen met kap erfafscheidingen: gevelcompositie:

articulatie:


eenheid d.m.v. lagen gemetselde muren met stalen hekwerk bouwblokarchitectuur; ieder huis is onderdeel van de totaalcompositie van de straatwand; gelaagdheid in de gevelarchitectuur die ontstaat door de toepassing van plint, midden partij, kroonlijst en dakkapellen kopgevels in midden van bouwblok, vetrticaal gegroepeerde erkers, gemetselde ornamenten, originele brievenbussen, entree naar kelderverdieping aan straatzijde, entree hoekwoning in zijgevel met luifel bakstenen gevels, houten deuren en ramen rood-bruine bakstenen gevels en creme-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde grijze keramische pannen

entree met gemetselde erfafscheiding

originele brievenbussen

glas-lood-ramen type B

entree van type A ligt in de zijgevel en heeft een ornamentale luifel


uitbouw over gehele gevel benadrukt verticaliteit, type A

erker op 1e verdieping en dakkapel type B

115


E1 - Uitwerking Enkelvoudig Object Sumatraplein 35-37 en Borneostraat 1-3b

Sumatraplein 35-37

Borneostraat 1-3b

Sumatraplein 35-37 ca. 1910; architect: P. Langhout nr. 37: uitbouw verbouwd

Borneostraat 1-3

erkeruitbouw op 1e verdieping

116

driehoekig gevormde erkeruitbouw

verbouwd, ernstig aangetast

positie erkers t.o.v. elkaar

detailfoto glas-in-lood raam boven deur van nr. 35

accent van hoekpositie d.m.v. een torentje

detailfoto dak van torentje


4

E1 - Uitwerking Enkelvoudig Object Sumatraplein 35-37 en Borneostraat 1-3b

situatiekaart

"!!"#



rijk gedecoreerde glas-in-lood ramen in de gevel aan de Borneostraat

entree met trappen en nieuw verbouwde luifel én bijzonder gebogen raamvorm en metselwerdetaillering

Nadere typering te beschermen waarden Architect P. Langhout, bouwjaar 1918 Hoekwoning, oorspronkelijk ontworpen als Architectonisch Ensemble (dubbel woonhuis) (zie originele bouwtekening), uitgevoerd als Enkelvoudig Object (zeer gewijzigd uitgevoerd) relatie architectuur-stedebouw: architectuur ondersteunt het stedebouwkundig plan. Dit gebouw kent twee gezichten. De gevel aan het Sumatraplein valt binnen de typologie van geschakelde en gespiegelde rijbebouwing uit deze periode. Daarnaast is de hoek van plein en straat sterk geaccentueerd door toevoeging van een hoektoren. De woning aan de Borneostraat heeft een unieke (éénmalige) compositie alsof het, samen met de hoektoren, een afzonderlijke villa is. compositie: gelaagdheid in de gevelarchitectuur die ontstaat door de toepassing van plint, middenpartij en kroonlijst articulatie: toren ter articulatie van hoekpositie, erkeruitbouwen, gemetselde balkons, sierrollagen, glas-in-lood ramen ornamenten in fronton, metselwerk decoraties in gevel, gebogen raam op eerste verdieping erfafscheidingen: stalen hekwerk op betonnen plint aan Sumatraplein, aan Borneostraat geen erfafscheiding, maar trap materiaalgebruik: bakstenen gevels, houten deuren, ramen, glas-in-lood ramen, nieuwe betonnen luifel kleurgebruik: rood-bruine bakstenen gevels, gele bakstenen ter articulatie, crème-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde rode keramische pannen Thema’s: - frontaliteit (monumentaliteit) - overhoekse gerichtheid (wooncomfort/genot) - symmetrie - asymmetrie (zie schema); hoofdopzet samen symmetrisch, individueel verschillend (dit is door de verbouwingen nauwelijks meer terug te vinden, zie schema)


117


E2 - Uitwerking Enkelvoudig Object Balistraat 13-17

Balistraat 13-17

1924 - architect: T. Kiemstra

detailfoto uitbouw met balkon

118

gemetselde erfafscheiding

siermetselwerk t.p.v. dakkapel

detailfoto kroonlijst


4

E2 - Uitwerking Enkelvoudig Object Balistraat 13-17

situatiekaart

Nadere typering te beschermen waarden Architect T. Kiemstra, bouwjaar 1924 Twee-onder-een-kap villa relatie architectuur-stedebouw: is integraal onderdeel van het Stedelijk Ensemble, maar voegt zich tevens als Enkelvoudig architectonisch Object in een Stedelijk Ensemble van oudere datum, met halve sterplein gevelcompositie: gelaagdheid in het bebouwingsbeeld die ontstaat door de toepassing van plint, midden partij, kroonlijst en dakkapellen articulatie: gemetselde ornamenten, gemetselde rollaag, originele deuren met luifel en voorbordes, erkers met balkons erfafscheidingen: eenheid d.m.v. lagen gemetselde muren materiaalgebruik: bakstenen gevels, houten deuren, ramen en dakkapellen kleurgebruik: rood-bruine bakstenen gevels en creme-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde rode keramische pannen

horizontaal siermetselwerk in gevel

bloembakken onder raamparij


gemetselde erfafscheiding t.p.v. entrees


119


E3 - Uitwerking Enkelvoudig Object Timorstraat 5

Timorstraat 5

1931

entree met boog en met ronde vormen gemetselde erfafscheiding

120

terugliggende ramen en ornamentale details in metselwerk

gebogen vormen bij de entree aan de achterzijde


4

E3 - Uitwerking Enkelvoudig Object Timorstraat 5

situatiekaart

School voor het B.L.O. (Buitengewoon Lager Onderwijs) GEMEENTELIJK MONUMENT REDENGEVENDE OMSCHRIJVING VAN HET MONUMENT

Langgerekt, bakstenen schoolgebouw op onregelmatige grondslag, over twee bouwlagen en voorzien van pannengedekte zadeldaken, deels voorzien van overstekken. Het gebouw omvat aan de Timorstraat een tweetal vrijwel identieke, maar van elkaar gescheiden en verspringende bouwdelen met gangen. De lesruimten zijn gesitueerd aan de Celebesstraat. De wanden zijn voorzien van een teruggeplaatste serie rechthoekige, liggende vensters. In de onderste bouwlaag worden de vensters van elkaar geschieden door middel van bakstenen kolommen, in de tweede bouwlaag door houden kozijnen. Dorpels en lateien van de vensters van de eerste bouwlaag zijn uitgevoerd in beton en vormen een ononderbroken band. Een uitbouw over twee bouwlagen en voorzien van een puntgevel deelt beide bouwdelen. Deze uitbouw, min of meer centraal gesitueerd in het complex, herbergt een van de trappartijen. Dubbele deuren onder rondboogvormige gemetselde strekken verschaffen toegang. Een tweede uitbouw uiterst links met rondboogvormige ingangspartij (voorzien van gekleurd

entree aan achterzijde gebouw in voet van de toren

glas) is in de vorm van een puntgevel met opmerkelijke overstekken. Uiterst links gaat deze uitbouw over in een driezijdig trappen huis, dat aan alle zijden is voorzien van hoge, 2 maal 20 ruits-vensters; ook deze uitbouw beschikt over een rijk uitgewerkt overstek. Een derde uitbouw met puntgevel rondt de gevel rechts af. Het gebouw beschikt over zorgvuldig vormgegeven perceelscheidingen, in de vorm van een bakstenen onderbouw met uitstekende pijlers, waartussen een sierlijk ijzeren hekwerk.

Bouwjaar: 1931 Architect: Bureau Gemeentewerken Nijmegen Goed voorbeeld van een schoolgebouw uit de jaren ’30, rijk gedetailleerd.

plattegrond

Bovenal aan de Timorstraat goed bewaarde gebleven. Deze zijde komt voor bescherming in aanmerking. Verbouwingen en aanbouwsels hebben de oorspronkelijke staat van het gebouw aan de Celebesstraat echter aangetast. De delen aan deze straat komen dan ook niet voor bescherming in aanmerking, met uitzondering van de uitbouw uiterst rechts, waarin onder een torenachtige opbouw een ingangspartij is gesitueerd.

ramen met diepe neggen op maaiveldniveau


terugliggende entree in voorgevel, rooilijnsprong

121

122

atlas - derde episode, uitbreidingsplan 1934

4

Stedelijk Ensemble 1 = architect A. van der Kloot, 1934, blz. 126 Stedelijk Ensemble 2 = architect A. van der Kloot, 1934, blz. 128 Stedelijk Ensemble 3 = architect A. van der Kloot, 1934, blz. 130 E2

Stedelijk Ensemble 4 = architect R.D. Rodenburg, 1948, blz. 132

A1

Architectonisch Ensemble 1 = architect M.M. Reijnaart, 1938, blz. 134 Architectonisch Ensemble 2 = architect L.D. Kuipers, 1950, blz. 136

E1 S1

S3

Enkelvoudig Objecten 1 = architecten onbekend, 1934-35, blz. 138

S2

Enkelvoudig Object 2 = architect L.D. Kuipers, 1946, blz. 140 A2 S4

architectonisch Stedelijk Ensemble Architectonisch Ensemble Enkelvoudig Object

openbare ruimte 3e episode Stedelijk Ensemble 3e episode


123

Stedelijk Ensemble: middenstandswoningen (1934) Madoerastraat/Borneostraat; Architect: A. van der Kloot Dit is het eerste Stedelijke Ensemble dat werd gerealiseerd in de derde episode, op basis van het stedebouwkundig plan van Siebers van 1934. De woningen zijn gebouwd door een particuliere bouwer voor de gegoede middenstand. Vanaf begin jaren dertig was dit een groeiende doelgroep op de woningmarkt. Het bestaat uit vier bouwblokken. Deze hebben een zelfde hoofdvorm, maar ze zijn architectonisch alle vier verschillend, door andere voordeurnissen, erkers en uitbouwen. In dit Stedelijk Ensemble wordt de geknikte, secundaire straat Madoerastraat gekoppeld aan de Borneostraat. De compositie van de vier bouwblokken speelt in op de geknikte straatvorm door de asymmetrische opzet van de straathoeken op de kruising met de Borneostraat. Op de westelijk hoek wordt de wand van de Borneostraat doorgezet, op de oostelijke hoek die van de Madoerastraat. Dit compositorisch principe leidt tot een dynamische ruimtevorm, waardoor ook het plein aan de Borneostraat als geheel een asymmetrisch karakter heeft gekregen, ondanks de symmetrische grondvorm. De architectuur van Van der Kloot wordt gekenmerkt door een sterk samenhangende bouwblokarchitectuur. De individuele woning is ondergeschikt aan de compositie van het blok als geheel. Dit effect wordt bereikt door een sterke horizontale belijning, middels grote gootoverstekken en gekoppelde erkers en ingangspartijen, alsmede door het accentueren van de uiteinden van de bouwblokken middels vooruitspringende volumes en dakvlakken.

panorama Madoerastraat vanuit Borneostraat

eveneens Architectonisch Ensemble maakt onderdeel uit van het Stedelijk Ensemble secundaire laag (oranje pijlen geven de ruimtevorm van de secundaire laag aan)

124

tertiaire laag (groene pijlen geven de ruimtevormen van de tertiaire laag aan)


4

stedebouwkundige context Madoerastraat - Borneostraat

S1 S3 S4

S3 S2

panorama Borneostraat t.p.v. bouwblok van Van der Kloot

panorama Madoerastraat vanuit Borneostraat


125


S1 - Uitwerking Stedelijk Ensemble Borneostraat 6 - 22

Borneostraat 6-22

1934 - architect: A. van der Kloot

balkon opgenomen in kopgevel

126

detailfoto uitbouw

dynamiek van dakoverstekken in zijgevel


4

S1 - Uitwerking Stedelijk Ensemble Borneostraat 6 - 22

situatiekaart

bouwmassa 6m

12m 60m

erfafscheiding

gelaagdheid

articulatie


Nadere typering te beschermen waarden Architect: A. van der Kloot, bouwjaar 1934 Stedelijk Ensemble; in rijen aaneen gebouwde eengezinswoningen-woningen van twee lagen met kap erfafscheidingen: eenheid d.m.v. lage gemetselde muren met trapje t.p.v. entree gevelcompositie: bouwblokarchitectuur; ieder huis is onderdeel van de totaalcompositie van de straatwand, die wordt gearticuleerd door twee hoekpaviljoens met vooruit geschoven frontons. Gelaagdheid in de gevelopbouw ontstaat door de toepassing van plint, middenpartij, kroonlijst en dakkapellen articulatie: kopgevels op de hoeken van het bouwblok (in rooilijn verspringend), driehoekig gevormde erker in midden van bouwblok, overige erkers twee aan twee gekoppeld door doorlopend luifel links en rechts van midden. Bloembakken in kopgevel materiaalgebruik: bakstenen gevels, houten deuren, ramen en dakkapellen kleurgebruik: rood-bruine bakstenen gevels en creme-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde rode keramische pannen eenheid in ontwerp van gemetselde erfafscheiding, trapjes en hekwerk


rooilijnsprong t.p.v. kopgevel

127


S2 - Uitwerking Stedelijk Ensemble Madoerastraat 13 - 17

Madoerastraat 13 - 17

Borneostraat 24



de hoekwoning

128

meeontworpen bakstenen bloembakken

originele luiken zijn nog aanwezig


4


situatiekaart

bouwmassa 6m

6m

9m

9,9m

21,8m

9m 10,8m

erfafscheiding

gelaagdheid

articulatie


Nadere typering te beschermen waarden Architect: A. van der Kloot, bouwjaar 1934 Stedelijk Ensemble; in rijen aaneen gebouwde eengezinswoningen-woningen van twee lagen met kap erfafscheidingen: gevelcompositie:

articulatie:


eenheid d.m.v. lage gemetselde muren met railing bouwblokarchitectuur; ieder huis is onderdeel van de totaalcompositie van de straatwand; gelaagdheid in de gevelarchitectuur die ontstaat door de toepassing van plint, middenpartij, kroonlijst en dakkapellen kopgevels op de hoek van het bouwblok (in rooilijn verspringend), erkers, originele ronde gebogen deuren en ramen, bijzonder erkerraam in kopgevel, origineel luik aanwezig, gemetselde bloembakken bakstenen gevels, houten deuren, ramen en dakkapellen rood-bruine bakstenen gevels en creme-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde grijze keramische pannen

originele deur met boog en bijpassend raam


bijzonder erkerraam in kopgevel

129



zijgevel Madoerastraat 2

Madoerastraat 2 - 22


ronde uitbouw geïntegreerd met ontwerp van balkon en voortgezet in de geveluitbouw, uitbouw markeert hoek van de straat

130

verticale raampartij in zijgevel

accenten in metselwerk en zijraam t.p.v. in rooilijn verspringend geveldeel

deuren en uitbouwen aan elkaar gekoppeld door luifel


4


situatiekaart

bouwmassa 6m 9m

82m

erfafscheiding

gelaagdheid

articulatie


Nadere typering te beschermen waarden Architect: A. van der Kloot, bouwjaar 1934 Stedelijk Ensemble; in rijen aaneen gebouwde eengezinswoningen-woningen van twee lagen met kap erfafscheidingen: gevelcompositie:

articulatie:


eenheid d.m.v. lage gemetselde muren met railing bouwblokarchitectuur; ieder huis is onderdeel van de totaalcompositie van de straatwand; gelaagdheid in de gevelarchitectuur die ontstaat door de toepassing van plint, middenpartij, kroonlijst en dakkapellen kopgevels op de hoek van het bouwblok, entrees en erkers worden bijeengehouden d.m.v. overkoepelende luifels, gemetselde bloembakken, portiekentree op hoek (nr. 24), ronde erker met bijpassend balkon op hoek (nr. 2), gemetselde ornamenten, gegroepeerde erkers bakstenen gevels, houten deuren, ramen en dakkapellen rood-bruine bakstenen gevels en creme-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde grijze keramische pannen

nr.24; portiekentree met meeontworpen bloembakken


geveldeel dat in rooilijn verspringt

131


S4 - Uitwerking Stedelijk Ensemble Delistraat 67-85

Delistraat 67-85

zijgevel Delistraat 83

1948 - architect: R.D. Rodenburg arch. B.N.A.

topgevel vangt hoogtesprong op

132

accent in metselwerk

gemetselde erfafscheiding


4

S4 - Uitwerking Stedelijk Ensemble Delistraat 67-85

situatiekaart

typologisch schema

plattegrond

Nadere typering te beschermen waarden Architect R.D. Rodenburg arch. B.N.A., bouwjaar 1948. Stedelijk Ensemble; in rijen aaneen gebouwde portiekwoningen van twee lagen met kap relatie architectuur-stedebouw: sprong in rooilijn = sprong in hoogte (reliëf); op a-symmetrische wijze wordt vlakke pui vervangen door f ronton; fronton vangt tevens hoogtesprong op. erfafscheidingen: eenheid d.m.v. lage gemetselde muren gevelcompositie: bouwblokarchitectuur; ieder huis is onderdeel van de totaalcompositie van de straatwand; gelaagdheid in de gevelarchitectuur die ontstaat door de toepassing van plint, middenpartij en kroonlijst articulatie: kopgevels t.p.v. hoogtesprong (rooilijnsprong), gemetselde ornamenten, centrale portiekentrees materiaalgebruik: bakstenen gevels, houten deuren en ramen kleurgebruik: rood-bruine bakstenen gevels en creme-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde grijze keramische pannen

topgevel vangt hoogtesprong op

rijk begroeide voortuinen

panorama Delistraat


133


A1- Uitwerking Architectonisch Ensemble Timorstraat 6-42

Timorstraat 6-42

Timorstraat 6-42 - 1938 architect: M.M. Reijnaart

detailfoto hoek van type A1, siermetselwerk in gevel, dakkapellen zijn met hout afgewerkt

134

dakkapel mate dakoverstel, rollaag

detailfoto hoek van uitbouw, ook hier siermetselwerk

originele ramen en bloembakken


4

A1 - Uitwerking Architectonisch Ensemble Timorstraat 6-42

situatiekaart

"

#

!!

"#$


"

"

#

# !

! !

!

"

" ##

Nadere typering te beschermen waarden Architect M.M. Reijnaart, bouwjaar 1938 Architectonisch Ensemble; in rijen aaneen gebouwde eengezinswoningen-woningen van twee lagen met kap relatie stedebouw-architectuur: gebouwd in gekormde straat, stedebouwkundig plan uit de Eerste Episode, strakke bouwblokarchitectuur, past zich daarbij aan d.m.v. subtiel spel met verspringende rooilijnen erfafscheidingen: eenheid d.m.v. lage gemetselde muren met hekwerk gevelcompositie: bouwblokarchitectuur; ieder huis is onderdeel van de totaalcompositie van de straatwand; gelaagdheid in het gevelbeeld die ontstaat door de toepassing van plint, middenpartij, kroonlijst, dakkapellen en bloembakken articulatie: kopgevels in midden van bouwblok, setbacks op de hoeken, gemetselde bloembakken, gemetselde ornamenten, verticaal gegroepeerde erkers, t.p.v. middenpartij geaccentueerd door torentje ter afsluiting, deurensembles met luifel en voorbordes, balkon neem rooilijnsprong op, gemetselde rollaag, rooilijnspringen plastisch gekoppeld aan lage uitbouw materiaalgebruik: bakstenen gevels, houten deuren, ramen en dakkapellen kleurgebruik: rood-bruine bakstenen gevels en creme-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde rode keramische pannen

gemetselde muur met hekwerk als erfafscheiding

rooilijnsprong

balkon t.p.v. rooilijnsprong


erkeruitbouw type B2

135


A2 - Uitwerking Architectonisch Ensemble Molukkenstraat 6-22 en Archipelstraat 272-274

Archipelstraat 274

Archipelstraat 272

1950 - architect: L.D. Kuipers B.N.A. nr. 272 schoorsteen toegevoegd

verticaal gevelensemble

136

Molukkenstraat 6-22

1950 - architect: L.D. Kuipers B.N.A.


originele ramen in zijgevel

detailfoto balkonnen in voorgevel


4

A2 - Uitwerking Architectonisch Ensemble Molukkenstraat 6-22 en Archipelstraat 272-274

situatiekaart

entree met trapje en begeleidende gemetselde muren

overhoekse foto die laat zien dat de balkonnen als neggen in het gevelbeeld zijn opgenomen

Nadere typering te beschermen waarden Architect: L.D. Kuipers B.N.A., bouwjaar 1950 Architectonisch Ensemble; in rijen aaneen gebouwde portiekwoningen van drie lagen met kap erfafscheidingen: gevelcompositie: articulatie: materiaalgebruik: kleurgebruik:

eenheid d.m.v. lage gemetselde muren gelaagdheid in de gevelarchitectuur die ontstaat door de toepassing van plint, middenpartijen en kroonlijst balkonnen als neggen, originele ramen, gemetselde ornamenten, centrale portiekentrees met voorbordes, kelderentrees aan straatzijde bakstenen gevels, houten deuren en ramen rood-bruine bakstenen gevels en creme-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde rode keramische pannen

toegang tot gemeenschappelijke kelder aan straatzijde


137


E1 - Uitwerking Enkelvoudige Objecten Celebesstraat 1-9

Celebesstraat 1-3

Celebesstraat 5-7

Celebesstraat 9 en Madoerastraat 1

1934

dakramen toegevoegd

1935

nr. 9; siermetselwerk in gevel, groot dakoverstek

138

detailfoto erker

raamindeling gewijzigd

nr. 9; bijzondere entree in zijgevel


4

E1 - Uitwerking Enkelvoudige Objecten Celebesstraat 1-9

situatiekaart

nr. 1-3; bijzondere entree in zijgevel

nr. 5-7; metselwerkornament t.p.v. entree in gevel en vloer

nr. 1-3; detailfoto zijraam

nr. 1-3; plasticiteit in gevel

nr. 5-7; raam met boogvorm

nr. 1-3; siermetselwerk in gevel

nr. 5-7; bouwblokafsluiting, dakoverstek, geprofileerde consoles

Nadere typering te beschermen waarden Architecten onbekend, bouwjaar 1934-1935 Twee-onder-een-kap villa’s erfafscheidingen: gevelcompositie: articulatie:


eenheid d.m.v. lage gemetselde muren (met railing) gelaagdheid in het bebouwingsbeeld die ontstaat door de toepassing van plint, middenpartij, kroonlijst en dakkapellen bijzondere entree op de hoeken (resp. ronde deuren of met bijzonder luifel), bijzondere raamvormen, gemetselde bloembakken, gemetselde ornamenten, erkers met balkons en/of luifel erboven, gemetselde rollaag, grote dakoverstekken bakstenen gevels, houten deuren, ramen en dakkapellen rood-bruine bakstenen gevels en creme-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde grijze/rode keramische pannen


139


E2 - Uitwerking Enkelvoudig Object Javastraat 9

Javastraat 9

1946 - architect: L.D. Kuipers B.N.A.; schoorstenen gewijzigd uitgeveord

entree met trapje, originele deur en luifel

140

kelderraam onder trap bij voordeur

detailfoto raam boven voordeur


4

E2 - Uitwerking Enkelvoudig Object Javastraat 9

situatiekaart

spouwanker als ornament

detailfoto uitbouw; ornamentaal balkonhekwerk

raam in klokgevel

Nadere typering te beschermen waarden Architect: L.D. Kuipers B.N.A., bouwjaar 1946 enkelvoudige geschakelde stadswoning relatie architectuur-stedebouw: autonomie van het perceel benadrukt door sterk symmetrische gevelcompositie. “Verstoring” van de symmetrie door a-symmetrisch geplaatste uitbouw met hoekramen gericht op diagonale zichtlijnen naar de straat gevelcompositie: architectuur: Hollandse Neo-renaissance, gelaagdheid in de gevelarchitectuur die ontstaat door de toepassing van plint, middenpartij en kroonlijst articulatie: hoge uitbouw, ornamenten in ramen, metselwerk decoraties in gevel, fronton, ornamentale spouwankers, kelderraam onder voordeur erfafscheidingen: stalen hekwerk materiaalgebruik: bakstenen gevel, houten deur, ramen kleurgebruik: rood-bruine bakstenen gevels, crème-kleurig houtwerk, daken met gesmoorde rode keramische pannen


141

142

literatuurlijst

Nijmegen en Galgenveld

27.

Archief Woningbouwvereniging „De Gemeenschap“.

1.

Bock M, Rossum V. van, Vink M., Van het Nieuwe Bouwen naar een Nieuwe Architectuur,

28.

Archief Siebers, Collectie Nederlands Architectuur instituut, Rotterdam

Groep ’32: Ontwerpen, gebouwen, stedebouwkundige plannen 1925-1945, Den Haag

29.

Archief StandVast Wonen

1983

30.

2.

Dalen M.V. en.Louman M., Nijmegen 1945-1985, Veertig Jaar Stadsontwikkeling, scriptie

3.

Derksen P., 75 jaar Wbs “De Gemeenschap”, Nijmegen, 19pm

4.

Ekkers P.D.J en Ganzefles M.G.J, Jaarboek Numaga jaargang 1999, De ruimtelijke ont-

Planologisch Instituut Nijmegen, KUN Nijmegen, 1985.

Architectuur en stedebouw in Gelderland 1850-1940, Monumenten Inventarisatie Project, 1995

30a. Randzone Beschermd Stadsbeeld 19de-eeuwse Stadsuitleg, Gelders Genootschap november, 2002

wikkeling van Nijmegen 1900-1999, Nijmegen 1999

Architectuur en stedebouw Algemeen

5.

Gemeenteblad Nijmegen, Woningwet Plan van uitbreiding, Nijmegen 1919

31.

6.

Gorissen F., Stede-atlas van Nijmegen, Brugge 1957

7.

Gunterman B., Historische Atlas van Nijmegen, 2000 jaar ruimtelijke ontwikkelingen in

Bosma K, Wagenaar C., Een geruisloze doorbraak, de geschiedenis van architectuur en stedebouw tijdens de bezetting en de wederopbouw van Nederland, NAI Uitgevers, Rotterdam, 1995

kaart gebracht, Amsterdam 2003

32.

Sitte, C., Der Städtebau nach seinen kunstlerischen Grundsatzen 1898.

8.

Kloos M., Mulder, Schilt J., Jonge Architecten in de Wederopbouw 1940-1960, Bussum

33.

Stüben, Dr.Ing.J., Ober-und Geheimer Baurat in Berlin-Grunewald

1993

Der Städtebau, Handbuch der Architektur, Vieter Teil, Strassen-Querprofile Blz 469,

9.

Meijel L. van, De weelde van de soberheid, Nijmegen herrijst 1945-1965, Nijmegen,

1907

januari 2004 10.

Siebers A., Het behoud van Rotterdam, Rotterdam, mei 1923

Rijk, provincie en gemeente Nijmegen

11.

Siebers A.Nijmegen in verleden en heden,Tijdschrift voor Volkshuisvesting en stede-

34.

bouw 10, september 1932

35.

12.

Siebers A.Wanneer wordt Nijmegen opgebouwd?,Bouw, 1949

13.

Siebers A., Dael W. M. van, R.K. hulpkerk te Terneuzen, Bouw 1965 deel II

14.

Siebers A., Dael W. M. van, Raadhuis voor Gilze en Rijen, Bouwkundig Weekblad, 1962

15.

Standvast Wonen, Terugblik op de arbeidersbouwvereniging “De gezonde Woning”

Taverne E., Een frisse opkomst van de consumptiemaatschappij, De architect , (10)

36.

Tummers T., Architectuur in Nijmegen, een overzicht van architectuur en stedebouw na 1900, Nijmegen 1994

18.

Tummers T. , Lustverblijven zijn herrezen, schuilend in een bloemgaard, Nijmegen 1995

19.

Verhagen P., „Bij het uitbreidingsplan Nijmegen“, Tijdschrift voor Volkshuisvesting en

20.

Verheijen R., „De wederopbouw van Nijmegen 1944-1945“, Numaga 29 (1982) no. 2

21.

Verheijen R., „De wederopbouw van Nijmegen 1944-1956 deel 2“, Numaga 29 (1982)

22.

C.M. van Moorsel, De wederopbouw van door den oorlog verwoeste steden, R.K. Bouw-

23.

A. Siebers, Le Corbusier, R.K. Bouwblad 3, 1931-1932

DE LIJN en Rein Geurtsen & Partners, Wikken en Wegen in waardevolle wijken; werkboek, Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist 2001

37.

Ad Hereijgers en Rein Geurtsen & Partners, Hengtsdal Nijmegen, Wikken en wegen in waardevolle wijken de methode in de praktijk, Nijmegen 2004

38.

1995 17.

Meijel drs. L.M.P. van, Derks drs. G.J.M., Vooroorlogse woonbuurten in Nijmegen, Arnhem 2001

1911-1961, Nijmegen1994 16.

Gemeente Nijmegen, concept Uitwerkingsnota Beeldkwaliteit, Nijmegen 2004

Rein Geurtsen & Partners en Gemeente Nijmegen, Spoorbuurt Nijmegen, Beschermd Stadsbeeld, Toelichting en Beeldatlas, juli 2005

39.

Rein Geurtsen & Partners en Gemeente Nijmegen, Bomenbuurt Nijmegen, Beschermd Stadsbeeld, Toelichting en Beeldatlas, juli 2005

stedebouw 15 (1935) blz 194-199.

no. 3 en 4

blad 12, 1940-1941

24.

Report to the Laura Spelman Rockefeller Memorial, Archief Siebers (Nederlands Documentatiecentrum voor de Bouwkunst, Amsterdam

25.

Regionaal Archief Nijmegen

26.

Provinciaal Archief Arnhem

143

144

legenda

Legenda

Legenda A; stedebouw Stedebouwkundige kenmerken

Articulatie bebouwing

één bouwlaag

rooilijnsprong

twee bouwlagen

hoogtesprong

drie bouwlagen

stedebouwkundige as

tuin

straathoek

brandpad

accent kop bouwblok

overige bebouwing n.v.t.

insnoering straat

insnoering straat door bouwblok

stedelijk accent - landmark

Legenda B; architectuur Bouwmassa

Erfscheiding

contourlijn

bakstenen muur

gootlijn

hekwerk

woningscheidende lijn

haag

maatvoering

railing

dakvlak

Gelaagdheid gevelopeningen t.p.v. kroonlijst gevelopeningen in dakvlak gevelopeningen maaiveldniveau plint - accenturering baksteen kroonlijst - acc. baksteen

Articulatie

Gevelopeningen en proporties

schoorstenen

gevelopeningen

fronton setback luifel plantenbak negge in gevel voorbordes/trap erker metselwerk nis gevelopeningen


145


145

Indische buurt Galgenveld - Nijmegen Atlas beschermd stadsbeeld deel II, overzicht gevelbeelden Rein Geurtsen & partners b u re au voor s t a ds o n t we rp

januari 2009

Galgenveld, Indische buurt Gemeentelijk beschermd stadsbeeld vastgesteld op [...] | besluitnummer [...]

colofon

medewerkers Rein Geurtsen & partners:

Rein Geurtsen Esther Stuijts Jacqueline Verhees Valerie Koppelle Simone Bleumink

gemeente Nijmegen: architectuurhistoricus:

Hans Verheul Joosje van Geest

Indische buurt Galgenveld - Nijmegen Atlas beschermd stadsbeeld deel II, overzicht gevelbeelden januari 2009

Rein Geurtsen & partners b u re a u vo o r s ta d s o nt we rp

Stationsplein 14

t 015 2123002

2611 BV Delft

f 015 2148275

[email protected] w w w.reingeur tsen.nl

in opdracht van: Gemeente Nijmegen

Straatnamen en huisnummers Galgenveld

architectonische ensembles Galgenveld

inhoud

Archipelstraat

8

Borneostraat 5-9

24

Zijgevel Molukkerstraat 34

8

Borneostraat 11-19

25

Archipelstraat 251

8

Borneostraat 21-23a

26

Zijgevel Javastraat 106

8

Borneostraat 25-35

26

Archipelstraat 261

8

zijgevel Balistraat 5

26

Archipelstraat 275-277

9

Borneostraat 36-38

27


9

Borneostraat 28-34

27

Archipelstraat 288

10

Borneostraat 24

27


10

Borneostraat 6-22

28

Zijgevel Javastraat 104a

10

Borneostraat (zijgevel Sumatraplein 28-86)

29

Zijgevel Balistraat 17

11

Archipelstraat 274

11

Celebesstraat

29

Archipelstraat 272

11

Celebesstraat (achterzijde Sumatraplein 28-86)

29

Zijgevel Molukkenstraat

12

Celebesstraat 1-3

30

Archipelstraat - Archipelhof

12

Celebesstraat 5-7

30

Zijgevel Atjehstraat 79

14

Celebesstraat 9/ zijgevel Madoerastraat 1

30


14


31

Zijgevel Delistraat 98

15

Celebesstraat 11-13

31


15

Celebesstraat 15

31


32

Atjehstraat

16

Celebesstraat 8-10

32

Atjehstraat 1-23

16

Celebesstraat 12

33

Atjehstraat 25-47

17

Atjehstraat 49-79

18

Delistraat

34

Delistraat 1-7

34 35

Balistraat

19

Delistraat 9-19

Balistraat 3-5

19

Delistraat 21-35

36

Balistraat 9-11

19

Delistraat 37-59

37

Balistraat 13-17

19

Delistraat 61-83

38

Delistraat 80-98

39

Bankastraat

20

Delistraat 60-78

40

Bankastraat 1

20

Delistraat 40-58

41

Bankastraat 3-25

20

Delistraat 20-38

42

Bankastraat 29-31

21

Zijgevel Medanstraat 10

43

Bankastraat 32-36

21

Delistraat 6-8

43

Bankastraat 4-26

22

Delistraat 2-4

43

Zijgevel Molukkenstraat 148

22 Javaplein

44

Borneostraat

23

Hoek Oude Groenewoudseweg 280

44

Borneostraat 1-3b

23

Javaplein 20-29

44

Borneostraat 3c-3h

23

Javaplein 15-19

45

5

Javaplein 1-14

6

46

Javastraat

48

Javastraat 7-19

48

Javastraat 21-37

49

Javastraat 41-53

50

Javastraat 55-67

51

Javastraat 71-75

52

Javastraat 77-91

53

Javastraat 93-101

54

Javastraat 140-152

55

Javastraat 124-138

56

Javastraat 110-122

57

Javastraat 108

58

Javastraat 106

58

Javastraat 104 a

59

Javastraat 104

59

Javastraat 102

60

Javastraat 100

60

Javastraat 88-98

61

Javastraat 80-86

61

Javastraat 48-66

62

Javastraat 30-42

63

Javastraat 12-28

64

Lombokstraat

65

Lombokstraat 20-22

65

Lombokstraat 18

65

Lombokstraat 16

65

Lombokstraat 8-14

66

Lombokstraat 2-6

66

Madoerastraat

67

Madoerastraat 1

67

Madoerastraat 3-13

67

Madoerastraat 15-17

68

Zijgevel Borneostraat 28

68

Madoerastraat 24

69

Madoerastraat 2-22

69

inhoud

Medanstraat

70

Van Slichtenhorststraat

87

Medanstraat 1-10

70

Van Slichtenhorststraat 75-77

87


71


87

Medanstraat 2-4

71


88


71


88


89


90

Molukkenstraat

72

Molukkenstraat 1

72

Zijgevel Oude Groenewoudsew. 242

73

Sumatraplein

91

Molukkenstraat 202-224

73

Sumatraplein 27-29

91


74

Sumatraplein 31-33

91

Zijgevel Bankastraat 1

74

Sumatraplein 35-37

91

Zijgevel Bankastraat 14

75

Sumatraplein 28

91

Molukkenstraat 148

75

Sumatraplein 19-25

92


75

Sumatraplein 24-26

92


76


77

Sumatrastraat

93

Molukkenstraat 6-22

78

Sumatrastraat 1

93

Molukkenstraat 2-4

79

Sumatrastraat 3-17

93

Sumatrastraat 22

94

Sumatrastraat 6-20

95

Oude Groenewoudseweg

80


80


80

Timorstraat

96

Oude Groenewoudseweg 284

81

Timorstraat 1

96


81

Timorstraat 5

97


81

Timorstraat 7-9

98


82

Timorstraat 11

98


83

Zijgevel Javastraat 19

98


83

Timorstraat 6-42

99


83

Timorstraat 2-4

100


84


84


84

Palembangstraat

85


85

Palembangstraat 54

85

Palembangstraat 12-46

86


7

Archipelstraat

zijgevel Molukkenstraat 34

Archipelstraat 251


1954 - architect: R.G. Rodenburg arch. B.N.A.

1954 - architect: R.G. Rodenburg

schuurtje afgebroken

dakkapel toegevoegd

1918; voormalig woonhuis van architect Charles Estourgie rechterstuk verbouwd

8

Archipelstraat 261

1949 rechterstuk bijgebouwd, eerst begane grond, vervolgens bovenverdieping

Archipelstraat



ca. 1930 - architect: L. Brant

ca. 1910 - architect: Gesmape

raamindeling veranderd

dakconstructie t.p.v. “hoofdentree” afgebroken/ niet uitgevoerd


9

Archipelstraat

Archipelstraat 288


1912 - architect: G. Tiemsta

1906 - architect: R. van Hooff

extra verdieping toegevoegd

10

zijgevel Javastraat 104a

1954 - architect: Architectenbureau H.D. ten Velde en E.A.G. Hermsen

1913 - architect: Charles Estourgie

Archipelstraat



Archipelstraat 274

Archipelstraat 272

1950 - architect: L.D. Kuipers B.N.A. nr. 272 schoorsteen toegevoegd


11

Archipelstraat

zijgevel Molukkenstraat

1986 - architect: Dienst Volkshuisvesting afd. Bouwkunde geen geveltekening

12

Archipelstraat - Archipelhof

1982 - Architectenbureau HVK

Archipelstraat

Archipelhof

Archipelhof

1982 - Architectenbureau HVK


13

Archipelstraat




1948 geen geveltekeningen

14

Archipelstraat





dakkapel toegevoegd

schoorsteen verwijderd, dakkapel toegevoegd


15

Atjehstraat

Atjehstraat 1-23


16

Atjehstraat

Atjehstraat 25-47




17

Atjehstraat

Atjehstraat 49-79


18

Balistraat

Bj

basistype Balistraat 3-5

Balistraat 3-5

Balistraat 9-11

1920 - architect: A.H. van Wamelen

ca. 1924

Balistraat 13-17



19

Bankastraat

20

Bankastraat 1

Bankastraat 3-25

1954 - architect: R.G. Rodenbrug arch. B.N.A.


Bankastraat

Bankastraat 29-31

Bankastraat 32-36

1921

1921

oorspronkelijke raamindeling gewijzigd, 1965 balkonmuur vervangen door transparant hekwerk



21

Bankastraat

22

Bankastraat 4-26

Zijgevel Molukkenstraat 148



Borneostraat

Borneostraat 1-3b

Borneostraat 3c-h

gebouw anders uitgevoerd

1993 - architect: ir. A. Langbroek & ir. M.A. Herweijer architekten B.V.


23

Borneostraat

Borneostraat 5-9

1935 - architect: J.P. Cornelissen

24

Borneostraat

Borneostraat 11-19



25

Borneostraat

Borneostraat 21-23a

Borneostraat 25-35


1920 - architect: A.H. van Wamelen geen geveltekeningen

26


Borneostraat

Bl basistype Borneostraat 24

Borneostraat 36-38

Borneostraat 28-34

Borneostraat 24

ca. 1950 - architect: Architectenbureau J.D.A. Okhuijsen B.N.A. Nijmegen

1934

1936 - architect: A. van de Kloot


27

Borneostraat

Bk

basistype Borneostraat 6-22

Borneostraat 6-22


28

Borneostraat / Celebesstraat

Borneostraat (zijgevel Sumatraplein 28-86)

Celebesstraat (achterzijde Sumatraplein 28-86)

1977

1977

geen geveltekeningen

geen geveltekeningen


29

Celebesstraat

Celebesstraat 1-3

1934 - bouwaanvraag door: J.N. Princen

30

Celebesstraat 5-7

Celebesstraat 9 en Madoerastraat 1

1934

1935 - bouwaanvraag door: J. Soentjes en P.H. Keijser

dakramen toegevoegd


Celebesstraat

Bj

variant basistype Balistraat 3-5


Celebesstraat 11-13

Celebesstraat 15



1920 geen geveltekening


31

Celebesstraat

32


Celebesstraat 8-10

1925

1932 - architect: F.M.A. Raaijmakers

Celebesstraat

Celebesstraat 12

1984; achterzijde van de school met haar hoofdentree aan de Timorstraat


33

Delistraat

Delistraat 1-7

nr. 1: 1925

nr. 3: 1938

architect: Architectenbureau J.D.A. Okhuijsen B.N.A. Nijmegen, bouwaanvraag door: W. Wilms

34

nr. 7: 1938

Delistraat

Delistraat 9-19



35

Delistraat

Delistraat 21-35


36

Delistraat

Delistraat 37-59




37

Delistraat

Delistraat 61-83


38

Delistraat

Delistraat 80-98

1948 - architect: R.D. Rodenburg arch. B.N.A. ter plekke van de kopgevel is in de bouwtekening één extra beuk aanwezig


39

Delistraat

Delistraat 60-78


40

Delistraat

Delistraat 40-58



41

Delistraat

Delistraat 20-38


42

Delistraat

zijgevel Medanstraat 10

Delistraat 6-8

Delistraat 2-4



bouwtekening correspondeert niet volledig met de uitvoering

oorspronkelijk ontworpen als één bouwblok, in 1955 uitgevoerd als twee “dubbele woonhuizen”

herbouw 1955 - architect: J.P.L. Hendriks

herbouw 1955 - architect: J.P.L. Hendriks


43

Javaplein

Ba

hoek met Oude Groenewoudseweg 280

Javaplein 20-29

1921 - architect: M.E. Veugelers oorspronkelijke raamindeling gewijzigd

44

basistype Javaplein 20-29

Javaplein

Bg

basistype Javaplein 15-19

Javaplein 15-19

1921 - architect: M.E. Veugelers oorspronkelijke raamindeling gewijzigd, 1965 balkonmuur vervangen door transparant hekwerk


45

Javaplein

Ba

46

variant basistype Javaplein 20-29

Javaplein 11-14

Javaplein 1-10






47

Javastraat

Javastraat 7-19

nr. 7: 1909 nr. 9: 1946 architect: L.D. Kuibouwaanvraag door: B. van Duren pers B.N.A.

nr. 11-15: 1910 architect-aannemer: P.J. van den Hooft geen geveltekeningen

48

nr. 19: 1910

Javastraat

Javastraat 21-37

nr. 21-25: 1911 - architect-aannemer: P.J. van den Hooft

nr. 27-35: ca. 1920 - architect: T. Kiemstra en Zonen

nr. 37: 1925 - bouwaanvraag door: J.W. van Riet oorspronkelijk ontworpen als een “winkelhuis met bovenwoning”


49

Javastraat

Bh

basistype Javastraat 41-53

Javastraat 41-53


hoekdetail bouwblok van A.H. van Wamelen, Javastraat 43-45

50

Javastraat

Javastraat 55-67



51

Javastraat

Javastraat 71-75


52

Javastraat

Bc

variant basistype Javastraat 124-138

Javastraat 77-91



53

Javastraat

Bb


Javastraat 93-101

1921 - architect: M.E. Veugelers oorspronkelijke raamindeling gewijzigd, 1965 balkonmuur vervangen door transparant hekwerk

54

Javastraat

Bb


Javastraat 140-152



55

Javastraat

Bc


Javastraat 124-138


56

Javastraat

Bb


Javastraat 110-122


Hoekdetail Javastraat 110; op enkele plekken zorgt een hoektorentje voor een stedelijk accent overeenkomstig het bebouwingsbeeld in de 19de-eeuwse schil.


57

Javastraat

58

Javastraat 108

Javastraat 106

1970 - architect: Architectenbureau G.B. Klein Rouweler B.V.

1918; voormalig woonhuis van de architect Charles Estourgie

Javastraat

Javastraat 104 a

Javastraat 104

1913 - architect: Charles Estourgie

1961 - woonvorm zintuigelijk gehandicapten (kantoor), aannemer: Bouwbureau ‘Heyendaal’ geen geveltekeningen


59

Javastraat

Javastraat 102

Javastraat 100

1913 - bouwaanvraag door: F.H.D. Heleij

1917

1928 aanbouw rechts toegevoegd

60

Javastraat

Javastraat 88-98

Javastraat 80-86

1922 - architect: gebr. A.J. en G.B. Smits

1927

1927 1999 dakkapel verbouwd


61

Javastraat

Bi


Javastraat 48-66


62

Javastraat

Javastraat 44

1922 - bouwaanvraag door: J. Vel

Javastraat 30-42

Javastraat 42 - 1920 architect: M.E. Veugelers

Javastraat 40 - 1914 Javastraat 38 - 1913 Javastraat 34-36 - 1913 bouwaanvraag door: bouwaanvraag door: bouwaanvraag door: L. Neijts J. Breedveld S.H. van Over


Javastraat 32 - 1913 Javastraat 30 - 1911 bouwaanvraag door: architect: mej. A.C. van Duijnen W. de Jager

63

Javastraat

Javastraat 12-28

Javastraat 28 - 1911 Javastraat 24-26 - 1911 bouwaanvraag door: bouwaanvraag door: B.V. Tienes B.V. Tienes

Javastraat 16-22 - 1910 bouwaanvraag door: J.B. Smits

Javastraat 12-14 - 1910 architect: P. Langeveld dak aangepast

64

Lombokstraat

Lombokstraat 20-22

Lombokstraat 22 - 1924 architect: S. Tienstra en zonen

Lombokstraat 18

Lombokstraat 16

Lombokstraat 20 - 1929 architect: M.M. Reynaart

Lombokstraat 18 - 1925 bouwaanvraag door: mevr. H. Miolet-Perk

Lombokstraat 16 - 1952 architect: Architectenbureau D. en P. Benning

1981 bijgebouw toegevoegd

1959 uitbouw rechts toegevoegd


65

Lombokstraat

Be

66

basistype Lombokstraat 8-14

Bf

basistype Lombokstraat 2-6

Lombokstraat 8-14

Lombokstraat 2-6



Madoerastraat

Bm

variant basistype Madoerastraat 15-17

Madoerastraat 1

Madoerastraat 3-13

1935 - bouwaanvraag door: J. Soentjes en P.H. Keijser




67

Madoerastraat

Bm

68

basistype Madoerastraat 15-17

Madoerastraat 15-17

zijgevel Borneostraat 28


zijgevel Borneostraat 28

Madoerastraat

Bn

Madoerastraat 24

basistype Madoerastraat 2-22

Madoerastraat 2-22



69

Medanstraat

Medanstraat 1-10

1948 - architect: R.G. Rodenburg arch. B.N.A. dakkapellen toegevoegd

70

Medanstraat



zijgevel Atjehstraat 1

Medanstraat 2-4



dakraam toegevoegd

dakkapel toegevoegd


71

Molukkenstraat

Molukkenstraat 1

1986 - architect: Dienst Volkshuisvesting afd. Bouwkunde

72

Molukkenstraat

zijgevel Oude Groenewoudseweg 242


1925 - architect: T. Kiemstra en Zonen


schuur aan achterzijde bijgebouwd, schoorstenen verwijderd raam toegevoegd in zijgevel en dak


73

Molukkenstraat



74

zijgevel Bankastraat 1

Molukkenstraat

zijgevel Bankastraat 14

Molukkenstraat 148





geen geveltekening


75

Molukkenstraat


1954 - architect: R.G. Rodenbrug arch. B.N.A. samengestelde bouwtekening, klopt niet exact

76

Molukkenstraat




77

Molukkenstraat

Molukkenstraat 6-22


78

Molukkenstraat

Molukkenstraat 2-4



79




1924 - architect: Joh. Weijleken - invloed van De Bazel

1925 - architect: P. Langenaart


tekening correspondeert niet geheel met huidig gevelbeeld Stylistische: overgangsarchitectuur tussen laat 19e eeuws – eclectisch en rationalistisch; bv. balkonhekken zijn 19e-eeuws, baksteen siermetselwerk en deurkozijnen rationalistisch.

80





1925 - architect: Reijnaart




81


Bd

basistype Oude Groenewoudseweg 250-276



82





1924 - architect: P. Langeveldt


1951 - architect: L.A. Kuipers B.N.A.


83








1926 dakkapel toegevoegd

84

Palembangstraat


Palembangstraat 54



voordeur gewijzigd


85

Palembangstraat

Palembangstraat 12-46


86




1920 - architect: J.C. Kropman

1934 Parochie van de kerk


87


88



1925 - architect: Architectenbureau Van Aalst “Piushove”

Van Slichtenhorststraat 95-97 Van Slichten1913 - architect: P. Langhout horststraat 99 1921 - bouwaanvraag door: J. Oonk

Van Slichtenhorststraat 101 1906 - architect: J.C. Hermans



Van Slichtenhorststraat 112 1925 - architect: P. Langeveldt 1990 2e verdieping toegevoegd

Van Slichtenhorststraat Van Slichtenhorststraat 108 110 1914 - architect: 1925 - architect: Gebr. Haspels P. Langeveldt

Van Slichtenhorststraat 106 Van SlichtenhorststraatVan SlichtenhorststraatVan Slichtenhorst- zijgevel Timorstraat 1 102-104 98-100 1930 - architect: 1914 straat 96 1925 - architect: 1925 - architect: 1924 - architect: P. Verhaening geen tekeningen G.J. Arntz G.J. Arntz Th. Arens bouwaanvraag door: J.M. Tesser


89



Van Slichtenhorststraat 92 Van Slichtenhorst- Van Slichtenhorststraat 80-86 1909 - architect: P. Langhout 1923 - architect: straat 88-90 Th. Arens 1916 - aannemer: H. de Haas geen tekeningen

90

Van Slichtenhorststraat 72-74 1910 - architect: P. Langhout

Van Slichtenhorststraat 70 1907 - aannemer: H. de Haas

Sumatraplein

Sumatraplein 28

Sumatraplein 27-37

Sumatraplein 27-29 ca. 1910 slechts ten dele uitgevoerd

Sumatraplein 31-33 1913 - architect P. Langhout

Sumatraplein 35-37 1918 - architect: P. Langhout

Sumatraplein 28 1977 - Bouwmaatschappij ‘Noviomagum’ geen geveltekening

Wie de Indische buurt induikt, moet op het Sumatraplein eens stilstaan ter hoogte van de Atjehstraat. Op het dak van het hoekpand zitten, gehurkt naar elkaar, twee grote katten. Door de grote hoogte waarop ze zich bevinden, lijken ze geen oog te hebben voor aardse beslommeringen. Vooral ‘s avonds, in het licht van de maan, krijgen de katten een sprookjesachtige gloed. De katten zijn twee Sumatraanse tijgers, geplaatst door de eerste bewoner in 1905. De woning was destijds het eerste pand aan het plein. Alleen aan de Groesbeekseweg en enkele zijstraten stonden wat huizen, maar het achterveld (Galgenveld en de latere Professorenbuurt) was nog braakliggend terrein. De bouwer van het pand was een oud-Indiëganger - zoals zovele nieuwe inwoners van Nijmegen in die tijd. Heel symbolisch metselde hij op zijn nieuwe thuis aan het Sumatraplein dit Sumatraanse souvenier. Entree nr. 29


91

Sumatraplein

92

Sumatraplein 19-25

Sumatraplein 24-26


1926 - verzoekschrift tot bouwen ingediend door: A.J.W. Grandjean P.C.

Sumatrastraat

Sumatrastraat 1

Sumatrastraat 3-17

geen geveltekening



93

Sumatrastraat

Sumatrastraat 22

1906 - architect: J.C. Hermans

94

Sumatrastraat 22

1906 - architect: J.C. Hermans

Sumatrastraat

Sumatrastraat 6-20

1913 - architect: P. Langhout

niet compleet uitgevoerd volgens bouwtekening


95

Timorstraat

Timorstraat 1

1930 - architect: P. Verhaening? ronding metselwerk rechts weggebroken voor aanbouw artsenpraktijk

96

Timorstraat

Timorstraat 5

1931; voorgevel van de school; gemeentelijk mounument


97

Timorstraat

98

Timorstraat 7-9

Timorstraat 11


Timorstraat 11 - 1911


zijgevel Javastraat 19 geen tekeningen

Timorstraatstraat

Timorstraat 6-42



99

Timorstraat

Timorstraat 2-4

zijgevel Van Slichtenhorststraat 92


100

2. De panden en bouwblokken die op de kaart geel zijn gemarkeerd aan te wijzen als individueel beschermde stadsbeeldobjecten

Recommend Documents